شىنارىم مەنىڭ، شىرايلىم مەنىڭ
پوۆەست
پرولوگ ورنىنا
جۋرناليست اتىم بولعان سوڭ تيان-شانعا ءجيى-جيى بارىپ تۇراتىن ەدىم. بۇدان جىل جارىم بۇرىن كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنى مەنى رەداكسياعا سۋىت شاقىرىپ قالدى. تيان-شاننىڭ وبلىس ورتالىعى نارىندا جۇرگەم. اۆتوستانسياعا جەتىپ كەلسەم، مەنىڭ الدىمدا عانا اۆتوبۋستىڭ كەتىپ قالماسى بار ما. كەلەسى رەيستى تابانداتقان بەس ساعات بويى كۇتۋ كەرەك. جولشىباي ءبىر ماشيناعا ءمىنىپ كەتۋگە قام جەۋدەن باسقا لاج قالمادى. جۇگىرىپ قالانىڭ سىرتىنداعى تاس جولعا شىقتىم.
جولدىڭ بۇرىلىسىنداعى بەنزوكوكلونكانىڭ جانىندا ءبىر جۇك ماشيناسى تۇر، شوفەردىڭ ماشيناعا ماي قۇيىپ بولعان بەتى ەكەن. قۋانىپ كەتتىم. كابينانىڭ اينەگىندە سوۆەت وداعى «34» دەگەن حالىقارالىق رەيستىڭ بەلگىسى بار. ماشينا قىتايدان كەلەدى. سىرتقى ەلمەن بايلانىس جولىنىڭ اۆتوبازاسىنا، رىباچەگە بارا جاتىر. ال سو جاقتان فرۋنزەگە قاراي ءجۇرۋ وڭاي.
— ءسىز ءقازىر جۇرەسىز بە؟ رىباچەگە دەيىن الا كەتىڭىزشى! — دەپ ءوتىندىم شوفەردان.
— جوق، اعاي، اكەتە المايمىن، — دەپ بايسالدى ۇنمەن ءتىل قاتتى.
— قايتسەم ەكەن! تىعىل-تاياڭ جۇمىسىم بار ەدى. فرۋنزەگە شاقىرىپ جاتقانى.
شوفەر ماعان تاعى دا تۇكسيە قارادى.
— ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ءبىراق، وكپەلەي كورمەڭىز، اعاي. جان بالاسىن المايىم.
قايران قالدىم. كابينا بولسا بوس. الا سالسا نەسى كەتەدى؟ ەكى وكپەمدى قولىما الىپ جەتكەنىمدى، اسىعىس ەكەنىمدى كورىپ تۇر.
— جۋرناليست ەدىم. وتە اسىعىسپىن. قانشا كەرەك بولسا دا تولەيىن...
— اڭگىمە اقشادا تۇرعان جوق، اعاي! — شوفەر ءسوزىمدى شورت ءبولىپ جىبەرىپ، باللوندى اشۋلانا ءبىر تەپتى. — كەلەسى جولى اقىسىز-پۇلسىز-اق اپارايىن. ال ءقازىر بولمايدى. رەنجي كورمەڭىز. تالاي ماشينا كەلەدى ءالى. قاي-قايسىسى دا الا كەتەر. ال مەن المايىم...
جولشىباي كابيناعا مىنگىزىپ الاتىن ادامى بولار دەپ ويلاپ:
— ال، كۋزوۆىنا شە؟ — دەدىم.
— ءبارىبىر. كەشىرە كورىڭىز، اعاي.
شوفەر ساعاتىنا قارادى دا، اسىعا باستادى.
ابدەن امالىم قۇرىپ، يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم دە، بەنزين قۇيۋشى موسقال ورىس ايەلىنە تاڭىرقاي قارادىم. ول بۋدكانىڭ تەرەزەسىنەن ءبىزدى قالت ەتپەي باعىپ تۇر ەكەن. باسىن شايقادى. «قايتەسىز، تىنىشىن الماي-اق قويىڭىز»، — دەپ تۇرعانداي. عاجاپ.
شوفەر كابيناعا كىرىپ، تۇتانباعان پاپيروسىن تىستەي-مىستەي موتورىنا وت الدىردى.
ءوزى ءالى جاس، وتىزدار ششاماسىندا، ەڭكىشتەۋ، ۇزىن بويلى. ءرۋلدىڭ دوڭگەلەگىن قىسىپ ۇستاعان الۋەتتى قولدارى شارشاپ سىعىرايعان مۇڭدى كوزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. اتتاناردىڭ الدىندا الاقانىمەن بەتىن سيپاپ، ءبىر ءتۇرلى اۋىر كۇرسىنىپ، ىلگەرىدە، تاۋ ىشىنە شۇبالىپ جاتقان جولعا ۇرەيلەنە كوز تىكتى. ماشينا زىمىراپ الا جونەلدى.
تيان-شان شوفەرلارى سۇستى كورىنگەنىمەن، ورىن بولسا، مەسەلىڭدى قايتارمايدى، اپارىپ تاستايدى. ال بۇل جولى ءبىر تۇيىق، قىڭىر شوفەر تاپ بولعانى.
بەنزين قۇيۋشى ايەل بۋدكادان شىقتى. ءسىرا، مەنى جۇباتقىسى كەلگەن بولۋ كەرەك.
— رەنجىمەڭىز، ءقازىر ءسىز دە كەتەسىز.
— اسىعىپ تۇرعانىم عوي، ايتپەسە! — دەپ مىڭگىرلەدىم مۇڭايىپ.
— سولاي بولعان سوڭ ەندى...
— نە بولىپ ەدى؟
— جاي، انشەيىن! — ول الدەكىمدى اياعانداي قولىن ەنجار سەرمەدى دە، شلانگىنى كولونكاعا ءىلىپ جاتىپ، كۇرسىنىپ قويدى. — ول ءبىر ۇزاق حيكايا... ۇندەگەن جوقپىن.
— قۇسا بوپ ءجۇر عوي جىگىت... ءبىر كەزدە وسىندا، بازادا تۇرعان ەدى.
بەنزين قۇيۋشىنىڭ اڭگىمەسىن اياعىنا دەيىن تىڭداي المادىم. ىلگەرى قاراي بارا جاتقان ءبىر «پوبەدا» كەلە قالدى.
ءبىز جۇك ماشيناسىن ءبىرتالاي ۋاقىتتان سوڭ، دولان اسۋىنا تاقاي بەرگەندە عانا قۋىپ جەتتىك. جۇك ماشيناسى تىم قاتتى ءجۇرىپ كەلەدى ەكەن. تيان-شاننىڭ كوپتى كورگەن كانىگى شوفەرلارىنىڭ وزدەرىنە دە بۇلاي ءجۇرۋ ءلازىم ەمەس. ءتىپتى بۇلتارىس-بۇلتارىستارلا دا ءجۇرىسىن باسەڭدەتپەي، قۇزجارتاستاردىڭ اراسىمەن ىشقىنا گۇرىلدەپ اعىپ وتەدى ماشينا. قيقاڭ ەتىپ ورگە شىعادى دا، ەڭىسكە قاراي قۇلديلاي جونەلەدى. سودان سوڭ ۇستىنە جاپقان برەزەنتىنىڭ ەتەگى كۋزوۆتىڭ جيەگىن سوعىپ دالپىلداپ تاعى دا شىعا كەلەدى الدىڭنان.
ايتسە دە، «پوبەدا» قويمادى. ءبىز باسىپ وزا باستادىق. ولەر-تىرىلەرىنە قاراماي، قايدا قۇيعىتىپ بارادى بۇل، نە قىلعان جۇرەك جۇتقان جان دەگەندەي بۇرىلىپ قاراپ ءوتتىم. سويتكەنشە بولمادى، بۇرشاق ارالاس جاڭبىر قۇيىپ كەتتى. ءبىزدىڭ اسۋدا بۇل اياق استىنان بولا سالادى. جاڭبىر مەن بۇرشاق ايقىشۇيقىش ايعىزداعان اينەكتەن شوفەردىڭ سۇرلانعان سۇستى ءجۇزىن كورىپ قالدىم. پاپيروسىن قۇشتارلانا تىستەپ العان. قولى تىنىم تاپپاي، ءرۋلدىڭ دوڭگەلەگىن شىر كوبەلەك اينالدىرادى. كابينادا دا، كۋزوۆتا دا جان بالاسى جوق. وسى ءبىر ويدا جوقتا كەزدەسۋدەن سوڭ، كوپ ۋاقىت وتپەي-اق مەنى قىرعىزستاننىڭ تۇستىگىنە، وش وبلىسىنا كومانديروۆكاعا جىبەردى. جۋرناليستەردىڭ اسىعىپۇسىكپەي جۇرەتىن كۇنى بار ما. كەشكىسىن، ءدال پوەزد جۇرگەلى جاتقاندا عانا جان ۇشىرىپ جەتتىم ۆوكزالعا. قارعىپ ءمىنىپ، كۋپەگە كىردىم. تەرەزەگە قاراپ وتىرعان جولاۋشىنى ءبىرازدان سوڭ، بارىپ قانا بايقادىم. ءسىرا، بۇل كۋپەگە ەندى ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم كەلمەيتىن بولسا كەرەك. جولاۋشى باسىن اينەككە سۇيەگەن قالپىندا وتىر. بۇرىلىپ قارار ەمەس. اينەكتەن سىرتقا كوز سالعانداي نەمەسە قالىڭ ويعا باتقاداي.
پوەزد ءجۇرىسىن ۇدەتە ءتۇستى. راديودان مۋزىكا ەستىلدى. قومىزدىڭ تانىس سازى. قىرعىزداردىڭ وسىناۋ كلاسسيكالىق كۇيى كەشقۇرىم ساردالادا كەلە جاتقان جالعىز اتتى جولاۋشىنىڭ جىرىنداي بوپ ەلەستەيدى ماعان. جول الىس، ميداي دالا. ات ۇستىندە كەلە جاتىپ وي ويلاۋعا دا، قوڭىرلاتىپ ءان سالۋعا دا بولادى. وزگە ەمەس، جانىڭدى جىرعا قوساسىڭ. ايدالادا كەلە جاتىپ، ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە قوسا جاپا-جالعىز ءان سالعان ادامدا وي بولۋشى ما ەدى ءتايىر. تاستاق، قۇمداۋىت ارىقتى جىلاپ اققان سۋ سىلدىرىنداي ىشەك باياۋ عانا ىزىڭدايدى. كوپ كەشىكپەي تاۋدان اسىپ كۇن باتارىن، جەر بەتىنە قوڭىر سالقىن لەپ تارارىن، قوشقىل تارتقان جول بويىنداعى سارعىش سەلەۋ مەن كوكشىل جۋسان ۇستىندەگى شاڭىن سىلكىپ، باياۋ عانا تەربەلەرىن جىر عىپ شرەتەدى قومىز. جولاۋشىنىڭ ءانىن تىڭداپ سار دالا دا ويعا شومادى، جولاۋشىعا قوسىلىپ و دا اندەتە باستايدى...
بالكىم، ءقازىر ءبىز پوەزبەن جۇيتكىپ كەلە جاتقان جەرمەن ءبىر كەزدە جالعىز اتتى جولاۋشى ءجۇرىپ وتكەن بولار... سول شاقتا دا ءدال قازىرگىدەي ورتەنىپ، بىرتە-بىرتە كۇلگىن سارعىش تارتىپ كوكجيەكتەن اسىپ كۇن دە باتقان شىعار، قارلى شىڭدار دا كۇننىڭ سوڭعى نۇرىنا بولەنىپ، سودان سوڭ كۇڭگىرت تارتىپ مۇنارتقان بولار.
باۋ-باقشا، جۇزىمدىكتەر، قوشقىل جاسىل تارتقان جۇگەرى القابى تەرەزەدەن كرىنە ءتۇسىپ، پار اتتى بىرەشكە كولدەنەڭ جولمەن زىرلاپ كەلەدى. مىنە، شلاگباۋمنىڭ قاسىن كەلىپ توقتادى. ۇستىندە وڭىپ كەتكەن جىرىمجىرىم مايكاسى بار، بالاعىن تىزەسىنەن جوعارى ءتۇرىنىپ العان، كۇن قاقتى بولعان بالا بىرەشكەدە تىزەرلەپ تۇرەگەپ وتىر. پوەزعا قىزىعا قاراپ، كۇلىمسىرەپ قويادى، الدەكىمگە قول بۇلعايدى.
قومىز سازى پوەزد ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىنا قوسىلادى. ات تۇياعىنىڭ ورنىنا رەلس جىگىنە ءتيىپ دوڭعالاق سارت-سۇرت ەتەدى. مەنىڭ كورشىم كىشكەنە ستولعا سۇيەنىپ ءالى وتىر. تەرەزەدەن كوز الار ەمەس. جالعىز اتتى جولاۋشىنىڭ ءانىن ىشتەي، ءۇنسىز ول دا ايتىپ وتىرعان ءتارىزدى ماعان. كوڭىلسىز بە، الدە ويعا باتىپ وتىر ما، ايتەۋىر جۇزىندە ءبىر قاياۋ، باسىلماعان قايعى تابى بار. وزىمەن-وزى بولىپ وتىرىپ، قاسىنداعى مەنى بايقاعان دا جوق. ءتۇر-تۇسىن جاقسىلاپ قااپ الۋعا تىرىستىم. ياپىر-اۋ، وسى ادامدى قايدا كورىپ ەدىم؟ ءتىپتى، ساۋساقتارى سالالى دا، الۋەتتى، توتىققان قولىنا دەيىن كوزگە تانىس.
سوندا بارىپ ەسىمە ءتۇستى: سوناۋ جولى مەنى ماشيناعا مىنگىزبەگەن شوفەردىڭ ءدال ءوزى عوي. «ە، جۇمىسى بوپ ءبىر جاققا بارا جاتقان بولار. جول جۇرىسىندە شوفەرگە كىم جولىقپايدى.
وسىلايشا، ءارقايسىسىمىز ءوزىمىز بەن ءوزىمىز بولىپ تاعى دا ءبىرتالاي ۋاقىت وتىردىق. دالا قاراڭعىلانا باستادى. مەنىڭ جولداسىم تەمەكى تارتپاق بولدى.
پاپيروسىن الىپ، اۋىر كۇرسىندى. سودان سوڭ بارىپ قانا سىرىڭكە جاقتى.
باسىن كوتەرىپ، ماعان تاڭىرقاي قاراپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. تانىدى.
— سالەماتسىز با، اعاي؟ — دەدى كىنالى ادامداي كۇلىمسىرەپ. قول بەردىم.
— بارا جاتقان جەرىڭىز الىس پا؟
— يا، الىس! — تەمەكى ءتۇتىنىن اقىرىن ۇرلەدى دە، سالدەن كەيىن تاعى دا ءتىل قاتتى. — پاميرگە بارام.
— پاميرگە مە؟ وندا ەكەۋمىدىڭ جولىمىز ءبىر ەكەن. ال مەن وشقا بارام.
— مەن دە سو جاققا بارام.
— ءتىپتى جاقسى، كوڭىلدىرەك بولادى.
— يا، سولاي بولار، — دەپ سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن مىڭگىرلەدى.
— دەمالىسقا باراسىز با؟ الدە باسقا جۇمىسقا اۋىستىڭىز با؟
— يا، سوعان جاقىن... تەمەكى تارتپايسىز با؟ — دەدى.
ەكەۋمىز دە ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ وتىرمىز. ءۇن جوق. العاشقىدا اڭگىمەلەسە قوياتىن ەشتەڭە جوق ءتارىزدى كورىندى. مەنىڭ كورشىم تاعى دا ويعا شومدى. باسىن سالبىراتىپ جىبەرىپ وتىر. پوەزد ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن تەڭسەلىپ قويادى.
اناداعىدان الدەقايدا وزگەرىپ كەتكەن ءتارىزدى كورىندى. جاعى سۋالىپ، جۇدەگەن، ماڭدايىن قاتارلاسا ءۇش سىزىق ءتۇسىپتى. جيىرىلعان قاباعى، جۇزىنە كۇڭگىرت كولەڭكە جايىپ تۇرعانداي. ول كەنەت قارا كوزىن قيعاششتاپ ماعان قادالا قاراپ، ەنجار عانا كۇلىمسىرەپ قويدى:
— ءسىز انا جولى ماعان قاتتى رەنجىگەن بولارسىز، اعاي، ءا؟
— قاشان؟ ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرمىن؟ — مەنىڭ الدىمدا قىسىلماي-اق قويسىن دەدىم ونى. راسىن ايتقاندا، ءبۇلىنىپ قالعان ەشتەڭە دە جوق ەدى. ءبىراق ول ماعان قالتقىسىز قادالا قاراپ قالىپتى. مويىنداۋعا تۋرا كەلدى. — ە، انا جولى ما... تۇك تە ەمەس. مەن ۇمىتىپ تا كەتىپپىن. وندا تۇرعان نە بار. جول ۇستىندە نە بولمايدى. سونى ءالى ۇمىتپاي ءجۇرسىز بە؟
— باسقا ۋاقىتتا بولسا، بالكىم، ۇمىتار ەدىم. ال ول كۇنگىنى جوق...
— نە بولىپ ەدى؟ اۆاريا ەمەس قوي، ايتەۋىر؟ — دەپ سۇرادىم ونىڭ ماشينانى قۇتىرتىپ ايداعانى ەسىمە ءتۇسىپ.
— قالاي دەسەم ەكەن، اۆاريا بولماۋىن بولعان جوق! — دەدى ول اۋزىنا ءسوز تۇسپەي. سودان سوڭ قارقىلداپ كۇلدى: — ال ءقازىر بار عوي، ماشينامەن قايدا اپار دەسەڭىز دە اارار ەدىم. ءبىراق ەندى ءوزىم دە جولاۋشىمىن...
— وقاسى جوق، ات باسپايىم دەگەن جەرىن ءۇش رەت باسادى. كىم بىلەدى، جول ۇستىندە تاعى دا كەز بولارمىز...
— ارينە، ەندى كەزدەسە قالساق، كابيناعا ءوزىم سۇيرەپ كىرگىزەم!
— ءسويتىپ، كەلىستىك قوي؟ — دەپ قالجىڭدادىم.
— ۋادە بەرەم، اعاي! — دەدى ول كوڭىلدەنىپ.
— ال سول جولى مەنى ماشيناعا نەگە مىنگىزبەدىڭ؟
— نەگە دەيسىز بە؟ — دەدى ول جۇلىپ العانداي. بىردەن تۇنەرىپ كەتتى.
پاپيروستىڭ ءتۇتىنىن قۇشىرلانا بۋداقتاتىپ، تومەن قاراپ ءۇنسىز وتىر. مۇنى سۇراۋ اعات بولعانىن سەزدىم دە، اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقا جاققا بۇرۋعا تىرىستىم. اسىققاندا اۋىزعا ءسوز ءتۇسۋشى مە ەدى. ول تەمەكىنىڭ قالدىعىن ءسوندىردى دە، زورعا دەپ بارىپ ءتىل قاتتى:
— مىنگىزە المادىم... ۇلىمدى قىدىرتىپ ەدىم...
— ۇلىمدى؟ — مەن تاڭ قالدىم. — ۇلكەن بە ول ءوزى؟
— جوق! — ول كۇلىمسىرەپ، كوزى جايناپ، جىلى ۇشىراي باستادى. — تەنتەك، ءالى بەسكە جاڭا عانا شىقتى.
— نەمەنە، ول جول بويىندا ما ەدى؟
— يا، اسۋدا.
— ال، سودان سوڭ؟ — مەن تۇك تە ۇقپادىم. ۇلى وندا قايدان ءجۇر جانە وندا قانداي قاتىسى بار؟
— بىلاي ەدى، ءتۇسىنىپ وتىرسىز با... قالاي دەسەم ەكەن سىزگە... — ول ماڭدايىن شىپ-شىپ شىققان تەردى ءسۇرتىپ، تاعى دا تەمەكى تارتتى. قوبالجىعان كوڭىلىن باسىپ، مەنىڭ بەتىمە تۋرا، قادالا قارادى.
ءوز تاعدىرى جايىنداعى شوفەردىڭ اڭگىمەسىن مەن وسىلاي ەستىدىم. ول ءوز ءومىرىن ەشكىمگە دە، اسىرەسە، مەن سياقتى جۋرناليستكە اڭگىمە ەتىپ ايتپاعان بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ونىڭ كولدەنەڭ كوك اتتىعا سىر اقتارا بەرمەيتىن مىنەزىن مەن كەيىن بارىپ ءبىلدىم. ءبىراق باستان كەشكەن وقيعانى ونىڭ سول كۇيىندە ايتپاي جاسىرىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ايتپەسە، تيان-شان جولىندا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان وقيعانىڭ سىرىن ۇعا الماعان دا بولار ەدىم.
الدا ۋاقىت ءالى كوپ. پوەزد وشقا دەيىن ەكى تاۋلىك بويى جۇرەدى. ونى اسىقتىرمادىم. ارنەنى سۇراپ ءسوزىن دە بولگەم جوق. ادامنىڭ وتكەن وقيعانى تاعى دا باستان كەشىرگەندەي بوپ، كەيدە ءسوزىن اياقتاماي قالىپ، ويعا شومىپ وتىرىپ اڭگىمە شەرتكەنىنە نە جەتسىن. ءبىراق، وزىمە-وزىم زورعا دەپ قانا يە بولىپ، ونىڭ اڭگىمەسىنە ارەڭ كيلىكپەي وتىردىم. ويتكەنى، ونىڭ ءوز باسىن بىلمەسەم دە، ونىمەن دامدەس بولعان، ءبىراق ول سىرىنا جەتە قانىق ەمەس جاندار جايىندا بىلەتىن بولىپ شىقتىم. بۇل نە كەزدەيسوق شىعار نەمەسە گازەتشى رەتىندە جەر بەتىن شارلاپ جۇرۋىمە بايلانىستى بولار. مەن ونىڭ اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ، تولىقتىرىپ، وزىنە بەيماعلۇم كوپ جايدى ۇعىندىرا (بۇل پوۆەستىڭ ەكىنشى اڭگىمەسىندە ايتىلادى) الاتىن ەدىم. ءبىراق مەن شوفەردىڭ اڭگىمەسىن باستان-اياق تىڭداپ العان سوڭ بارىپ سويتۋگە بەكىندىم. ال اقىرى بۇل ويىمنان دا قايتتىم، ەشتەڭە ايتپادىم. وسىمنىڭ ءوزى ءجون دەپ بىلەم. نەگە دەيسىز عوي؟ مۇنىڭ سىرىن كەيىنىرەك، اقىر اياعىندا اشسام دەيمىن.
نەگىزى جەلىدەن شىعىڭقىراپ كەتكەسىن تاعى دا ءبىر ءجايتتى قوسا ايتايىن...
بالكىم، وقۋشى «قوس اڭگىمەدەن قۇرالعان پوۆەست» دەگەن وقشاۋ جايعا كوڭىل اۋدارعان بولار. يا، ءدال وسىلاي. بۇل اۆتوردىڭ ەرىككەن ەرمەگى دە ەمەس. قاجەت بولسا، ادەبي شىعارمانى بولىمگە، تاراۋ-تاراۋعا جىكتەپ جاتپاي ما؟ ال اڭگىمە بولسا ءوز الدىنا دەربەس شىعارما. ءبىراق گاپ فورمادا ەمەس. ونى ايتايىن دەپ وتىرعام جوق.
«ول ءبىر ۇزاق حيكايا» دەگەنى بار ەمەس پە ەدى بەنزين قۇيۋشى ايەلدىڭ. راسىندا دا، مەن ايتقالى وتىرعان حيكايا ەداۋىر ۇزاق جانە بالكىم، ءتىپتى وزگەشە دە بولار. بۇل جايىنا اۆتور اتىنان بايانداپ شاعىن پوۆەست جازىپ قويىپ ەم. ياعني، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن، وقيعالاردى كولدەنەڭ كوزبەن بايانداپ وتىرعانداي سۋرەتتەدىم. ءسويتىپ بەينەلەنگەن ءومىر شىندىعىنا اۆتور رەتىندە ءوزىم دە ارالاستىم. وقىپ شىق دەپ پوۆەستى جولداستارىما بەرىپ ەم، وكپە-ناز بەن داۋ-دامايدىڭ استىندا قالدىم. اركىم ءار ءتۇرلى پىكىر ايتتى. بىرەۋلەر اۆتوردىڭ ءوز كەيىپكەرىنە دەگەن قاتىناسى وسىلاي بولۋعا ءتيىس، سەنىكى ءجون دەدى. ال ەندى بىرەۋلەر سەنىكى دۇرىس ەمەس دەپ، اۆتوردى جەردەن الىپ، جەردەن سالدى، باسقاشا جازۋ كەرەك ەدى دەپ سانادى. پوۆەستىڭ اياعى ولاردىڭ جىنىن اسىرەسە كەلتىردى. ءسويتىپ، ولار بار جايدا داۋلاستى. ادامگەرشىلىك جايىن، كەيىپكەرلەردىڭ ىس-ارەكەتىن تالقىعا سالدى. ءبىرى قوستاسا، ءبىرى ازا بويى تىك تۇرىپ، قارسى شىقتى. ال ءبىراق جۇرت وزدەرىنىڭ ومىرگە دەگەن جەكە كوزقاراسىنان تۋعان تالاپتارىن، بەينە ءبىر ءبارى دە اۆتوردىڭ ىقتيارىمەن بولىپ جاتقانداي، اۆتورعا، ياعني، ماعان تاڭدى. جولداستارمىنىڭ قايسىسى قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىن انىقتاپ جاتار جايىم جوق. ءبىراق ۇزاق تولعانىپ كەلىپ، ومىردە قالاي كورسەم، پوۆەستى سولاي جازام دەپ ءتۇيدىم. مەن ونى ەكى ادامنىڭ اۋزىنان ەستىدىم. سوندىقتان دا پوۆەست قوس اڭگىمەدەن باس قۇرادى. بۇل — ەكى بىردەي ادامنىڭ سىرى. مەن تەك ەستىگەنىمدى عانا جەتكىزدىم. ال ەندى قاھارمانداردىڭ وزدەرى بان ەتسىن.
I. شوفەردىڭ اڭگىمەسى
...ءبارى دە كۇتپەگەن جەردەن باستالدى. ارميادا موتورلى بولىمدە بولعان جەرىمنەن جاڭا عانا قايتىپ ورالعان بەتىم. وعان دەيىن دە ون جىلدىقتى ءبىتىرىپ، شوفەر بوپ ىستەگەم. ءوزىم بولسام بالالار ۇيىندە وسكەم. دوسىم الىبەك جانتۋرين اسكەر قاتارىنان مەنەن ءبىر جىل بۇرىن قايتقان. رىباچەدەگى اۆتوبازادا ىستەيتىن. سالىپ ۇرىپ سوعان كەلدىم. تيان-شانياعا نەمەسە پاميرگە بارۋ الىبەك ەكەۋمىزدىڭ قاشانعا ارمانىمىز بولاتىن. مەنى اۆتوبازادا جاقسى قارسى الدى. جاتاقحاناعا جايعاستىردى. جاپ-جاڭا ماشينا بەردى. مايىسقان ءبىر جەرى جوق. شىنىمدى ايتايىن ادامنان كەم كورگەنىم جوق ونى. موتورى دا كۇشتى. ماشينام-اق. راس، جۇكتى ونشا كوپ الا بەرمەيمىز. جولدىڭ قانداي ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. تيان-شان دۇنيەدەگى ەڭ بيىك اۆتوتراسسالاردىڭ ءبىرى. شاتقالدار مەن توبەلەر، اسقار اسۋلار اتتاعان سايىن الدىڭنان شىعادى. تاۋدا نە كوپ، سۋ كوپ. ءبىراق سوندا دا، سول سۋدى وزىڭمەن بىرگە الا جۇرەسىڭ. كۋزوۆتىڭ الدىڭعا جاقتاعى شەگەلەگەن بۇرىشىنا ايشىق اعاششتى، بالكىم، بايقاعان دا بولارسىز. سوعان ءىلۋلى بۇلعاڭداعان كامەرادا سۋ بار. ويتكەنى، ۇزاق جولدا موتور قاتتى قىزادى. بايقاماساڭ، رادياتور دا اعىپ كەتەدى. تاسيتىن جۇگىڭ ونشا كوپ ەمەس. قايتسە جۇكتى كوپ تيەۋگە بولار ەكەن دەپ العاشقىدا مەن دە ارنەنى ويلاپ، باسىمدى ابدەن اتىرعام. ءبىراق، ەشتەڭە ونبەدى. تاۋدىڭ اتى تاۋ.
ايتسە دە، جۇمىسىما ريزامىن. جەرى دە ۇنادى. اۆتوبازا بولسا ىستىقكولدىڭ ناق جاعاسىندا. شەتەلدىك تۋريستەر كەلسە-اق بولدى، ەستەرى شىعىپ كول جاعاسىندا تاپجىلماي سىلەيىپ قالادى. «مىنە، وسىنداي ءبىزدىڭ ىستىقكول. مىقتى بولساڭ تاۋىپ كور مۇنداي سۇلۋ كولدى»، — دەپ ڭشتەي مازمەيرام بوپ مەن تۇرامىن.
العاشقى كەزدە تەك ءبىر نارسەگە عانا ازداپ كوڭىلىم قالىپ ءجۇردى. سەنتيابر پلەنۋمى وتىسىمەن ءار كولحوز قۇرىلىس جۇمىسىنا ۇلشىنا كىرىسكەن كوكتەمنىڭ ءبىر قاربالاس كەزى ەدى. ءبىراق، قانشا جانىن سالسا دا، تەحنيكا مۇلدەم از. ءبىزدىڭ اۆتوبازاداعى ماشينالاردىڭ ءبىرازىن قول ۇشىن بەرۋگە كولحوزدارعا جىبەرىپ تۇرادى. جاڭادان الىنعان شوفەرلاردى ءتىپتى تىنىم بەرمەي ايدايدى. سولاردىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. جول بويىنداعى رەيسكە شىعىپ، وزىمە-وزىم كەلە باستاسام-اق بولدى، جۇلىپ الدى دا، ايداپ اۋىلعا جىبەردى. بۇل ماڭىزدى، قاجەت جۇمىس ەكەنىن بىلەم، ءبىراق شوفەر اتىم بار ەمەس پە، ماشينانى ايايمىن. قارا جولدا بالشىققا باتىپ نەمەسە وقاپقا سوعىلىپ كەلە جاتقاندا سول ازاپتى ءوزىم ششەككەندەي قينالام. جولدى اتاي كورمە. ءوڭىڭ تۇگىل، تۇسىڭدە دە كورمەسسىڭ.
ءبىر كۇنى كولحوزعا بارا جاتتىم. جاڭا سيىر قوراعا دەپ شيفەر اپارا جاتقام. اۋىل تاۋدىڭ سىرتىندا. جول تاۋدى بوكتەرلەپ وتەدى. جول توبارسىپ قالعان. جاقسى ءجۇرىپ كەلەم. ءبىراق اۋىلعا جەتە بەرگەندە ءبىر ارىققا ءتۇسىپ كەتپەسىم بار ما. كوكتەمنەن بەرى جولدىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، وپىرىپوپىرىپ تاستاعان. ءتىپتى، تۇيە باستسا، تاپپاسسىڭ. ارلى-بەرلى مىقشاڭداپ كورىپ ەدىم — تۇك شىقپادى. ماشينا لايعا ابدەن باتقان. تاس كەنەشە جابىسىپ، جىبەرەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ىزا بوپ جۇرگەندە ءرۋلدى قاتتى بۇرىپ جىبەرسەم كەرەك، دوڭعالاق اينالماي قالدى. تاعى دا كىردىم ماشينانىڭ استىنا. باتپاققا باتىپ، تەرلەپ-تەپشىپ جاتىرمىن، جولدى دا سىباپ قويام. بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان دىبىسىن ەستىدىم. تومەندە جاتقان ماعان رەزينا ەتىگى عانا كورىنەدى. ەتىك جاقىنداپ كەپ قارسى الدىما توقتادى. تۇر. جىنىم كەلىپ كەتتى. نەمەنەگ تاڭىرقاپ تۇر. سيرك دەي مە ەكەن.
— تۇرما، ءوت شاپشاڭ، تىنىسىمدى تارىلتپاي! — دەپ ايعايلادىم ماشينانىڭ استىندا جاتىپ. سارى الا بوپ بىلعانعان كونەتوز كويلەگىنىڭ ەتەگىن كوزىم شالىپ قالدى. ءسىرا، ماشيناعا ىلەسىپ اۋىلعا جەتىپ قالعىسى كەلگەن كەمپىر بولار.
— جۇرە بەر، اجەتاي! — دەدىم. — مەن ءالى ءبىراز جاتام. شىدامىڭ جەتپەس... — ول ىلە جاۋاپ قاتتى:
— مەن اجە ەمەسپىن.
مازاق قىلعانداي مىڭگىرلەپ ايتتى. اشۋلانا باستادىم:
— ەندى كىمسىڭ؟
— قىزبىن.
— قىزبىسىڭ؟ — ساسىپ قاپ ەتەگىنە قارادىم. ايعايلاعانىمدى ەرسى كورىپ، ويىنعا اينالدىردىم:
— سۇلۋسىڭ با؟
ەتىك تىپىر-تىپىر ەتىپ، بۇيىرگە قاراي اتتادى. كەتۋگە ىڭعايلاندى. ماشيناننىڭ استىنان شىعا كەلدىم. قاراسام، قارسى الدىمدا ناپ-نازىك ءبار قىز تۇر. باسىندا قىزىل جەلەك، قاباعىن قاتۋلانا تۇيگەن. يىعىنا ۇپ-ۇلكەن پەنجاك جامىلىپتى. تەگى، اكەسىنىڭ پەنجاگى بولار. ماعان ءۇنسىز قاراپ تۇر. سازعا بەلۋارىما دەيىن باتانىمدى ۇمىتىپ تا كەتىپپىن.
— وقاسى جوق. سۇلۋ دەسە سۇلۋ ەكەنسىڭ! — دەپ باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ شىعىپ، جىميىپ قويدىم. ول راسىندا دا سۇلۋ ەدى. — تەك ەندى تۋفلي بولسا! — دەپ قاجىڭدادىم تۇرەگەپ جاتىپ.
قىز جالت بەرىپ بۇرىلدى دا، الدى-ارتىنا قاراماي، جولدى ورلەپ تەز-تەز باسىپ جونەلدى.
مۇنىسى نەسى ونىڭ؟ وكپەلەپ قالعانى ما؟ كۇلكى جايىنا قالدى. ەسىمدى جيىپ، تۇرا ۇمتىلىپى قۋىپ جەتەيىن دەدىم دە، ماشيناعا قايتىپ كەلدىم. اسپاپتاردى جيناي ساپ، قارعىپ كابيناعا ءمىندىم.
ماشينا جۇلقىنىپ، ارلى-بەرلى ورعي باستادى. سول قىزدى قۋىپ جەتسەم دەگەننەن باسقا وي بولعان جوق مەندە. وكىرىپ موتور تۇر. ماشينا قالش-قالش ەتەدى. ءبىراق العا قاراي جىلجىر ەمەس، قايتا كەيىن قاراي شەگىنىپ بارادى. كىمگە اينالعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيىم. باتىپ قالعان دوڭعالاقتىڭ زۋىلىنا قوسا:
— جىبەر! جىبەر دەيىم! ەستيمىسىڭ؟ — دەپ ايعاي سالدىم.
اكسەلاتوردى اياماي-اق باستىم. ماشينا ىڭىرانىپ ءسال جىلجىپ باردى دا، ءبىر عالامات كۇشپەن شۇڭقىردان شىعا كەلدى. قۋانعاننان ەس قالعان جوق. ماشينانى جولعا سالىپ قويا بەردىم دە، ورامالمەن بەتىمنىڭ كىرىن ءسۇرتىپ، شاشىمدى سيپادىم. قىزبەن قاتارلاسا بەرىپ، ماشينانى كىلت توقتاتتىم.
مۇنداي وجەتتىك ماعان قايدان بىتكەنىن جىن ءبىلسىن — ورىندىقتا قيسايا بەرىپ، ەسىكتى اشىپ قالدىم دا:
— وتىرىڭىز! — دەپ، قولىمدى دا ماڭعازدانا سوزدىم.
قىز توقتامادى. «ءماسساعان، بەزگەلدەك!» — جەلكەمدى قاسىپ قالىپپىن. لەپىرگەن كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلدى. تاعى دا قۋىپ جەتتىم. بۇل جولى عافۋ ءوتىىنىپ، بايەك بولدىم دا قالدىم:
— اشۋلانا كورمەڭىز، مەن جاي انشەيىن... وتىرىڭىز! — جوق، قىز جاۋاپ قاتپادى. مەن باسىپ وزىپ، ماشينانى جولعا كەسە-كولدەنەڭ تارتىپ كابينادان قارعىپ شىعىپ، جۇگىرىپ وڭ بۇيىرگە باردىم دا، ەسىكتى اشقان كۇيىمدە قولىمدى الماستان تۇرا قالدىم. ول جاقىنداپ كەلىپ، ماعان سەزىكتەنە قارادى. مىناۋ اپەندى قايدان جابىستى دەپ تۇرعانداي. ءلام دەپ اۋىز اشپادىم. باسقا امالىم دا جوق. قيىلا كۇتتىم. مەنى اياپ كەتتى مە، الدە جاي انشەيىن بە — ول باسىن شايقادى دا، ءۇن-تۇنسىز كابيناعا كەلىپ كىردى.
ءجۇرىپ كەتتىك.
اڭگىمەنى قالاي باستاسام ەكەن دەپ ءۇنسىز كەلەم. قىزدارمەن تالاي رەت ءتىل قاتىسىپ كورگەم-دى. ال بۇل جولى، نەگە ەكەنىن بىلمەيىم، تايا سوعىپ، جاسقانا بەردىم. نەدەن باستاسام ەكەن، ءا؟ ءرۋلدىڭ دوڭگەلەگىن زىر اينالدىرىپ، كوز قيىعىن تاستاپ قويام. ادەمى قارا بۇرىمى تولقىندانىپ موينىنا ورالعان. پەنجەگى يىعىنان سۋسىپ ءتۇسىپ كەتتى. شىنتاعىنا عانا ىلىگىپ تۇر. ماعان سوقتىعىپ قالمايىن دەگەندەي، ارىرەك ىعىسىپ وتىردى. كوزقاراسى بايسالدى بولعانىمەن، ءوزى ءبىر جايدارى جان سياقتى. ءجۇزى جىلى، اشىق. قاباعىن تۇيۋگە قانشا وقتالسا دا، تۇيىلەر ەمەس. ول دا ماعان كوز قيىعىن تاستادى. كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. جىميىپ ەزۋ تارتتى. سوندا بارىپ قانا ءتىل قاتتىم.
— ماشينانىڭ جانىنا كەپ نەگە توقتاپ تۇردىڭىز؟ — دەيمىن اۋزىما ءسوز تۇسپەي.
— سىزگە جاردەم بەرەيىن دەپ ەدىم.
— جاردەم دەيسىز بە؟ — كۇلىپ جىبەردىم. — راسىندا دا جاردەم بەردىڭىز. ەگەر ءسىز بلوماعاندا — قاس قارايعانشا ومالىپ روتىراتىن ەم... ىلعي وسى جولمەن جۇرەسىز بە؟
— يا، فەرمادا جۇمىس ىستەيىم.
— جاقسى ەكەن! — دەىم ماز-مەيرام بوپ. سودان سوڭ اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇرىپ، ءىلىپ العانداي: — جول جاقسى-اق ەكەن! — دەدىم.
سول ساتتە وقاپ ماشينانى لاقتىرىپ جىبەردى دە، يىعىنا يىعىم ءتيىپ كەتتى. نە ىستەرىمدى بىلمەي ساسىپ قالدىم، قىپ-قىزىل بوپ كەتتىم. ول بولسا كۇلىپ جاتىر. شىداي الماي مەن دە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم.
— كولحوزعا كەلگىم كەلمەدى-اۋ مەنىڭ! — دەپ كۇلكى اراسىندا شىنىمدى ايتتىم. — جول بويىندا وسىنداي جاردەمشى بارىن بىلسەمشى! ۇرسىسپايتىن ەم عوي ديسپەچەرمەن... ءاي، ءىلياس-اي، ءىلياس. — ءوزىمدى ايتام دەپ تۇسىندىرەم وعان.
— ءا، مەنىڭ اتىم اسەل...
اۋىلعا جاقىنداپ قالدىق. جول جاقسارىپ جۇرە بەردى. گازدى باسىپباسىپ قويدىم. جەل ۇيىتقىپ اينەككە سوعىپ، اسەلدىڭ جەلەگىن جەلپىپ، شاشىن جەلبىرەتەدى. ءۇن-تۇنسىز كەلەمىز. جانمىز جاي تاپقانداي. بۇدان ءبىر ساعات بۇرىن ءوڭىڭ تۇگىل، تۇسىڭدە كورمەگەن، ال ەندى ءبىر سول عانا ويىڭدى بولگەن ادام يىق سۇيەسىپ، ءدال قاسىڭدا وتىرسا، كوڭىلىڭ كوتەرىلىپ، ماشينانى دا قۇتىرتىپ كەپ ايدايدى ەكەنسىڭ. اسەلدىڭ ويىندا نە بارىن بالمەدىم، ءبىراق، كوزى جايناپ، ءجۇزىن جەلگە توسىپ، كۇلىم قاعادى. وسىلايشا ايىرىلماستان، توقتاماستان شەتسىز-شەكسىز جۇرە بەرۋدەن، بالكىم، ول دا باس تارتپاعان بولار ما ەدى؟ ءوزىمنىڭ ويىم عوي بۇل انشەيىن. ماشينا اۋىلعا ەنىپ، كوشە بويلاپ كەلەدى.
اسەل كەنەت ابىرجىپ قالدى:
— توقتاڭىز، تۇسەم مەن!
ماشينانى توقتاتتىم.
— كەلىپ قالدىڭىز با؟ وسىندا تۇراتىن با ەدىڭىز؟
— جوق، ول الدەنەگە ابىرجىپ، شىدامسىزدانا ءتۇستى. — ءبىراق مەن وس جەردە-اق ءتۇسىپ قالايىن.
— نەگە؟ ءۇيىڭىزدىڭ ءدال جانىنا الىپ بارام! — وعان بوي بەرمەي ىلگەرى تارتتىم.
— مىنە، كەلدىك، — دەدى اسەل اقىرى، — راقمەت.
— وقاسى جوق! — دەپ ءازىل-قالجىڭى جوق، شىنىمەن-اق مىڭگىرلەدىم. سودان سوڭ جاي عانا: — ەرتەڭ سو جەردە تاعى دا باتىپ قالسام، جاردەم بەرەسىز بە؟ — دەپ قويدىم.
ول جاۋاپ قاتىپ ۇلگىرگەنشە، اۋلانىڭ كىشكەنتاي ەسىگى اشىلدى دا، الدەنەگە ۇرەيلەنگەن موسقال ءبىر ايەل جۇگىرىپ شىقتى.
— اسەل! — دەپ ايقايلاپ قاپ، ۇندەمە دەگەندەي اۋزىن باستى. — قايدا عانا ءجۇرسىڭ، قۇداي اتقىر! بار دا كيىن، قۇدا-قۇداعيلار كەپ قالدى!
اسەل ساسىپ، يىعىنداعى پەنجەگىن ءتۇسىرىپ الدى. ىلە پەنجەكتى قاعىپ الدى دا، قارسىلاسپاستان شەشەسىنىڭ سوڭىنان اياڭدادى. ەسىككە جەتە بەرە بۇرىلىپ، جالت قارادى. سويتكەنشە بولمادى، سارت ەتىپ ەسىك تە جابىلدى.
سىرتتا، بەلدەۋدە، ەرتتەۋلى اتتار تۇرعان، الىس جولدان اق كوبىك بوپ كەلگەن اتتاردى مەن ەندى بايقادىم. رۋلدەن ۇستاپ كوتەرىلىپ، موينىمدى سوزىپ دۋالدان اسا كوز تاستادىم. اۋلا ىشىندە، وشاق باسىندا قاربالاسىپ ايەلدەر ءجۇر. ءتۇتىنى بۋداقتاپ، ۇلكەن جەز ساماۋىر تۇر. جاپاننىڭ استىندا ەكى بىردەي كىسى سويىلعان قويدىڭ تەرىسىن ءتۇسىرىپ، مۇشەلەپ جاتىر. قۇدالارعا دەگەن جول-جورالعىنىڭ ءبارى جاسالعان. ەندى مەن نە ىستەي قويارمىن. بارىپ جۇكتى ءتۇسىرۋ كەرەك.
كەشقۇرىم اۆتوبازاعا قايتىپ ورالدىم. ماشينانى جۋدىم دا، گاراجعا كىرگىزىپ قويدىم. ماشينانىڭ و جەر-بۇ جەرىن جوندەپ، كوپكە دەيىن كەتە المادىم. بۇگىنگى وقيعا جۇرەگىمە نەگە جاي تاپتىرمايتىنىن تۇسىنە الماي قويدىم. جول بويى ءوزىمدى بىرەسە جۇباتىپ، بىرەسە سوگۋمەن بولدىم. «نە كەرەك ساعان؟ نەتكەن اقىماق ەدىڭ؟ كىمىڭ ەدى ول سەنىڭ؟ قالىڭدىعىڭ با؟ قارىنداسىڭ با؟ قاراي گور، جولشىباي تاپ بولىپ، ۇيىنە شەيىن الىپ بارعانعا، بەينە ءبىر ماحاببات سىرىن شەرتىسكەندەي بوپ تۇرعانىن. سەنى ءتىپتى ويىنا العىسى دا كەلمەيتىن شىعار ونىڭ. ايىڭ ءوتىپ تۇرعان بولار. ونىڭ جىگىت بار ايتتىرعان. ال سەن كىمسىڭ؟ كولدەنەڭ كوك اتتىسىڭ. سەندەي شوفەر تولىپ جاتىر. قايسىبىرىمەن تانىس بولا بەرسىن... ونىڭ ۇستىنە سەنىڭ قانداي قاقىڭ بار: قۇدا ءتۇسىپ جاتقان بىرەۋ، توي جاسايتىن دا سول. ال سەنىڭ نەڭ بار؟ قولدى ءبىر-اق سىلتەپ جايىڭا ءجۇر! قىستىرىلما! ءرۋلىڭدى اينالدىرا بەر، جايىڭا ءجۇر!..»
ءبىراق ءبىر بالە بولدى. ءوزىمدى قانشا قىستاپ كوندىرمەك بولسام دا، ۇمىتا الار ەمەسپىن سول قىزدى.
ەندى ماشينانىڭ جانىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ قايتەم. جاتقحاناعا بارسام با ەكەن؟ ءبىزدىڭ جاتاقحانا كوڭىلدى-اق. قىزىل بۇرىشى بار. ءاي، بارعىم كەلەر ەمەس. وڭاشا قلاعىم كەلەدى. ماشينانىڭ شەتىنە جانتايىپ، قولىمدى باسىمنىڭ استىنا سالىپ قيسايدىم. ءبىر جاق بۇيىردە، ماشينانىڭ استىندا كۇيبەڭدەپ جانتاي جاتىر. بىزدە سونداي ءبىر شوفەر بار-دى. ول شۇقىردان موينىن سوزىپ قاراپ، مازاقتاپ مىرس ەتتى.
— نە بولدى ساعان، سۇلۋ جىگىت ؟ وي ويلاپ جاتسىڭ با؟
— اقشانى ويلاپ جاتىرمىن، — دەدىم. ءوزىن جەك كورۋشى ەم. كەسىپ السا، قان شىقپايتىن ساراڭ بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە كۇنشىل، بارىپ تۇرعان قۋ. باسقالار سياقتى جاتاقحانادا دا تۇرمايدى. ءبىر ايەلدىڭ ۇيىندە جالدامالى پاتەردە تۇرادى. سول ايەلگە ۇيلەنەم دەپ ۋادە بەرىپتى-مىس، وزىنىكى دەگەن ءۇيى بولادى عوي دەسەتىن.
تەرىس اينالىپ كەتتىم. اۋلانىڭ ىشىندە ناۋانىڭ جانىندا، اۋرەگە ءتۇسىپ ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءجۇر. بىرەۋى كابينانىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپتى، كەزەك كۇتىپ تۇرعان شوفەرعا براندسپويتتان سۋ سەبەلەيدى. قىران-توپان كۇلكى. اتقىلاعان سۋدىڭ ەكپىنى كۇشتى-اق، تالتىرەكتەتەىپ جىبەرەدى. جىگىتتى كابينانىڭ ۇسىتنەن سۇيرەپ تۇسىرمەك بولىسادى. ال ول بولسا بيلەپ ءجۇر. اۆتوماتتان اتقانداي ارقادان سوعىپ وتەدى. كەپكا اتاۋلىنى ۇشىرىپ تۇسىرەدى. ءبىر ءسات سۋ بۇلقىنىپ اسپانعا اتىلدى دا، كۇن نۇپرىنا شاعىلىپ، كەمپىرقوساقتاي تومەن ءيىلدى. قاراسام، ءبىزدىڭ ديسپەچەر حاديشا تۇر. اتقىلاعان سۋ ونىڭ باسىنان ءارى اسىپ ءتۇسىپ قۇيىلىپ جاتىر. ءبىراق، تايسالىپ، قىڭار ول جوق. حاديشا كوز تارتارىن ءبىلۋشى ەدى، جىگىتتەردىڭ شەتىنەن قىرىندايتىنىن دا سەزەتىن. ول قاشان دا ءور مىنەز، ماڭىنان بايقاپ قانا وتەسىڭ. ءدال ءقاىر دە ايىلىن جيماستان، مىقتى تۇر. اۋسەلەڭدى كورەيىن، ءتيىسىپ قارا دەگەندەي. قولىن سوزىڭقىراپ جىبەرگەن، اۋزىنا تۇيرەۋىشىن تىستەگەن، شاشىن تۇيرەپ جاتىر. كۇلىپ قويادى. كۇمىستەي جارقىلداعان، ۇساق سۋ تامشىلارى باسىنا شاشىراپ كەتەدى. جىگىتتەر قارقىلداپ كۇلىپ، كابينانىڭ ۇستىندە تۇرعان بالانى ۇيتقىتىپ قويادى:
— جوسىلتشى ءبىر جونىنان!
— توعىتىپ الشى!
— نازىك نەمە عوي!
— ساقتان، حاديشا!
جىگىتتىڭ باتىلى بارمادى، سۋدى اتقىلاتىپ ويناپ، جايىنا تۇرا بەردى. ونىڭ ورنىندا مەن بولسام، حاديشانى مالمانداي قىپ الار ەم. ال حاديشا بولسا ماعان ەشتەمە دەمەس ەدى. كۇلەر ەى دە، قويار ەدى. مۇنى ماقتانىپ ايتىپ وتىرعام جوق. ماعان ونىڭ وزگەلەردەن كورى باسقاراق قارايتىنىن ءاردايىم بايقاپ جۇرەم. مەنىمەن سويلەسكەندە ول مۇلدە باسقا ايەلدەي وزگەرىپ، نازدانىپ، جۇمسارىپ سالا بەرەدى. قالجىڭداپ تىنىشىن الىپ، شاشىن سياپاپ وتكەنىمدى جانى جاراتادى. مەنىمەن ۇرىسىپ، داۋلاسىپ قالسا، سونىسىنىڭ ءوزى دە جانىما جاعادى. مەنىڭ ايتقانىم بۇرىس بولسا دا، ول تەز رايىنان قايتادى. ارا-تۇرا كينوعا اپارىپ، قايتاردا شىعارىپ سالامىن. ويتكەنى، ءۇيى جاتاقحاناعا بارا جاتقان جولدا. ديسپەچەر بولمەسىندە وتىرسا، باسا كوكتەپ كىرىپ بارام. باسقالار بولسا تەرەزەدەن قاراپ تەلمىرىپ تۇرعانى.
ءبىراق ءدال ءقازىر وعان قارار شامام جوق. مەيلى، ويناي بەرسىن.
حاديشا ەڭ سوڭعى تۇيرەۋىشىن قاداپ:
— ال، ويىنىڭ قانعان شىعار! قوي ەندى! — دەپ بۇيىرا سويلەدى.
— قويدىم، ديسپەچەر جولداس! — كابينانىڭ ۇستىندە تۇرعان جىگىت قولىن شەكەسىنە اپارىپ تاعزىم ەتتى. ويلاپ تاپقانى سول عانا. جىگىتتەر كۇلىسىپ ءجۇرىپ، ونى كابينگادان سۇيرەپ ءتۇسىردى.
حاديشا گاراجداعى بىزگە قاراي بەتتەدى. جانتايدىڭ ماشيناسىنىڭ جانىنا كەپ، الدەكىدى ىزدەگەندەي بولدى. مەنى بىردەن بايقاعان جوق. ارامىزدا گاراجدىڭ ءىشىن بولگەن تور بار ەدى. جانتاي شۇڭقىردان موينىن سوزىپ:
— سالەماتسىڭ با، سۇلۋىم! — دەپ قۋاقىلانىپ جاتىر.
— ءا، جانتايمىسىڭ...
جانتاي ونىڭ بالتىرىنا سۇقتانا، سۇيسىنە قارادى. حاديشا رەنجىپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى:
— نەمەنەگە سۇقتانىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ ول ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن جانتايدىڭ يەگىنە اقىرىن عانا ءتۇرتىپ قالدى.
باسقا بىرەۋ بولسا حاديشانى ۇرسىپ، سوگەر مە ەدى، الدە الدە اشۋلانىپ رەنجىر مە ەدى. ال مىناۋ بولسا، اتاي كورمەڭىز. حاديگا ءوزىن ءسۇيىپ العانداي جايراڭداپ، شۇڭقىرعا سۇڭگىدى دە كەتتى.
قورشاۋعا تاياپ كەلگەندە حاديشا مەنى بايقاپ قالدى.
— دەم الىپ جاتسىڭ با، ءىلياس؟
— يا، مامىق توسەكتە جاتقاندايمىن!
حاديشا بەتىن تورعا توسەپ، قادالا قاراپ، اقىرىن عانا كۇبىرلەدى:
— ديسپەچەر بولمەسىنە كەلىپ كەتشى.
— جارايدى.
حاديشا كەتىپ قالدى. تۇرەگەپ، مەن دە كەتكەن بولدىم. جانتاي شۇڭقىردان تاعى دا باسىن شىعارىپ قارادى:
— ادەمى-اق قاتىن ەمەس پە! — قولىن ءسۇرتىپ جاتىپ كوزىن قىسىپ قويدى.
— ءبىراق سەنىڭ تەڭىڭ بە ەكەن! — دەدىم مەن.
ول اشۋلانار، توبەلەسە كەتەر دەپ ويلاپ ەدىم. توبەلەسكەندى ۇناتپاۋشى ەم. ءبىراق زىعىردانىم قايناپ كەتكەنى سونشا، ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپادىم.
ال جانتايىمنىڭ ويىندا تۇك جوق.
— وقاسى جوق! — دەپ مىڭگىرلەدى. — ءتىرى بولساق كورەرمىز...
ديسپەچەر بولمەسىندە جان ادام جوق. بۇل نە بالە! حاديشا زىم-زيا قايدا كەتكەن؟ تۋ سىرتىمنان ەسىك جابىلدى. جالت بۇرىلعاندا حاديشا ەكەۋمىز بەتپە-بەت كەپ، كەۋدە ءتۇيىستىرىپ قالدىق. ول ارقاسىن ەسىككە سۇيەپ، شالقايىپ تۇر. كوزى كىرپىك استىنان جالت-جۇلت ەتەدى. ىستىق دەمى بەتىمدى شارپىپ ءوتتى. قۇشاقتاسا ەكەن، ءسۇيىپ السا ەكەن دەپ تۇر. وزىمە-وزىم يە بولا الماي قالدىم. ۇمتىلا بەرىپ، سول ءسات كەيىن ششەگىنىپ كەتتىم. قانشا ابەس بولسا دا، سول ءسات ءوزىمنىڭ اسەلىمە، سونىڭ ناق وزىنە وپاسىزدىق جاسايتىنداي تارىزدەنىپ كەتتىم. مۇنىڭ كىسى كۇلەرلىك حا ەكەندىگى ويىما كىرىپ تە شىققان جوق.
— نەگە شاقىردىڭ؟ — دەدىم رەنجىپ.
حاديشا ءالى دە ءۇنسىز قادالا قاراپ تۇر.
— يا، نەمەنە؟ — دەدىم شىدامىم تاۋسىلىپ.
— بىلمەي تۇرسىڭ با؟ — دەدى. داۋىسى دىرىلدەپ كەتتى. — ءتىپتى كوزىڭە دە ىلمەيسىڭ.
الدە باسقا بىرەۋدى تاۋىپ الدىڭ با؟..
ساسىپ قالدىم. نەگە كىنالايدى ول مەنى؟ قايدان عانا ءبىلىپ قالدى ەكەن؟
سول ساتتە تەرەزەنىڭ تارتپاسى اشىلدى دا، جانتايدىڭ باسى كورىندى. كوزدەرى سىعىرايىپ، تابالاپ تۇرعانداي. ادەيى اڭدىپ كەلگەن. مەنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىمدى بىلسە ەتتى ول.
— ديسپەچەر جولداس، وتىنەمىن! — دەپ حاديشاعا الدەقانداي ءبىر قاعازدى ۇسىنىپ جاتىپ، تابالاعان اۋەنمەن داۋسىن سوزا ءتۇستى.
حاديشا اشۋمەن جالت قاراپ، ۇسىنعان قاعازىن المادى. مەنىڭ بەتىمە ءتونىپ:
— سەن ءۇشىن جولدامانى كىم الماق؟ ارناپ شاقىرسىن دەپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ رەنجىدى.
مەنى يەترىپ جىبەرىپ، جۇلقىنا باسىپ ستولدى جانىنا باردى.
— ءما! — دەدى جولداما قاعازدى ۇسىنىپ جاتىپ.
قاعازدى قولىما الىپ قاراسام، ەرتەڭگى جولداما باياعى كولحوزعا ەكەن.
جۇرەگىم مۇزداپ سالا بەردى: قالاي بارام، نە دەپ بارام. اسەل بولسا اناۋ...
ايتپاقشى، يوسى مەنى نەگە ىلعي كولحوزعا قۋادى.
شىداي الماي، شارت سىندىم.
— تاعى دا كولحوزعا ما؟ تاعى دا كىرپىش پەن كو تاسيمىن با؟ بارمايمىن! — جولدامانى ستولعا الىپ ۇردىم. — ساز كەشىپ كەلگەنىم جەتەر. باسقالاردى جىبەرسىن، كەرەك بولسا!
— ايقايلاما! ناريادىڭ ءبىر اپتاعا جازىلعان. كەرەك بولسا، تاعى دا جىبەرەدى! — حاديشا ماعان باسۋ ايتا باستادى.
— بارمايمىن! — دەدىم قاتقىل ۇنمەن.
ادەتتەگىدەي حاديشا كۇرت وزگەرىپ قايتىپ قالدى:
— جارايدى ال! باستىقتامەن ءوزىم-اق سويلەسەرمىن.
— ول ستول ۇستىندەگى جولدامانى قولىنا الدى.
«يا، بارمايىم عوي؟ — دەپ ويلادىم، — اسەلدى دە ەندى قايتىپ كورمەيىم عوي؟» بۇرىنعىدان بەتەر قىسىلدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيىم، كەنەت سوندا بارۋ كەرەك دەپ ءتۇيدىم. ەگەر وسىلاي ەتپەسەم، ءومىر بويى وكىنىپ وتەتىنىم ساپ ەتە ءتۇستى ويىما. «مەيلى، نە بولسا — و بولسىن، بارايىن!»
— جارايدى، اپكەل بەرمەن! — جولدامانى جۇلىپ الدىم. جانتاي تەرەزەدەن:
— اۋىلداعى مەنىڭ اجەمە سالەم ايتا بار، — دەپ قالدى. ەشتەڭە دەمەدىم. بەتاۋىزدان بىلشيتىپ كەپ بەرەر مە ەدى ءوزىن! ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاپتىم دا جاتاقحاناعا تارتتىم.
***
كەلەسى كۇنى جولشىباي ەكى كوزىم ءتورت بولدى. قايدا ەكەن ول؟ تال بويىن كورىپ قالماس پا ەكەم؟ قىزىل جەلەك جامىلعان شىنارىم مەنىڭ، شىرايلىم مەنىڭ! قىرعا بىتكەن شىنارىم! اياعىندا رەزينا ەتىك، ۇستىندە اكەسىنىڭ پەنجەگى دەرسىز! تۇك تە ەمەس! قانداي ەكەنىن كوردىم عوي ءوزىم!..
قالايشا ويران ەتتى ول ويىمدى، ءقايتىپ استان-كەستەن ەتتى جانىمدى؟
كەلە جاتىرمىن، الاقتاپ جان-جاعىما قاراي بەرەم. جوق، كورىنەر ەمەس توبەسى. جول ءجۇرىپ كەلە جاتقام جوق، ازاپ شەگىپ كەلەم. قايدا ەكەن، ءقايتىپ قانا تابارمىن؟ اۋىلعا دا جەتتىم. كوشەگە كىردىم. اۋلاسىنىڭ تۇسىنا جەتكەندە ءجۇرىسىمدى باياۋلاتىپ، ماشينانى توقتاتتىم. بالكىم، ۇيىندە شىعار؟ قالاي شاقىرىپ الام ونى؟ نە دەمەكپىن سوندا؟ ءسىرا، ونىمەن ديدارلاسۋعا داعدىر جازباعان بولار. گازدى باسىپ قالىپ، جۇك تۇسىرەتىن جاققا تارتتىم. جۇكتى ءتۇسىرىپ جاتقاندا دا جۇرەگىمدە ءۇمىت وتى سونگەن جوق. قايتاردا كەزدەستىرەتىن سياقتىمىن. ءبىراق كەزدەستىرە المادىم. بۇرىلىپ اپ فەرماعا قاراي تارتتىم. ولاردىڭ ەسكى فەرماسى اۋىلدان الىس ءبىر قياندا ەكەن. كەلە سالا ءبىر قىزدان ءجون سۇرادىم. اسەل جوق، جۇمىسقا كەلگەن جوق دەدى. «ە، جول بويىندا ماعان كەزدەسىپ قالمايىن دەپ ادەيى جۇمىسقا شىقپاعان عوي» دەپ ويلاپ، ابدەن مازام كەتتى. سالىم سۋعا كەتىپ، اۆتوبازاعا ورالدىم.
ەكىنشى كۇنى تاعى جولعا شىقتىم. كەلە جاتىرمىن. ءبىراق ونى كورەم-اۋ دەگەن ءۇمىت جوق. راسىندا دا، كىمىمىن مەن ونىڭ، ايتتىرىپ قويعان بولسا، نەسىنە مازالايمىن ول قىزدى؟ ءبىراق سولاي بولار دەگەنگە سەنەر ەمەسپىن. اۋىلدا ءالى كۇنگە دەيىن سىرتىنان ايتتىرا بەرەدى عوي. گازەتتەن تالاي رەت وقىعانىم بار. ءبىراق، ودان نە پايدا؟ توي وتكەن سوڭ داڭعىرا! ۇزاتادى دا جىبەرەدى! قايتىپ كەلۋ وڭاي ەمەس، قور بوپ كەتكەنى... وسىنداي ويلار-اق كەتپەي قويدى كوڭىلىمنەن...
كوكتەمنىڭ تولىقسىپ تۇرعان كەزى. تاۋ ەتەگىندەگى ءوڭىر قىزعالداققا ورانعان. وسى ءبىر نارت قىزىل گۇلدەردى بالا كۇنىمنەن ۇناتام. جالاڭ اياق جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر قۇشاق گۇلدى تەرىپ اپ، اسەلگە اپارىپ بەرسە شە شىركىن! بار، تابا الار ما ەكەنسىڭ...
كەنەتتەن قاراپ جىبەرىپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. اسەل! وتكەن جولى ماشينام باتىپ قالعان جەردە شەتكى ءبىر قويتاستىڭ ۇستىندە وتىر. الدەكىمدى كۇتكەندەي ءتۇرى بار. جالما-جان ۇشىپ تۇردى. ساسىپ قاپ، باسىنداعى جەلەگىن جۇلىپ اپ، ۋماشتاي بەردى. بۇل جولى اسەلدىڭ ۇستىندە ادەمى كويلەك، اياعىندا تۋفلي. وسىلايشا الىس جەرگە بيىك وكشە تۋفليمەن كەلگەن. دەرەۋ ماشينانى توقتاتتىم، جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ اۋزىما تىعىلادى.
— سالەماتسىز با، اسەل؟
— سالەماتسىز با؟ — دەدى ول سولعىن.
كابيناعا وتىرۋىنا جاردەمدەسپەك بولىپ ەم، ول بۇرىلىپ اپ، جولدى جيەكتەپ جاي باسىپ جۇرە بەردى. وتىرعىسى كەلمەگەن عوي. ماشيانى قوزعاپ، ەسىكتى اشتىم دا، وعان ەرىپ اقىرىن عانا ءجۇرىپ كەتتىم. سودان قىبىرلاپ كەلەمىز. ول بولسا جولدىڭ جيەگىندە كەلەدى. ءرۋلدى ۇستاپ مەن كەلەم. ەكەۋمىزدە دە ءۇن جوق. نە دەپ ايتارىمدى دا بىلمەيىم. سودان كەيىن:
— كەشە فەرماعا باردىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— يا، ونىڭ نەسى بار؟
— جاي، انشەيىن. وندا بارۋدىڭ كەرەگى جوق.
— ءسىزدى كورگىم كەلدى. ول ەشتەڭە دەمەدى.
ال مەنىڭ ەسىمنەن قۇداي قارعاعان قۇدالىقتىڭ جايى كەتەر ەمەس. نە بولعانىن بىلگىم كەلەدى. سۇرايىن دەسەم — ءتىلىم بايلانىپ قالعانداي. قورقا بەرەم. ايتار جاۋابىنان قورقام.
اسەل بۇرىلىپ ماعان قارادى.
— راس پا؟
اسەل باسىن يزەدى. رۋل قولىمنان شىعىپ كەتتى.
— توي قاشان ؟ — دەپ سۇرادىم.
— جۋىردا، — دەدى ول اقىرىن عانا.
ماشينانى قۇيعىتىپ باسىم اۋعان جاققا كەتىپ تە قالا جازدادىم. جىلدامداتۋدىڭ ورنىنا باياۋلاتىپ جىبەررىپپىن. موتور بوستان-بوسقا زىرلاپ وكىرە جونەلدى. اسەل ىرشىپ كەتتى. عافۋ وتىنە دە المادىم. وعان مۇرشا جوق ەدى.
— ءسويتىپ، ەندى كورىسپەيدى ەكەنبىز عوي.
— قايدان بىلەيىن. كورىسپەگەنىمىزابزال بولار.
— ال مەن بار عوي، مەن ءبارىبىر... نە دەسەڭ و دە، جانىمدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ ىزدەيمىن سەنى!
تاعى ءۇن-تۇنسىز قالدىق. بالكىم، ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر شىعار، ءبىراق بولەك-بولەك ءجۇرىپ كەلەمىز. ارامىزدا توسقاۋىل بار سياقتى. مەنىڭ وعان قاراي جاقىنداپ بارۋىما، ونىڭ كابيناعا كەلىپ وتىرۋىنا سول بوگەسىن جاسايتىنداي.
— اسەل! — دەپ قويام. — قاشپا مەنەن. ورالعى بولماسپىن. الىستان قارايمىن دا وتىرام. ۋادە ەتەسىز بە؟
— بىلمەيىم، بالكىم...
— وتىرىڭىز، اسەل.
— جوق، جۇرە بەرىڭىز. اۋىل بولسا جاقىن قالدى.
بۇدان سوڭ دا جول بويىندا كەزدەسىپ قالىپ جۇردىك. ىلعي سول كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەندەي بولامىز. ءجۇرىسىمىز دە ءبىر قالىپتان اۋمايدى. ول جولدىڭ جيەگىمەن جۇرەدى، مەن بولسام كابينادامىن. اشۋ قىسىپ كەتەدى، ءبىراق امالىم نە. قول جۇمساپ كوندىرەرسىڭ بە؟
ايتتىرعان كۇيەۋدىڭ جايىن سۇراعام جوق. ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز، سۇراۋعا زاۋقىم دا بولمادى. ءبىراق سوزىنە قاراعاندا ونى ءجوندى بىلمەيتىنىن بايقادىم. ول جىگىت اسەلدىڭ شەشەسىنىڭ ىلىك-شاتىسى بولسا كەرەك. تاۋ اراسىندا، قيانداعى ءبىر ورمان شارۋاشىلىعىندا تۇراتىن كورىنەدى. بۇلاردا قارسى قۇدا بولىسۋ سالتى باياعىدان بەرى بار ەكەن. «قۇدا مىڭ جىلدىق» دەگەندەي قارعا تامىرلى بولا بەرگەن. ءبىزدىڭ جاقتا بۇل سالتتى كەرەمەت كورەدى عوي. اسەلدى بوتەن بىرەۋگە بەرەمىز دەگەن اكە-شەشەسىنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپاعان. ال مەنىڭ ءتىپتى اتىمى اتاي كورمەڭىز. كىم ەدىم مەن؟ قايداعى ءبىر كەزبە، قاڭعىباس شوفەرمىن. وزگەنى قويىپ، ءوزىم اۋىز اشا الارمىن با!
سو ءبىر كۇندەرى اسەل توماعا-تۇيىق بولىپ كەتتى. ۋايىمداپ، ويعا باتتى دا ءجۇردى. كۇدەرىم ءۇزىلدى. ونىڭ كەتەر كۇنى تاياپ قالدى. كەزدەسكەننەن نە پايدا؟ ءبىراق ءبىز بالالار قۇساپ، سويلەسكەندە ءتىس جارىپ، ول جايلى ەشتەڭە دەمەيمىز. كەزدەسپەۋگە شامامىز جوق، سوندىقتان كەزدەسەمىز. ويتپەۋگە ءداتىمىز شىدامايدى. ال الدا نە كۇتىپ تۇرعانىندا شارۋامىز جوق.
ءسويتتىپ جۇرگەندە اتتاي بەس كۇن ءوتتى. ەرتەڭگىسىن اۆتوبازادا رەيسكە شىعۋعا ازىرلەنىپ جاتقام. ءبىر جولداسىم كەپ ديسپەچەر بولمەسىنە شاقىردى. جۇگىرە جونەلدىم.
— قۇدايىڭ بەردى! — دەپ حاديشا مەنى كوڭىلدى قارسى الدى. — سەنى سينسزيانعا باراتىن تراسساعا اۋىستىردى!
شوشىنعاننان سىلەيىپ تۇرىپ قاپپىن. سينسزيانعا تالاي بارىپ قايتقام. تاڭسىق ەمەس. ءبىراق سوڭعى كۇندەرى ءومىر باقي كولحوزعا ساپار شەگەتىن ءتارىزدى بوپ كەتىم ەم.
جۇڭگو ساپارى — بىرنەشە كۇندىك جول. اسەلگە بارىپ قايتۋعا ۋاقىت قاشان تابىلارىن كىم بىلگەن. ايتپاستان، كوزىنە ءتۇسىپ جوق بولىپ كەتپەكپىن بە؟
— سەن ءوزى رەنجىپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى حاديشا.
— ال كولحوزعا كىم بارادى؟ — دەپ شىدامسىزدانا باستادىم. — ونداعى جۇمىس ءالى بىتكەن جوق. حاديشا يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ:
— انادا ءوزىڭ بارمايىم دەگەن جوق پە ەڭ، — دەدى. «دوستىعىڭا بولايىن!» دەپ ويلادىم. اشۋىم دا كەلىپ كەتتى.
— وندا تۇرعان نە بار ەكەن؟ — دەپ ورىندىققا سىلق ەتە ءتۇستىم. نە ىستەرىمدى بىلمەي وتىرمىن.
جۇگىرە باسىپ جانتاي كەلدى. مەنىڭ ورنىما كولحوزعا سونى جىبەرمەك ەكەن. ەلەڭ ەتە قالدىم. بالكىم، جانتاي بارا قويماس. ونداي جولدىڭ ءتۇسىمى از. بۇل قولعا تيەتىن اقشا دا از دەگەن ءسوز. ءبىراق، نەگە ەكەنىن بىلمەيىم، ول جولداماعا باس سالدى. ءوزى ءدان رازى:
— جەر شەتىنە جىبەرسەڭ مەيلىڭ، حاديشا! اۋىلدا باعلان دا ءپىسىپ قالدى.
الدە الا كەلەيىن بە؟ — مەنىڭ وتىرعانىمدى كورىپ قالدى:
— عافۋ وتىنەمىن، بوگەت جاسادىم-اۋ دەيىم.
— تايىپ تۇر! — دەپ ىزبىرلاندىم مەن. باسىمدى دا كوتەرگەم جوق.
— نەعىپ وتىرسىع، ءىلياس؟ — حاديشا يىعىمنان ۇستاپ سىلكىپ قالدى.
— كولحوزعا بارۋىم كەرەك. سوندا جىبەر مەنى، حاديشا! — دەدىم.
— ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ. نارياد جوقع جىبەرە المايىم، — دەدى دە، بەتىمە دەگبىرسىزدەنە قارادى. — نەمەنەگە سونشا وزگەرىپ قالدىڭ؟
ەشتەڭە دەگەم جوق. ۇندەمەگەن بويى شىعىپ كەتتىم. گاراجعا كەلدىم. جانتاي مازاقتاپ جانىمنان وتە شىقتى، سوعىپ كەتە جازدادى.
ماشينانىڭ جانىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇردىم دە الدىم. اسىقپادىم. ءبىراق ەشتەڭە ويلاپ تاپپادىم. جۇك تيەيتىن ستانسياعا تارتتىم. شىرەت از ەكەن.
جولداستىرم تەمەكى تارتۋعا شاقىرسا دا، كابينادان شىققام جوق. كوزىمدى جۇمام دا، ويعا شومام. اسەلدىڭ جول بويىندا بوسقا كۇتىپ جۇرگەنىن كوز الدىما ەلەستەتەم. ءبىر كۇن كەتەر، ەكى كۇن كەتەر، ءۇش كۇن... نە دەپ ويلار ەكەن مەنى؟ قورقىپ، قاشىپ كەتتى دەر مە ەكەن؟
شىرەت جاقىنداپ قالدى. الدىماعى ماشيناعا جۇك تيەي باستادى.الدەقانداي ءبىر ۇپ-ۇلكەن جاشىكتەردى كران كۋزوۆتىڭ ىشىنە ءتۇسىرىپ جاتىر. ءبىر ساتتەن سوڭ مەن كراننىڭ استىندا تۇرام. «كەشىرە، گور مەنى، اسەل» — دەپ ويلايمىن. — كەشىر، قياعا بىتكەن شىنارىم. ايتا دا الماي كەتىپ بارام!» سول ساتتە ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى: مانادان بەرى سوندا بارىپ، ءبارىن ايتىپ، سونسوڭ نەگە قايتىپ كەلمەدىم. رەيسكە بىرنەشە ساعات كەش شىقسام، بىردەڭە ءبۇلىنىپ كەتەر مە؟ اۆتوبازانىڭ باستىعىنا كەيىن ايتپاس پا ەم. بالكىم، تۇسىنەر. تۇسىنبەسە، ۇرسار دا قويار. سوگىس بەرەر. ءتىپتى بولماسا جۇمىستان شىعارار. مانادان بەرى نەگە سويتپەگەم! ال كەتتىم!
كەيىن شششەگىنبەك بوپ موتوردى وت الدىردىم. ءبىراق ارتىم تولعان ماشينا. سويتكەنشە الدىمداعى جۇك تيەلگەن ماشينا ىلگەرى جىلجىپ كەتتى.
ەندىگى شىرەت مەنىكى. ابدىراپ قالدىم.
— مىنا كەپ تۇر! ءاي، سەن! — دەپ ايعايلادى ماعان كرانشى.
ماشينام جىلجىپ، جۇك تيەيتىن جەرگە كەلدى. كران جەبەسىن سوزىپ، ۇستىمە تونە ءتۇستى. ءبىتتى، قۇرىدىم! شەتەلگە ارنالعان جۇكپەن قيا باسا المايسىڭ. نەعىپ ەرتەرەك قيمىلداي الماي قالدىم؟ جونەلتۋشى كىسى كەپ، دوكۋمەنتتەرىمە تاڭبا سوعا باستادى. بۇرىلىپ ارتقى اينەكتەن قاراسام، كۋزوۆتىڭ ۇستىنە بۇلعاڭداپ، كونتەينەر ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. ءتىپتى ءتونىپ كەپ قالدى.
سول ساتتە جان داۋسىم شىقتى:
— ساقتان! — ماشينا كونەينەردىڭ استىنان ىرعىپ شىقتى. موتورى سوندىرىلمەگەن ەدى. ارتىمنان ايعاس-ۇيعاي، ىزى-شۋ، اششى سوزدەر ەستىلىپ جاتتى. پىسقىرىپ تا قاراعام جوق. اعاش پەن كومىر ۇيىندىلەرىنىڭ، قويمالاردىڭ قاسىنان قۇيعىتىپ ءوتتىم. قاعا بەرىستەگى جولدارمەن جۇيتكىتىپ وتىرىپ، قالانىڭ شەتىنە شىقتىم. تاۋدىڭ ەتەگىندەگى سار جولعا تۇسكەن سوڭ، ءرۋلدىڭ دوڭگەلەگىنە جابىسىپ، جاتىپ الدىم. ول ارلى-بەرلى جۇلقىنىپ كەلەدى. استىندا دوڭبەكشىپ جەر جاتىر. كورگەن قوقايىمىز وسى عانا بولىپ پا ءتايىر.
كوپ كەشىكپەي جانتايدى قيىپ جەتتىم. باسىپ وزباق بوپ بەلگى بەردىم. ول كابينادان باسىن جاي سۇعىپ قاراپ، تانىپ قالدى. كوزى ەلجىرەيىپ شىعىپ بارادى. نەتكەن حايۋان دەسەڭشى! اسىعىپ كەلە جاتقان ادامعا جول بەرۋ كەرەك قوي. ونىڭ ويىندا تۇك جوق. مەنى كەس-كەستەي تۇسپەك. جول بەرەر ەمەس. جالت بەرىپ جولدىڭ جيەگىنە شىقتىم دا، توپەپ قۇلا تۇزبەن تارتتىم. جانتاي دا ۇدەتتى شابىستى. ەندى مەنى جولعا تۇسىرمەك ەمەس. ايدا دالادا ەشكىم جوق ەكەنىن، ءجۇرىپ-تۇرۋدىڭ ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيتىنىن ءبىلىپ كەلەدى. ءدال ءقازىر مەنىڭ قولىما تۇسپەيتىنىن دە بىلەدى. وسىلايشا ول جولمەن، مەن جولسىزبەن ىزعىتىپى كەلەمىز. ەكەۋمىز دە رۋلگە جابىسىپ العانبىز، بىربىرىمىزگە جىرتقىش اڭداي الارا قارايمىز، ۇرىسىپ تا قويامىز.
— قايدا بارا جاتسىڭ؟ نە بوپ قالدى؟ — دەپ ايعايلايدى ماعان.
مەن وعان جۇدىرىعىمدى تۇيەم. قايتكەنمەن، مەنىڭ ماشينام بوس قوي. باسىپ وزىپ، الىستاپ كەتتىم. بۇرىلىپ قاراسام، ول ساباسىنا ءتۇسىپ، اسىقپاي ءجۇرىپ كەلەدى ەكەن. مەيلى، قالا بەر سولاي جايىڭا، سايتاننىڭ ساپالاعى.
اسەلدى ەشقايدان ۇشىراتا المادىم. اۋىلعا كىرىپ، اۋلاسىنىڭ جانىنا كەپ توقتادىم. جاياۋ جۇگىرىپ كەلگەندەي ەنتىگىپ تۇرمىن. دەمىمدى زورعا دەپ الام. اۋلا ىشىندە دە، سىرتتا دا ەشكىم كورىنبەيدى. تەك قانا بەلدەۋدە ەرتتەۋلى ات تۇر. قايتسەم ەكەن. كۇتۋگە بەكىندىم. ماشينانى كورسە، سىرتقا شىعار دەپ ويلادىم. موتورعا جابىسىپ، بىردەڭەنى وڭداپ جاتقان سياقتاندىم. ءبىراق ەكى كوزىم قاقپا جاقتا. كوپ كۇتكەن جوپىن: قاقپا اشىلدى، اسەلدىڭ شەشەسى شىعىپ كەلەدى. قاسىندا تولىق دەنەلى، قارا ساقالدى ءبىر شال بار. ۇستىنە ەكى بىردەي شاپان كيگەن. ءبۇلىس شاپان. ونىڭ سىرتىندا ماقپال شاپان. قولىندا ىرعاي ساپتى قامشى. بۋسانىپ، قىزارا بورتكەن. شايعا قانىپ شىقسا كەرەك. بەلدەۋدىڭ قاسىنا كەلدى. اسەلدىڭ شەشەسى قۇرمەت كورسەتىپ، ۇزەعگىدەن ۇستاپ، شالدى دەمەپ اتقا وتىرعىزدى. قۇداسىن اتتاندىرىپ تۇر ەكەن:
— قۇدا، ءدان ريزامىز وزىڭىزگە، — دەدى. — ال ءبىز ءۇشىن دە قام جەمەڭىز. قىزىمىزدان اياپ قالار ەشتەڭەمىز جوق. قۇدايعا شۇكىر، قۇر قول ەمەسپىز عوي.
— ە-ە، بايبىشە-اي، بىر-بىرىمىزدەن كوڭىلىمىز قالماس-اۋ، — دەدى شال ەرگە جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ. — قۇداي بالالاردىڭ دەنى-قارىن ساۋ قىلسىن دە. ىلىك-شاتىس بولعانىمىز جاڭا ما. ال، قايىر-قوش، بايبىشە. ءسويتىپ، جۇما كۇنى دەپ اۋلەسمتىك قوي!
— يا، جۇما كۇنى كۇتەمىز. ءساتتى كۇن عوي. جولىڭ بولسىن. قۇداعيعا سالەم دە.
«جۇماسى نەسى؟» — دەپ ويلادىم. «وسى بۇگىن قاي كۇن؟ سارسەنبى عوي... شىنىمەن جۇما كۇنى الىپ كەتپەك پە؟ قاپ، وسى ءبىر عۇرپى قۇرعىر جاستاردى قاشانعى قور قىلا بەرمەك؟»
شال تاۋعا قاراي جورتىپ بارادى. ۇزاپ كەتكەنشە اسەلدىڭ شەشەسى سوڭىنان قاراپ تۇردى. سوسىن ماعان قاراي بۇرىلىپ، جاقتىرماي وقتى كوزىمەن وقتى كوزىمەن ءبىر اتتى:
— نەمەنەگە ءۇيىر بوپ الدىڭ وسى، جىگىتىم؟ — دەدى. — ساعان دەگەن كەرۋەن ساراي جوق مۇندا.تۇرما بوسقا! جونەل، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ ساعان ايتىپ تۇرمىن. بايقاپ قالعان بولدى.
— ماشيناناىڭ سىنىپ قالعانى! — دەدىم سازارىپ. ماشينانىڭ ىشىنە بەلۋارىما دەيىن كىرىپ كەتتىم. اسەلدى كورمەي تۇرىپ ەشقايدا كەتپەسپىن دەپ ويلاپ قويام.
شەشەسى سويلەپ-سويلەپ كەتىپ قالدى.
تۇرەگەپ، تابالدىرىققا وتىردىم دا، تەمەكى تارتتىم. الدەقايدان جۇگىرىپ ءبىر كىشكەنتاي قىز كەلە قالدى. ءبىر اياقتاپ سەكىرىپ، اقساڭداپ ماشينانى ايالدى دا ءجۇردى. ازداپ اسەلگە ۇقسايدى. ءسىڭىلىسى ەمەس پە ەكەن؟
— اسەل كەتىپ قالدى، — دەدى سەكەڭدەپ ءجۇرىپ.
— قايدا؟ — دەيمىنگ باس سالىپ. — قايدا كەتتى؟
— مەن قايدان بىلەم! قويا بەر! — جۇلقىنىپ شىعىپ كەتتى دە، ءتىلىن كورسەتىپ تارتىپ تۇردى.
ماشينانىع الدىڭعى جاعىنداعى قاقپاقتى سارت ەتكىزىپ جاپتىم دا، رۋلگە كەپ وتىردىم. قايدا بارام، قايدان ىزدەيىم؟ قايتاتىن دا ۋاقىت بولىپ قالدى.بۇرىلىپ اپ كەيىن تارتتىم. ءىلبىپ قانا كەلەم. بوزعا شىقتىم. ارىقتان وتە بەرىپ توقتادىم. نە ىستەسەم ەكەن؟ ويىم ونعا ءبولىندى. كابينادان سۇيرەتىلىپ شىقتىم دا، سۇلاي كەتتىم جەرگە. مەڭ-زەڭمىن. اسەلدى دە تابا المادىم. رەيستەن دە قالدىم. قايتىپ بارۋعا كەش. ايتەۋىر، ءبىر جاۋاپ بەرەسىڭ. بولارى بولار. ويعا باتتىم تاعى دا. ەشتەڭەنى كورىپ تە، ەستىپ تە جاتقان جوقپىن. سول قالپىمدا قانشا جاتقانىمدى بىلمەيىم. تەگى، ۇزاق جاتسام كەرەك. باسىمدى كوتەردىم. ماشينانىڭ ار جاعىنا تۋفلي كيگەن ءبىر قىز كەپ توقتادى. اياعى كورىنىپ تۇر. اسەل عوي؟ تاني كەتتىم. قۋانعاننان ەسىم شىعىپ كەتتى. جۇرەلەپ وتىردىم دا قالدىم. تۇرۋعا شامام جوق.
— ءوت، وتە بەر، اجەتاي! — دەيمىن «تۋفليگە» ماشينانىڭ استىنا ءۇڭىلىپ جاتىپ.
— مەن اجە ەمەسپىن! — دەپ اسەل دە ويىنعا اينالدىردى. بۇل ءبىزدىڭ ەڭ العاش رەت كەزدەسكەن جەرىمىز بولاتىن.
— ەندى كىمسىڭ؟
— قىزبىن.
— قىزبىسىڭ؟ سۇلكسىڭ با؟
— قارا الدىمەن.
ەكەۋمىز دە كۇلىپ جىبەردىك. ۇشىپ تۇرىپ، تۇرا ۇمتىلدىم. و دا قارسى جۇگىردى. بەتپە-بەت كەپ تۇرىپ قالدىق. بالاداي ءماز بوپ كۇلەمىز.
— ناعىز سۇلۋسىڭ! — دەيمىن مەن. ال ول بولسا سامال تەربەگەن جاس شىنارداي تولىقسيدى، جايدارى، ناپ-نازىك. قىسقا جەڭ كويلەك كيگەن. قولتىعىندا ەكى كىتابى بار.
— مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— كىتاپحانادان كەلە جاتقام. قايراسام، جول ۇستىندە سايراپ ماشينانىڭ ءىزى جاتىر.
— قويشى؟ — بۇل ماعان «سۇيەم» دەگەن سوزدەن دە ارتىق ەدى. ءتىپتى مەنىڭ ماشينامنىڭ ىزىنە دەيىن بىلسە، وندا اسەلدىڭ مەنى ويلاعانى عوي. سول جاقتاعى ارتقى لوڭعالاقتىڭ باللونى قۇراۋ-قۇراۋ ەدى.
— سوسىن جۇگىرىپ الا جونەلدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيىم، سەنى كۇتىپ وتىرعان شىعار دەدىم!..
قولىنان الدىم دا:
— وتىر، اسەل، قىدىرايىق، — دەدىم.
ول كەت ءارى ەمەس. مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەن. ءتىپتى ءوزىمدى-وزىم تانىماي قالعاندايمىن. ۋايىم، تۇيتكىل اتاۋلى زىم-زيا بولدى. تەك ءبىر ءوزىمىز، ءوزىمىزدىڭ باقىتىمىز، كوگىلدىر اسپان، سايراپ جاتقان جول عانا بار بۇ دۇنيەدە. كابينانى اشىپ اسەلدى وتىرعىزدىم دا، ءرۋلدى الدىم قولعا.
تارتا جونەلدىك. جول بويى ورلەپ كەلەمىز. قايدا، نەگە بارا جاتقانىمىز دا بەلگىسىز. وعان ءمان بەرگەن دە ءبىز جوق. تەك بىرىمىزگە-بىرىمىز قاراپ، قول ۇستاسىپ، وسىلاي قاتار تۇزەپ وتىرساق بولعانى. اسەل مەنىڭ اسكەري فۋراجكامدى جوندەپ قويدى. (ەكى جىل بويى كيگەن ەدىم).
— وسىلاي تۇرعان جاراسادى! — دەپ، نازدانىپ يىعىما سۇيەندى.
ماشينا قىردا قۇستاي ۇشىپ كەلەدى. دۇنيە الەم-تاپىراق. تاۋ مەن تاس تا، دالا مەن ورمان دا زىمىراپ قارسى ۇمتىلادى. جۇيتكىپ كەلەمىز — تەنتەك جەل ءوبىپ وتەدى بەتىمىزدەن. كوكتە كۇن دە ءبىز كۇلگەسىن نۇرىن توگىپ كۇلگەندەي، قىزعالداق پەن جۋساننىڭ ءيىسى اڭقيدى اۋادا — كەۋدە كەرە جۇتامىز.
اينالاداعى جالعىز مولانىڭ كۇمبەزىندە وتىرعان كۇشىگەن قاناتى دالباڭداپ ۇشا جونەلەدى. جارىسقانداي جولدى ورلەپ، تومەن ۇشىپ كەلەدى.
قوس سالت اتتى قورقىپ كەتىپ، جالت بەردى. سودان سوڭ جان داۋىستارى شىعىپ ايقاي سالدى.
— ءا-اي، توقتا! توقتاي تۇر! — دەپ كوسىلە شاپقان اتتارىن قامشىلاپ قويادى. كىم بولدى ەكەن، بىلمەيىم. بالكىم، اسەل اۋلىنىڭ ادامدارى شىعار. شاڭعا كومىلىپ قالا بەردى.
الدىمىزدان ءبىر بىرەشكە بۇرىلىپ، جول بەردى. قىز بەن جىگىت ەكەن. ءبىزدى كورىپ، يىق سۇيەسىپ ۇشىپ تۇرەگەپ، قول بۇلعاپ جاتتى.
— راقمەت! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم كابينادان باسىمدى سۇعىپ.
قىردان ءوتىپ، تاس جولعا شىقتىق. دوڭعالاق استىندا اسفالت زۋ-زۋ ەتەدى.
ماشينا كولگە قاراي بەتتەپ كەلەدى. جولدان شۇعىل بۇرىلدىم دا، شوقشوق بۇتالار مەن كودەنى كوكتەي ءوتىپ، جاعاعا قاراي تارتتىم. سۋعا ءتونىپ كەپ، ناق جارقاباقتىڭ ۇستىنە توقتادىق.
قايران، قىرعىز جەرىنىڭ ماڭگى باقي جىرى بوپ وتكەن ىستىقكول. وسىناۋ تەڭىز عاشىقتاردىڭ ءان جىرى مەن اڭىزىنا تولى دەگەنگە كىم سەنبەس. مولدىرەپ، قۇلپىرىپ، شالقىپ جاتتى كوك تەڭىز.
كوك الا باس تولقىندار ءبىرىن-بىرى قۋىپ كەپ، سارعىش تارتقان جاعاعا ۇرادى. تاۋدان اسىپ كۇن باتىپ بارادى، كول بەتى ارمەنىرەكتە قىزعىلت تارتىپ كورىنەدى. ەكىنشى جاتقتا، الىستا قار جامىلعان كوكشىل اسۋلار مۇنارتادى. باسىنا قوشقىل قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ كەلەدى.
— قاراشى، اسەل! اققۋلاردى قارا! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم.اققۋلار ىستىقكولدە كۇزدە عانا بولادى، قىستاپ شىعادى. ال كقكتەمدە وتە سيرەك ۇشىراسادى. تەرىستىككە ۇشىپ بارا جاتقان تۇستىك جاقتىڭ اققۋلارى دەسەدى، جاقسىعا جورىپ جاتادى...
كەشكى كولدىڭ ۇستىندە ءبىر توپ اققۋ قالىقتاپ ءجۇر. بىرەسە جوعارى كوتەرىلىپ، بىرەسە قاناتتارىن جايىپ جىبەرىپ.تومەن قۇلايدى. انە، سۋعا قونىپ، قاناتتارىمەن سۋ سابالايدى. جان-جاعىنا كوپىرشىگەن دوڭگەلەكتەر سەرپەدى.تاعى دا ۇشا جونەلەدى. سودان سوڭ قاتار تۇزەپ، قاناتتارىن جازا سامعاپ الىستاپ بارا جاتتى. قۇمقايىر تۇبەككە قونالقاعا بەتتەپ بارادى.
كابينا ىشىندە كولگە ءۇڭعىلىپ ءۇنسىز وتىرمىز. ءبىر ءباتۋاعا كەلگەن ادامداياق سويلەپ كەتتىم:
— سوناۋ جاعاداعى شاتىرلاردى كورىپ تۇرسىڭ با؟ ءبىزدىڭ اۆتوبازا سول. ال مىناۋ بولسا، — كابينانىڭ ءىشىن شىر اينالدىرا نۇسقايىم، — ءبىزدىڭ ءۇي! — ءوزىم دە كۇلىپ جىبەردىم. اسەلدى الىپ بارار جەرىم قايسى.
اسەل جالت قارادى دا، كەۋدەمە باسىن سالدى. ايمالاپ قۇشاقتايدى. كۇلەدى دە جىلايدى. جىلايدى دا كۇلەدى.
— جانىم مەنىڭ، سۇيىكتىم مەنىڭ! ءۇي-جايدىڭ دا، ءسان-سالتاناتتىڭ دا كەرەگى جوق ماعان!تەك ءبىر تىلەۋىم — اكە-شەشەم ەڭ بولماسا كەيىن بارىپ ۇعىنسا ەكەن. ءومىر بويى وكپەلەپ كەتەى ولار، بىلەم عوي... ءبىراق، كىنالى مە ەم مەن...
قاس قارايىپ كەتتى.اسپاندى تورلاپ العان بۇلت سۋ بەتىنە ءتونىپ كەلەدى. كول قاراۋىتىپ، تىنا قالعان. تاۋ ءىشىن ەلەكتر بالقىتۋشىلارى جايلاپ العانداي. ءار تۇستان ار ەتىپ سونەدى. ناجاعاي ويناعالى كەلەدى. اققۋلار جولشىباي وسىندا تەگىن سوقپاعان ەكەن. تاۋ ۇستىنەن وتكەندە جاۋىن-شاشىنعا تاپ بولارىن سەزگەن.
كۇن كۇركىرەپ، ناجاعاي جارق ەتتى. جاڭبىر الاي-تۇلەي قۇيدى دا كەتتى. كول دە ايپىلدەپ، بۇرق-سارق ەتەدى. تەڭسەلىپ جاعاعا سوعادى. كوكتەمدە العاش رەت كۇن كۇركىرەپ، ناجاعاي ويناعانى وسى ەدى.
ءبىزدىڭ دە العاشقى ءتۇنىمىز. كابينانى، اينەكتى جۋىپ كەتتى اققان سۋ. قاپقارا بوپ ۇڭىرەيگەن كول بەتىن اپپاق ناجاعاي وتتارى وسقىلايدى. بىر-بىرىمىزگە تىعىلىپ ءبىز وتىرمىز. سىبىرلاپ قانا سويلەسەمىز. بايقايمىن: اسەل ءسال ۇرەيلەنگەندەي نەمەسە جاۋراپ قالعانداي. ۇستىنە پەنجەگىمدى جاۋىپ، قىسىڭقىراپ قۇشاقتاي ءتۇستىم. بۇرىنعىدان كۇشەيىپ، ەسەيىپ كەتكەن ءتارىزدىمىن. وزىمدە رسىنشا جىلىلىق، مەيىر بارىن، جاقىن ادامىڭ بوپ، ونى قىزعىشتاي قورىپ، قۇراق ۇشۋ دەگەنىڭ ءبىر تاماشا ەكەنىن بىلگەن دە ەمەس ەم. «ەشقاشان دا، ەشكىمگە دە رەجىتىپ قويماسپىن سەنى، شىنارىم!» — دەيمىن قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
كۇن تەز ايىقتى. ءبىراق دوڭبەكشىپ، تۋلاپ العان كول تىنشىر ەمەس، تولقىن اتىپ جاتىر. سىركىرەپ، جاڭبىر جاۋىپ تۇر. كابينانىڭ قۋىسىنداعى جولعا ارنالعان راديوقابىلداعىشتى الدىم. ول كەزدەگى مەنىڭ بار دۇنيەمۇلكىم سول ەدى. مۋزىكا تىڭداعاندى جانىم جاقسى كورەدى. سوسىن دا قابىلداعىشتى قالدىرماي، بىرگە الىپ جۇرەم. كۇيىنە كەلتىرىپ، ءبىر تولقىندى ۇستادىم. ءالى ەسىمدە: سول كۇنى كەشكە تەاتردان «شولپان» بالەتىنىڭ ترانسلياسياسىن بەرىپ جاتىر ەكەن. سول بالەتتە جىر بوپ شەرتىلگەن ماحابباتتىڭ وزىندەي نازىك تە قۇدىرەتتى مۋزىكا جوتالاردان، اسقار تاۋلاردان اسىپ كەپ كابينا ىشىنە قۇيىلىپ جاتىر. زال گۋ-گۋ، سارتىلداتىپ قول سوعادى، ورىنداۋشىلاردىڭ اتتارىن اتاپ، ايقايلاسادى. بالكىم، بالەرينالاردىڭ اياعىنىڭ استىنا گشۇل شوقتارىن لاقتىرىپ جاتقان بولار. ءبىراق تەاتردا وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى نوسەرلەپ قۇيعان جاۋىننىڭ استىندا، بۋىرقانعان تەنتەك تاسقىن جاعاسىندا كابينا ىشىندە وتىرىپ، ءبىز باستان كەشكەن قۋانىشتى، جان تولقىندارىن سول حالدە باستان كەشكەن جوق شىعار دەپ ويلايمىن. بۇل — ءبىزدىڭ بالەت ەدى، ونى ءبىز ءوزىمىزدىڭ العاشقى تۇنىمىدە تىڭدادىق. باقىتىن ىزدەپ دۇنيە كەزىپ كەتكەن شولپان قىزدىڭ تاعدىرى ءبىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدى تەربەدى. ال مەنىڭ شولپانىم — تاڭ الدىندا تولىقسىپ تۋعان جۇلدىزىم وزىممەن بىرگە، قاسىمدا. ول مەنىڭ يىعىما سۇيەنگەن كۇيى، ءتۇن ورتاسى كەزىندە ۇيىقتاپ كەتتى. مەن بولسام كوپكە دەيىن تىنشي المادىم. اسەلدىڭ بەتىن اقىرىن سيپاپ قويام، تۇڭعيىق ءتۇپسىز ىستىقكولدەي دولىنىڭ دوڭبەكشىپ، كۇڭىرەنگەن ۇنىنە قۇلاق تىگەم.
تاڭەرتەڭ اۆتوبازاعا كەلدىك. قولعا ءبىراز الدى مەنى. ءبىراق مىناداي قۋانىشتى وقيعانىڭ ۇستىندە كەشىرىم دە جاسادى. سوسىن جۇك تيەيتىن كراننىڭ اسىتىنان تۇرا قاشقانىمدى ەسكە الىپ، جىگىتتەر كوپكە دەيىن كۇلىپ ءجۇردى.
قىتايعا ساپار شەگۋىم كەرەك ەدى. اسەلدى وزىممەن بىرگە الا كەتتىم. جولشىباي دوسىم الىبەك ءجانتۋريننىڭ ۇيىندە قالدىرامىن دەپ ويلادىم. ول نارىننىڭ قاسىنداعى بازادا سەمياسىمەن تۇراتىن. شەكارادان ونشا الىس ەمەس. تالاي رەت سوققانىم بار. الىبەكتىڭ ايەلى دە ءبىر جاسى ادام. ءوزىن قاتتى قادىرلەيتىن ەدىم.
جولعا شىقتىق. ەڭ الدىمەن جول بويىنداعى ماگازيننەن اسەلگە ازداپ كيىم-كەشەك ساتىپ الدىق. ۇستىندە كويلەگى، قولتىعىنداعى كىتاپحانانىڭ قوس كىتابى عانا بولعانىنىن ايتىپ ەدىم عوي. اناۋ-مىناۋدان باسقا اشىق گ ۇلى بار ۇلكەن ءشالى ساتىپ الدىق. ءتىپتى ورنىنا كەلدى-اق. شىعا بەرە ەڭ موسقال شوفەرىمىز، اقساقالىمىز ورمات اكەنىڭ كەزدەسە كەتكەنى بار ەمەس پە. انادايدان ماعان توقتا دەگەندەي بەلگى بەردى. توقتادىم. كابينادان شىعىپ سالەم بەرىستىك:
— اسسالاۋ-مالەيكۇم، ورمات اكە!
— اليكۇم-اسسالام، ءىلياس! قۇس قوندىرىپسىڭ، باقىت قۇسى بولسىن! — دەپ كادىمگىدەي قايىرلى بولسىن ايتىپ جاتىر. — باقىتتى، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولىڭدار !
— راقمەت! قايدان ءبىلدىڭىز، ورمات اكە؟ — دەيمىن تاڭدانىپ.
— ە-ە، بالام-اي، جاقسى لەپەس جاتقان با. وسى بۇكىل جولدىڭ بويىندا اۋىزداناۋىزدعا تاراپ جاتىر...
— قاراي گور! — بۇرىنعىدان بەتەر تاڭداندىم.
جول ۇستىندە اڭگىمەنى سوعىپ تۇرمىز. ورمات اكەنىڭ ماشيناعا جاقىن كەلەر ءتۇرى جوق. اسەلگە دە كوز قىرىن سالار ەمەس. دەس بەرگەندە، اسەلدىڭ ءوزىنىڭ ويىنا ساپ ەتە تۇسپەسى بار ما: ورامالىن بۇركەنىپ الدى، بەتىن دە كولەگەيلەپ قويدى. سوندا بارىپ ورمات اكە ءماز بولىپ، ەزۋ تارتتى.
— ەندى ءبارى دە ورنىنا كەلدى! — دەدى ول. ماشيناعا جاقىن كوپ، اسەلگە قارادى: سىيلاعانىنا راقمەت، قىزىم. سەن ەندى بىزگە كەلىنسىڭ عوي، اۆتوبازاداعى اقساقال اتاۋلىعا كەلىنسىڭ. ءبارى دە وسى جولدىڭ بويىندا. ءما، ءىلياس، كورىمدىك. — جاي كورمەي، كورىمدىك بەرەتىن ادەت بار ەمەس پە — ول ماعان اقشا ۇسىندى. الماسىما بلومادى. وكپەلەپ قالار ەدىم.
قوش ايتىستىق! اسەل، ورامالىن تۇسىرگەن جوق. ەجەلگى قىرعىز اۋلىنىڭ سالتىن ساقتاپ، بىرەۋ كەزدەسسە بولدى، بەتىن بۇركەي قويادى. وڭاشا قالعاندا ماز-مەيرام بوپ كۇلەمىز. ورامال تارتقاندا بۇرىنعىدان دا سۇلۋ بوپ كورىنەدى اسەل ماعان.
— اۆتوبازاعا كەلىن بوپ تۇسكەن ساۋلەم، اش كوزىڭدى، ءسۇيشى! — دەيمىن.
— قوي، اقساقالدار كورىپ قالار! — دەيدى دە، كۇلىپ كەپ، بايقاتپاعان كىسى بوپ ءسۇيىپ الادى بەتىمنەن.
كەيىن ءتىپتى قىزىق بولدى. اۆتوبازانىڭ جولدا كەزدەسكەن شوفەرلارىنىڭ ءبارى دە ءبىزدى توقتاتىپ قويىپ قۇتتىقتايدى، باقىتتى بولۋىمىزعا تىلەكتەستىك بىلدىرەدى، كوپشىلىگى جولشىباي گۇل شوقتارىن تەرىپ الىپتى، سىي-سياپاتتارى دا بار. مۇنى قايسى ويلاپ تاپقانىن بىلمەيىم. تەگى، سو جەردەگى ورىس جىگىتتەرى ويلاپ تاپقان بولار. سەلودا توي بولعاندا ماشينانى قىزىلدى-جاسىلدى عىپ بەزەپ تاستايدى عوي. ولار ەندى ءبىزدىڭ ماشتينامىزعا دا قىزىلدى-جاسىلدى، القارا كوك شاشپاۋ تاعىپ، جىبەك ورامال بايلاپ، گۇل شوقتارىنا بولەپ تاستادى. الۋان ءتۇرلى تۇسكە ەنىپ قۇلپىرىپ كەتكەن ماشينا، ءتىپتى، كۇندىك جەردەن كوز تارتقان بولار. اسەل ەكەۋمىز ماز-مەيرامبىز. ىشتەي دوستارىما رازىمىن. دوسىڭدى باسىڭا ءىس تۇسكەندە سىنا دەيدى. مەن باسىڭا باىت كۇنى تۋعاندا دا سىنا دەر ەم، دوسىڭدى.
جولشىباي ەڭ جاقىن، جان دوسىم الىبەك جانتۋرين كەزدەسە كەتتى. ول ءوزى مەنەن ەكى جاس ۇلكەن. ءتورتپاق، قاۋعا باس. سالماقتى، اقىلدى، ونىڭ ۇستىنە تاماشا شوفەر. بازاداعى جۇرتتىڭ ءبىر ءقادىر تۇتادى. پروفكوم عىپ سايلاپ قويعان. ماعان نە ايتار ەكەن دەپ تۇرمىن.
الىبەك ءبىزدىڭ ماشيناعا ءۇنسىز قارادى دا، باسىن شايقادى. اسەلدىڭ جانىنا كەپ، قولىن الىپ امانداستى. قۇتتىقتاپ جاتىر.
— ال، اپكەل بەرمەن جولداما قاعازدى! — دەپ بۇيىردى ماعان. بۇلاي قارسى الادى دەگەن ويىمدا جوق. تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ەشتەڭە دەمەستەن بەرە سالدىم.
ول اۆتوقالامىن الدى دا، جولدامانىڭ ۇزىنا بويىنا قيعاشتاپ جازا باستادى:
«ۇيلەنۋ تويىنىڭ رەيسى، №167» دەپ جولدامانىڭ دا نومەرىن قويىپ قويدى.
— نە ىستەپ جاتسىڭ سەن؟ — دەدىم ساسقالاقتاپ. — دوكۋمەنت ەمەس پە بۇل!
— تاريح ءۇشىن ساقتالادى! — دەپ كۇلدى. — نەمەنە بۋحگالتەريادا وتىرعاندار ادام ەمەس دەپ ويلايسىڭ با؟ ال ەندى اپكەگ قولىڭدى! — مەنى قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الدى. قارقىلداپ كۇلىپ جاتىرمىز. ءارقايسىمىز ءوز ماشينامىزعا قاراي بەت الدىق. قايىرىلا بەرىپ الىبەك مەنى توقتاتىپ الدى:
— ال سوندا قايدا تۇرماقسىڭدار؟
نە ىستەرىمدى بىلمەيمىز دەگەندەي ۇندەمەدىم.
— ءبىزدىڭ ءۇي مىناۋ دەپ ماشينانى كورسەتتىم.
— كابينادا تۇرماقسىڭدار ما؟ بالكىم، بالا-شاعانى دا سوندا وسىرەتىن شىعارسىڭدار؟.. بار عوي، بازاداعى ءبىزدىڭ كىشكەنتاي پاتەرسىماققا جايعاسىڭدار، بازانىڭ باستىعىنا ءوزىم ايتامىن. ال ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇيگە كوشىپ كىرەرمىز.
— ءۇيىڭ ءالى سالىنىپ بىتكەن جوق قوي؟ — الىبەك ءۇيىن رىباچەگە جاقىن جەردە، اۆتوبازادا سالىپ جاتقان. قولىم بوستا مەن دە بارىپ، قولقابىس تيگىزىپ جۇرەتىنمىن.
— وقاسى جوق، ۇساق تۇھۇيەك جۇمىستارى عانا قالدى. بۇدان ارتىق دامە ەتپە، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ءۇيدىڭ جايى ازىرگە قيىنداۋ ەمەس پە.
— راقمەت وندا! بىزگە بۇلان ارتىق ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق.
— ايتەۋىر، بىزدىكىنە تۇسىڭدەر. قايتا ورالعان جولىڭدا كۇت مەنى. مەن دە كەلىپ قالارمىن. سوندا ايەلدەرىمىزبەن اقىلداسىپ وتىرىپ شەشەرمىز! — دەپ اسەلدى نۇسقاپ كوزىن قىسىپ قويدى.
يا، سولاي ەندى ايەلدەرىمىزبەن اقىلداسىپ بارىپ...
— ۇيلەنۋ ساپارىڭ قۇتتى بولسىن! — دەپ ايقايلادى الىبەك ارتىمىزدان.
قىزىق-اي، وسىنىڭ ءوزى ۇيلەنۋ ساپارى ەكەنىن بايقاماپپىز-اۋ. نەسىن ايتاسىڭ ءتىپتى!
ءبارىنىڭ ىڭعايى كەلە قالىپ جاتقانىنا ءبىز دە قۋانىشتىمىز. تەك ءبىر نارسە كوڭىلىمە ازداپ قاياۋ سالادى.
جولشىباي ءبىر بۇرىلىستا بۇيىردەن جانتايدىڭ ماشيناسى شىعا كەلدى. باسقا ءبىر جاقتان كەلە جاتىر ەكەن. جالعىز ەمەس. كابينادا حاديشا وتىر. جانتاي ماعان قولىن بۇلعادى. كىلت توقتادىم. قوس ماشينا ءيىن تىرەسە كەپ توقتادى. جانتاي تەرەزەدەن موينىن سوزىپ:
— سەن نەمەنە، ۇيلەنىپ كەلە جاتقانداي الەم-جالەم بولىپ؟ — دەدى.
— ءوزى دە سولاي، — دەدىم مەن.
— ءقويشى-اي؟ — ول سەنبەگەندەي داۋسىن سوزا سويلەپ، حاديشاعا قاراپ قويدى. ونىمەن دە قويماي: — ال ءبىز بولساق سەنى ىزدەپ سابىلىپ ءجۇرمىز! — دەپ سالماسى بار ما!
حاديشا وتىرعان بويى قاتىپ قالىپتى. ساسىپ، بوپ-بوز بوپ كەتكەن. — ءسالاماتسىڭ با، حاديشا! — دەدىم جايراڭداپ. ول ءۇنسىز باسىن يزەدى.
— ءسويتىپ، قاسىڭداعى قالىڭدىعىڭ ەكەن عوي؟ — دەدى جانتاي بايىبىنا ەندى عانا بارىپ.
— جوق، ايەلىم، — دەپ قارسى داۋ ايتتىم دا، اسەلدى موينىنان قۇشاقتاپ الدىم.
— سولاي ما؟ — جانتايدىڭ كوزى اتەشتەي بوپ كەتتى. قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلە الماي تۇر. — ال، قۇتتىقتايمىن، شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن...
— راقمەت!
جانتاي ارامزا كۇلكىگە سالدى:
— ەپتىسىڭ-اۋ ءوزىڭ! قالىڭسىز الىپ قاشتىڭ با؟
— اقىماق! — دەپ جىبەردىم، ماشينانى قوزعاي بەرىپ.
وڭباعان نەمە! وسىنداي جاندار دا بولاجى-اۋ. ءوزىنىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتايىندەپ ەم. سويتسەم، الدىمدا سول جاققا بۇرىلا بەرە ءور بار ەكەن. قاراسام، جانتاي ماشينانىڭ جانىندا تۇر، بەتىن ءسۇرتىپ جاتىپ، الدەنە دەپ ايقايلايدى، حاديشاعا جۇدىرىعىن تۇيەدى. ال حاديشا بولسا جلودان شىعا سالا، بوزعا قاراي جۇگىرىپ بارادى. سول جۇگىرگەن بويى باردى دا ەتپەتىنەن قۇلاي كەتتى. باسىن قوس قولداپ ۇستاپ العان. ولاردىڭ اراسىندا نە بوپ قالعانىن بىدمەيىم. ءبىراق قاراداي تىنىشسىزدانىپ اياپ كەتتىم. حاديشانى. الدەنەگە ءوزىمدى كىنالى سەزىنگەندەي بولدىم. ءبىراق اسەلگە ەشتەڭە ايتپادىم. قۋانعان كوڭىلىن بۇزبايىن دەدىم.
ءبىر اپتا وتكەن سڭو ارالىق بازاداعى بۇرىن سەمياسىمەن الىبەك تۇرعان ۇيگە كىردىك.
ءۇيىمىز اياداي عانا: سەنەگى مەن ەكى بولمە. سونداي بىرنەشە ءۇي بار. بارىندە دە ءۇيلى-باراندى شوفەرلار، بەنزين قۇيۋشى پۋنكتتىڭ جۇمىسشىلارى تۇرادى. ءۇيدىڭ تۇرعان جەرى جاقسى-اق، جولدىڭ ءدال جيەگىندە. نارىننان دا الىس ەمەس. قايتكەنمەن، وبلىس ورتالىعى عوي. كينوعا، ماگازينگە بارىپ تۇرۋعا بولادى، ەمحاناسى دا بار... ونىڭ ۇستىنە ارالىق ازا ناعىز جەرورتا. ءبىز كوبىنەسە رىباچە مەن ءسينسزياننىڭ اراسىندا ءجۇرىپ تۇرامىز. ارلى-بەرلى جۇرگەندە ۇيگە ءتۇسىپ دامىللداۋعا، قونالقاعا قالۋعا بولادى. مەن كۇن سايىن دەرلىك ۇيدە بولىپ ءجۇردىم. ءتىپتى جولدا بوگەلىپ قالسام دا، تۇندەلەتىپ ۇيگە جەتەم. اسەلدىڭ ءاردايىم تىنىشى كەتىپ، كۇتىپ وتىرعانى، مەن كەلگەنشە كوز ىلمەيدى.
ءۇي ىشىنە كەرەك ونى-مۇنىنىڭ باسىن قۇرىپ الدىق. تۇرمىس وڭدالىپ كەلە جاتتى. اسەل جۇمىس ىستەيدى دەپ ۇيعاردىق. اۋىلدا وسكەم، جۇمىسقا ۇيرەنگەم دەپ ءوزى قويمادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، باعىمىزعا اراي ول جۇكتى بولدى. كەيىن بارىپ بىلدىك. اسەل بوساناتىن كۇنى قىتايدان قايتىپ كەلە جاتقام. تاعات تاپپاي اسىعىپ كەلەم. اسەل نارىنداعى ايەلدەر بوساناتىن ۇيدە ەدى. جەتىپ كەلسەم — ۇل تۋىپتى! قانشا ايتسام دا، جىبەرمەي قويدى اسەلگە. سوندا دا ءمازبىن. ماشيناعا ءمىندىم دە تاۋ-تاۋدىڭ اراسىمەن قۇيعىتا جونەلدىم. وزىمە-وزىم يە بولا الماي، زۋلاتىپ كەلەم ماشينانى. قىستىڭ كۇنى بولاتىن.
اينالام قۇز-جارتاس، قالىڭ قار. كوزىم بۇلدىراپ، الدىم بىرسە ەقاراڭداپ، بىرەسە اعاراڭداپ كەتەدى. دولان اسۋىنىڭ قياسىنا شىعا كەلدىم قۇيعىتىپ: بيىك-اق، تومەندە قالقىپ بۇلتتار ءجۇر. اياق استىنداعى تاۋلار ەرگەجەيلى ءتارىزدى. جايشىلىقتا بيىك-بيىك كورىنەتىن. كابينادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قۇلاما جاردىڭ جيەگىنە جەتىپ باردىم. كەۋدە كەرە دەم الىپ، سالدىم كەپ ايقايعا:
— ءا-اي، اسقار تاۋلار! ۇلىم بار مەنىڭ، ۇلىم بار!
تاۋ سىلكىنىپ كەتكەندەي بوپ كورىندى. و دا ماعان ءۇن قوسادى، شاتقالداردى شارلاپ كوپكە دەيىن باسىلمادى جاڭعىرىق.
بالاقاننىڭ اتىن سامات قويدىق. ءوزىم قويدىم اتىن. ەرتەلى-كەش اڭگىمەمىز، ەرتەگىمىز سول: سامات، ساماتجان دەپ قويامىز. ول بولسا كۇلەدى. ءتىسى شىقتى. تۇڭعىشىن كورگەن جاس جۇبايلاردىڭ ءحالىن ءبىز دە كەشتىك باسمىزدان.
ءتاتۋ-تاتتى تۇردىق، ءبىر-بىرىمىزدى سونداي سۇيدىك. ال سونسوڭ، سونسوڭ بارىپ قاينادى مەنىڭ سورىم...
***
باقىتسىزدىققا قالاي تاپ بولعانىمدى بىلە الار دا ەمەسپىن. ءبارى دە استى-ۇستىنە كەپ، استان-كەستەن بولدى. دەگەنمەن ءوزىم ەپتەپ سەزەمىن دە، ءبىراق ودان كەلىپ-كەتەرى نە، ءتايىر...
ول اداممەن ءومىر بويى كەزدەسكەن ەمەسپىز. و تيتتەي دە كىنالى ەمەس. ءبىربىرىمىزدى بىلگەن دە ەمەسپىز. ءبىر كۇنى جول بويىندا ويدا جوقتا كەزدەستىك. كەيىن تاعى دا تالاي رەت كەزدەستىرگەنمىزىدى ول دا، مەن دە بىلگەم جوق. بار بولعانى سول عانا...
قوڭىر كۇز. جول ءجۇرىپ كەلەم. كۇن بۇلىڭعىر. جاڭبىر ما، قار ما ايتەۋىر دىمقىل، ۇساق بىردەڭە قىلاۋلاپ تۇر. تاۋ قاپتالدارى ۇيلىققان تۇمان. جول بويى اينەك تازالاعىشتا تىنىم جوق. اينەك تەرشي بەرەدى. تاۋ ىشىنە سۇعىنا كىرىپ، دولان اسۋىنا تاياپ قالعام.
ءاي، دولان، دولان-اي، تيان-شاننىڭ اسۋ بەرمەس الىبى عوي ول. نەنىڭ كۋاسى بولمادى ول مەن ءۇشىن! جولدىڭ ەڭ ءبىر قيىن، ۇرىمتال تۇسى. جول جىلانشا يرەلەڭدەپ جاتىر. بارعان سايىن بيىكتەي بەرەدى. ەكى جاعى قۇلاما جار. شىرقاپ كوككە شىعارسىڭ، بۇلت دەگەنىڭ تاپتالىپ دوڭعالاق استىندا جاتادى.
بىرەسە ورىندىققا جابىسىپ، مىقشيىپ قالاسىڭ، بىرەسە قۇلديلاپ تومەن قۇلايسىڭ، ءرۋلدى ۇستاعان كۇيىندە قاتاسىڭ دا قالاسىڭ. اۋا رايى شابىنعان بۋرا سياقتى. دولانعا قىسى-جازىڭ ءبارىبىر. كەنەتتەن بۇرشاق توگىپ، جاڭبىر توپەپ جۇرە بەرەدى نەمەسە قار جاۋىپ، اق تۇتەك بوران سوعادى، قارعا ادىم جەر كورمەيسىڭ. وسىنداي ءبىزدىڭ دولان قارت!.. ءبىراق تيان-شاندا تۇرعان بىزدەر وعان ابدەن ۇيرەنىپ العامىز. تالاي رەت جەتى قاراڭعى تۇندە دە وتكەنىمىز بار... تەك ءقازىر ايتۋعا وڭاي. وندا كۇنى-تۇنى جۇمىستاسىڭ. ويلانىپ-تولعانىپ جاتۋعا مۇرشاڭ جوق. دولانعا جاقىنداي بەرە ءبىر شاتقالدىڭ بويىندا جۇك ماشيناسىن قۋىپ جەتتىم. ءالى ەسىمدە — گاز-51 ەدى. قۋىپ جەتكەم جوق-اۋ، ول ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇر ەكەن. ەكى بىردەي ادام موتورمەن اۋرە بوپ ءجۇر. بىرەۋى سامارقاۋ باسىپ، جولعا شىقتى دا، قول كوتەردى. مەن جولدا تۇرمايىن دەپ ءوتىپ بارىپ توقتادىم. ۇچتىندە سۋعا مالشىنعان جالباعاي برەزەنت پلاششى بار كىسى مەنىڭ قاسىما كەلدى. جاسى قىرىقتى القىمداپ قالعان، بۋرىل مۇرتىن سولداتتارشا تىكىرەيتە قىرعان. ءوڭى تۇجىراڭقى، سۋىق. كوزقاراسى بايسالدى.
— جول ۋچاستوگىنا جەتكىزىپ تاستاشى، جىگىتىم، — دەيدى ماعان. — تراكتور اكەلەيىك دەسەك، موتور وت المايدى.
— قاي ۋچاستوككە؟ — دەپ سۇرايمىن. ويتكەنى، جول جوندەيتىن ۋچاستوك كوپ-اق. ون بەس-جيىرما شاقىرىم سايىن كەزدەسىپ وتىرادى.
— مەتەوستانسيانىڭ بەر جاعىنداعى، دولان ۋچاستوگىنا.
مەتەوستانسيا اسۋدىڭ ناق بيىگىندە، ال جول ۋچاستوگى جەتى شاقىرىمداي بەرىرەك، جولدان اعا بەرىس قۇلاما قاباقتا.
— مىنىڭدەر، اپارىپ تاستايىن، — باسقا ءبىر وي ساپ ەتتى، — ءوزىمىز ەشتەڭە جاساي المايمىز با؟ — دەدىم دە كابينادان جەرگە ءتۇستىم. قاس قارايعانشا تراكتورمەن اۋرە بوپ جۇرە مە، كومەكتەسەيىن دەپ ويلادىم. ءتىپتى جولاۋشىلاردى دا قادىرلەۋ كەرەك قوي: ولار بىزگە بولا تىنىم كورمەيدى.
— نە ىستەي قويارمىن دەپ ەڭ، ەشتەڭە دە شىقپايدى، — دەدى شوفەر ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ. قاقپاقتى جابا سالدى. بيشارا بالا ابدەن توڭىپ، كوگەرىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ جاقتىكى ەمەس، استانادان كەلگەنى كورىنىپ تۇر. الاقتاپ قاراي بەرەدى. فرۋنزەدەن ۋچاستوككە بىردەڭە اكەلە جاتسا كەرەك. نە ىستەسەم ەكەن دەپ تۇرمىن. ءبىر اۋسار وي ساپ ەتە ءتۇستى. اسۋعا ءبىر قاراپ الدىم. اسپان تۇنەرىپ، قاراۋىتىپ تۇر ەكەن، بۇلت تا جەر باۋىرلاپ تومەن شوككەن. ايتسە دە، تاۋەكەل دەدىم. كەرەمەت بىردەڭە ويلاپ تاپپاسام دا، سونىڭ ءوزى ماعان ءدال سو شاقتا عالامات بولىپ كورىندى.
— تورموزىڭنىڭ ءجونى ءتۇزۋ مە؟ — دەپ سۇرايمىن شوفەردان.
— ءسوز بولعانىڭا... تورموزسىز ءجۇر دەپ پە ەڭ! بالە موتوردا دەپ تۇرعام جوق پا ساعان...
— تروس بار ما؟
— قايتەيىن دەپ ەڭ، ال — بار!
— اپكەل مۇندا، تىركە تەز.
ولار سەنىمسىزدەنە قارادى ماعان. ورىندارىنان قوزعالار ەمەس.
— نەمەنە، جىندانعانبىسىڭ ءوزىڭ؟ — دەدى شوفەر ەستىلەر-ەستىلمەس.
مەنىڭ مىنەزىم بەلگىلى. جاقسى ما، جامان با — بىلمەيىم: باسىما ءبىر وي كەلسە بولدى، تىنىم كورمەيىم. ءولىپ كەتۋگە بارمىن، ءبىراق دەگەنىمە جەتپەي قويمايمىن.شوفەرعا جاتىپ كەپ جالىندىم.
— تىڭدا ءسوزدى، دوستىم، تىركەي قويسايشى! مىنە انتىم، مىنە يمانىم، قايتسەم دە سۇيرەپ جەتكىزەم!
— جايىڭا تۇر! — دەدى قولىن سەرمەپ. — نەمەنە، بۇل جەردە تىركەۋگە الۋعا بولمايتىنىن بىلمەۋشى مە ەڭ سەن. ءتىپتى ويىما دا كىرىپ شىقپايدى. تايىپ تۇر، جونىڭە!..
— ءوي، ەسەك، قورقاق نەمە! — بۇرىلىپ جۇرە بەردىم. — كەتتىك! — دەپ جول جوندەۋشىنى شاقىرىپ الدىم. ول راسىندا دا جول جوندەۋشى بوپ شىقتى. ونى مەن كەيىن بارىپ ءبىلدىم.
— توقتاي تۇر! — دەپ ماعان ءبىر قارادى دا، شوفەرعا:
— تروستى اكەلشى، — دەدى. شوفەردىڭ ەسى شىعىپ كەتتى:
— ءسىز — جاۋاپ بەرەتىن. ماشينا ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزدا بايتەمىر-اكە، — دەدى. جول جوندەۋشى ءبىر-اق قايىردى:
— ءبارىمىز دە جاۋاپ بەرەمىز.
ماعان مۇنىسى ۇنادى. مۇنداي ادامدى سالعاننان-اق سىلاپ جۇرە بەرەسىڭ.
ەكى ماشينانى تىركەستىرىپ اپ ءجۇرىپ كەتتىك. العاشقىدا ءبارى دە جاپجاقسى-اق ەدى. ال دولانعا بارعان سوڭ جول جوعارى ورلەيدى. ەكى جاعىڭ شىڭىراۋ. كەيدە قۇلديلاپ تومەن قۇلايدى جول. موتور ىشقىنا وكىرەدى. قۇلاقتى شۋىلداتىپ، مەڭ-زەڭ قىلادى. «جوق، جوق، سوڭعى تامشى كۇشىڭە دەيىن سىعىپ الام» دەپ قويام. دولاندا قانشا جول اۋىر بولسا دا، موتوردا ازداعان ارتىق كۇش قالاتىنىن بۇرىن دا سەزۋشى ەدىم. ويتكەنى، جۇك تيەگەندە ساقتانىپ، تايا سوعىپ، نورمانىڭ جەتپىس پروسەنتىن عانا تيەيتىن. بۇيرىق سولاي. ول شاقتا مۇنىڭ ءبارىن ويلاپ جاتۋعا مۇرشا جوق. جارىسقا تۇسكەن جۇيرىكتەي، بويىمدى ءبىر دولى كۇش بيلەپ كەتتى. قايتسەم دە دەگەنىمە جەتىپ تىنباقپىن. انالارعا قول ۇشىن بەرىپ، ماشيناسىن جەتكىزىپ تاستاسام دەگەننەن باسقا وي جوق. ءبىراق بۇل وڭايعا سوقپادى.
استىمداعى ماشينا ىشقىنىپ، قالش-قالش ەتەدى. اينەككە لايساڭ قار جابىسىپ العان، تازالاعىش زورعا دەپ قانا ىسىرىپ تۇسىرەدى. الدەقايدان بۇلت قاپتاپ، دوڭعالاققا ورالادى، بۋداقتاپ الدىڭدى ورايدى. جلدىڭ قۇلاما، شۇعىل بۇرىلىستارى تاپ بولادى. ىشتەي ءوزىمدى سىباپ كەلەم: وسىنى قايدان باسىما تىلەپ الدىم، قاسىمداعىلاردى جازىم قىلماسام جارار ەدى دەپ ويلاپ قويام. ماشينادان بەتەر ءوزىم باتتىم ازاپقا. كيىم بىتكەندى سىپىرىپ تاستادىم. مالاقاي دا، فۋفايكا دا، پەنجەك تە، سۆيتەر دە قالدى جايىنا. كويلەكشەڭ عانامىن. مونشاعا تۇسكەندەي بۋسانىپ كەلەم. وڭاي ما: تىركەپ العان ماشينانىڭ سالماعى قانشا. دەس بەرگەندە بايتەمىر تابالدىرىقتا تۇرىپ اپ، بىزگە ءجون سىلتەپ وتىردى. ماعان داۋىستاپ قويادى دا، اناعان قولىمەن بەلگى بەرەدى. جولدىڭ يىرىمدەرىنە كەپ مىقشاڭداعاندا قولدى ءبىر-اق سىلتەر مە ەكەن دەپ ويلادىم. ءبىراق ول قاس قاعار، ءمىز باعار ەمەس. ۇشار بۇركىتتەي قومدانىپ العان. كابيناعا شەڭگەلىن قاداپ، ايىرىلار ەمەس. قاراسام، ءوڭى بايسالدى، تاستان قاشاپ جاساعانداي. بەتىن، مۇرتىن جۋىپ سورعالاپ سۋ اعادى. سوندا دا كوڭىلدى.
الدىمىزدا ەندى ءبىر عانا ءور بار. سودان اسساڭ بولدى. سول ءسىت بايتەمىر تەرەزەدەن باسىن سۇعىپ:
— بايقا، الدىمىزدا ماشينا! وڭعا قاراي باس، — دەدى.
وڭعا قاراي بۇرىلىڭقىراي ءجۇردىم. تاۋدان جۇك ماشيناسى ءتۇسىپ كەلەدى. جانتايدىڭ ماشيناسى! جانتاي بولسا ايتىپ قويادى. سودان سوڭ جول ءجۇرىسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قاداعالايتىن ينجەنەر سىباعامدى بەرەتىن بولار دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. ول جاقىنداپ كەلىپ قالدى. رۋلگە جابىسىپ العان. تومەن سىرعىپ كەلەدى، سۇزە قارايدى. ارامىز قول ۇسىنىم جەر عانا. قاتارلاسا بەرگەندە جانتاي تەرەزەدەن جالت ەتىپ، ىرشىپ ءتۇستى، قىزىل تۇلكى مالاقاي كيگەن باسىن قازىمىرلانا شايقادى. «مەيلى، — دەدىم ىشىمنەن، — جانىنا جاقسا، ايتا بەر اۋزىڭا كەلگەندى».
ورگە شىقتىق، تومەندە قۇلاما ساي، ونىڭ ءارى جول جازىق. سودان اسۋدىڭ ەڭ بەلىنە جاقىنداي بەرە جول ۋچاستوكتىڭ ۋسادباسىنا قاراي بۇرىلادى. مەن دە سوعان ءتۇستىم. ارەڭ دەگەندە سۇيرەپ جەتتىم-اۋ ايتەۋىر! موتوردى ءسوندىردىم، قۇلاعىم ەشتەڭە ەستىمەيدى. كەرەڭ بوپ قالىپپىن. ءوزىم ەمەس، تابيعات مىلقاۋ بوپ قالعانداي. قۇلاققا ۇرعان تاناداي، مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك، بايتەمىر سەكىرىپ جەرگە تۇسكەندە بارىپ قانا ەستىدىم. كابينادان سۇيرەتىلىپ شىعىپ، تابالدىرىققا وتىرا كەتتىم. ءالىم قۇرىپ، تۇنشىعىپ بارام. ونىڭ ۇستىنە، اسۋدا اۋا سيرەك قوي. بايتەمىر جۇگىرىپ كەپ ۇستىمە فۋفايكا جاۋىپ، باسىم مالاقاي كيگىزىپ جاتىر. انا ماشينادان سۇرىنە باسىپ شوفەرىمىز كەلەدى. ءوڭى قاشىپ كەتكەن، ۇندەمەيدى. الدىمە كەپ جۇرەلەپ وتىرا كەتتى دە، سيگارتە ۇسىندى. سيگارتە الدىم. قولىم ءدىر-دىر ەتەدى. ءبارىمىز دە تەمەكى تارتىپ، ەس جيدىق. تاعى دا ءبىر اساۋ كۇش كەرنەپ شىعا كەلدى بويىمدى.
— ە-ھە، كورگەن شىعارسىڭ؟ — دەپ شوفەردى يىقتان سالىپ جىەردىم. ول وتىرا كەتتى. ۇشەۋمىز دە ۇشىپ تۇرەگەپ، ءبىر-بىرىمىزدى ارقادان، جاۋىرىننان سالىپ جاتىرمىز. ءوزىمىز قۋانىپ، ەسىرە ايقايلاپ، قارقىلداپ كۇلىپ ءجۇرمىز...
اقىرى سابامىزعا ءتۇسىپ، تاعى دا تەمەكى تارتتىق. كيىنىپ سا،اتىما قاراپ، اسىعا باستادىم.
— ال مەن جۇرەيىن!
بايتەمىر قاباعىن شىتتى.
— جوق، ۇيگە كىر، قوناق بول!
مەنىڭ زارەدەي دە ۋاقىتىم جوق.
— راحمەت! — دەدىم. — ءبىراق مۇرشام جوق! ۇيگە جەتىپ الايىن، ايەلىم كۇتىپ وتىرعان شىعار.
— قالساڭ قايتەدى؟ ءبىر شىنىنى تاستاپ الارمىز! — دەپ جاڭا تانىسقان شوفەر دوسىم دا جىك-جاپار بولىپ جاتىر.
— قوي! — دەپ بايتەمىر ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ايەلى بولسا كۇتىپ وتىر.
— اتىڭ كىم؟
— ءىلياس.
— تارتا بەر، ءىلياس، جەتكىزىپ تاستادىڭ، راقمەت!
بايتەمىر تابالدىرىقتا تۇرىپ مەنى جولعا دەيىن ۇزاتىپ سالدى. سون سوڭ ءۇنسىز قولىمدى قىستى دا، سەكىرىپ ءتۇستى.
تاۋعا شىعا بەرىپ، كابيناان باسىمدى سۇعىپ قاراسام، بايتەمىر جول ۇستىندە ءالى تۇر ەكەن. مالاقايىن قىسىپ ۇستاپ العان، ويعا باتىپ، باسىن سالبىراتىپ جىبەرگەن.
بار بولعانى وسى. سونىمەن قوش ايتىستىق.
ءبىراق، بۇل مەن ءۇشىن تەگىننەن-تەگىن كەتپەدى. سۋىق ءتيىپ قالعان ەكەن. ۇيگە كەلگەن بەتتە بايقاي قويماپ ەم، اپىل-قۇپىل تاماقتاندىم. اسەلگە بار جايدى تاپتىشتەپ ايتقانىم دا جوق. تەك جول بويىندا بىرەۋلەرگە قول ۇشىن بەرەم دەپ كەشىگىپ قالدىم دەدىم. ودان ەشتەڭە جاسىرمايىم. ءبىراق سول ك.نگىنى نەسىنە ايتىپ جاتام دەدىم. ونسىز دا ءاردايىم مەنى ويلاپ مازاسى كەتىپ، زارە قۇتى قالماي وتىرعانى. ونىڭ ۇسىتنە ونداي ازاپقا ەندى قايتىپ جولاي كورمەسپىن دەپ ويلادىم. ءبىر رەت باستان كەشتىم، اسۋمەن دە الىسىپ كوردىم. وسى دا جەتەر. بۇل ويدى ەرتەڭىنە-اق ۇمىتىپ كەتەر مە ەدىم — ءبىراق قايتىپ كەلە جاتقاندا قالپاقتاي ۇشپاسىم بار ما. ۇيگە جان دارمەن كۇي جەتتىم دە، جاتىپ قالدىم. ەسىمدى بىلمەيىم. كوز الدىم بۇلدىراي بەردى. دولان اسۋىن ورلەپ تىركەۋدى ماشينانى سۇيرەپ كەلە جاتقان ءتارىزدى بولام. بوراننىڭ ءوزى ىپ-ىستىق، اپتاپ بىردەڭە. بەت شارپيدى. ءالىم قۇرىپ، تىنىسىم تارىلىر بارادى. ءرۋلدىڭ دوڭگەلەگى ماقتادان جاسالعانداي. بۇراسام بولدى، قولىما جابىسادى دا قالادى. الدىمداعى اسۋدىڭ شەتى دە، شەگى دە جوق. رادياتورى شوشايىپ، جوعارى قاراي مىقشىڭداپ كەلەدى ماشينا. وكىرە بەرىپ، قۇزعا قاراي قۇلاپ تۇسەدى... ءسىرا، بۇل سىرقاتتىڭ اسۋى بولسا كەرەك. سول اسۋدان ءۇشىنشى كۇن دەگەندە عانا بارىپ استىم. وڭالا باستادىم. ەكى كۇن جاتتىم. كوڭىلىم سەرگىپ قاپتى. تۇرايىن دەسەم، اسەلدىڭ جىبەرەر ءتۇرى جوق. تۇرعىزباي تاعى دا ەكى كۇن جاتقىزىپ قويدى. جۇزىنە قارايمىن دا قايران بولام: اۋىرعان وسى مەن بە الدە ول ما دەيمىن؟ سونشاما ازاپ شەگىپ، تانىماستاي بوپ وزگەرگەن. كوزىنىڭ الدىنا كوك تەڭبىل ءتۇسىپ، جۇدەگەن. ءۇپ دەپ جەل سوقسا بولدى — قۇلايىن دەپ تۇر. قوي ءبۇيتىپ بولماس دەدىم. اقىماق بولۋىم جەتەر. دەم السىن دا اسەل. توسەكتەن تۇرىپ، كيىنە باستادىم.
— اسەل! — دەپ شاقىردىم اقىرىن عانا. بالاقانىمىز ۇيىقتاپ جاتقان. — كورشىلەرمەن سويلەس، ساماتتى قالدىرىپ كەتەيىك، كينوعا بارامىز!
ول كىراۋاتتىڭ جانىنا جۇگىرىپ كەپ، مەنى جاستىققا جىعىپ ساپ، العاش رەت كورىپ تۇرعانداي ءسۇزىلىپ قارايدى. جىلامايىن دەسە دە، كىرپىگى جاساۋراپ، ەرنى كەمسەڭدەي بەرەدى. كەۋدەمە بەتىن باسقان بويى سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— نە بولدى ساعان، اسەل؟ نە بوپ قالدى؟ — دەيمىن ساسقالاقتاپ. — قايتۋشى ەل، ازداپ اۋرىپى تۇردىم. قايتا، ۇيدە سەنىڭ قاسىڭدا بولدىم، ساماتپەن ويناپ ماۋقىمدى باستىم. بالامىز ەڭبەكتەيدى، جۇرەيىن دەپ ءجۇر. ناعىز قىزىق كەزى. ءتىپتى، ماعان سالسا تاعى دا ەپتەپ اۋىرىپ تۇرعاندى تەرىس كورمەس ەم! — دەيمىنگ قالجىڭداپ.
— قويشى! اتاي كورمە! — دەدى اسەل جان داۋسى شىعىپ. كىشكەنتاي كىرۋاتىندا جاتقان بالامىز ويانىپ كەتتى. اسەل كوتەرىپ الىپ كەلدى. ۇشەۋمىز كىرۋات ۇستىندە الىسىپ ويناپ، ماز-مەيرام بوپ جاتىرمىز. بالا بوپ كەتكەندەيمىز. سامات ايۋدىڭ بالاسى قۇساپ قوربيىپ، ارلى-بەرلى دومالايدى، ءبىزدى ايمالاپ قويادى.
— قاراشى، راحات ەمەس پە! — دەيمىن. — ال سەن؟ توقتاي تۇر، كوپ كەشىكپەي اۋىلداعى سەنىڭ قارتتارىڭا دا بارامىز. كەشپەي كورسىن. ساماتىمىزدىڭ قانداي بولعانىن كورگەن سوڭ اينالىپ-تولعانىپ، ءبارىن دە ۇمىتىپ كەتەدى...
راسىندا دا ايىبىمىزدى تارتىپ، اۋىلعا بارىپ قايتساق دەگەن ويىمىز بار ەدى. ءبىراق الدىمەن دەمالىس الۋ كەرەك، جولعا قامدانۋ كەرەك. تۋىسقانتۋعان اتاۋلىنىڭ باس-باسىنا بىردەڭە العان ءجون. قۇر قول بارعىم كەلمەيدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە قىس ءتۇسىپ كەتتى. تيان-شاندا قىس قاتتىع قار جاۋىپ، بوران بوراپ تۇرادى. تاۋدا كوشكىن دە ءجيى-جتى بولادى. شوفەرلار تىنىم كورمەيدى. جولشىلاردىڭ كورگەن كۇنى ودان دا قيىن. ولار كوشكىنمەن الىسىپ قارا تەر بولادى. قار كوشكىنى قۇلايدى-اۋ دەگەن ءقاۋىپتى تۇستاردىڭ قارىن الدىن-الا قۇلاتىپ، ارتىنان تازالاپ جاتقانى. راس، سول جىلى قىس ونشا قاتتى بولعان جوق. الدە مەن بايقامادىم با — شوفەردىڭ اسىقپاي، الاڭ بولماي جۇرەتىن كۇنى بار ما. ونىڭ ۇستىنە كۇتپەگەن جەردەن اۆتوبازاعا قوسىمشا تاپسىرما جۇكتەلەدى. شىنىن ايتقاندا، سونى شىعارىپ جۇرگەن شوفەرلاردىڭ وزدەرى، ەڭ الدىمەن مەن ءوزىم. سول قادامىم قاتە بولدى-اۋ دەپ ءقازىر دە وكىنبەيمىن. دۇرىس جاسادىم. بۇل بىلاي بولعان ەدى.
ءبىر كۇنى كەشقۇرىم اۆتوبازادان قايتىپ كەلە جاتىر ەدىم. اسەل ماعان ءبىر تۇيىنشەك بەرىپ، الىبەك ءجانتۋريننىڭ ايەلىنە اپارىپ تاستا دەگەن. جولشىباي سوندا سوقتىم. الىبەكتىڭ ايەلى شىقتى. تۇيىنشەكتى بەرىپ جاتىپ:
— الىبەك ۇيدە مە ؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، ءالى كەلگەن جوق!
— ول قايدا ءوزى، جولدا ما ەدى؟
— جوق. بۇگىن شىققان جوق. كەيىنگە قالدىرىپتى. جۇگىرۋمەن ءجۇر. جۇڭگو جۇمىسشىلارىنان اۆتوبازاعا تەلەگرامما كەلگەن دەي مە.
— وندا نە بوپ قاپتى؟
— زاۆودتىڭ كەرەك-جاراعىن تەزىرەك وتكىزىپ بەرۋدى وتىنسە كەرەك.
— قانداي كەرەك-جاراق؟ الگى سالىنىپ جاتقان سين-سزيان اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىنىڭ زاۆودىنا ما؟
— قايدام، ءىلياس. ەستىرسىڭ ءوزىڭ.
— ال الىبەكتىڭ ءوزى قايدا ءقازىر؟
— قايداسى نەسى؟ جۇك تۇسىرەتىن ستانسيادا. جۇرتتىڭ ءبارى سوندا. ەشەلوندار كەلىپ قالعان دەي مە.
سوندا تارتتىم. جاي-جاپسارىن ابدەن ءبىلىپ الايىن دەدىم. جەتىپ كەلدىم. جۇك تۇسىرەتىن ستانسيا كولدىڭ جيەگىنە تامان، شاتقالدا بولاتىن. بۇل تەمىر جولدىڭ ەڭ شەتكى ستانسياسى. ءۇستى ىلعي شاڭعا ءبوىپ، مۇنارتادى دا تۇرادى. شاتقالدان قۋالاي سوققان جەل دىڭگەككە ىلىنگەن فونارلاردى شايقاپ، شپالداردىڭ ءۇستىن شاڭداتىپ كەتەدى. ۆاگونداردى ىرىكتەپ ارلى-بەرلى پاراۆوزدار ءجۇر. جولدىڭ ەڭ شەتىندە جەبەسن سوزىپ كران تۇر. قاڭىلتىرمەن، سىممەن وراپ شىنداعان جاشىكەتەردى پلاتفورمادان الىپ تيەپ جاتىر. قاتەلەسپەگەن ەكەم. بۇل — سينسزيانعا باراتىن، اۋىلشارۋاشىلىعى ماشينالارىن جاسايتىن زاۆودقا ارنالعان جۇك. وندا ۇلكەن قۇرىلىس سالىنىپ جاتىر. كەيبىر كەرەك-جاراقتاردى ءبىز بۇرىن دا اپارعامىز.
ءبىزدىڭ اۆتوبازانىڭ ماشينالارى قاپتاپ كەتىپتى. ءبىراق، جۇك تيەپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبارى دە الدەنەنى كۇتكەندەي. قايسىبىرەۋ كابينادا، تابالدىرىق ۇستىندە وتىر، ال ەندى بىرەۋلەر جەلدەن ىقتاپ، جاشىكترەگە سۇيەنىپ تۇر. سالەم بەردىم. ەشكىم دە جوندەپ جاۋاپ قاتپادى. تەمەكىلەرىن بۋداقتاتىپ ءۇنسىز وتىر. شەت جاقتا تۇرعان الىبەكتى كورىپ، جاعالاپ سوعان كەلدىم.
— سالەم، الىبەك!
— سالەم.
— نە بوپ جاتىر مۇندا؟ تەلەگرامما الدى دەي مە؟
— يا. زاۆودتى ەرتەرەك جۇرگىزگىلەرى كەلەتىن كورىنەدى.
— ونى نەعىل دەيدى؟
— بىزگە تىرەلىپ تۇرعان جوق پا.
— يا، ول بەلگىلى عوي.
— جول بويىنا قانشا جۇكتى ءۇيىپ تاستاعانىن كورمەي تۇرمىسىڭ، تاعى دا اكەلەدى. قاشان تاۋىسامىز؟ بايقايمىسىڭ؟ ال انا جاقتا ءبىزدى كۇتىپ وتىر. ءۇمىت ارتىپ وتىر!.. ءار كۇنىڭ قىمبات ولارعا.
— ونى ماعان نە عىل دەيسىڭ! مەنىڭ قانشا قاتىسىم بار؟
— سو دا ءسوز بە ەكەن! نەمەنە، باسقا ءبىر ەلدەن كەپ تۇرسىڭ با سەن؟الدە بىزگە تاپسىرىلعان ءىس قانداي ەكەنىن تۇسىنبەيسىڭ بە؟
— قۇداي اقىنا، جىندانعان شىعارسىڭ! — دەپ تاڭدانىپ، ىعىسىپ شەتكە شىقتىم.
وسى تۇستا ۇيىلگەن جاشىكتەردىڭ اراسىنان ءارقيدلى داۋىستار ەستىلە باستادى. ءبىزدىڭ اۆتوبازانىڭ باستىعى امانجولوۆ كەلدى. ەتەگىن كولەگەيلەپ، تەمەكىسىن تۇتاتىپ، ءبارىمىزدى ءبىر ششولىپ ءوتتى.
— حال وسىلاي، جولداستار، — دەدى ول، — مينيسترلىكپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ كورەمىن. بالكىم ولار جاردەم دە بەرەر. ءبىراق ونى مالدانۋ قيىن. قايتەرىمىزدى ازىرگە ءوزىم دە بىلمەي تۇرمىن...
— بىردەڭە ويلاپ تابا قويۋ قيىن! — دەدى ءبىر داۋىس. — جۇك بولسا شومبال-شومبال كەسەك. كۋزوۆكا ەكەۋ-ۇشەۋدەن ارتىق سيمايدى. ال كۇنى-تۇنى تاسىندا دا قۇداي اقىنا كوكتەمگە دەيىن جەتەدى.
— اڭگىمە سوندا بوپ تۇر عوي. — دەدى امانجولوۆ. — ءبىراق تاسىپ ءبىتىرۋىمىز كەرەك. ال ءقازىر ۇيدى-ۇيلەرىڭە تاراپ، قابىرعالارىڭمەن اقىلداسىپ كورىڭدەر!
ول گازيككە ءمىندى دە، كەتىپ قالدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسى دا ورىندارىنان قوزعالمادى. ومالىپ قالعانداي. بۇرىش جاقتا قارا كولەكەدە وتىرعان بىرەۋ وز-وزىنەن كۇجىلدەدى:
— تۇك تە شىقپايدى! الا قويدىڭ تەرىسى التى تونعا جەتەر مە! ەرتەرەك قام جەۋ كەرەك ەدى! — دەپ تۇرەگەپ تەمەكىسىنىڭ قالدىعىن ءسوندىردى دە، ماشيناسىنا قاراي اياڭدادى. ونى تاعى بىرەۋ قوستادى. بىزدە امەن وسىلاي. جان القىمعا تايانعاندا-اي، اينالىپ كەتەيىن شوفەرلار، قۇتقارا كورىڭدەر دەپ جابىسادى!
وعان تارپا باس العاندار دا بار:
— بۇل — حالىقارالىق ءىس. ال سەن بولساڭ، ىسمايىل، بازارداعى قاتىندارشا باجىلدايسىڭ!
مەن داۋعا ارالاسپادىم. ءبىراق سول ءسات انا جولى اسۋدا ماشينانى تىركەپ الىپ شىققانىم ويىما ساپ ەتە تۇسپەسى بار ما. شىدامادىم. قاشانعى ادەتىمە باعىپ قىزاراڭداپ شىعا كەلدىم.
— باس قاتىراتىن نە بار؟ — دەيمىن ورتاعا جۇلقىنىپ شىعىپ. — ماشينالارعا تىركەۋ سالۋ كەرەك!
ەشكىم قىبىر ەتپەدى. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى ماعان كوز قيىعىن دا سالار ەمەس. اقىماق ادام نە ايتپايدى دەپ تۇرعانداي. جانتاي عانا شىڭكىلدەپ قويا بەردى.
— قاراي گور! — مەن ونى داۋسىنان تانىدىم.
الاقتاپ جان-جاعىما قارايمىن. ءبارىن باستان-اياق ايتقىم كەلدى. ەڭگەزەردەي بىرەۋ جاشىكتەن ءتۇستى دە، قولعابىن قاسىنداعى جىگىتكە بەرە ساپ، ماعان جەتىپ كەلدى. جەلكەمنەن ۇستاپ، وزىنە قاراي تارتىپ، تۇمسىق ءتۇيىستىرىپ:
— ال، ۇرلەشى! — دەدى.
— ھا-ا! — دەپ ۇرلەپ جىبەردىم بەتىنە.
— ماس ەمەس، ساپ ساۋ! — وڭكيگەن نەمە تاڭداندى دا، جاعامدى بوساتىپ قويا بەردى.
— وندا اقىماق ەكەن، — دەدى جولداسى. ەكەۋى ماشينالارىنا بارىپ ءمىندى دە، تارتىپ وتىردى. باسقالار دا كەتپەك بوپ تۇرەگەلىسىپ جاتىر. ومىرىمدە ءبۇيتىپ قور بوپ، مازاققا باتىپ كورمەگەن شىعارمىن. ۇياتتان ورتەنىپ بارامىن.
— قايدا كەتىپ باراسىڭدار، توقتاڭدار! — دەيمىن شوفەرلارلىڭ اراسىنا كيلىگىپ. — مەن راس ايتام. تىركەۋ سالۋعا بولادى...
موسقال جاستى، بايىرعى شوفەرلاردىڭ بىرەۋى ىزالانىپ جانىما جەتىپ كەلدى:
— مەن وسى جەردە ماشينا جۇرگىزە باستاعاندا، سەن جالاڭ بۇت جۇرگەنسىڭ، بالاقان. ەرىگىپ ساۋىق قۇرار جەرىڭ — تيان-شان ەمەس. ايايمىن. مازاق بوپ قايتەسىڭ...
جۇرت كۇلىسىپ، تاراي باستادى. سول-اق ەكەن، ستانسيانى باسىما كوتەرىپ ايقايعا باستىم كەپ:
— شوفەر ەمسسىڭدەر، قاتىنسىڭدار تۇگە. — ءسويتىپ باسىما سور تىلەپ الدىم.
جۇرت ءسال ايالدادى دا، تارپا باس سالدى ماعان.
— نەمەنە، سەن وڭباعان نەمە! قىرايىن دەپ پە ەدىڭ!
— جاڭاشىل نەمە! بايگى الايىن دەگەن عوي! — دەپ شىڭكىلدەدى جانتاي. جۇرت ۋ-شۋ بوپ جامىراپ، مەنى تىقسىرا-تىقسىرا جاشىككە اكەپ تىرەدى.
— مازاعىڭ با!
— بەرشى قۇلاق شەكەدەن!
— بوقمۇرىن!
جۇندەي تۇتەر دەپ ويلاپ، جەردە جاتقان تاقتايعا باس سالدىم.
— بىلاي تۇرىڭدار! — دەپ اقىرىپ جىبەردى بىرەۋ. جۇرتتىڭ ءبارىن كەيىن ىعىستىردى. الىبەك ەكەن.
— تىنىشتالىڭدار! — تاعى دا ايقايلادى. — ال سەن، ءىلياس، ايتشى دۇرىستاپ! شاپشاڭ ايت!
— ايتاتىن نەسى بار! — دەيىم ەنتىگىپ. اۋىز اشقانشا جۇلىنباي قالعان تۇيمەم جوق. — اسۋدا ءبىر ماشينانى جول ۋچاستوگىنا دەيىن سۇيرەپ اپارعام. تىركەۋ سالدىم. جۇگى دە بار ەدى. سول.
جىگىتتەر سەنىڭكىرەمەي ءۇنسىز قالدى.
— ءسويتىپ، سۇيرەپ جەتكىزدىڭ بە؟ — دەدى بىرەۋ كۇدىكتەنىپ.
— يا، دولاننان ءوتىپ، ۋسادباعا دەيىن اپاردىم.
— بالەسىن قاراي گور! — دەپ تاڭداندى ءبىر داۋىس.
— سوعىپ تۇر وتىرىكتى! — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.
— وتىرىك ايتىپ، يت بوپ كەتتى دەپ پە ەدىڭدەر؟ جانتاي ءوز كوزىمەن كورگەن. ءاي، جانتاي، قايداسىڭ؟ ايتشى! قالاي كەزدەسكەنىمىز ەسىڭدە مە...
ءبىراق جانتايدا ءۇن جوق. جەر جۇتىپ قويعانداي. ول وڭباعاندى مەن بوستان بوسقا جەك كورىپ ءجۇر دەيمىسىڭ. ونى ەشكىم دە ەلەپ ىزدەگەن جوق. جۇرت داۋلاسا باستادى. مەنى جاقتاۋشىلار دا تابىلدى. ءبىراق ءپاتۋاسىز بىرەۋ جۇرتتىڭ ءبارىن سابىنداي اينىتتى:
— بوسقا اۋرە بوپ قايتەسىڭدەر! — دەپ مىڭگىرلەدى ول. — بىرەۋ باياعىدا ءسويتتى دەپ. نە بولمايدى. بالا ەمەسپىز. شاعا ەمەسپىز. ءبىزدىڭ جولدا تىركەۋمەن جۇرۋگە تىيىم سالىنعان. ەشكىم دە رۇقسات ەتە الدمايدى. جول ءجۇرىسى قاۋىپسىزدىگىنىڭ ينجەنەرىنە ايتىپ كور. كوكەڭە كورىستىرسىن. ساعان بولا ەشكىم دە باسىن سوتا بايلامايدى... سوزا بەرەتىن نە بار...
— قويشى وسى سەن! — دەپ بىرەۋ سوزگە ارالاستى. — رۇقسات ەتپەيدى دەگەنى نەسى! مىناۋ يۆان ستەپانوۆيچ وتىزىنشى جىلى ءبىر جارىم توننالىق ماشينامەن اسۋدان ءبىرىنشى بوپ وتكەن. وعان ەشكىم دە رۇقسات ەتكەن جوق بولاتىن. ءالى كۇنگە دەيىن ءتىرى ءجۇر عوي مىنە...
— سولاي بولعانى بار-دى، — يۆان ستەپانوۆيچ قوستادى ونىڭ ءسوزىن. — ءبىراق كۇمانىم بار. بۇل جەردە تىركەۋمەن ەشكىم جازدى كۇنى دە ءجۇرىپ كورگەن ەمەس.
ال ءقازىر بولسا قىلشىلداعان قىس...
مانادان بەرى ءۇنسىز تۇرعان الىبەك سويلەپ الا جونەلدى:
— داۋلاسىپ-داۋلاسىپ بولدىق! راس، توسىن جاعداي! ءبىراق ويلانىپ كورۋ كەرەك. ءبىراق، ءىلياس، سەن ايتقانداي اكەل دە تىركە، تارتىپ جۇرە بەرەم دەۋدىڭ ءجونى بولا قويماس. اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا ەشتەمە دە بىتپەيدى. بايىبىنا بارىپ ويلانىپ، ازىرلەنىپ اپ، سىنعا سوسىن ءتۇسۋ كەرەك. قۇر ءسوزىڭ دالەل ەمەس...
— دالەلدەپ شىعام ! — دەدىم. — سەندەر باستارىڭدى قاتىرىپ، بال اشىپ بولعانشا دالەلدەپ شىعام مەن! سوندا بارىپ جەتەر كوزدەرىڭ! — جالت بۇرىلىپ، ماشيناما جەتىپ كەپ، اۆتوبازاعا تارتىپ تۇردىم.
اركىمنىڭ ءبىر مىنەزى بار. سىر بەرمەگەن جاقسى عوي. ءبىراق قولدان كەلە بەرە مە سول. ەكى قولىم رۋلدە. استىمداعى ماشينانى دا، الدا جاتقان جولدى دا سەزىپ كەلە جاتقام جوق. رەنىش پەن وكىنىش، اشۋ-ىزا بيلەپ العان بويىمدى. ۇزاپ شىققان سايىن زىعىردانىم قايناي ءتۇستى. جو-جوق، كورسەتەرمىن كورەسىسىن. كىسى سوزىنە سەنبەۋدىڭ، سايقىمازاق ەتۋدىڭ، جاي باسىپ، جالتاقتاۋدىڭ نە ەكەنىن ءالى-اق كورسەتەرمىن مەن! الىبەكتىڭ دە جىگىتتىگىنە بولايىن: ازىرلەنۋ، سىناۋ، ويلانپ-تولعانۋ كەرەك دەدى-اۋ! قاشاندا سول اقىلدىمسىپ، اباي بولىپ جۇرگەنى! پىسقىرمايمىن دا ونىسىنا. دەگەنىمە جەتىپ، جەر قىلامىن ءبارىن دە!
ماشينانى گاراجعا اكەپ قويماس دا، اينالسوقتاپ كەتە المادىم. سىرت كوزگە اشۋىم تارقاعان سياقتى كورىنسە دە، ءىشىم استان كەستەن. ايتقانىمنىڭ اقيقات ەكەنىن قايتسەم دالەلدەيمىن دەگەن ءبىر-اق وي. باستىققا بارىپ، قانشا ايتساڭ دا، دالەلدەپ باقساڭ دا — ءسوزىڭ وتپەيتىنى حاق! مۇنى ءوزىم دە قالامادىم. شىعار جول بىرەۋ عانا: تىركەۋ سالىپ اپ، اسۋ قايداسىڭ دەپ تارتىپ تۇرۋ. قايتكەن كۇندە دە وسىلاي ەتۋىم كەرەك. ءبىراق ماعان تىركەۋدى كىم بەرەر. ونى سۇيرەتىپ اۆتوبازادان تيان-شانعا شىعۋعا كىمنەن رۇقسات الارسىڭ؟
وسى ويمەن گاراجدان شىعىپ، اۋلانىڭ ءىشىن كەزىپ ءبىراز ءجۇردىم. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى. تەك ديسپەچەر بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنەن عانا جارىق كورىنەدى. بوگەلە ءتۇسىپ ويلانىپ قالدىم: ديسپەچەر شە! ونىڭ قولىنان ءبارى دە كەلمەي مە! ءبارى دە سونىڭ قولىندا. اسىعا باسىپ كەلەم. ايتپاقشى، بۇگىن وندا حاديشا بولۋعا ءتيىس! ءتىپتى جاقسى. ول مەسەلىمدى قايتارماس! قايتارماۋعا ءتيىس. قىلمىس جاسايىن دەپ جۇرگەن مەن جوق. ول مەنىڭ جالپىعا بىردەي قاجەت پايدالى ءىس تىندىرىپ شىعۋىم ءۇشىن عانا جاردەم بەرەدى.
ديسپەچەر بولمەسىنە جاقىنداپ كەلەم. تالايدان بەرى مۇندا باس سۇقپاعانىم، تەك تەرەزەدەن قاراپ قانا كەتىپ جۇرگەنىم ءتۇستى ەسىمە.
باتا الماي تۇرىپ قالدىم. ەسىك اشىلدى. تابالدىرىقتان حاديشا كورىندى.
— مەن ساعان كەپ ەم، حاديشا! ورنىڭنان تاپقانىم جاقسى بولدى-اۋ.
— كەتكەلى جاتىر ەم.
— ءجۇر ەندەشەن، ۇيىڭە شەيىن ۇزاتىپ سالايىن.
حاديشا تاڭىرقاپ، قاسىن كەرىپ، كۇماندانا قارادى. سونسوڭ بارىپ كۇلىمسىرەدى:
— كەتتىك!
سىرتقا شىعىپ، كوشەگە قاراي جۇردىك. دالا قاپ-قاراڭعى. كول جاقتان تولقىننىڭ شۋىلى ەستىلەدى، سۋىق جەل ەسەدى. حاديشا قولتىقتاسىپ كەلەدى، جەلدەن ىقتاپ جابىسا تۇسەدى.
— سۋىق پا؟ — دەيمىن.
— قاسىمدا سەن باردا توڭۋشى ما ەم! — دەيدى ول.
تاعى دا بىردەڭە ايتقىسى كەپ وقتالا بەردى دە، ۇندەمەي قالدى، بۇرىنعىدان كورى جابىسا ءتۇستى. العاشقىدا الىپ-ۇشقان جۇرەگىم باسىلىپ، كوڭىلىم ساباسىنا تۇسكەندەي:
— ەرتەڭ سەنىڭ كەزەگىڭ كەزەگىڭ قاي ۋاقىتتا، حاديشا؟
— ەكىنشى سمەنادا.
— ءبىر ءىس بوپ تۇرعانى. وتە ماڭىزدى. ءبارى ساعان بايلانىستى...
ءجۇرىپ كەلەمىز. مەن وعان ايتىپ كەلەم. العاشقىدا ونىڭ ءتىپتى قۇلاق اسقىسى دا كەلمەدى. مەن دە قايتپادىم. بۇرىشتاعى فوناردىڭ جارىعىنا كەپ توقتادىق. حاديشا ءارى-سارى.
— ءاي، ءىلياس-اي! — ول مەنىڭ كوزىمە ۇرەيلەنە تۋرا قارادى. — وسىعان بوسقا اۋرە بوپ ءجۇرسىڭ عوي!
ايتقانىمدى قالت ەتكىزبەيتىنىن سەزە قويدىم. قولىنان ۇستاپ تۇرىپ:
— بوسقا ەمەس! سەن ماعان! ءبارى دە بولادى. الع كەلىستىك قوي؟ — دەدىم. ول كۇرسىندى:
— جارايدى، ساعان نە امال بار! — باسىن يزەدى. يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الدىم:
— جىگىت بوپ تۋساڭ نەتتى، حاديشا! ال، ەرتەڭگە دەيىن! — قولىن قاتتىراق قىستىم: — كەشكە تامان قاعازدىڭ ءبارىن دايارلاپ قوي، ءتۇسىندىڭ بە؟
— اسىقپا! — دەدى ول. قولىمدى جىبەرەر ەمەس. ءسويتتى دە جالت بۇرىلىپ تەرىس قاراپ كەتتى. — كەتە بەر ال... جاتاقحاناعا باراسىڭ عوي؟
— ءيا، حاديشا!
— جاقسى جاتىپ، جايلى تۇر!
كەلەسى كۇنى تەحنيكالىق بايقاۋ بولدى. جۇرتتىڭ ءبارى اۋرە-سارساڭ، ابىگەر: وسى ءبىر ينسپەكتورلارى قۇرعىرلاردىڭ ويدا جوقتا سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەپ، بالە ىزدەپ، اكت جاساپ جپتقانى قاشاندا. قانشاما الەككە سالىپ، اۋرە قىلادى كىسىنى. ءبىراق وزدەرىنىڭ قاپەرىندە ەشتەڭە جوق. جوسپار بويىنشا اۆتوبازانى تەحنيكالىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋى كەرەك ەكەن. سول جۇمىسپەن جۇرگەندەرى.
ماشينامنان ءمىن تابار دەپ قورىققام جوق. ءبىراق جوندەۋ جاساپ جۇرگەن ادامداي وقياستاپ جولامادىم. حاديشا كەلگەنشە ۋاقىت وتكىزىپ، سىلتاۋراتقىم كەلدى. مەنىمەن ءتىل قاتىسقان ەشكىم جوق، كەشەگى وقيعانى ەسكە تۇسىرگەن دە ەشكىم بولعان جوق. يا، جۇرتتىڭ ماعان قاراۋعا مۇرشاسى دا كەلمەي جاتىر. ءبارى دە قاربالاس، تەحنيكالىق بايقاۋدان تەزىرەك ءوتىپ، جولعا شىعۋعا اسىعادى. ايتسە دە كوڭىل قۇرعىر قاياۋلى.
مەن تەحنيكالىق بايقاۋدان ءتۇس اۋا بارىپ ءوتتىم. ينسپەكتورلار كەتىپ قالدى. جان جوق، تىم-تىرىس. اۋلانىڭ توبەسى اشىق تۇكپىرىندە تىركەۋلەر تۇر. ولاردى ارا تۇرا جازىق جولمەن جۇك تاسۋعا پايدالاناتىن.تىركەۋلەر تۇرعان جەرگە قالاي ءوتۋدى دە ويلاپ قويدىم. ەڭ شەتكى تۇرعانىن السام دەيىم. ءتورت دوڭعالاعى، كۋزوۆى بار كادىمگى اربا. بار بولعانى سول عانا. ال مەنىڭ سوعان بولا الەككە ءتۇسىپ جۇرگەنىم مىناۋ... الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن و كەزدە ءبىلىپپىن بە. كوڭىلىم ورنىنا ءتۇسىپ، جاتاقحاناعا قايتتىم. جاقسىلاپ تاماقتانىپ ءارى بىرەر ساعات كوز شىرىمىن الىپ الۋ كەرەك. ساپار وتە قيىن. ءبىراق كوزىم ىلىنەر ەمەس، دوڭبەكشىپ جاتىرمىن. كۇن كەشكىرگەن سوڭ اۆتوبازاعا قاراي تارتتىم.
حاديشا سوندا ەكەن.ءبارى داپ-دايار. ۇرەيىن المايىن دەپ ەشتەڭە دەمەدىم. جولدامانى الا ساپ گاراجعا تارتتىم. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ: «ال! مىقتى بول ەندى!» دەپ ويلاپ قويام. ماشينانى بۇرىپ، تىركەۋدىڭ جدانىنا اكەلدىم. موتوردى ءسال باياۋلاتىپ، سىرتقا شىعىپ، جان-جاعىما كوز سالدىم. جان جوق. جوندەۋ شەبەرحاناسىنداعى ستانوكتىڭ ءدۇرسىلى، كەلە جاتقان تولقىننىڭ شۋىلى عانا ەستىلەدى. كوك الەمى دە دامىل تاپانداي. ءبىراق جۇلدىزدار كورىنبەيدى. قاسىمدا ءبىر قالىپپەن موتور عانا ءدۇرسىل قاقسا، مەنىڭ دە جۇرەگىم قوسا دۇرسىلدەيدى. تەمەكى تارتقىم كەلدى، ءبىراق پاپيروستى جۇلىپ اپ لاقتىرىپ جىبەردىم. سونسوڭ...
قاقپا الدىندا كۇزەتشى توقتاتتى:
— توقتا، قايدا باراسىڭ؟
— جۇك تيەۋگە، اقساقال، — دەيمىن سىر بىلدىرمەي. — پروپۋسك مانەكەي. شال قاعازعا ءۇڭىلىپ جاتىر. فوناردىڭ جارىعىندا ەشتەڭەنى اجىراتار ەمەس.
— بوگەمەڭىزع اقساقال! — دەيمىن شىدامسىزدانىپ. — جۇمىس كۇتە مە!
جۇكتى تەز تيەپ الدىم. كۋزوۆتا ەكى بولەك جۇك، تىركەۋدە ەكى بولەك جۇك. سونىمەن جولعا شىقتىم. سوندا بارىپ قانا تارتتىم تەمەىنى. جايلاسىپ وتىرىپ اپ، فاردى جاعىپ، گازدى دا باسىپ-باسىپ جىبەردىم. جولدى باسقان قاراڭعىلىق قالتىراپ، ۇرىكپ سالا بەردى. جول بوس، بوگەت جوق. ەڭ ۇشقىر جىلدامدىقپەن سالىپ كەلەم. ماشينا جەپ-جەڭىل جۇيتكيدى، ارتتاعى تىركەۋدىڭ تارسىلى دا ءجوندى بايقالمايدى. راس، بۇرىلىستا بۇيىرگە قاراي تارتادى، رۋلگە زورعا دەپ قانا يە بولام. ءالى جاتتىقپاعاندىكى عوي، ەتىم ۇيرەنىپ كەتەر دەپ ويلايمىن. «قايداسىڭ، دولان! قايداسىڭ، سينسزيان!» — دەپ ايعايعا باسىپ-باسىپ اپ، اتقا شاپقانداي، رۋلگە جابىسا تسۇەم. جولدىڭ جاقسى تۇستارىندا سىلتەپ-سىلتەپ العان ءجون. ءتۇن ورتاسىن دەيىن دولانعا ىلىنسەم دەيمىن.
ءبىراز جەرگە بارىپ قالدىم. ءبىراق تاۋ اراسىنا ەنگەن سوڭ بايقاپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. موتور ىركىلەر ەمەس. ورگە دە وپ-وڭاي، ءويناوتاپ شىعىپ كەلەم. ءبىراق تومەن ءتۇسى قيىن. ويعا قاراي جۇرگەندە تىركەۋ بۇلعاڭداپ، تارسىلداپ، ماشينانى جولدان تايدىرا بەرەدى. ءسات سايىن جىلدامدىقتى وزگەرتىپ، باياۋلاي ءتۇسىپ، رۋلمەن الىسىپ كەلەم. العاگ ويىمدا تۇك جوق، ماڭعاز-اق وتىر ەم. كەيىن شىدامىم تاۋسىلىپ، مازام كەتە باستادى. جولدا نە كوپ — ءور كوپ، ەڭىس كوپ. كىم ساناپ كورگەن. ايتسە دە مويىمادىم. ازداپ شارشاعانىم بولماسا، ءقاۋىپ قىلار ەشتەڭە جوق. «ءجا، ەشتەڭە ەتپەس!» دەپ ءوزىمدى ءوزىم جۇباتىپ قويام. — اسۋدىڭ الدىندا دەم الىپ الارمىن. ءبىر ءجونى بولار. انادا كۇزدە ماشينانى سۇيرەپ اكەلۋ بۇل جولعىدان نەگە جەڭىل بولعانى ويىما دا كەلگەن جوق.
دولان جاقىن قالدى. فاردىڭ ساۋلەسى قۇزدىڭ قاراڭعى شاتقالدارىن تىمىسكىلەپ كەلەدى. جول ۇستىنە تونگەن جارتاستار قاردان ايدار تاعىنعان. فاردىڭ جارىعىندا ۇلپا قار قىلامىقتايدى. «جوعارعى جداقتان جەل تۇرعان شىعار» دەپ ويلادىم. ۇلپا ار اينەككە جابىسىپ، تومەن سىرعيدى. قار جاۋىپ تۇر ەكەن. قالىڭ جاۋماسا دا، جابىسقاق جىلمىق قار. «ەندى كەرەگى وسى ما ەدى!..» — دەيمىن تىستەنىپ. تازالاعىش اينەكتى ىسقىلاي باستادى.
اسۋدىڭ شانشىلا بىتكەن قياسى. موتور ۇيرەنشىكتى انىنە باستى. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا جول بويىندا قۇرتشا قىبىرلاپ، ىزىڭداپ كەلەدى. اقىرى قياعا دا شىقتىم. ەندى تومەن قاراي ويىستاعان ۇزاق جول. موتور داۋسى دا وزگەرىپ، باسەڭسي باستادى. ماشينا تومەن بەتتەدى. ارلى-بەرلى سوعىپ كەلەدى.
سەزىپ كەلەم: ارتىملاعى تىركەۋ دە ءبىر بالە بولدى، باسا كوكتەپ كەپ، ماشيناعا سوعىلادى. جالعاعان جەردەگى مەتالل شاقىر-شۇقىر ەتەدى. ءوزىمنىڭ دە تۋ سىرتىمنان كەپ سوققانداي بوپ، قارىمدا قالش-قالش ەتكىزەدى. دوڭعالاق تورموزعا بوي بەرەر ەمەس. جىلمىق قارمەن تقمەن سىرعيدى. ماشينا ەكپىنىمەن قۇلديلاپ كەلەدى. تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتىپ زىركىلدەيدى. رۋل دە يكەمگە كونەر ەمەس. ماشينا جولدان شىعىپ، كولدەنەڭ تارتتى. سول ءسات ءرۋلدى قاتتى بۇرىپ جىبەرىپ، زورعا دەپ توقتاتتىم. ودان ارىگە دارمەنىم جوق. فاردى ءوشىرىپ، موتوردى ءسوندىردىم. قولىم قاتىپ قالعان. جانى جوق ءتارىزدى، سىلق ەتە ءتۇستى. ورىندىقتا شالقايعان بويى قاتىپ قالىپپىن. قىرىلداپ دەم الىپ جاتقانىمدى سەزەمىن. بىرنەشە مينۋت بويى تىپىر ەتپەستەن وتىردىم دا قويدىم. «ۋھ» دەپ دەم الىپ، تەمەكى تارتتىم. اينالام — تۇن-تۇنەك، مەڭىرەۋ تىنىشتىق، كابينانىڭ ساڭىلاۋىنان ىزىڭداپ جەل ىسقىرادى. ەندى نە بولارىن ويلاۋعا جۇرەگىم داۋالار ەمەس. بۇدان ءارى تاعى دا جوعارى-تومەن يرەلەڭدەپ جول كەتەدى. موتوردىڭ دا، قولدىڭ دا سورى. تاۋ بوكتەرىنە جەتكەنشە تىنىم جوق. بىرەسە جوعارى ورلەپ، بىرەسە تومەن سىرعىپ، ارلى-بەرلى مىقشىڭداپ جاتقانىڭ. قايتا-قايتا سويتەسىڭ...
ءبىراق ويلانىپ جاتۋعا مۇرشا جوق، قاردىڭ توپەپ جاتقانى مىناۋ.
موتوردى وت الدىردىم. ماشينا ىشقىنا وكىرىپ جوعارى ورلەدى.
تىستەنىپ اپ. ءبىر يىرىمنەن ءبىر يىرىمگە اسىپ كەلەمىن. اقىرى ءيىرىم دە ءبىتتى-اۋ. الدىمدا قۇلاما وي، ودان ءارى ۋچاستوككە دەيىن جازىق جول. سودان سوڭ بارىپ اسۋدىڭ سوڭعى قياسى. زورعا دەپ تومەن ءتۇستىم. ءتورت شاقىرىمداي تۋرا، جازىق جولمەن قاتتى ءجۇرىپ بارىپ، ەكپىنىممەن قياعا قويىپ كەتتىم. ورلەپ كەلەم، ورلەپ كەلەم... ءبىراق ەكپىنىم ۇزاققا بارمادى. قۇداي ۇرىپ، ماشينا ميتىڭداي باستادى. ەكىنشى، ودان سوڭ ءۇشىنشى جىلدامدىققا سالدىم. ءيميىپ، رۋلگە جابىسىپ قاپپىن. سەيىلگەن بۇلت اراسىنان جۇلدىزدار شىعا كەلدى. ءبىراق ودان ءارى جىلجي الاتىن ەمەسپىن. دوڭعالاقتار ءبىر ورىندا شىر ايناىپ، بۇيىرگە قاراي الىپ كەتتى. اكسەلەراتوردى اياماي-اق باسىپ جاتىرمىن.
— تاعى دا! تاعى دا ازداپ! شىدا! — دەپ ايعايلايمىن جان داۋسىم شىعىپ.
ىڭىرانا ۇلىعان موتور دىرىلدەپ، قالشىلداپ بارىپ ءۇزىلدى دە، ءسونىپ قالدى. ماشينا تومەن قاراي سىرعي جونەلدى. تورموزدى باسىپ جاتىرمىن. يە بولا المادىم. تىركەۋدىڭ سالماعىمەن ماشينا ءالى دە سىرعىپ كەلەدى، سىرعىپ كەلەدى. اقىرى جارتاسقا سوعىپ، كىلت توقتادى. جىم-جىرت. ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ، كابينادان اينالاما كوز سالدىم. قۇداي ۇرعان ەكەن. تىركەۋ جىراعا ءتۇسىپ كەتكەن. ەندى ونى سۇيرەپ شىعارا المايسىڭ. ەسىم شىعىپ كەتسە كەرەك، موتوردى وتالدىرىپ ماشينانى ىلگەرى ىرعىتتىم. دوڭعالاقتار شىر كوبەلەك اينالىپ، ماشينا بۇكتەتىلىپ بۇكىل دەنەسىمەن قالش-قالش ەتەدى. ءبىراق قوزعالار ەمەس. جولعا سەكىرىپ ءتۇستىم دە، جۇگىرىپ تىركەۋگە كەلدىم. تىركەۋدىڭ دوڭعالاقتارى باتىپ قالعان. نە ىستەۋ كەرەك؟ ويىمدا تۇك جوق، ىزا بۋىپ، تىركەۋگە باس سالدىم. قوس قولداپ، بار دەنەممەن كەپ يتەرەم دوڭعالاقتى. سودان سوڭ يىعىمدى كۋزوۆتىڭ استىنا توسەپ، قۇتىرعان اڭدايىشقىنا كەپ كوتەرەم تاعى. باسىم اينالىپ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. تىركەۋدى سۇيرەپ جولعا تۇسىرمەكپىن. قايدان! ءالىم قۇرىپ، جەر باۋىرلاپ قۇلاي كەتتىم. قار ارالاس بالشىقتى ۋماجداپ جاتىرمىن. ىزاعا بۋلىعىپ جىلاپ جىبەردىم. اقىرىن تۇرەگەپ، تەڭسەلە باسىپ، ماشيناعا بارىپ، تابالدىرىققا وتىرا كەتتىم.
الىستان موتور گۇرىلى ەستىلدى. جىلىتىلداعان قوس وت قيادان جازىق جولعا قاراي ءتۇسىپ كەلەدى. ول شوفەردىڭ كىم ەكەنىن، جەتى قاراڭعى تۇندە قايدان جۇرگەنىن كىم بىلگەن. ءبىراق مەندە زارە قۇت قالمادى. سول وت قۋىپ جەتىپ، مەنى ۇستاپ الاتىنداي. ۇرىشا ساسقالاقتاپ، تىرەۋدىڭ جالعاعان جەرىنە باسسالدىم. ماشينا مەن تىرەۋدى قوسقان ساقيناناى جەرگە اتىپ ۇردىم. سەكىپىپ كابيناعا ءمىنىپ، جولدى ورلەپ جوعارى تارتتىم. تىركەۋدى تاستاپ كەتتىم.
الدەقانداي، ءبىر تۇسىنىكسىز ۇرەي بيلەپ الدى بويىمدى. ارتتاعى ماشينا وكشەلەپ كەلىپ قالعانداي كورىنىپ، قۇتىرتا ايدايمىن. جول كوكىرەگىمدە سايراپ جاتقان سوڭ عانا مەرت بولمادىم-اۋ دەيمىن. ءتىپتى ەكى كوزىم بايلاۋلى بولسا دا، ءدال سولاي ءجۇرىپ وتەر ەم.
تاڭ سىبىرلەي ارالىق بازاعا كەلىپ جەتتىم. جىندانعان ادامداي، كەلە سالا ەسىكتى سابالاپ جاتىرمىن. ءۇستى-باسىم بالشىققا باتقان قالپىندا، اسەلگە دە قاراماستان ۇيگە كىرىپ باردىم. ىڭقىلداپ كەپ، جۇمساق، دىمقىل بىردەڭەگە وتىرا كەتتىم. ورىندىقتىڭ ۇستىندەگى ۇيىلگەن جۋىلعان كىر ەكەن. پاپيروس ىزدەپ قالتاما قول سالدىم. قولىما ماشينانى وتالدىراتىن كىلت تۇسە كەتتى. بار پارمەنىممەن لاقتىرىپ كەپ جىبەردىم. قالجىراپ شارشاعان، لاس-لاس قالپىمدا باسىمدى سالبىراتىپ جىبەرىپ قاتىپ قالىپپىن. وتىرعان بويىم، ەدەننەن كوز المايىم. اسەل جالاڭ اياق. ءۇيىرىلىپ، ستولدىڭ جانىنان شىقپايدى. نە دەيىن؟ اسەل ەدەندە جاتقان كىلتتى الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە قويدى.
— جۋىناسىڭ با؟ كەشە كەشتەن بەرى سۋ جىلىتىپ قويىپ وتىرمىن، — دەدى اقىرىن عانا.
ەپتەپ قانا باسىمدى كوتەردىم. اسەل جاۋراعان قالپىندا قارسى الدىمدا تۇر. ۇستىندە ءىش كويلەگى، ناپ-نازىك قولدارىن توسىنە باسقان. ۇرەيلى كوزدەرى ماعان ءبىرتۇرلى اياپ، ۇزدىگە قارايدى.
— تىركەۋدى اسۋعا تاستاپ كەتتىم! — دەدىم ءبىر ءتۇرلى سۋىق، جات ۇنمەن.
— تىركەۋى نەسى؟ — دەدى ول تۇسىنبەي قاپ.
— كادىمگى جاپ-جاسىل، تەمىر تىركەۋ، 02-38! ءبارىبىر ەمەس پا قانداي تىركەۋ بولسا دا، — دەدىم ەلىرىپ، — ۇرلاپ اكەتكەم ونى. تۇسىنەمىسىڭ؟ ۇرلاپ اكەتكەم!
اسەل «ۋھ» دەپ، كىرۋاتقا وتىرا كەتتى:
— نەگە؟
— نەگەسى نەسى؟ — تۇسىنبەگەنىنە ىزام كەپ كەتتى. — تىركەۋمەن اسۋدان وتەيىن دەپ ەدىم. ءتۇسىندىڭ بە؟ دەگەنىمە جەتىپ، ايتقانىمدى دالەلدەپ شىعايىن دەپ ەم... ماسقارا بولدىم اقىرى!..
بەتىمدى الاقانىممەن جاۋىپ الدىم. ءبىراز ۋاقىت بويى ەكەۋمىز دە ۇندەمەدىك. اسەل كەنەت ۇشىپ تۇرەگەپ، كيىنە باستادى.
— نەعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى شيراق ۇنمەن.
— ەندى قايتەم؟ — دەپ مىڭگىرلەيمىن مەن.
— اۆتوبازاعا قايتىپ بار.
— نە دەيسىڭ! تىرەۋسىز بە؟
— بارعان سوڭ ءبارىن دە ايتاسىڭ!
— ساعان نە بولعان! — اشۋ قىسىپ ورنىمنان تۇرىپ كەتتىم. — قاي بەتىممەن بارماقپىن تىركەۋدى سۇيترەتىپ؟ عافۋ ەتىڭدەر، كەشىرە كورىڭدەر، قاتەلەسىپپىن دەمەكپىن بە! اياعىنا جىعىلىپ جالىنباقپىن با؟ جوق-جوق! ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەسىن! مەيلى!
كىرۋاتتا جاتقان ۇلىم باقىرعان داۋىسىمنان ويانىپ كەتتى. جىلاپ جاتىر. اسەل قولىنا الىپ ەدى، بۇرىنعىدان بەتەر جىلادى.
— قورقاقا ەكەنسىڭ! — دەدى اسەل كەنەتتەن. اقىرىن ايتسا دا، زىلمەن ايتتى.
— نە-مە-نە! — ەسىم شىعىپ، جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ تۇرا ۇمتىلدىم. قول كوتەرسەم دە، سالىپ جىبەرۋگە باتىلىم بارمادى. اسەلدىڭ باقىرايعان ۇرەيلى كوزدەرىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. ونىڭ قاراشىعىنان ءوڭ-تۇس جوق، ۇرەيلى كەيپىمدى كوردىم ءوزىمنىڭ. اسەلدى جۇلقا يتەرىپ، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جابا ساپ، سىرتقا شىقتىم.
— اۋلا جاپ-جارىق ەكەن. كۇندىزگى جارىق كوزگە شاعىلىپ، باسقا ۇردى: كەشەگى وقيعا بۇرىنعىدان دا بەتەر ماسقارا، ورنى تولماس وكىنىش بوپ ەلەستەپ كەتتى كوز الدىما. شىعار جول بىرەۋ عانا سياقتى: ەڭ بولماسا ماشيناداعى جۇكتى اپارىپ تاستاۋ كەرەك. ولان ءارى نە ىستەرىمدى ءوزىم دە بىلمەيىم...
قايتار جولدا ۇيگە دە سوقپادىم. اسەلمەن ۇرىسقاندىقتان ەمەس، ارينە. ونسىز دا ىزالى ەدىم. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسكىم دە، ەشكىمدى كورگىم دە كەلمەدى. باسقالاردى قايدام، مۇندايدا ءوزىم وڭاشا قالعاندى، قايعى-مۇڭىمدى جۇرت كوزىنە كورسەتپەۋدى ۇناتام. جۇرت ءقايتسىن مەنىڭ قايعىمدى؟ قولىڭنان كەلسە، اشۋىڭ تارقاپ، وكسىگىڭ باسىلعانشا سىر بەرمە...
جولدا جۇرگىنشىلەردىڭ ۇيىنە قونىپ شىقتىم. ۇيقى ەمەس، جاتقان ءبىر قيامەت. تۇسىمدە تىركەۋدى ىزدەپ، اسۋعا بارعان ەكەنمىن دەيمىن. ءىزى جاتىر، ءبىراق تىركەۋ جوق. الاسۇرىپ ءجۇرمىن. قايدا عانا جوعالدى، كىم اكەتتى تىركەۋدى دەيمىن؟ قايتىپ كەلسەم، قۇداي اتقان تىركەۋ راسىندا دا سول جەردە بولماي شىقتى. ءىزى عانا جاتىر. الىپ كەتىپتى. كەيىن بارىپ ءبىلدىم: تىركەۋدى اۆتوبازاعا الىبەك سۇيرەپ العان ەكەن.تىركەۋدىڭ ارتىنان ەرتەڭگىسىن ءوزىم دە جەتتىم اۆتوبازاعا. ءوڭىم قاشىپ، قارايىپ كەتىپپىن. كابينانىڭ جوعارعى جاعىنداعى ايناعا كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ءوزىمدى-وزىم تانىماي قالدىم.
اۆتوبازا كادىمگى قالپىندا، شوفەرلارعا ءتان تىرشىلىك. تەك مەن عانا باسقا جاقتان كەلگەن جات بىرەۋدەيمىن. قاقپاعا وراعىتىپ ارەڭ كەلدىم دە، اۋلا ىشىنە ەلەۋسىز عانا ءوتتىم. گاراجدان اۋلاعىراق، تۇكپىرەگى بۇرىشقا بارىپ توقتادىم. كابينادان دا بىردەن شىعا قويعام جوق. الاقتاپ اينالاعا قارايمىن. جۇرت جۇمىسىن تاستاپ، ماعان قاراپ قالىپتى. شىركىن، ءقازىر شىعا ساپ، باسىڭ اۋعان جاققا تارتىپ تۇرساڭ عوي. ءبىراق قايدا كەتەم. كابينادان شىعۋعا تۋرا كەلدى. بار كۇشىمدى جيىپ، اۋلانى كوكتەي ءوتىپ، ديسپەچەر بولمەسىنە قاراي اياڭدادىم. اياقتى الشاڭ باسىپ، بايسالدى كورىنگىم كەلدى. ءبىراق كىنالى بولعان ادامداي تالتىرەكتەي بەرەم. ءبارى دە تۋ سىرتىمنان الا كوزدەرىمەن اتىپ تۇرعانىن سەزىپ كەلەم. اتىمدى اتاپ، داۋىستاعان دا، امانداسقان دا ەشكىم بولعان جوق. كىم بىلدەى، ولاردىڭ ورنىندا بولسام، مەن دە سويتەر مە ەم.
تابالدىرىققا جەتە بەرە ءسۇرىنىپ كەتتىم. جۇرەگىم ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى: حاديشا ءتىپتى ويىمدا جوق ەكەن-اۋ. ۇياتقا باتىردىم-*اۋ ابدەن. نە دەمەكپىن!
كوريدوردا ەنتىگىمدى باسىپ، ماڭدايىمنىڭ تەرىن ءسۇرتتىم. باسىمدى كوتەرسەم، قارسى الدىمدا «ناجاعاي» اتتى قابىرعا گازەتىمىزدىڭ پلاكاتى تۇر. «ماسقارا» دەپ ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىپتى دا، تومەنگى جاعىنا تاۋدا قالىپ قويعان تىركەۋدىڭ سۋرەتىن سالىپتى...
بۇرىلىپ كەتتىم. ەكى بەتىم دۋىلداپ بارادى. ديسپەچەر بولمەسىنە كىردىم. حاديشا تەلەفونمەن الدەكىمگە جاۋاپ بەرىپ جاتىر ەكەن. مەنى كورە ساپ، اڭگىمەسىن دوعاردى دا، ترۋبكانى ءىلىپ قويدى.
— ءما! — دەپ قىرسىق بوپ تيگەن جولدامانى ستولعا لاقتىرىپ جىبەردىم.
حاديشا مۇسىركەي قارادى. ايقاي ساپ، ەڭىرەپ جىبەرمەسە ەكەن دەپ تۇرمىن. «باسقا جەردە بولسا ءبىر ءسارى، ءدال ءقازىر جىلاماشى!» — دەگەندەي موليە ءتۇستىم. مەنىڭ ويىمدى ۇقتى دا، ەشتەڭە دەمەدى.
— باقىرىپ-شاقىرعاندار بولدى ما؟ — دەپ جايلاپ قانا سۇرايمىن. حاديشا باسىن يزەدى.
— وقاسى جوق! — دەدىم تىستەنىپ. حاديشانى قايراتتاندىرعان ءتۇرىم.
— سەنى تراسسادان الىپ تاستادى، — دەيدى ول.
— الىپ تاستادى؟ ءبىرجولا ما؟ — ىزالى مىسقىل قىسىپ كەتتى.
— ءبىرجولا الىپ، جوندەۋ جۇمىسىنا جىبەرەيىن دەپ ەدى... جىگىتتەر ارا ءتۇستى...
ازىرگە ىشكى رەيستەرگە اۋىستىردى. باستىققا كىرىپ شىق. شاقىرىپ جاتقان.
— بارمايمىن! ميەنسىز-اق شەشە بەرەسىن! وكىنەرىم جوق!
شىعىپ كەتتىم. سالىم سۋعا كەتىپ، كوريدوردى بويلاپ، سۇيرەتىلىپ كەلەم. بىرەۋ قارسى جۇگىردى. جول بەرىپ، بۇرىشششقا قاراي اتتادىم. الىبەك ەكەن. قولى ماي-ماي. گاراجدان كەلە جاتقان بەتى. سىرتىمدى بەرىپ ءوتىپ كەتەيىن دەپ ەم، كەس-كەستەپ تۇرىپ الدى.
— جوق، توقتاي تۇر! — دەپ مەنى بۇرىشقا قاراي تىقسىرا ءتۇستى. ەكى كوزى ىشىپ-جەپ بارادى. ىزالى ءۇنى دە ىسىلداپ شىعادى:
— قالاي ەكەن، باتىرىم؟ دالەلدەپ شىقتىڭ با؟ دالەلدەدىڭ — ءيتتىڭ بالاسى.
— بوتەن وي بولعان جوق قوي، — دەپ مىڭقىلدايمىن.
— وتىرىك ايتىپ تۇرسىڭ!
— وتىرىك دەيمىسىڭ؟
— دارا شىعىپ كوزگە تۇسكىڭ كەلدى عوي. شىعاردىڭ اتاعىڭدى. جاپ-جاقسى ءىستى ءبۇلدىردىڭ. تىركەۋمەن جۇرۋگە بولادى دەپ دالەلدەپ كور ەندى! اقىماق! داڭعوي نەمە!
بالكىم، بۇل سوزدكەر باسقا بىرەۋدى ويلاندىرار ما ەدى، ءبىراق مەن ءۇشىن ەندى ءبارىبىر. دەگەنىڭە جەتىپ، ايتقانىڭدى ورىنداپ شىعۋ ەندى قايدا. بۇرىن ءوزىم عانا قايعىرىپ، ازاپ شەكسەم، جۇرت كوزىنە جاماناتتى، جيىركەنىشتى بولۋ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن سول ساتتە عانا سەزدىم.ولار بولسا مەنى ماقتان سويلەگىش، اتاققۇمار داڭعوي بىرەۋ دەپ ويلايدى. ءتىپتى دە ولاي ەمەس ەدى. ءبىراق امال نە — بولارى بولىپ قالدى.
— بىلاي تۇر! — دەپ الىبەكتى ىسىرىپ تاستادىم. — سەنسىز دە جۇرەگىم اينىپ، جىنىم كەپ تۇر.
دالىزگە شىقتىم. وتكىر، ىزعىرىق جەل اۋا ىشىندەگى قاردى شاپشاڭداتىپ قويادى. جۇرت ماعان جاقتىرماي قاراپ، بۇرىلىپ كەتتى. نە ىستەسەم ەكەن؟ توڭىپ قاتىپ قالعان جۇدىرىعىمدى قالتاما سۇعا ساپ، سىرتقا قاراي اياڭدادىم. ويدىم-ويدىم سۋ بەتىنە قاتقان مۇز كۇتىر-كۇتىر سىنىپ، تومەن باسىلادى. اياعىما كەپ ءبىر بوس قالبىر ىلىكتى. قاقپادان اسىرا تەۋىپ جىبەرىپ، ءوىم دە سولاي بەتتەدىم.
كۇن ۇزاققا كوشە-كوشەنى كەزىپ ءجۇردىم دە قويدىم. قۇلازىپ قالعان پريزانعا باردىم. ىستىقكول الاي-تۇلەي دولدانىپ جاتىر، جاعاداعى بارجالار شايقالىپ-شايقالىپ كەتەدى.
سودان سوڭ كەمەشىلەردىڭ شايحاناسىنان ءبىر-اق شىعىپپىن. تەرەزەنىڭ تۇبىندە جالعىز وتىر ەكەم. الدىمداعى ستولدىڭ ۇستىندە اراعى ورتالاپ ىشىلگەن جارتى ليترلىك شىنى، ىشىنە باسىتقى سالىنعان تارەلكا. العاشقى ستاكاندى تارتىپ جىبەرىپ، ەسەڭگىرەپ كەتىپ، ويسىز كۇيدە تومەن قاراپ قالىپپىن. ماس ادامداردىڭ ماعىناسىز سوزدەرىنە، كوگىلدىر اششى تۇتتىنگە تولى وسىناۋ شايحانانىڭ ءىشى قانداي بولسا، مەنىڭ كوڭىلىم دە سونداي بۇلىڭعىر، بۋالدىر. زارەدەي ساڭىلاۋ جوق.
— نەمەنەگە تومسىرىپ وتىرسىڭ، جىگىتىم! — دەيدى ويناقتى، داعىمدى ءبىر داۋىس ۇستىمە ءتونىپ كەپ. زورعا دەپ باسىمدى كوتەردىم. قاسىمدا حاديشا تۇر.
— جالعىز بولعاسىن ىشە الماي وتىرسىڭ با؟ — دەپ كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، جانىما وتىرا كەتتى. — قوسىلىپ ىشەيىك ەندەشە!
حاديشا اراقتى ەكى ستاكانعا ءبولىپ قۇيىپ، ماعان ىسىرىپ قويدى.
— ۇستا! — دەدى. وسىندا ەكەۋمىز ءبىر قىدىرىپ، اراق ىشۋگە كەلگەندەي-اق جايناي ءتۇسىپ، قىلمىڭداپ قويادى.
— نەمەنەگە جەتىسىپ وتىرسىڭ؟ — دەدىم رەنجىپ.
— قايعىرىپ قايتەم؟ قاسىمدا سەن وتىرعاندا ءتورت قۇبىلام ساي، ءىلياس! بۇدان كورى مىقتىراق شىعارسىڭ دەپ ەم. ە، نە كورمەدىك ءبىز جازعان. — سىقىلىقتاپ ءجاقىندااس ءتۇستى. ستاكانىن سوعىستىرىپ قويادى. نازدى قارا كوزدەرىن الار ەمەس مەنەن.
ءىشىپ سالدىق. مەن تەمەكى تارتتىم. ءۇستىمدى باسقان ءزىل ءسال جەڭىلدەگەندەي بولدى: سول كۇنى كۇن ۇزاققا ءبىرىنششى رەت ەزۋ تارتتىم.
— جارايسىڭ حاديشا! — دەپ قولىن قىسىپ قويام.
سول كۇنى كەشتە حاديشا راسىندا دا تىم اجارلى كورىندى.
سىرتقا شىقتىق. قاراڭعى ءتۇسىپ كەتىپتى. كول جاقتان ەسكەن تەنتەك جەل اعاشتار مەن فونارلاردى تەربەپ قويادى. جەر تەڭسەلىپ بارا جاتقانداي. حاديشا قولىمنان ۇستاپ دەمەپ كەلەدى. ءبىرتۇرلى جاناشىرلىقپەن جاعامدى كوتەرىپ قويدى.
— سەنىڭ الدىڭدا كىنالامان مەن، حاديشا! — ونىڭ الدىنداعى ايىبىمدى دا سەزگەندەي، وعان رازى دا بولعاندايمىن. — ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، ءسنى ەشكىم دە سوكپەيدى... ءوزىم بەرەم جاۋاپتى...
— ءالى-اق ۇمىتىپ كەتەسىڭ ونى، جانىم! — دەيدى ول. — قانداي مازاسىز ەدىڭ... الاسۇراسىڭ دا جۇرەسىڭ، ايايمىن ءوزىڭدى. ءبىر كەزدە مەن دە سونداي ەدىم. ءومىر شىركىن ءبىر قالىپتا تۇرا ما. قىزىعى بولسا، كورىپ قال... تاعدىرمەن ويناپ قايتەسىڭ...
— اڭگىمە مۇنى قالاي تۇسىنۋدە. — قارسىلاسسام دا ويلانىپ قالدىم. — بالكىم، سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس تا بولار...
ءبىز حاديشا تۇراتىن ءۇيدىڭ ىعىنا كەپ توقتادىق.
— مىنە، مەن كەلىپ تە قالدىم! — دەدى ول.
كەتەيىن دەسەم دە، بوگەلە بەردىم. ايىرىلىسا الماي تۇرعان سياقتىمىز. شىن جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ تۇرعان ادامدى بىردەن جالعىز قالدىرىپ كەتۋ وڭاي ما. جالعىز قالىپ، جاتاقحاناعا بارۋدان ءوزىم دە قورقاتىن سياقتىمىن. شىندىق قانشا جاقسى بولعانىمەن، كەيدە ءتىپتى شامادان ارتىق اششى بولسا، تايا سوعا بەرەدى ەكەنسىڭ.
— نە ويلاپ تۇرسىڭ، جانىم؟ — دەپ قيىلادى حاديشا. — شارشادىڭ با، الىسسىنىپ تۇرسىڭ با؟
— وقاسى جوق، بىردەڭە عىپ جەتەرمىن. كورىسكەنشە.
حاديشا قولىمنان ۇستادى:
— ءىششاي، توڭىپ قالىپسىڭ عوي! توقتاي تۇر، جىلىتايىن! — قولىمدى پالتوسىنىڭ ىشىنە تىعىپ، توسىنە قۇشىرلانا باستى. قولىن قاعا المادىم. وتتاي كۇيدىرگەن ىستىق، ويناقى نازىنا توتەپ بەرە الار ەمەسپىن. الاقانىمنىڭ استىندا جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ سوعادى. اڭساپ كۇتكەن ساعىنىشىن پاش ەتىپ تۇرعانداي. ماس بولسام دا، ەسىمنەن ا يىرىلارلىق حالدە ەمەس ەم. حاديشانىڭ قولىن جايلاپ قانا ىسىردىم.
— كەتكەنىڭ بە؟ — دەدى حاديشا.
— يا.
— حوش بول وندا! — حاديشا كۇرسىنىپ جالت بۇرىلدى دا، قاقپاعا قاراي تەز-تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. قاراڭعىدا قاقپا سارت ەتىپ جابىلدى. مەن دە بۇرىلىپ، كوشەگە قاراي اياڭداي ءتۇسىپ، تۇرىپ قالدىم. قالاي بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيىم. جان ۇشىرىپ قاقپانىڭ جانىنا كەپ قاپپىن. قاقپانى يتەرىپ جىبەرىپ، كىرىپ بارسام، حاديشا كۇتىپ تۇر ەكەن. باسسالىپ موينىما اسىلىپ، قۇشىرلانا قۇشاقتاپ، ەرنىمنەن قايتا-قايتا ءسۇيىپ جاتىر.
— كەلدىڭ عوي! — دەپ سىبىرلايدى. قولىمنان الىپ ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
تۇندە ويانىپ كەتتىم. قايدا جاتقانىمدى ءبىرازعا دەيىن بىلمەدىم. باسىم مەڭ-زەڭ. ەكەۋمىز ءبىر كىرۋاتقا قاتار ءتۇسىپ جاتىر ەكەنبىز. جالاعاش دەنەسى جىپ-جىلى بوپ، حاديشا باۋىرىما ەنىپ كەتكەن. ءبىر قالىپتى دەم العان لەبى يىعىمدى شارپيدى. اقىرىن تۇرىپ كەتپەك بولدىم. ءسال عانا قوزعالىپ ەم. كوزى جۇمۋلى حاديشا باسسالىپ قۇشاقتاپ الدى. جۇپ-جۇمىر تىزەسى قولىما ءتيىپ كەتتى.
كەتە المادىم. تاڭ اتا عانا كوزىمىز ءىلىندى. ءبىراز ۇيىقتاپ قاپپىز. تاڭەرتەڭ ءبىر-اق وياندىق. تەز كيىنىپ الدىم. ءبىر ءتۇرلى جات، ۇرەيلى ىزعار جۇرەگىمدى شانشىپ بارادى. شولاق تونىمدى ىلە سالا، اسىعىپ ۇسىگىپ، اۋلاعا شىقتىم. تونىمنىڭ تۇيمەلەرىن سالا ءجۇرىپ، قاقپادان دا ءوتتىم. الاقتاپ جانجاعىما قاراسام، باسىندا قىزىل تۇلكى تىماعى بار بىرەۋ دۋالدىڭ بۇرىشىنان بەرى شىعىپ كەلەدى. اتارعا وعىم بولمادى. جۇمىسقا بارۋعا شىققان جانتاي ەكەن. سول ماڭدا تۇراتىن. ەكەۋمىز دە سىلەيىپ تۇرىپ قالدىق. سونسوڭ بايقاماعان بوپ جالت بۇرىلىپ، اۆتوبازاعا قاراي تەز-تەز باسىپ جونەلدىم. جانتاي وسپاقتاپ جوتەلىپ قويدى. قاردى سىقىرلاتىپ ءجۇرىپ كەلەدى. جاقىنداپ تا كەتپەيدى، قالىپ تا قويمايدى. سونىڭ وزىندە مەنى تابالاپ، مۇقاتىپ، ايىزى قانىپ كەلەدى. اۆتوبازاعا جەتكەنشە سولاي جۇردىك تە وتىردىق.
كىرە بەرىستە دە كوپ ايالدامادىم. گاراجعا سوقپاي، تىكە كەڭسەگە تارتتىم. كوريدوردا ءسال دامىلداپ، وزىمە-وزىم كەلىپ الۋىم كەرەك ەكەن. ويىما كەلسەشى.
ەرتەڭگىسىن بەس مينۋتقا ءبارىمىز جينالاتىن باس ينجەنەردىڭ كابينەتى. ىشىندەگىلەردىڭ گۇجىلدەگەن داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. كىرىپ بارعىم-اق كەلەدى. ءبىراق تايا سوعا بەرەم. شىركىن ءقازىر تەرەزەنىڭ الدىندا اياعىڭدى ايقاستىرىپ وتىرىپ اپ، تەمەكىنى قۇشىرلانا سورعانعا، ارا-تۇرا كورشىڭە بىردەڭە دەپ قويىپ، ەرتەڭگى تاپسىرمانى تىڭداعانعا، شوفەرلاردىڭ بولماشى كيكىلجىڭگە بولا ءزىلسىز داۋلاسىپ كەرىسكەنىن ەستىپ راحاتتانعانعا نە جەتسىن. كىسى وسىنى دا قيماي، اڭسايدى دەپ ويلاعان جوق ەم. شوفەرلار تۇگەل جينالىپ وتىرعاندا ۇستەرىنە باتىپ كىرە المادىم. قورىققان جوقپىن. شىنىم. تاپ بولعان ساتسىزدىككە اشىنۋدان تۋعان دارمەنسىز قارسىلىق، اشۋ-ىزا كەرنەپ كەتتى بويىمدى. ونىڭ ۇستىنە ويدا جوقتا حاديشامەن بىرگە وتكىزگەن ءتۇن دە كوڭىلىمدى قوبالجىتا بەردى. جۇرتتىڭ مەنى ۇمىتا قويار ءتۇرى جوق ەكەن. ىشتەگىلەر مەنىڭ جايىمدى اڭگىمەلەپ جاتىر. ەمىس-ەمىس داۋىسقا العاشقىدا ونشا ءمان بەرمەپ ەم. الدەكىمنىڭ ىزالى ءۇنى تىم اششى ەستىلدى:
— بۇل نە دەگەن بەيباستىق! سوتقا بەرۋ كەرەك. سەندەر بولساڭدار اسپەتتەي بەرەسىڭدەر ونى. وسىندا بىرەۋ ونىڭ نيەتى دۇرىس ەدى دەدى-اۋ شىمىرىكپەي! ال سوندا تىركەۋدى اسۋدان تاستاپ كەتكەنىن قايتپەكسىڭ!..
باسقا ءبىر داۋىس كيىپ كەتتى:
— دۇرىس ايتادى! كورگەمىز وندايدىڭ تالايىن. اقىلىنىڭ كوبىن. اۆتوبازانى ادام قىلدىم دەپ داۋرىعىپ اتىن شىعارماق، بايگى الماق بولعان عوي. دەگەنىنە جەتە المادى ءبىراق.
جۇرت ايتىسىپ جاتىر. جارىسا سويلەپ، كەرىلدەگەن داۋىستار. كەتىپ قالدىم. ەسىكتىڭ سىرتىندا تىڭ تىڭداپ تۇرام با سول! جولداما الايىن دەپ ديسپەچەر بولمەسىنە باردىم.
— قايدا بارام ؟ — دەپ سۇرادىم وتىرعان قىزدان.
ازىرگە بۇرىنعى رەيستە ەكەم. ءسارى ءالى ءبار توقتامعا كەلمەگەن بولۋ كەرەك. كوريدوردى بويلاپ كەيىن قايتتىم. ششوفەرلاردىڭ توپىرلاپ شىعىپ جاتقانىنىن سەزىپ، ءجۇرىسىمدى جىلدامداتا ءتۇستىم. ءالى كەرىلدەسىپ كەلەدى. الىبەك تە ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ورشەلەن سويلەيدى:
— ال تىركەۋگە كەرەك توريوزدى ءوزىمىزدىڭ اۆتوبازادا-اق جاساپ الامىز. قيىن تۇك تە جوق. كومپرەسسورعا شلانگ جالعاپ، قالىپا سالۋدا تۇرعان نە بار؟ ءىلياس پا مىنا! توقتاي تۇر، ءىلياس! — دەپ داۋىستادى.
توقتاماي، گاراجعا قاراي جۇرە بەردىم. الىبەك قۋىپ جەتىپ يىعىمنان جۇلقىپ قالدى:
— ءتۇۋ، قۇرىسىن! زورعا دەپ كوندىردىم-اۋ. دايارلانا بەر، ءىلياس! مەنىمەن بىرگە باراسىڭ عوي. بايقاپ كورەمىز تىركەۋمەن.
جىنىم كەپ كەتتى: جولى بولماعان دوسىڭا قول ۇشىن بەرىپ، قۇتقارايىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي. قاسىنا قوسىپ الماق! يىعىما سالعان قولىن قاعىپ جىبەردىم:
— تىركەۋىڭمەن قوسا جوعال!
— نەمەنەگە شالا ءبۇلىنىپ تۇرسىڭ! ءوزىڭ عوي كىنالى! انشەيىن ايتىپ تۇرعام جوق ساعان: بىردەڭە ويلاپ تاپقان ءتارىزدىمىز.جۇرت اقىل قوستى. سەنىڭ تىركەۋىڭدى اسۋدان سۇيرەپ اكەلگەنىم جانە بار... بىردەڭە شىعۋعا ءتيىس...
— ءوزىڭ-اق بارا بەر. تيىسپە ماعان. جايىڭا ءجۇر.
— قوي، شىراعىم. اقىماق بولعانىڭ جەتەر.باستاعان ءىستى ورتا جولدا اياقسىز قالدىرماقپىز با. ۇمىتىپ بارادى ەكەم. ۆولودكا شارييەۆ ەشتەڭە دەمەدڭ مە ساعان؟
— جوق، كورگەم جوق ونى. نە بوپ قاپتى؟
— نە بوپ قالعانى نەسى؟ قايدا ءجۇرسىڭ؟ ەكى كوزى ءتورت بولىپ اسەل وتىر.
جىگىتتەردىڭ بارىنەن سۇرايتىن كورىنەدى سەنى، وڭاي ما؟ ال سەن بولساڭ!..
ەسەڭگىرەپ كەتتىم. ۇياتتان ورتەنىپ، تىنىسىم تارىلىپ بارادى. ولسەمشى ودان دا، الىبەك بولسا جەڭىمنەن تارتىپ تىركەۋدەن جايىن با الدە باسقا بىردەڭەنى ما — ايتىپ جاتىر. اناداي جەردە جانتاي تۇر. ەكى قۇلاعى بىزدە.
— كەت! — دەپ جۇلىپ الدىم قولىمدى. — نەعىل دەيسىڭ وسى ماعان! بەرە بەر سوتىڭا. جەتتى ەندى! تىركەۋىڭنىڭ كەرەگى جوق، تولايىم! بىرەۋدىڭ قانجىعاسىنا بايلانار مەن ەمەس، ءبىلدىڭ بە؟
الىبەك قاباعىن ءتۇيىپ تۇكسىنىپ كەتتى:
— باستاعان ءوزىڭ. ەندى ات-تونىڭدى الا قاشپاقسىڭ عوي؟ سولاي ما؟
— نە دەسەڭ، و دە! — بۇرىلىپ اپ گاراجعا قاراي جۇرە بەردىم.
ماشينانىڭ قاسىنا كەلدىم. قولىم دىرىلدەي بەرەدى. نە ىستەرىمدى بىلمەيىم. سەكىرىپ ماشينانىڭ استىنداعى شۇڭقىرعا ءتۇستىم. ءشۇڭوىردىڭ قابىرعاسىنا قالانعان سۇپ-سۋىق كىرپىشكە ماڭدايىمدى باستىم.
— تىڭداشى، ءىلياس! — دەپ بىرەۋ قۇلاعىما سىبىر ەتتى.
باسىمدى كوتەرىپ السام، كىم دەيسىڭ عوي، توبا! جانتاي. باسىندا مالاقاي.
ءشۇڭوىردىڭ جيەگىنە ساڭىراۋ قۇلاقشا جابىسىپ وتىرىپ العان. ماعان قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
— سىباعاسىن بەرگەنىڭ دۇرىس بولدى، ءىلياس!
— كىمنىڭ؟
— الىبەكتىڭ دەيىم. بەلسەندى نەمە عوي. تىلىنە تاس بايلانعانداي بولدى.
جاعى بىردەن قارىستى. ايتپەسە، جاڭاشىلمىن دەپ.
— سەنىڭ جۇمىسىڭ قانشا؟
— ونىڭ ءىشى سەزىپ تۇر عوي. شوفەرلارعا تىركەۋدىڭ كەرەگى نە ءتايىرى. بىلەمىز عوي: بىرەۋ نورمانى ۇلعايتىپ، ءجۇرىستى ازايتسا، سوعان تەڭەل دەپ بارىمىزگە دىڭكىلدەيدى. قاشىقتىق پەن جۇككە تولەيتىن اقشانى دا ازايتادى. ءوز قالتامىزعا ءوزىمىز ءتۇسىپ نە بوپتى؟ داڭق دەگەن ءبىر-اق كۇندىك. ال سودان سوڭ شە؟ ساعان رەنجىپ جۇرگەن ءبىز جوق. وسىڭنان تانبا...
— ءبىز دەگەنىڭ كىم؟ — دەيمىن اشۋىمدى ازەر باسىپ. بويدى كەرنەگەن ىزا تىنىسىمدى تارىلتىپ بارادى: — انا جولى مەنىڭ ماشينانى سۇيرەپ اپارعاندى كورگەندە نەگە ۇندەمەگەنىڭ بەلگىلى بولدى ەندى. الىستان اڭدايمىن دەيسىڭ عوي! ءبىراق كوز الدىڭداعىدان باسقانى كورەتىن سەن بە. باسقالار تۇك بىلمەيدى دەيسىڭ عوي. كىمدى اقىماق كورەسىڭ؟
— ءبىز دەگەنىڭ — ءوزىڭ بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرايمىن.
— جالعىز مەن عانا ەمەس، — جانتايدىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— وتىرىك ايتاسىڭ! شىرىك نەمە! ساعان ەرەگىسكەندە ءا
— ادەيى جۇرەم تىركەۋمەن. جانىم شىعىپ كەتسە دە سويتەم. تايىپ تۇر ءقازىر. قولىما تاعى دا ءبىر تۇسەرسىڭ!
— قوي، ءاي، سەن ءتىپتى! — جانتاي شاپ ەتە ءتۇستى. — سەنىڭ دە پەرىشتە ەكەنىڭى بىلەمىز عوي... ويلان ءبىراق... ال اناداعى بار عوي. كورە بەر قىزىعىن دۇنيەنىڭ رەتى كەپ تۇرعاندا...
— بالەم، سەن بە! — جان داۋسىم شىعىپ ايعايلاپ جىبەردىم. بار پارمەنىممەن قۇلاق شەكەدەن قويىپ كەپ قالدىم.
شۇڭقىردىڭ جيەگىندە وتىرعان بويى شالقالاپ بارىپ قالپاقتاي ۇشتى. مالاقايى ءبىر جاقتا قالدى. شۇڭقىردان مىسىقشا ىرعىپ شىعىپ، باسسالدىم.
جانتاي جان دارمەن ۇشىپ، تۇرەگەپ جالت بەردى دە، بۇكىل اۋلانى باسىنا كوتەرىپ، باقىرىپ جىبەردى:
— بۇزىق نەمە! بانديت! جۇدىرىعىڭنان قورقار دەپ پە ەڭ سەنىڭ! ساعان دا ءبىر توسۋ بار شىعار. قۇتىرىپ العان ابدەن. اشۋىڭدى مەنەن الماقسىڭ عوي...
جۇرت وپىر-توپىر جينالىپ قالدى. جۇگىرىپ الىبەك تە كەلدى.
— نە بوپ قالدى؟ نەگە ۇراسىڭ ونى؟
— شىندىقتى ايتتىڭ دەپ! — جانتاي سىتىلىپ شىعا بەردى. — كوزىنە ايتقانعا! تىركەۋدى ۇرلاپ اپ، اسۋعا تاستاپ كەتەدى دە، ادال كوڭىلمەن قول ۇشىن بەرگەن ادامنىڭ مۇرنىن بۇزادى. اتاقتان قۇر قالدى، قايتسىن ەندى!
الىبەك ەندى ماعان ءتوندى. سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن. اشۋ قىسىپ تۇتىگىپ تۇر:
— وڭباعان! — كەۋدەمنەن يتەرىپ جىبەردى. — اسقان ەكەنسىڭ. اسۋدىڭ ءوشىن الماقسىڭ عوي. سەنسىز دە كۇن كورەمىز. باتىرسىز-اق!.. — ۇندەمەدىم! ايتىپ ۇعىندىرارلىق دارمەنىم جوق. جانتايدىڭ ەكى ءجۇزدى ايارلىعىنا جىنىم كەلگەنى سونشا، ءتىپتى ءتىلىم بايلانىپ قالعانداي. جوداستىرم ماعان اجىرايا قارادى. ەرنىنىڭ قانىن مالاقايىمەن ءسۇرتىپ باقىرىپ جانتاي ءجۇر.
سەكىرىپ ماشيناعا ءمىندىم دە، اۆتوبازادان شىعىپ تۇرا تارتتىم.
جولدا اراققا سىلەيىپ اددىم. مازام كەتىپ بارادى. جانىم جاي تابار ەمەس. سوڭعى كۇندەرى باستان كەشكەن وقيعالارعا، وزىمە دەگەن اشۋ-ىزانى نەمەن تارقاتسام ەكەن. اسەل ەسىمە تۇسسە بولدى، جانىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن.
جول بويىنداعى كىشكەنتاي ءبىر دۇكەنگە كىرىپ شىقىتىم. سەپتىگى بولمادى. تاعى دا توقتاپ، ستاكاندى تولتىرىپ، تاستاپ سالدىم. سول سول-اق ەكەن — قارسى كەزدەسكەن ماشينالار مەن جول جيەگىندەگى اعاشتار، كوپىر اتاۋلى بۇلدىراپ قالا بەرلى ارتىمدا. كوڭىلدەنگەن سياقتىمىن. «ۋھ، قۇرىپ قالسىن ءبارى دە، دەپ قويام، — وسى ماعان نە جەتپەيدى. ۇستاعان ءرۋلدى ءبىل دە جۇرە بەر. حاديشانى نەسىنە كىنالايسىڭ: نە ىستەپتى ول ساعان. ەلدىڭ قورى سول ما ەدى. نەسى كەم؟ جايراڭداپ تۇرعان جاپ-جاس سۇلۋ ايەل. سۇيەدى سەنى، تەك شىعاردا جانى باسقا. سەن ءۇشىن نەگە بولسا دا كونۋگە بار. جاماناتقا قالاي قيماقسىڭ؟ ونىمەن بىرگە بولعان ءتۇنىڭ جامان ءوتىپ پە ەدى؟ جاقسىلىقتى بىلمەيتىن اقىماق!»
كەشتەتىپ ۇيگە كەلدىم. تەڭسەلىپ تابالدىرىقتا تۇرىپ قالدىم. ءبىر جەڭى عانا كيىلگەن شلواق تونىم سالبىراپ كەتكەن: كەيدە ءرۋلجى ۇستاپۋعا ىڭعايلى بولسىن دەپ وڭ قولىمدى بوساتىپ قويۋشى ەم. وسى ادەتىم تاس لاقتىرىپ، قۇلاش جارىستىرعان بالا كۇنىمنەن بار بولاتىن...
اسەل ماعان ۇمتىلدى دا، اڭ-تاڭ بوپ، ۇرەيلەنە تۇرىپ قالدى:
— نە بولدى ساعان، ءىلياس؟ — ءمان-جايعا سودان كەيىن بارىپ ءتۇسىندى. — نەعىپ تۇرسىڭ ال؟ شارشادىڭ با، توڭعان شىعارسىڭ؟ شەشىنسەيششى!
ول شەشىندىرەيىن دەپ ۇمتىلىپ ەدى، ءلام-ميم دەمەي يتەرىپ جىبەردىم. ۇيالعاننان دورەكىلىككە باسىپ جاتىرمىن. ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءجۇرىپ، بىردەڭەنى سالدىر ەتكىزدىم دە، ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتىم.
— نە بولدى ساعان، ءىلياس! — اسەل جانىما كەپ ماستىقتان كىلگىرىپ كەتكەن كوزىمە ۇرەيلەنە ءۇڭىلدى.
— نەمەنە، سەن بىلەم عوي دەيمىسىڭ؟ — باسىمدى سالبىراتىپ جىبەردىم: تىكتەپ قاراي الار ەمەسپىن. اسەل قاشان جاساعانعا شاعىنىپ، قارعاپ-سىلەر ەكەن دەپ وتىرمىن. نە ايتسا دا كونبەكپىن. ايقتالار جايىم جوق! ءبىراق اسەل ءتىپتى ءۇن قاتپادى. ءۇي ىشىندە ادام جوق سياقتى. كوز قيىعىن سالىپ ەم، تەرەزە الدىندا تەرىس قاراپ تۇر ەكەن. ءجۇزىن كورمەسەم دە، ونىڭ قايعىرىپ تۇرعانىن، كوزىندە جاس بارىن انىق سەزدىم. اياپ كەتتىم. جۇرەگىم قىسىپ بارادى.
— اسەل، بىلەسىڭ بە، ساعان ايتايىن دەپ ەم. — كىبىرتىكتەپ ارەڭ باستادىم. — ساعان ايتقىم كەلگەنى... — ءۇنىم ءوشتى. تىنىسىم تارىلىپ بارادى. شىنىمدى ايتۋعا باتىلىم جەتپەدى. ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە كىرمەگەن نارسەنى ءقايتىپ قانا ايتارمىن. اياپ كەتتىم. ءبىراق بەكەر ءسويتتىم. ءوزىمدى-وزىم كوندىرە المادىم سول ءبىر ءسات، ءسىزدىڭ اۋىلعا جۋىردا بارا المايتىن شىعارمىز. — اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقا جاققا بۇردىم. — كەيىن، ءبىر قالت ەتكەندە. ءقازىر وعان مۇرشا جوق...
— جارايدى. سولاي-اق بولسىن! كەيىنىرەك بارامىز. اسىعاتىن تۇگى جوق! — دەدى اسەل. كوزىن ءسۇرتىپ، قاسىما كەلدى. — ءقازىر ونى ويلاپ باسىڭدى قاتىرماي-اق قوي، ءىلياس. ءوز جايىڭدى ويلا ودان دا. ءبىر ءتۇرلى قىزىق بوپ كەتتىڭ ءوزىڭ. سەنى تانىماي قالام، ءىلياس...
— قوي ەندى، جارار! — دەپ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم. باتىلىم جەتپەگەنىنە ىزام كەپ كەتتى. — شارششادىم. ۇيقىم كەلدى.
تاعى دا ءبىر جاعىنان بىردەڭە دەپ قويىپ، وتىرىككە بەلشەمنەن باتپاي تۇرعاندا ۇيىقتاعان بوپ جاتىپ قالۋ كەرەك بولدى. اسەل انانى-مىنانى سۇراپ مازالاعان جوق. اعىنان جارىلىپ، ءبارىن ايتىپ سالۋعا قانشا وقتالسام دا، ءداتىم بارار ەمەس. ءار نارسەنىڭ ۋاقىتى بار ەكەن عوي. بولعان جايدى اسەلگە ەشقاشان ايتپايتىنىمدى ماستىعىم ايىققان سوڭ بارىپ قانا ءبىلدىم. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە تۇسىنە المادىم.
ارادا ءبىر كۇن ءوتتى. قايتار جولدا اسۋدىڭ سىرتىندا الىبەك كەزدەستى. ول تىركەۋمەن كەلە جاتىر ەكەن. دولاندى تىزگىندەپ العانى عوي.
مەنى كورە سالا، كابينانىڭ وڭ جاق ەسىگىن اشىپ، قولىن بۇلعادى. مەن دە جىلدامدىقتى ازايتتىم. الىبەك جولدىڭ ۇستىنە شىقتى. كوڭىلدى. مازمەيرام.
— سالەم، ءىلياس! شىق، تەمەكى تارتايىق! — دەپ ايعايلايدى.
ءوتىپ بارىپ توقتاماق بولدىم. الىبەكتىڭ كابيناسىندا ءرۋلدى باسقا ءبىر جاپ-جاس بالا ۇستاپ وتىر. ماشينانىڭ دوڭعالاقتارىنا شىنجىر وراپ تاستاعان. تىركەۋگە پنيەۆماتيكالىق تورموز ورناتقان. بىردەن بايقادىم. قوي، توقتار جايىم جوق. شامىما ءتيىپ كەتتى. سەنىڭ قولىڭنان كەلگەن ەكەن. — قۇباقۇپ، ماعان ءتيسۋشى بولما ءبىراق.
— توقتا، توقتاي تۇر! — الىبەك سوڭىمنان تۇرا جۇگىردى. — شارۋا بار ءبىر. توقتاشى، ءىلياس! ءتۇۋ، شايتان-اي، نە بولدى ساعان؟.. جارايدى-ال، ءوزىڭ ءبىل...
ماشينانى قاتتىراق ايدادىم. باقىرىپ قايتەسىڭ. نە شارۋاڭ بولۋشى ەدى مەندە! مەنىڭ شارۋام الدەقاشان بىتكەن. الىبەك جان دوسىم ەدى. بوسقا ايىرىلدىم. ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى راس. ءقازىر ءبىلىپ وتىرمىن عوي. ءبىراق ول كەزدە وكپەمدى كەشۋگە شامام جوق ەدى. مەن قانشاما ازاپ شەگىپ، جۇيكەمدى قۇرتىپ، قولىمدى جەتكىزە الماي جۇرگەندە ءبارىن وپ-وڭاي-اق تىندىردى.
الىبەك بايسالدى، ويلى جىگىت ەدى. ول اسۋعا مەن قۇساپ تەنتەك بوپ جالعىز باسرماس ەدى. الىبەكتە ونداي مىنەز جوق. كۇشتىلىگى دە سول. قاسىنا جاردەمشى قوسىپ اپ دۇرىس جاسادى. شارشاعاندا اۋىسىپ وتىرادى. تىڭ كۇش قويسىن با. موتورمەن، جۇرەكتىلىكپەنكۇشپەن عانا الاسىڭ اسۋدى. قاسىنا سەرىك قوسىپ العاسىن الىبەك ءجۇرىس ۋاقىتىن دا ەكى ەسە ازايتتى. ول سونىڭ ءبارىن ەسكەرى. ماشينانىڭ كوپرەسسورىمەن جالعاستىرىپ، تىركەۋگە تورموز جاسادى. كادىمگى شىىنجىردى دا بوس قالدىرماي، ارتقى دوڭعالاقتارعا وراپ تاستادى. اسۋعا ەر قارۋى — بەس قارۋدى سايلاپ اپ ءتيىستى ول. داۋرىعىپ قۇر قول بارعان جوق. ءسويتىپ، دولاندى باسىپ، تىركەۋمەن دە جۇرە بەرەتىن بولدى جۇرت.
الىبەكتەن سوڭ باسقالار دا تىركەۋ قوسىپ الدى. وڭاي بولعان جوق. ءبىراق نەنى بولسىن ەڭ الدىمەن باستاۋ قيىن عوي. ماشينا كوبەيدى، كورشى اۆتوبازا قول ۇشىن بەردى. ءبىر جارىم اپتا بويى تيان-شان جولىندا موتور گۇرىلى كۇنى-تۇنى ءبىر تىنعان جوق. قانشاما قيىن بولسا دا، جۇڭگو جۇمىسشىلارىنىڭ تىلەگى دەر ۋاقىتىندا ورىندالدى. ۇياتتى بولعان جوپىز. سولاردىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. ارادا تالاي جىل ءوتىپ، ىستىق-سۋىعى باسىلعاسىن ايتىپ وتىرعانىم عوي. ايتپەسە و كەزدەگى مەنىڭ ءحالىمدى ايتپا. اياقتى شالىس باسقان سوڭ...
اسۋدىڭ سىرتىندا الىبەككە كەزدەسكەن كۇنى اۆتوبازاعا كەش قايتتىم. جاتاقحاناعا بەتتەپ بارا جاتىپ، ورتالىق كوشەگە بۇرىلىپ كەتپەسىم بار ما. سالىپ ۇرىپ تاعى دا شايحاناعا باردىم. سول ءبىر كۇندەرى ەسىمنەن تانىپ ماس بولعانشا ىشكىم كەلە بەردى. ءسويتىپ، از ۋاقىتقا بولسا دا ءبارىن ۇمىتىپ، سىلەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاسام دەيىم دە تۇرام. كوپ ءىشتىم، زورلاپ ءىشتىم. ءبىراق اراقتىڭ تۇك قىزۋى بولمادى. شايحانادان بۇرىنعىدان بەتەر رەنجىپ، اشۋ قىسىپ شىقتىم. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قالا كەزىپ كەلەمىن. ءتىپتى ەشتەڭەنى ويلاپ جاتپاي-اق، جاعاداعى كوشەگە بۇرىلىپ، حاديشا قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتتىم. ول دا مەنى كۇتىپ وتىر ەكەن.
سول سول-اق ەكەن. سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارام. ءسويتىپ، ەكى بىردەي وتتىڭ ورتاسىنا ءتۇستىم. كۇندىز جۇمىستامىن. ال اۆتوبازادا قالعان كۇنى كەشكىسىن بىردەن حاديشانىڭ ۇيىنە تارتام. ءوزىمدى سول جاققا تارتادى دا تۇرادى. حاديشامەن بىرگە بولۋ جايلىراق، تىنىشىراق سياقتى. جۇرت كوزىنەن، اششى شىندىقتان، وزىمنەن-وزىم قاشقاندا سوندا بارىپ قانا پانالايتىن، وزىمنەنوزىم قاشقاندا سوندا بارىپ قانا پانالايتىن ءتارىزدىمىن. حاديشا مەنى سۇيەتىن دە، ۇعىناتىن دا سياقتى كورىنەدى. ۇيگە كەلسەم بولدى، كەتىپ قالۋعا اسىعام. اسەلىم، اسەلجانىم مەنىڭ! ءوزىنىڭ سەزىنگىشتىگى، رۋحاني تازالىعى جانىمدى قويارعا جەر تاپتىرمايتىنىن سەزسە ەتتى ول. سول مىنەزىن كورگەن سوڭ تەزىرەك كەتىپ قالۋعا سىلتاۋ ىزدەيمىن. ونىڭ قامقورلىعىنا، ءوز باسىڭا لايىق ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا ءقايتىپ قانا قالارسىڭ قاسىندا. ۇيگە تالاي رەت ماس بولىپ كەلدىم. ال اسەل رەنجىگەنىن دە بىلدىرگەن جوق. بۇل ونىڭ السىزدىگى، جاسىقتىعى ما، الدە ادامعا سەنگەندىگى ، قايراتتىلىعى ما ەكەن؟ ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن. ارينە، ول ماعان سەندى، ءوزىن-وزى تىيار، باياعا قالپىنا ءتۇسىپ ادام بولار دەپ كۇتتى. ودان دا ول ۇرسىپ*سوگىپ، شىنىمدى اقتارعىزسا ەتتى. بالكىم، مەنى قيناپ جۇرگەن تەك جۇمىستىڭ عانا جايى ەمەس ەكەنىن بىلسە، اسەل جاۋاپ بەر دەر مە ەدى — كىم ءبىلسىن. سول كۇندەرى مەنىڭ قانداي بوپ جۇرگەنىمدى ول بىلگەن جوق. مەن بولسام ونى اياپ، اڭگىمەنى كۇندە ەرتەڭگە قالدىرا بەردىم. ءسويتىپ، ءۇي ءىشىمىزدىڭ، ماحابباتىمىزدىڭ، اسەلىمنىڭ الدىنداعى كۇنامدى ايتا الماي-اق كەتتىم اقىرى.
سوڭعى رەت اسەل مەنى قۋانىپ، كوڭىلدى قارسى الدى. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، كوزى جايناپ، جايراڭداپ ءجۇر. تونىمدى، ەتىگىمدى شششەشۋگە مۇرشا بەرمەي، سۇيرەلەپ بولمەگە ەنگىزدى.
— قاراشى، ءىلياس! سامات ءتاي تۇرىپ ءجۇر!
— قويشى، ءاي! قايدا ءوزى؟
— انە، ستولدىڭ استىندا.
— ەڭبەكتەپ ءجۇر عوي.
— ءقازىر كورەسىڭ! ال، بالام، ءتاي-تاي تۇاتىنىڭدى كورسەتشى پاپاڭا. كەلە عوي، سامات! كەلە ،وي!
نە ايتىپ تۇرعانىن سامات كادىمگىدەي تۇسىنگەن سيقتى. ول ستولدىڭ استىنان ءمارا-سارا بوپ ەڭبەكتەپ شىقتى دا، كىرۋاتتىڭ جانىنا كەپ توقتادى. سوسىن كىرۋاتتان ۇستاپ زورعا دەپ تۇرەگەلدى.جىميىپ قويادى. كىشكەنتاي اياقتارى مايىسىپ ءبىراز تۇردى دا، سول كۇلىمسىرەگەن بويدا ەتپەتىنەن ەدەنگە قۇلاي كەتتى. جۇگىرىپ بارىپ، باسسالىپ ۇشاقتاپ، قىسىپ جاتىرمىن كەۋدەمە. ەمشەكتەگى بالانىڭ جاس ءيىسى كەلەدى مۇرنىما. قانداي دەيسىز سول ءيىس. اسەلجانىمنىڭ ءوزىنىڭ ءيىسى اۋماعان...
— تۇنشىقتىرىپ الارسىڭ، بايقا، ءىلياس! — اسەل بالانى قولىنا الدى. — ال ەندى نە لەر ەكەنسىڭ؟ شەشىن. ءالى-اق ۇپ-ۇلكەن جىگىت بولادى. ماماسى دا جۇمىسقا تۇرادى. ءبارى دە بولادى. ءبارى دە ورنىنا كەلەدى... سولاي ەمەس پە، بالام، ءا ؟ ال سەن بولساڭ... — سول مۇڭدى جۇزبەن ماعان كۇلىمسىرەي قارادى اسەل. ورىندىققا وتىرا كەتتىم. سو ءبىر كۇندەرى جانىن جەپ، كوڭىلىندە جۇرگەن ويدىڭ ءبارىن وسى ءبىر ەكى-اق اۋىز سوزبەن ايتىپ تاستادى. تىلەك تە، كىنالاۋ دا، ءۇمىت تەبار ەدى سول سوزدە. ءبارىن ايتىپ*ايتىپ كەتىپ قالسام با دەپ ءبىر تۇردىم. ءبىراق ايتپاي، جاي كەتكەننىڭ ءوزى جاقسى. اسەل سول ءسات سونششالىقتى باقىتتى ەدى. ويىندا دانەمە جوق. ورىندىقتان تۇرەگەلدىم.
— جۇرەم مەن.
— قايدا باراسىڭ؟ — اسەل شوشىپ كەتتى. — بۇگىن دە قالمايمىسىڭ؟ شاي ءىشىپ كەتسەڭ بولماسا.
— جوق. ءجۇرۋىم كەرەك، — دەپ مىڭگىرلەدىم. — ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي جۇمىستىڭ جايىن...
ارينە، جۇمىسقا بولا كەتكەم جوق ۇيدەن. جولعا ەرتەڭگىسىن شىعۋىم كەرەك ەدى. قاراڭعىدا ماشينانى ازەر تاۋىپ، بويىمدى بيلەي الماي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتىم. قاسىرەت وتى ورتەپ بارادى. كىلتتى سۇعا الماي ءبىراز اۋرە بولدىم. جولعا شىعىپ، تەرەزەنىڭ وتتارى كورىنبەي قالعانشا جۇرە بەردىم. كوپىردەن ءوتىپ، سايعا جەتكەن سوڭ جولدان بۇرىلىپ، ماشينانى ءبىر توپ بۇتانىڭ اراسىنا جاسىرىپ، فاردى ءوشىردىم. سوندا تۇنەپ شىعايىن دەدىم. پاپيروس الدىم قالتامنان. قوراپتا ءبىر تال سىرىڭكە قالعان ەكەن. شىرت ەتىپ جاندى دا ءسونىپ قالدى. قوراپ-مورابىمەن، پاپيروسىنا قوسا لاقتىرىپ جىبەردىم. تونىمنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، اياعىمدى باۋىرىما اپ، بۇكتەلىپ قۇلاي كەتتىم ورىندىققا.
قاراۋتىقان ىزعارلى تاۋ شىڭدارىنا اي كۇڭگىرت ساۋلە توگەدى. شاتقالدى قۋالاي سوققان ىزعىرىق كابينانىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىن سىقىر-سىقىر ەتكىزىپ قوزعاپ قويادى. ءۇي ىشىمنەن، جولداستارىمنا، بارشا جۇرتتان ايىرىلىپ، قۇلازىپ جالعىز قالعانىم كابينادا جاتقاندا ەسىمنەن ءبىر شىقسايشى. ءسوزبۇيداعا سالا بەرىپ بولماس. رەيستەن اۆتوبازاعا قايتىپ كەلىسىمەن حاديشاعا ءمان-جايدى بۇكپەي ايتىپ، ەندى ءبارىن ۇمىت دەپ كەشىرىم سۇراۋعا بەكىندىم. ءسويتىپ، ادالىنا كوشكەن ءجون.
ءبىراق ءومىر ءوز دەگىنىن ىستەتەدى. بۇلاي بولار دەپ ويلاپپىن با. ارادا ءبىر كۇن ءوتتى. قايتىپ كەلسەم، ۇيىمدە جان جوق. ەسىك اشىق، قاڭىراپ تۇر. العاشىندا اسەل وتىن-سۋعا شىعىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلادىم. الاقتاپ اينالاما قارايمىن. بولمەنىڭ ءىشى ىبىرسىپ شاشىلىپ جاتىر. يەسىز ءۇي سياقتى ازىناپ تۇر — جاعىلماعان قارا پەشتەن ىزعار كەلەدى. ساماتتىڭ كىرۋاتىنا جەتىپ بارسام، و دا بوس.
— اسەل! — دەپ ۇرەيلەنە سىبىرلايمىن. قاڭىراپ تۇرعان ءۇي دە «اسەل!» — دەپ كۇبىرلەگەندەي بولادى.
جان ۇشىرىپ سىرتقا شىقتىم.
— اسەل! — دەپ بۇكىل اۋلانى باسىما كوتەرە ايقايلايمىن. ەشكىم ءۇن قاتپايدى. جۇگىرىپ كورشىلەرگە باردىم، بەنزوكولونعا باردىم. ەشكىم ءجوندى ەشتەڭە بىلمەيدى. كەشە بالاسىن تانىس بىرەۋلەرگە تاستاپ، كۇن ۇزاققا ءبىر جاققا كەتىپ ەدى، تۇندەلەتىپ قايتىپ كەلگەن، ۇيدە بولاتىن دەستى. «قوي كەتىپ قالعان عوي، كەتىپ قالدى!» — دەگەن سۇمدىق ويدان تۇلا بويىم تىتىرەپ كەتتى.
باقىتسىزدىققا ۇشىراعان ءدال سو ءبىر كۇنگىدەي ماشينانى تاۋ-تاۋدىڭ اراسىمەن ومىرىمدە مۇنشا قاتتى ايداماعان شىعارمىن. سوناۋ ءبىر بۇرىلىستا، سوناۋ ءبىر شاتقالدا، ايتەۋىر جولشىباي اسەلدى قۋىپ جەتەتىن سياقتى بولدىم دا تۇردىم. قىرانشا سامعاپ ماشينالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۋىپ جەتىپ، ءسال ايالداي بەرىپ كۋزوۆىن، كابينانىڭ ءىشىن قاراپ وتەم دە، ىلگەرى تارتام تاعى دا. اۋىزدارىنا كەلگەنىن ايتىپ شوفەرلار قالادى. سول بەتىمنەن توقتاماستان ءۇش ساعات بويى توپەدىم. رادياتورداعى سۋ قايناپ كەتتى. كابينادان قارعىپ شىعىپ، رادياتورعا قار شاشىپ جاتىرمىن. ويعا ءتۇسىپ سۋ اكەپ، قۇيىپ جىبەرد0ءىم. رادياتوردان بۋداق-بۋداق بۋ شىعادى.ەكى ءبۇيىرىن سوعىپ، بولدىرعان اتتاي ماشينا تۇر. رۋلگە قولىم تيگەنشە بولمادى، تىركەۋمەن قارسى كەلە جاتقان الىبەكتىڭ ماشيناسىن كوزىم شالىپ قالدى. قۋانىپ كەتتىم. سويلەسپەي، امانداسپاي جۇرگەنىمىز راس. ءبىراق اسەل سول ۇيدە بولسا ايتۋى كەرەك قوي ماعان.
جۇگىرىپ جولدىڭ ۇستىنە شىعىپ، قولىمدى كوتەردىم:
— توقتا، توقتاشى، الىبەك! توقتاي تۇر!
رۋل ۇستاپ وتىرعان سەرىگى قايتەم دەگەندەي الىبەكككە قارادى. الىبەك ءتۇسىن سۋىتىپتەرىس اينالىپ كەتتى. ماشينا توقتاماي وتە شىقتى. ءۇستى-باسىم قار*قار بوپ، قولىمدى كوتەرگەن بويى جول ۇستىندە سىلەيىپ تۇرىپ قاپپىن. سوسىن بارىپ بەتىمدى ءسۇرتتىم «سىيعا — سىي، سىراعا — بال» دەگەن وسى. وكپەلەپ جاتۋعا مۇرشا جوق. اسەل الىبەكتەردىكىنە بارمعان بولدى. مۇنىسى ءتىپتى قيىن. اۋىلىنا كەتكەن يۋولدى عوي. ايتپەسە باسقا بارا جەرى جوق. ءوز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن ءقايتىپ اتتادى ەكەن، نە دەدى ەكەن اسەل؟
ايالداماي اۋىلعا تارتۋ كەرەك.
جۇكتى ءتۇسىردىم. ءبىراق اۆتوبازانىڭ اۋلاسىنا كىرگەم جوق. ماشينانى سىرتقا تاستاپ، دوكۋمەنتتەرىمدى تاپسىرايىن دەپ جۇگىرىپ ديسپەچەر بولمەسىنە باردىم. كىرە بەرىستە جانتايعا سوقتىعىپ قالدىم. ەشتەڭە دەمەدى، جاقتىرماي تىرجيعان بويى وتە شىقتى.
ەنتىگە باسىپ ديسپەچەر بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنەن باسىمدى سۇعىپ جىبەرىپ جولدامانى حاديشانىڭ الدىنا تاستاي سالدىم. ماعان ءبىر ءتۇرلى تاڭىرقاي قارادى ول. كوزىندە الدەقانداي وكىنىشتىڭ، ۇرەيدىڭ ەلگىسى بار.
— الشى شاپشاڭ! — دەييىن.
— نگە بوپ قالدى؟
— اسەل ۇيدە جوق. كەتىپ قالىپتى.
— نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ — ءوڭى قاشىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى حاديشا. ەرىندەرىن تىستەپ ازەر — ازەر سويلەيدى. — كەشىر، ءىلياس، كەشىرە گور، ءىلياس! مەن ەدىم، مەن...
— مەنىڭ نە؟ ايتشى جوندەپ، ءبارىن ايت! — ىشكە كىرەيىن دەپ ەسىككە اقاير ۇمتىلدىم.
— قالاي بوعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. شىنىمدى ايتام، ءىلياس. كەشە ۆاحتەر تەرەزەنى قاعادى، ءبىر قىز كەپ تۇر، سەنى كورگىسى كەلەدى دەيدى. قىزدى مۇندا كەل دەپ شاقىردى دا، ءوزى كەتىپ قالدى. اسەل ەكەنىن بىردەن تاني كەتتىم. ءۇنسىز قادالا قاراپ: «راس پا؟» — دەپ سۇرايدى مەنەن. ەسىم شىعىپ كەتتى. «يا، راس. ءبارى دە راس. مەنىمەن بىرگە ول!» — دەپپىن. تەرەزەنى سارت ەتكىزىپ جابا سالدى. ستول ۇستىنە سىلق ەتە ءتۇسىپ ەڭىرەپ جاتىرمىن. «ءىلياسىم مەنىڭ، ءىلياسىم!» دەپ قويام اقىماق باسىم. كوريدوردى بويلاپ جۇگىرە جونەلدى اسەل. سوسىن قايتىپ كورگەم جوق ونى. .. كەشىرە گور.
— توقتاشى، قايدان بىلگەن ول؟
— جانتايشى. مەنى دە قورقىتىپ كەتتى كەلىپ. ول وڭباعاننىڭ جايىن بىلمەۋشى مە ەڭ!
— بىلەم ! وسى جولى ءبىر شىنىن ايتقان ەكەن.
— سەن بار. ءىلياس. اسەلگە بار. تاۋىپ ال، ارالارىڭا تىكەنەك بولماسپىن ەندى. كەتەرمىن قارامدى ءوشىرىپ...
قىسقى دالا. ماشينا زىرلاپ كەلەدى. قارا قوشقىلدانىپ سىرەسىپ قالعان بوزعا تۇسكەن جول دا تاستاي، قاپ-قاتتى. كۇرتىكتەردىڭ ۇستىمەن سىرىعپ ەسكەن جەل ارىقتاردى ىشىندە جاتقان قاڭباقتاردى ادھلدەقايدا قۋالاپ بارادى. الىستا تاۋ باۋرايىندا اۋىلدىڭ جاپىراعى ءتۇسىپ جالاڭاش قالعان باقتارى، دۋالدارى قاراۋىتادى.
كولحوزعا كەشقۇرىم جەتتىم. وزىمە تانىس اۋلانىڭ جانىنا توقتاپ، بۋىنىمدى بەكىتەيىن دەپ تەمەكى تارتتىم. تەمەكىنىڭ قالدىعىن ءوشىرىپ، ماشينانى پەپىلدەتتىم. اسەلدىڭ ورنىنا شەشەسى شىقتى. يىعىنا تون جامىلىپ ادعان. ەسىكتى اشىپ، تابالدىرىققا ءتۇستىم دە، اقىرىن عانا: — سالەماتسىز باع اپا! — دەدىم.
— ءا-ا، سەن بە دەىڭ كەلگەن! — دەدى اشۋعا ءمىنىپ. — اپا دەۋگە اۋزىڭ قالاي بارادى؟ جوعال، كورىنبە كوزىمە. وڭباعان، سىعان، قاڭعىباس نەمە! بالاپانىمنىڭ باسىن اينالدىرىپ اپ، كەپ ت ۇرعانىن قاراشى ەندى! باقىرايعان كوزىڭ قۇرىسىن ۇياتتان جۇرداي بولعان! قارتايعان شاعىمىزدا...
كەمپىر اۋزىمدى اشتىرار ەمەس. اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ ۇرسىپ جاتىر، ۇرسىپ جاتىر. ايعاي-ۇيعاي داۋىسقا كورشى-قولاڭ، بالا-شاعا جينالا باستادى.
— جوعال، جۇرتتى جيناماي تۇرعاندا! كەت سولاي ماسقارا بوپ. كورمەگەنىم سەن بولسىن. — اشۋلى انا تونە تۇسەدى ماعان. يىعىنداعى تونىن دا جەرگە الىپ ۇردى.
— ءاي، سەن بار عوي، تايىپ تۇر امان كۇنىڭدە! — دەپ قاتۋلانا گۇجىلدەدى بىرەۋ شىعار جولدى نگۇسقاپ.
امالىم قۇرىپ، رۋلگە كەپ جابىستىم. اسەلدىڭ ءتىپتى كورگىسى دە كەلمەسە، كەتپەي قايتەم. تاياق پەن تاس ماشيناعا سارت-سۇرت تيەدى. بالالاردىڭ مەنى اۋىلدان شىعارىپ سالعان ءتۇرى. نەگە ويتەدى ولار؟ الدە كارى كەمپىردى رەنجىتتى، ءتىل تيگىزدى دەي مە ەكەن مەنى؟ الدە ءبىر بانديت دەپ ويلاي ما...
سول ءتۇنى كول جاعاسىن ۇزاق كەزدىم. اي نۇرىنا ەلەگىزگەن كول تىنشي الماي لوڭبەكشىپ جاتىر. ۋا، ىستىقكول، سۋىنباس، سالقىن تارتپاس كولىم مەنىڭ! سول ءتۇنى سەن دە سۋىق ەڭ، سۇستى ەدىڭ. اۋدارىلىپ قالعان قايىقتىڭ ۇستىندە وتىرمىن. قايرانعا سوققان تولقىن ەتەگىمنىڭ قونىشىن جالاپ كەيىن قايتادى.
ءىشىن تارتىپ، كۇرسىنىپ قويادى.
بىرەۋ قاسىما كەپ، قولىن يىعىما اقىرىن عانا سالدى. حاديشا ەكەن.
***
بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ فرۋنزەگە كەتىپ قالدىق. انارحاي دالاسىنان جايىلىم ىزدەيتىن ەكسپەديسياعا ءجۇمىسوا تۇردىق. مەن شوفەرمىن. حاديشا جاي جۇمىس ىستەيدى. جاڭا ءومىرىم وسىلاي باستالدى مەنىڭ.
ەسپەديسياعا ەرىپ انارحايدىڭ تۇكپىرىنە قاراي، ءتىپتى بالقاشتىڭ جيەگىنە تامان بارىپ قاپپىز. ودان دا ءارى كەتسەك، قايتىپ كەلمەس تە ەم. بارىنەن قول ۇزگەن سوڭ ءبىرجولا كەتكەننىڭ ءوزى تىنىش قوي.
قۇلازىعان كوڭىلىمدى العاشقىدا جۇمىسپەن باسىپ ءجۇردىم. جۇمىستان كوپ نارسە جوق. ءۇش جارىم جىلدان استام ۋاقىتتىڭ ىشىندە انارحايدىڭ و جاعىنا ءبىر شىقتىق. قانشا قۇدىق قازدىق، قانشاما جول، قانشاما بازا سالدىق. تاپاتال تۇستە اداستىرىپ، ايلار بويى قاڭعىرتاتىن، جۋساندى دالاسى مەن سانسىز توبەلەرىنەن باسقا تۇگى جوق، بۇرىنعى انارحايىڭ ەمەس ءقازىر. مالشىلار جايلاپ العان. مادەني ورتالىقتارى، ۇي-كۇيلەرى بار. مال تۇراتىن قورالار دا كوپ. استىق ەگىپ پىشەن ورادى. راس، انارحايدا ءالى دە بولسا نە كوپ — جۇمىس كوپ. اسىرەسە ءبىزدىڭ شوفەر اعايىندارعا جۇمىس تابىلماۋشى ما ەدى. ءبىراق مەن كەتىپ قالدىم. ۇيرەنبەگەن جەردى قيىنسىنعان جوقپىن. جولسىز دالاسىنان، بورانى تۇتەگەن قىسىنان دا قورققام جوق. ونىڭ ءبارى ۋاقىتشا عانا عوي. ادام ءبىر جەرگە تۇراقتاپ، ۇيرەنىپ السا ءشول دالانى يگەرۋ دەگەن نە ءتايىر. قيىندىقتان قورقاتىن حاديشا ەكەۋمىز بە. شىنىمدى ايتسام، جامان دا تۇرعانىمىز جوق. ءبىر-بىرىمىزدى سىيلاۋشى ەك. ءبىراق سىيلاستىقتىڭ ءجونى ءبىر بولەك، ماحابباتتىڭ ءجونى ءبىر بولەك بولادى عوي. ءتىپتى ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ ءبىرى ءسۇيىپ، ەكىنشىسى سۇيمەسە، ونىڭ نەسى ءومىر. جۇرتتىڭ ءبارى مەن سياقتى ما الدە مەن سولايمىن با، كوڭىلىم الاڭ بولىپ، الابۇرتا بەرەم. ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىڭ، دوس-جاراندارىڭمەن تاتۋلىعىڭ، ءوزىڭدى سۇيگەن ايەلگە دەگەن ىقىلاسىڭ مەن مەيىرىڭ دە كونشىتپەيدى ەكەن كوڭىلدى. اسەلگە قايتىپ بارا الماستاي بوپ ات قۇيرىعىن بەكەر ءۇزىپ كەتتىم-اۋ دەپ ءوزىمدى-وزىم ىشتەي سوككەلى قاشان. ال انارحايدا وتكەن سوڭعى جارتى جىلدا اسەلدى دە، بالامدا دا ءتىپتى قاتتى ساعىندىم. حاديشانىڭ ءىشى سەزىپ ءجۇردى. ءبىراق ءبىر-بىرىمىزدى كىنالاعان ەمەسپىز. اقىرى بارىپ بىرگە تۇرا المايتىنىمىزعا كوزىمىز جەتتى.
انارحايدا كوكتەم ەرتە شىقتى. قار كۇرت جۇقارىپ، توبەلەر قالتيىپ، كۇنشۋاقتا كوك شىعا باستادى. بويىنا جىلۋ مەن ىلعال تارتقان جەر جان ءبىتىپ، بۋسانىپ جاتىر. تۇندە اۋا تازارىپ، جۇلدىزدار جيىلەي تۇسەدى.
مۇنارانىڭ قاسىنداعى شاتىردا ەك. ادەتتەگىدەي ۇيقى قاشىپ كەتكەن. كەنەتتەن الدەقايدا الىستان دالا تىنىشتىعىن بۇزىپ تالىپ پاروۆوز داۋسى ەستىلدى. بىزگە قالاي جەتكەنىن قايدام. دالانى كەسىپ وتەتىن قازاق تەمىر جولى جارتى كۇنشىلىك جەر بولاتىن. الدە ماعان سولاي كورىندى مە، بىلمەيىم.
جۇرەگىم الىپ ۇشىپ، الدەقايدا اسىعامىن.
— كەتەمىن مەن، حاديشا، — دەدىم.
— يا، ءىلياس. ءجونىمىزدى تابايىق، — دەدى ول دا.
ءبىز قوش ايتىستىق. حاديشا سولتۇستىك قازاقستانعا، تىڭعا تارتتى. باقىتتى قىلا گور، جاساعان دەپ تىوەيمىن جولىنا قاراپ تۇرىپ. بىلمەسە دە، ءوزحىن ىزدەپ جۇرگەن ادامىن تابار حاديشا. سوعان سەنگىم كەلدى. العاش رەت كۇيەۋگە شىققاندا جولى بولمادى. كۇيەۋى ناشار بىرەۋ بوپ شىعىپتى.
مەنىمەن دە ءدام-تۇزى جاراسىپ كەتپەدى. شىن ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن، ءوحزىڭ جارىڭدى ءسۇيىپ، جارىڭ ءوزىڭدى سۇيگەنى نە ەكەنىن بىلمەسەم، بالكىم، مەن ونىمەن بىرگە تۇرا دا بەرەر مە ەدىم، كىم ءبىلسىن.
باسقاشا ەمەس، نەلىكتەن ءدال سولاي ەكەنىن تۇسىندىرۋدەن قيىن نە بار.
حاديشانى پولۋستانوكقا اپارىپ، پوەزعا مىنگىزىپ سالدىم. ۆاگونمەن جارىسىپ، ءبىرتالايعا دەيىن جۇگىرىپ بارىپ قالدىم. «جولىڭ بولسىن، حاديشا، سوگە جامانداما!» — دەپ كۇبىرلەيمىن وسڭعى رەت.
انارحاي ۇستىندە وڭتۇستىككە بەت تۇزەپ تىرنالا ۇشىپ بارادى. مەن بولسام، تيان-شانعا كەتىپ بارام.
***
كەلگەن بەتتە ەشقايدا ايالداماستان اۋىلعا تارتتىم. چەمودانىم اۋدانداعى قوناق ۇيدە قالدى. ماشينا وپ-وڭاي كەزدەسە كەتتى. تاۋ ىشىندەگى گەولوگيالىق بارلاۋ پارتياسىنا بارا جاتىر ەكەن. كۋزوۆتىڭ ىشىندە وتىرمىن. ەشتەڭەنى ويلاعىم كەلمەيدى. بويىمدا ۇرەي دە، قۋانىش تا بار. تاۋدى بوكتەرلەپ ءجۇرىپ كەلەمىز. باياعى اسەلگە كەز بولاتىن جولىم. ءبىراق باياعى قارا جول ەمەس، تاس توسەلگەن داڭعىل جول. بەتونداعان كوپىرلەرى بار. جول بويىنا بەلگىلەر قويعان. بۇرىنعى قاراجول ەسىمە تۇسكەندە اياپ كەتتىم. باياعىدا ماشينام باتىپ قالعان ارىقتى دا تانىماي قالدىم. ۇستىندە اسەل وتىراتىن قويتاس تا جوق.
اۋىلعا جاقىنداي بەرە كابينانى قاعىپ-قاعىپ جىبەردىم.
— نە بولدى؟ — دەيدى شوفەر موينىن سوزىپ.
— توقتا، تۇسەم.
— دالادا قالماقپىسىڭ؟ ءقازىر-اق بارمايمىز با؟
— راحمەت. الىس قالعان جوق قوي. — سەكىرىپ ءتۇستىم. — جاياۋ-اق بارام. — مەنىڭ مۇندا نەگە كەدگەنىمدى، نەعىپ كەلگەنىمدى قايدان ءبىلسىن ول. اقشا ۇسىندىم.
— قوي! — دەدى. — شوفەردان المايتىن ادەتىمىز بار.
— ۇستا! ماڭدايىما جازىىپ قويىپ پا؟
— قيمىلىڭنان تانىپ تۇرمىن.
— ولاي بولسا جۇرە بەر! ساۋ بول!
ماشينا كوشەگە ەنىپ، ءۇي-ۇيدىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ كەتتى. جول ۇستىندە ءالى تۇرمىن قالشيىپ. وزىمە-وزىم كەلە الماي تۇرمىن. جەلدەن ىقتاپ تەمەكى تارتتىم. قولىم ءدىر-دىر ەتىپ، تەمەكىنىڭ قالدىعىن جولعا تاستاپ، تابانىممەن ەزدىم دە، ءجۇرىپ كەتتىم. «مىنە، كەلىپ تە قالدىم!» — دەپ كۇبىرلەپ قويام. اۋزىما باسقا ءسوز تۇسپەدى. ويىمدى ءبولىپ، جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ سوعادى. بالعامەن ۇرىپ جاتقانداي قۇلاعىم شىڭ-شىڭ ەتەدى.
اۋىل كادىمگىدەي وزگەرىپ، ءوسىپ قالىپتى. شاتىرلارى شيفەرمەن جابىلعان جاڭا ۇيلەر دە كوبەيگەن.كوشەلەردى بايلاپ تەلەگراف سىمدار تارتىلعان. كولحوز باسقارماسىنىڭ جانىنداعى باعانادا راديو سويلەپ تۇر. بالالار جۇگىرىپ، مەكتەپكە كەتىپ بارادى. ەرەسەك بالالار، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن جاس ءمۇعالىمدى (كەۋدەسىندە زناچوگى بار ەكەن) ورتاعا الىپ، الدەنەنى ايتىپ بارادى. بالكىم، ىشتەرىندە ماعان انا جولى تاياق اتىپ، تاس لاقتىرعاندار دا بار شىعار. كىشكەنتاي ەدى عوي ول كەزدە...
جولدى جيەكتەپ، تەز-تەز باسىپ كەلەم. ەشكىم مەنى بىلمەسە دە، بايقاماي ءوتىپ كەتپەكشىمىن.
مىنە، باسلشىق دۋالمەن قورشالعان، الدىنا تەرەكتەر وسكەن تانىس اۋلا. دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، تۇرا قالدىم. قورقىنىش، ۇرەي بيلەپ، بويىم مۇزداپ سالا بەردى. اقىرىن باسىپ قاقپاعا كەلدىم. قاعىپ-قاعىپ جىبەردىم. قولىنا پورتفەل ۇستاعان كىشكەنتاي قىز جۇگىرە شىقتى. انا جولى ءتىلىن شىعاراتىن قۇرتتاي قىز. ەندى مەكتەپكە بارىپ جۇرگەنى. اسىعا باسىپ كەلەدى. تاڭىرقاپ قارايدى ماعان.
— ۇيدە ەشكىم جوق! — دەيدى.
— ەشكىم دە جوق پا؟
— يا، اپام لەسحوزعا قوناققا كەتتى... اكەم تراكتورعا سۋ تاسيدى.
— اسەل قايدا ال؟ — دەپ ارەڭ-ارەڭ عانا سۇرايمىن. تاماعىم كەۋىپ، تىنىسىم تارىلىپ بارادى.
— اسەل مە؟ — كىشكەنتاي قىز اڭ-تاڭ. — اسەل الدەقاشان كەتىپ قالعان...سوسىن قايتىپ كەلمەدى مە؟
— جىلدا كەلەدى جەزدەممەن بىرگە. جەزدەڭ جاقسى كىسى دەدى اپام!..
ودان ءارى ەشتەڭە سۇرامادىم. كىشكەنتاي قىز جۇگىرىپ، مەكتەپكە كەتتى، مەن كەيىن قايتتىم.
مىنا حابار قاتتى باتتى جانىما. كىمگە شىقسا دا، كۇيەۋگە قاشان شىقسا دا ءبارىبىر ەندى. بىلگەندە قايتپەكپىن؟ اسەل باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعار دەگەن وي وسى ۋاقىتقا دەيىن باسىما كەلسەيشى. سولاي بولماعاندا قايتپەك. قارامدى كورسەتپەي، جىلدار بويى جوعالىپ كەتكەن مەنى كۇتىپ وتىرا بەرمەك پە...
اۋىلدان شىققان سوڭ، ماشينا كەلەر دەپ كۇتپەي-اق جۇرە بەردىم. ءتىپتى ماشينا كەز كەلە كەتسە دە، توقتاتار جايىم جوق. باس اۋعان جاققا جۇرە بەرمەكپىن. مەيلى جەر شەتىنە بولسا دا.
باياعىلا اسەلدى الىپ كەتكەن جولمەن كەلە جاتىرمىن. ءبىراق باياعى جول ەمەس. ءۇستىن تاپتاپ، قيىرشىق تاس توگىپ تاستاعان. تەك دالا عانا وزگەرمەگەن. جىرتىلعان جەرلەر قارايىپ، اڭىزدار قۋارىپ سارعايا تۇسكەن. ءبىر شەتى داليىپ تاۋعا اسىلىپ، ءبىر شەتى تۋ-تۋ ىستىقكولدىڭ جيەگىنە شەيىن سوزىلىپ بارىپ، شورت ۇزىلەدى. قارى كەتكەن جەر جالاڭاش، بۋسانىپ جاتىر. الدەقايدان جەر جىرتۋعا شىققان تراكتورلاردىڭ گۇرىلى ەستىلەدى.
اۋدانعا كەشۇرىم جەتىپ، ءتۇندى قوناق ۇيدە وتكىزدىم دە، ەرتەڭگىسىن اۆتوبازاعا بارماق بولدىم.
باسقا جاققا كەتىپ قالعاندا نە بىتىرمەكپىن. ءبارى دە ءبىتتى، ءبارى دە جوعالدى. جۇمىس ىستەپ، تىرشىلىك ەتەم دە ايتەىر. ودان ءارى نە بولارىن كىم بىلگەن...
تيان-شان جولى باياعىداي گۋ-گۋ ەتەدى. ماشينالار تىنىمسىز اعىلىپ جاتىر. مەن ءوزىمىزدىڭ اۆتوبازانىڭ ماشيناسىن ىزدەپ كەلەم. مىنە، بىرەۋى كەلە جاتىر. قولىمدى كوتەردىم.
كابينادا وتىرعان شوفەردى بىردەن بايقاي الماي قالدىم. ماشينا ەكپىنىمەن ءوتىپ كەتىپ، اناداي جەرگە بارىپ كىلت توقتادى. چەمودانىمدى قولىما الدىم. شوفەر كابينادان ءتۇستى. قاراسام، ءبىر پولكتا بىرگە بولعان جولداسىم ەرمەك. اسكەردە جۇرگەندە شوفەرلىقتى مەنەن ۇيرەنگەن. ول كەزدە جاپ-جاس بولاتىن. ەرمەك ءۇنسىز قاراپ، جىميادى.
— تانىماي تۇرمىسىڭ؟
— سەرجانت... ءىلياس! ءىلياس الىبايەۆ! — دەپ ارەڭ تانىدى.
— ءدال ءوزى! — دەپ جىميىپ ۇويام. جۇرت تانىماي قاپ جاتسا، مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەنىم عوي دەپ رەنجيمىن ىشتەي.
ءجۇرىپ كەتتىك. ارنەنى ءبىر اڭگىمەلەپ كەلەمىز. اسكەردە بىرگە بولعان كەزىمىزدى دە ەسكە الدىق. ءوزىمنىڭ جاي-كۇيىمدى سۇراماسا ەكەن دەپ تۇيتكىلدەنىپ كەلەم. ءسىرا، ەرمەك ەشتەڭە ەستىمەسە كەرەك. جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى.
— ۇيگە اشان قايتتىڭ؟ — دەيمىن.
— قايتىپ كەپ جۇمىس ىستەگەنىمە مىنە ەكى جىل.
— الىبەك جانتۋرين قايدا؟
— بىلمەيمىن، مەن كەلسەم جوق ەكەن. پاميردەگى ءبىر اۆتوبازادا باس مەحانيك دەسەدى.
«جارايسىڭ الىبەك! جىگىتسىڭ، دوستىم! جىگىت بولسا سەندەي بولسىن!» دەپ قۋانام ىشتەي. دەگەىنە جەتكەن ەكەن عوي اقىرى. اسكەردە جۇرگەن كەزدە-اق اۆتوموبيل جولى تەحنيكۋمىندا سىرتتاي وقيتىن. ينستيتۋتتى دا سىرتتان وقىپ بىتىرمەك بوپ ءجۇرۋشى ەدى.
— باستىق امانجولوۆ پا؟
— جوق، جاڭا. اۆمونجولوۆ شىعارىلىپ مينيسترلىككە اۋىسقان.
— قالاي ويلايسىڭ، مەنى جۇمىسقا الار ما ەكەن؟
— نەگە الماسىن، ارينە الادى. ايتۋلى شوفەردىڭ ءبىرى ەمسسىڭ بە. اسكەردە جۇرگەندە دە جاقسى اتىڭ شىعىپ ەدى عوي.
— يا، ءبىر كەزدە، — دەپ مىڭگىرلەيمىن مەن، — ال جانتايدى بىلەمىسىڭ؟
— ونداي جوق بىزدە، ەستىگەن ەمەسپىن.
«يا، اۆتوبازادا تالاي-تالاي وزگەرىس بولعان ەكەن...» — دەپ ويلايمىن. سودان سوڭ:
— ال اسۋدان تىركەۋمەن ءوتىپ جۇرسىڭدەر مە؟ — دەپ سۇرادىم.
— كادىمگىدەي، — دەيدى. ويىندا ەشتەڭە جوق. — تاسيتىن جۇككە قاراي. قاجەت بولسا، تىركەيدى. ءوتىپ جۇرە بەرەسىڭ. قازىرگى ماشينالار سونداي قۋاتتى عوي... — وسى تىركەۋگە بولا مەنىڭ كورمەگەنىم جوق ەكەنىن قايدان ءبىلسىن ول. تىركەۋمەن بارعاندا اسۋدا جولىم نەگە بولمادى وسى دەپ انارحايدا جۇرگەندە دە تالايتالاي ويلاۋشى ەم. ءوزىم عانا كىنالىمىن بە، الدە باسقا دا سەبەپتەرى بولدى ما ەكەن. بىلاي قاراعاندا باس قاتىراتىن تۇگى جوق. وپ-وڭاي نارسە. قاينشا اۋىر بولعانىمەن ىركەۋ سالىپ اپ، دولاننان اسىپ جۇرە بەرەتىن بولدى ەندى. قاجەت دەپ تاپسا بولدى. ەكى ويلى بوپ، تايا سوعىپ جاتپايدى. ءبىراق جاڭالىق ءوزى كەپ كىرمەسىنە قويماعانشا، ءمان بەرمەيتىن ءبىر ادەتىمىز بار عوي. مەنىڭ ۇسىنىسىما جۇرت نەگە كۇدىكتەنە قارادى وسى؟ تاۋ جاعدايىندا مۇنىڭ قيىن قادام بولعانىن ايتپاعاندا ءبىزدىڭ تراسسادان اسۋدان تىركەس ساپ وتۋگە تىيىم سالىنعان ەرەجە تاعى بار بولاتىن. ونداي ەرەجەنىڭ قاشان شىعارىلعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. جارتى توننالىق ماشينالار مەن جۇرگەن كەزدە سوعىستان بۇرىن شىعارىلعان بولار. ول جارىقتىق تىركەۋدى قويىپ، ءجازىو جولدا ءوزىن زورعا الىپ جۇرەتىن ەدى عوي. وعان قانداي ەرەجەنىڭ كەرەگى بار. كەيىن قۋاتتى دا جاڭا جۇك ماشينالارى شىقتى. ال قاعاز بەتىندەگى ەرەجە وزگەرمەي قالا بەردى. كەيىن ءومىردىڭ ءوزى بىت-شىت قىلدى. بۇل ءبىر ۇساق، بولماشى عانا فاكت شىعار. ءبىراق بۇدان گرى ماڭىزدىراق، ۇلكەنىرەك ىستە دە سولاي بولۋى ىقتيمال ەدى عوي. انادا جۇك تيەيتىن ستانسيادا اۋسارلىعىما بولا جىگىتتەردىڭ مەنى ساباي جازداعانىنا وكىنەر جايىم جوق ەندى. ءبىراق ويلانىپ-تولعانىپا الماي، ەت قىزۋمەن تىركەۋ ساپ اسۋعا تارتىپ كەتۋىمە سەبەپ بولعان سول ەمەس پە ەدى...
ءسويتىپ، ءوزىمىزدىڭ اۆتوبازاعا قايتا ورالدىم. العاشقى كۇنى ەرمەك ۇيىنە شاقىردى. جاقسىلاپ كۇتتى. امان-ساۋ كەزدەسكەنىمىز ءۇشىن ءىشىپ جىبەرەيىك دەپ ەدى، ىشپەدىم. اۋزىما اراق الماعانىما كوپ بولعان، ىشە قويايىن دەپ تە جۇرگەم جوق ەم.
اۆتوبازادا دا جاقسى قارسى الدى. جۇمىسقا كىرىپ، جاتاقحانادا تارا باستادىم. جاي-كۇيىمدى بۇرىننان بىلەتىن جولداستاردىڭ ارنەنى ءبىر سۇراپ مازامدى الماعانىنا مىڭ راقمەت.
شەت جاقتا بولىپ كەپ، قايتا ورالعاندا جۇمىستى اق پەيىلمەن، ادال كوڭىلمەن اتقارىپ جۇرگەنىمدى كوزدەرى كورىپ ءجۇر. وتكەندى قوزعاپ ءقايتسىن سوسىن؟ ءوزىم دە ءبار-بارىن ءبىرجولاتا ۇمىتۋعا بەكىندىم. بۇرىن ءبىر كەزدە سەمياممەن بىرگە تۇرعان بازادان قۇيعىتىپ وتە شىعام. جان-جاعىما كوز قيىعىن دا سالمايىم. ءتىپتى بەنزوكولونعا دا سوقپايىم. ءبىر ءسات تە ايالداعىم كەلمەيدى. ءبىراق ءوزىمدى قاشانعى الدارقاتا بەرمەكپىن. اقارى كەپ تۇتىلدىم.
جۇمىسقا تۇرعانىما ءبىراز بوپ قالعان. جولعا ابدەن بويىم ۇيرەندى. ارلى-بەرلى جۇيتكىپ ماشينا مەن موتوردى دا بايقاپ كوردىم. جۇمىسىمدى بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن. باس الماي-اق ءجۇرمىن.
سو كۇنى قىتايدان كەلە جاتىر ەم. ويىمدا تۇك جوق تەمەكىمدى تارتىپ، ءرۋلدى قوزعاپ قويىپ جايلاپ قانا كەلە جاتقام. اينالاما كوز تاستايمىن. كوكتەم. جەر-دۇنيە جايناپ تۇر. كوكتەمگى جايىلىمعا شىققان مالشىلار ارەگىرەكتە كيىز ءۇي لەرىن كوتەرىپ جاتىر. ءقايسىبىر كيىز ۇيلەردىڭ توبەسىندە كقكشىل ءتۇتىن قالقيدى. جەل جاقتان تىنىمسىز ماڭىراعان داۋىستار ەستىلەدى. قورالى قوي جولعا جاقىن ەدى. بالالىق شاعىم ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم بوساپ قويا بەردى... كولگە قاراي اينالىپ شىعا بەرىپ، ويدا جوقتا سەلك ەتە ءتۇستىم: اققۋلاردى قارا!
كوكتەمگى ىستىقكولدەگى اققۋلاردى ومىرىمدە وسىمەن ەكىنشى رەت كورىپ تۇرمىن. اپپاق قۇستار كوپ-كوگىلدىر ىستىقكولدىڭ ۇستىندە قالقىپ ءجۇر. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيىم، جولدان شۇعىل بۇرىلىپ اپ، تاپ اناداعىداي، كولگە قاراي تۇپ-تۋرا تارتىپ كەتتىم.
ۋا، ىستىقكول، ىستىقكولىم، تاۋسىلمايتىن جىرىم مەنىڭ! قاسىمدا اسەل، ءدال وسى ءجارواباقتىڭ بويىندا سۋعا ءتونىپ كەپ توقتاعان سو ءبىر كۇندى نەسىنە الدىم ەسىمە. يا، ءبارى دە تاپ سول جولعىداي: كوك الا باس تولقىندار قول ۇستاسىپ العانداي جارىسا كەپ جاعاعا ۇرادى. تاۋدان اسىپ كۇن باتىپ بارادى. ارمەنىرەكتە سۋ بەتى قىزعىلت تارتىپ كورىنەدى. ماسايراپ، ءارى ۇرەيلەنە قاڭققاڭق ەتەدى اققۋلار. بىرەسە جوعارى شاپشىپ، بىرەسە سۋسىل قاققان قاناتتارىن جايىپ جىبەرىپ، تومەن قۇلايدى. سۋ سابالاپ، اينالاعا تەڭبىل-تەڭبىل كوپىرشىك شاشادى. يا، ءبارى دە سول باياعىداي. تەك اسەلىم جوق جانىمدا. قايداسىڭ ءقازىر، جەل تەربەتكەن شىنارىم؟
كول جاعاسىندا كوپ تۇرىپ قاپپىن. سوسىن اۆتوبازاعا كەپ قايتىپ بارا جاتقاندا وزىمە-وزىم يە بولا السامشى. تاعى دا كەپ تۇتىلدىم... جانىمدى جەگەن قاسىرەت ءورتىن سوندىرەيىن دەپ شايحاناعا باردىم. كەش قايتتىم. بۇلت باسقان اسپان تۇنەرىپ تۇر. شاتقال جاقتان ىشقىنا سوققان ۇلان جەل اعاشتاردى مايىستىرىپ، سىمداردى گۋىلدەتىپ، قيىرشىق تاستاردى بەتكە ۇرادى. وكىرىپ، دوڭبەكشي ءتۇسىپ كول جاتىر. جاتاقحاناعا زورعا دەپ جەتتىم دە، شەشىنبەستەن كىرۋاتىما قۇلاي كەتتىم.
ەرتەڭگىسىن باسىمدى كوتەرە السامشى، سىنىپ بارادى. تەرەزەدەن سىرتتا قار ارالاس جاڭبىرى قۇرعىر جاۋىپ تۇرعانى كورىنەدى. سول جاتقاننان ءۇش ساعات بويى جاتتىم. جۇمىسقا بارعام جوق. جۇمىستان بەزەر بولعانىم ومىرىمىدە ءبىرىنشى رەت شىعار. ءبىراق ۇيات قىسقاسىن رەيسكە شىقتىم-اۋ اقىرى.
ماشينا ءىلبىپ قانا كەلەدى. ماشينا ەمەس، ءوزىم سولبىرايىپ كەلە جاتقام. ونىڭ ۇستڭنە كۇن دە بۇلىڭعىر، لايساڭ. قارسى جولىققان ماشينالاردىڭ كۋزوۆى مەن كابيناسىن قار باسقان. اسۋدا قار جاۋىپ تۇرعانى عوي. مەيلى، قار جاۋماقتان بوران سوقسا دا. پىسقىرمايمىن دا. نەسىنە قورقام. ونسىزدا ءبىر ءولىم...
كوڭىلىم بەي-جاي. جوعارعى جاقتاعى ايناعا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، شوشىپ كەتتىم. ساقال-مۇرتىم وسكەن، بەتىم مىلجا-مىلجا ىسىك. اۋرۋدان تۇرعاندايمىن. جولشىباي ازداپ تاماقتانىپ السام با ەكەن. تاڭەرتەڭنەن ءنار سىزعام جوق. ءبىراق تاماققا زاۋقىم سوعار ەمەس. ال ءىشۋدا تەراس كورمەيتىن سياقتىمىن. ءبىر باستاساڭ بولدى، سوسىن ءقايتىپ شىدارسىڭ. العاشقى ستاكاننا كەيىن تىڭايىپ، وزىمە ءوزىم كەلىپ قالدىم. ماشيناناىڭ ءجۇرىسى دە شيراپ سالا بەردى. جولشىباي ءجۇز گرامم تاعى ءىشتىم. ودان سڭو تاعى تاستاپ سالدىم. جەر تانابى قۋسىرىلىپ بارادى. اينەك تازالاعىش بۇلدىراپ-بۇلدىراپ كەتەدى. جاپالاقشا جاربيىپ، جابىسىپ الدىم رۋلگە. اۋزىمدا تەمەكى. قارسى كەلگەن ماشينالار شىلىپىلداتىپ سۋ شاشاىپ وتە شىعادى. كۇن كەشكىرىپ قالدى. ۇدەتە ءتۇستىم ءجۇرىستى. تاۋ ىشىنە كىرگەندە قاپ-قاراڭعى ءتۇن ەدى. سوندا بارىپ ءتيدى اراقتىڭ قىرسىعى. شارشايىن دەدىم. كوزىم قاراۋىتىپ، جولدى ءجوندى كورمەيدى. كابيناناىڭ ىشىندە پىسىناپ، ابدەن دەگبىرىم قاشتى. ومىرىمدە ءدال ونداي ماس بوپ كورمەگەن شىعارمىن. بەتىمدى تەر جۋىپ كەتتى. ماشينادا ەمەس، فاردان تۇسكەن قوس ساۋلەگە ءمىنىپ الىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان ءتارىزىدىمىن. سول ساۋلەمەن بىرگە بىرەسە قۇزدان ءۇۇلدىراپ تومەن قۇلايمىن. بىرەسە ءدىر-دىر ەتكەن ساۋلەگە ءمىنىپ اپ، جوعارى شاپشيمىن. ايتەۋىر قىر سوڭىنان قالمايمىن. ءالىم قۇرىپ بارادى. ءبىراق توقتاعىم جوق. رۋلدەن قولىم بوساپ كەتسە بولدى، ماشينانى ودان ءارى جۇرگىزە المايتىنىمدى سەزىپ كەلەم. ءدال قاي جەردە ەكەنىم ەسىمدە جوق. ايتەۋىر اسۋدىڭ ءبىر جەرى. دولان، ۋا، دولان. تيان-شاننىڭ اسۋ بەرمەس الىبىسىڭ عوي! قاھارلىسىڭ-اۋ. ءوزى ءتۇن بولسا، ءوزى ماساڭداۋ شوفەر بولسا، قايدان جول بەرۋشى ەڭ سەن!
ماشينا ءبىر ورگە مىقشىڭداپ شىعا كەلەدى دە، ەتەككە قاراي تومەن سىرعىدى. ءتۇن بۇرىنعىدان دا بەتەر تۇنەرىپ، دۇنيە استى-ۇستىنە كەلگەندەي. قولىم رۋلگە دە،. جىلدامدىق رىچاگىنا دا بارمايدى، سۋسي بەرەدى. ماشينا بارعان سايىن زىمىراي ءتۇسىپ، قۇلدىراپ ۇشىپ كەلەدى. سودان سوڭ الدەنەگە سارت ەتىپ سوعىلىپ، شاقىر-شۇقىر ەتتى. فار جالت ەتىپ بارىپ ءسونىپ قالدى. كوزىمنىڭ الدى قاپ-قارا تۇنەك. تالىقسىپ بارا جاتىپ، «اۆاريا دەگەن وسى ەكەن عوي» دەپ قالدىم.
قانشا جاتقانىم ەسىمدە جوق. ءبىر ءسات الىستاپ، تالىپ جەتكەندەي، ەمىسەمىس ءبىر ءۇن ەسىتتىم. قۇلاعىما ماقتا تىعىپ العان ءتارىزدىمىن. «جارىق قىپ جىبەرشى!» — دەيدى. الدەكىم الاقانىمەن باسىمدى، يىعىمدى، كەۋدەمدى سيپاپ قويادى. «ءتىرىسى ءتىرى، ءبىراق ماس ەكەن» — دەدى ءبىر داۋىس. «جولدى بوساتايىق» دەدى ەكىنشىسى.
— ال، دوستىم، قوزعالىپ كورشى، ءرۋلدى ماعان بەر. ماشينانى جولدان شىعارىپ قويايىق! — يىعىمنان ۇستاپ، اۋىرتپاي عانا سىرعىتتى. ىڭىرسىپ، ىڭق-ىڭق ەتەم. رۋلدەن باسىمدى زورعا دەپ قانا كوتەردىم. ماڭدايىمنان قان اعىپ تۇر. كەۋدەم ەزىلىپ قالعان. ەڭسەمدى كوتەرە الار ەمەسپىن. جاڭاعى ادام سىرىڭكە شاقتى. ۇڭىلە كەپ قارايدى ماعان. تاعى سىرەڭكە جاقتى. تاعى ءۇڭىلدى. بۋرىل مۇرتىن تىكىرەيتە تاڭىرقاپ، جىميىپ قويادى.
— نە بولدى ساعان، دوستىم-اۋ؟ نەعىپ بۇلاي، ءا؟ — دەپ رەنجيدى قاراڭعىدا.
— ماشينا... بىت-شىت بوپ پا؟ — قان تۇكىرىپ جاتىپ، تىلىمە العاش اورالعان ءسوز وسى.
— جوق، ونشا قاتتى سىنباعان. تەك قىرىنداپ كەپ سوققان.
— ەندەشە كەتەم ءقازىر. تۇرام با وسىلاي! — ىرىققا كونبەي، قالش*قالش ەتكەن قولىممەن وت الدىرىپ، ستارتەردى باسپاق بولدىم.
— قوي! — قاپسىرا قۇشاقتاپ الدى مەنى. — بالا بولما! شىق! ءتۇنى بويى ۇيقتا. ال تاڭەرتەڭ كورەرسىڭ. ول مەنى كابينادان سۇيرەپ شىعاردى.
— ماشينانى جولدىڭ جيەگىنە شىعارشى، كەمەل. قاتىپ قالماي تۇرعاندا قارايىق، — دەدى جولداسىنا. ءوزى قولىمدى يىعىنا سالىپ اپ، قاراڭعسىدا مەنى الدەقايدا سۇيرەتىپ بارادى. ۇزاق جۇردىك. ءۇن-تۇن جوق سۇيرەپ كەلەدى مەنى. ارا-تۇرا ءوزىم جۇرمەك بولام. ءبىراق تەز شارشاپ قالام. ول تاعى دا يىعىن توسادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىر اۋلاعا جەتتىك. قولىمنان ۇستاپ دەمەپ ۇيگە كىرگىزدى جاڭاعى ادام. كىرە بەرىستەگى بولمەدە كەروسين شام جانىپ تۇر. مەنى ورىندىقا وتىرعىزىپ، شولاق تونىمدى شەشە باستادى. سوندا عانا قارادىم جۇزىنە. ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. باياعىدا وزىممەن بىرگە اسۋدا ماشينا سۇيرەپ اكەلىسەتىن جول جوندەۋشى بايتەمىر ەكەن. ازداپ ۇيات قىستى دا، قۋانىپ كەتتىم. عافۋ ءوتىنىپ، راقمەت ايتۋعا وقتالا بەرىپ ەم، ەدەنگە قۇلاعان وتىننىڭ ءدۇرسىلى ءبولىپ كەتتى ويىمدى. جالت قاراپ، ارەڭ دەگەندە عانا ورنىمنان تۇرەگەلدىم. ادام ايتىسىز ءبىر اۋىرلىق يىعىمنان باسىپ، ەڭسەمدى ەزىپ بارا جاتقانداي. ەسىك الدىندا، شاشىلعان وتىننىڭ جانىندا اسەل تۇر. ءبىر ءتۇرلى سىلەيىپ، قاتىپ قاپتى، جانى جوق ادامشا قارايدى ماعان.
— بۇ نە؟ — دەپ كۇبىرلەيدى. «اسەل!» — دەپ ايعايلاپ جىبەرە جازدادادىم. ءبىراق ونىڭ جاتسىراپ كەتكەن، سۋىق ءجۇزىن كورگەندە ءتىلىم بايلانىپ قالدى. ماسقارا بوپ ورتەنىپ بارام ۇياتتان. تومەن قاراپ كەتتىم. بولمە ءىشىن مەڭىرەۋ تىنىشتىق باستى. ەگەر بايتەمىر بولماعاندا قايتەرىمىزدى، مۇنىڭ نەمەن تىنارىن كىم ءبىلسىن. قاپەرىندە ەشتەڭە جوق ادامداي كەلىپ ورنىما وتىرعىزدى مەنى بايتەمىر.
— قورىقپا، اسەل، — دەيدى جايلاپ قانا، — ازداپ جارالانىپ قاپتى بۇ شوفەر. جاتىپ تىنىقسىن... سەن بىزگە يود بەرشى ودان دا...
— يود پا؟ — بۇل جولى اسەلدىڭ اۋسى بۇرىنعىسىنشا شىقتى. ءوزى ءارى جۇمسارىپ، ءارى ۇرەيلەنە تۇسكەندەي. — كورششىلەر الىپ كەتىپ ەدى يودتى... مەن ءقازىر! — اسىعىپ-اپتىعىپ تۇرا جۇگىردى.
تىستەنىپ اپ ءمىز باقپاي وتىرمىن. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ماستىعىم ايىعىپ جۇرە بەردى. تامىرىم تۋلاي سوعىپ، شەكەم زىرق-زىرق ەتەدى.
— الدىمەن جۋىنۋ كەرەك شىعار، — ماڭدايىمنىڭ سىدىرىلعان جەرلەرىن كوردى دە، شەلەك اپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى بايتەمىر. ۇستىندە كويلەگى عانا بار، جالاڭ اياق بالا كورشى بولمەدەن باسىن سۇعىپ قارادى. توسەكتەن تۇرسا كەرەك. جۇگىرىپ كەپ شارالى كوزدەرىمەن تاڭىرقاي قارايدى ماعان. سالعان جەردەن تانىدىم. قالاي تانىعانىمدى بىلمەيىم. جۇرەگىم سەزدى-اۋ دەيمىن.
— سامات! — ساسىپ قالعاننان بولار، داۋىسىم قىرىلداي شىقتى. ۇمتىلا بەردىم بالاما قاراي. سول ءسات بايتەمىر كىرىپ كەلدى. الدەنەگە وشىپ كەتتى. ءسىرا، بالامنىڭ اتىن اتاعانىمدى ەستىسە كەرەك. ۇرلىعىمنىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالعانداي ىڭعايسىز ءبىر حالدە بولدىم. ۇيالعان تەك تۇرماس دەگەندەي، كوزىمنىڭ ۇستىندەگى جارانى قولىممەن كولەگەيلەپ جاتىپ:
— ءسىزدىڭ بالاڭىز با؟ — دەمەسىم بار ما. نەسىنە سۇرادىم؟ ءالى كۇنگە دەيىن كەشپەيمىن ءوزىمدى.
— مەنىڭ بالام! — ءوزىمسىنىپ جايدارى جاۋاپ بەردى بايتەمىر. شەلەكتى ەدەنگە قويا ساپ، ساماتتى قولىنا الدى. سولاي عوي، سامات، ءا! — دەپ قويىپ كەپ سۇيەدى بالامدى. جەلكەسىنەن يىسكەلەپ، مۇرتىمەن قىتىعىن كەلتىرەدى. بايتەمىردىڭ داۋسىنان دا، قيمىلىنان دا ءبىر ءتۇيىر جالعانششىلىق سەزىلمەيدى. ءتىپتى ونىڭ ورنىندا، سونىڭ ءبارىن ءوزىم جاساپ جاتقاندايمىن. — نەگە ۇيىقتامايسىڭ؟ ءبارىن بىلگىڭ كەلەدى دە تۇرادى-اۋ، قۇلىنشاعىم. ال، جۇگىپى بارىپ توسەگىڭە جاتا عوي!
— مامام قايدا؟ — دەپ سۇرادى سامات.
— ءقازىر كەلەدى. ءوزى دە كەلە جاتىر انە. بارا عوي، بالام.
اسەل ءۇن-تۇن جوق، جۇگىرە باسىپ كىرىپ كەلەدى. بىزگە جالت ەتىپ، بارلاي قاراپ اپ، يود قۇيعان كىشكەنتاي ساۋىتتى بايتەمىرگە ۇستاتا سالدى دا، بالانى الىپ كەتتى.
بايتەمىر سۋلى ورامالمەن بەتىمدەگى قاندى ءسۇرتتى.
— شىدا! — سىدىرىلعان جەرلەردى يودپەن كۇيدىرىپ جاتىپ قالجىڭداپ قويادى. سودان سوڭ: «بۇ قىلىعىڭ ءۇشىن قاتتىراق كۇيدىرۋ كەرەك ەدى. جارايدى، قوناقسىڭ عوي... — دەپ ساليقالى سوزگە اۋىستى... — مىنە، بولدى، ءالى-اق جازىلىپ كەتەدى. اسەل، ساماۋىر قويىپ، بىزگە ءبىر شاي بەرسەڭ، ءا؟»
— ءقازىر! — دەدى اسەل، بالانى الديلەپ جاتىپ. بايتەمىر ەدەندەگى كيىزدىڭ ۇستىنە قوس قاباتتاپ سىرماق توسەپ، جاستىق سالدى.
— مىندا كەپ وتىر! — دەدى ماعان. — قيسايىپ، دەم الىپ ال...
— ەشتەڭە ەتپەس، راقمەت! — دەيمىن مىڭگىرلەپ.
— وتىر، وتىر! ءوز ۇيىڭدەي كور! — دەپ قيىلىپ قويمادى.
ءتۇس كورگەن ادام سياقتىمىن. ءبىلىپ قويسا قايتەدى دەپ ۇرەيىم ۇشىپ، جۇرەگىم قىسىلىپ بارادى. كىرەرگە جەر جوق. ءۇستى-باسىم قان-قان، لاس-لاس، ءوزىم ماس بوپ كىسى اياعانداي بولىپ كەلىپ وتىرعانىم مىناۋ. انام بايعۇس نەسىنە تاپتى ەكەن مەنى!
بىزگە قاراماۋعا تىرىسىپ، اسەل ساماۋىر اپ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— مەن دە بارىپ، جاردەم بەرەيىن، اسەل! — دەپ داۋىستادى بايتەمىر شىعىپ بارا جاتىپ اسەلگە. ول وقتالا بەرىپ ەدى، سامات كىرۋاتىنان تاعى دا ۇشىپ تۇردى. ۇيىقتايتىن ءتۇرى جوق.
— نە بولدى ساعان، سامات؟ — بايتەمىر ەمىرەنە ءتۇسىپ باسىن شايقادى.
بالام جانىما جۇگىرى كەپ، شىن كوڭىلمەن:
— اعا، سەن تۋرا كينودان شىعىپ كەلدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى. نە ايتىپ تۇرعانىن بىردەن ءتۇسىندىم. بايتەمىر قارقىلداپ جاتىر.
— ءاي، اڭعال بالام-اي! — دەپ كۇلەدى بايتەمىر بالانىڭ قاسىنا جۇرەلەپ وتىرىپ جاتىپ. — قۇرتتىڭ عوي دىڭكەمىزدى. رۋدنيككە بارىپ كينو كورىپ تۇرامىز، — دەدى ماعان قاراپ، — ول دا قالماي بارادى.
— يا، كينودان شىعىپ كەلدىم! — دەيمىن كوڭىلىن قالدىرماي.
سامات قاباعىن ءتۇيىپ:
— وتىرىك! — دەيدى.
— نەگە وتىرىك؟
— قىلىشىڭ قايدا سوعىسقان؟
— ۇيگە تاستاپ كەتتىم.
— ماعان كورسەتەسىڭ بە، اعا؟ ەرتەڭ كورسەتەمىسىڭ؟
— كورسەتەم! ال، بەرى قاراي كەل. اتىڭ كىم، سامات پا؟
— سامات. سەنىڭ اتىڭ كىم، اعا؟
— مەنىڭ... — ۇندەي الماي قالدىم. — مەن ءىلياس اعامىن، — دەدىم زوردىڭ كۇشىمەن.
بايتەمىر اسىعا باستادى:
— سەندەر اڭگىمەلەسە بەرىڭدەر، ال ءبىز شاي اكەلەيىك. — ەسىككە جەتە بەرىپ توقتادى دا: — سەن بار دا جات، سامات. الداقاشان ۇيىقتاۋىڭ قاجەت ەدى!
— پاپا، تاعى دا كىشكەنە وتىرا تۇرايىن با! — دەپ جالىندى سامات.
— جارايدى ال! — بايتەمىر كونە كەتتى.
سامات ءدال جانىما كەپ وتىردى. قولىنان سيپاپ قويدىم. ماعان ۇقسايدى. اۋزىمنان ءتۇسىپ قالعانداي. ءتىپتى، قولدارىنا كۇلكىسىنە دەيىن اينىمايدى.
— وسكەندە كىم بولاسىڭ؟ — دەيمىن بالامدى اڭگىمەگە تارتقىم كەپ.
— شوفەر بولام.
— ماشينامەن جۇرگەندى جاقسى كورەمىسىڭ؟
— سونداي جاقسى كورەم... ءبىراق قولىمدى كوتەرسەم دە، ەشكىم ماشيناعا مىنگىزبەيدى...
— ەرتەڭ قىدىرتايىن سەنى، جاراي ما؟
— جارايدى. مەن ساعان اسىقتارىمدى بەرەيىن. — ول كورشى بولمەگە تۇرا جۇگىردى.
ساماۋىردىڭ مۇرجاسىنان جالاقتاپ شىققان ءتىل تەرەزەدەن دە كورىندى. اسەل مەن بايتەمىر الدەنەنى اڭگىمەلەپ تۇر. «ءبىزدىڭ ساماتتىڭ نە دەگەنىن ەستىسەڭ سەن. كۇلكىدەن قىرىپ سالدى!» — دەپ كوتەرىلىپ قويادى بايتەمىر وتىن جارىپ جاتىپ. عاجاپ-اۋ. اسەلدىڭ دە قاپەرىندە تۇك جوق ءتارىزدى. داۋسى دا رياسىز شىعادى: «قويشى سونى! نە كورسە سونى ايتاتىن ادەتى ەمەس پە!»
سامات ارقار تەرىسى دورباعا سالىنعان اسىقتارىن ەنتىگە باسىپ الىپ كەپ، الدىما شاشىپ تاستادى.
— ال، اعا، تاڭدا! — دەپ الۋان تۇسكە بويالعان بايلىعىن كورسەتىپ جاتىر.
كوزىندەس كورىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ءبىر اسىعىن الايىن دەپ ەم، باتىلىم بارمادى. ەسىك اشىلىپ، بۇرق-سارق قايناعان ساماۋىردى كوتەرىپ بايتەمىر كىردى. ىلە-شالا اسەل دە كەلدى. ول اققۇمانعا شاي سالعانشا، بايتەمىر الدىمىزعا دوڭگەلەك ستول قويىپ، داستارقان جايدى. سامات ەكەۋمىز اسىقتاردى جيناپ، دورباعا قايتادان سالىپ قويدىق.
— بايلىعىڭدى كورسەتىپ جاتىرمىسىڭ، ماقتانشاقسىڭ-اۋ! — بايتەمىر ساماتتىڭ قۇلاعىنان جۇلعان بوپ ەركەلەتىپ قويدى.
ساماۋىردى الدىمىزعا اپ، شاي ءىشىپ وتىرمىز. بۇرىن ءبىر-بىرىمىزدى كورمەگەن دە، بىلمەگەن دە جاندارعا قۇساپ وتىرمىز. سوندىقتان بولار، سالماقتى بولۋعا تىرىسىپ، كوپ سويلەمەميمىز. سامات قانا ءماز. بايتەمىردىڭ تىزەسىنە وتىرىپ اپ، باۋىرىما كىرىپ، باسىن شايقاپ قويادى.
— ءا-اي، پاپا-اي، مۇرتىڭ ىلعي كىرىپ كەتەدى! — دەپ باۋىرىنا تاعى دا تىعىلا ءتۇسىپ، مۇرتىن بەتىنە قايتا-قايتا تيگىزەدى.
— بايقا، شايعا كۇيىپ قالارسىڭ! — دەدى بايتەمىر. قاسىنداعى ەرەسەك جاندار ءارقايسىسى ءوز ويىمەن الەك بوپ وتىرعانىن قايدان ءبىلسىن بالاقان. نە كوپ — وي كوپ. تاعدىرىمىز وسىلايشا ويدا جوقتا توعىسار دەپ كىم ويلاعان. وسىنىڭ ءبارى نەمەن تىنار ەكەن؟
ءوز بالامنىڭ جانىندا وتىرىپ، ونىڭ بوتەن بىرەۋدى اكە دەپ ەركەلەگەنىن كورۋ ماعان وڭاي ءتيدى عوي دەيمىسىڭ؟ اڭساي ساعىنىپ، قاسىرەتىن كوپ تارتقان اسەلىم، سۇيىكتى اسەلجانىم قاسىمدا وتىر. ءبىراق كوزىنە تىكتەپ قاراۋعا باتىلىم جەتەر ەمەس. بۇ دا وڭاي بولىپ پا؟ اسەل مۇندا قايدان ءجۇر؟ ءسۇيىپ ءتيدى مە ەكەن؟ مەنى ءبىر بەيتانىس، جات ادامداي، كوز قىرىن دا سالماسا، قايدان بىلمەكپىن ءبارىن؟ شىنىمەن-اق وسىنشا جەك كورىپ كەتكەنى مە مەنى؟ ال بىيتەمىر شە؟ مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيدى عوي دەيمىسىڭ. ساماتتىڭ ماعان اينىماي تارتقانىن بايقاماۋشى ما ەدى ول؟انا جولى اسۋدا كەزدەسىپ، ماشينا سۇيرەپ بارعانىمىزدى ەسكە الماس پا ەڭ بولماسا. الدە ۇمىتىپ كەتتى مە ەكەن؟
ازاپتىڭ كەرەمەتىن ۇيىقتاۋعا جاتقاسىن كوردىم. ماعان توسەكتى كيىزدىڭ ۇستىنە ساپ بەردى، تەرىس قاراپ جاتىرمىن. شامدى سىقسيتىپ قانا قويىپ، اسەل ىدىس-اياق جينۆاپ ءجۇر.
بايتەمىر كورشى بولمەنىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنە قاراپ؛ — اسەل! — دەپ اقارىن عانا شاقىردى. اسەل قاسىنا باردى.
— جۋىپ قويساڭ قايتەدى! — دەدى بايتەمىر.
اسەل ورىندىقتىڭ ۇستىندە جاتقان قان-قان الا كويلەگىمدى الىپ جۋا باستادى. كەنەتتەن قويا قويدى. بايتەمىرگە بارعانىن ەستىپ جاتىمىن.
— رادياتوردىڭ سۋىن اعىزىپ جىبەرىپ پە ەدىڭدەر؟ — دەپ سىبىرلاپ سۇرادى اسەل! — اياز بولسا شە...
— اعىزعامىز، كەمەل اعۆىزعان! — دەدى بايتەمىر دە جايلاپ قانا. — ماشينا ءجوندى بۇلىنبەگەن... تاڭەرتەڭ كومەكتەسەمىز عوي...
ول ءتىپتى ەسىمنەن دە شىعىپ كەتىپتى. رادياتوردى، موتوردى ويلاپ جاتۋعا مۇرشا بار ما مەندە.
اسەل كويلەكتى جۋىپ بوپ، پليتانىڭ ۇستىنە جايدى. تەرەڭ كۇرسىنىپ قويادى. شامدى ءسوندىرىپ كەتىپ قالدى.
ءۇي ءىشى قاپ-قاراڭعى.بايقايمىن، ءبارىمىز دە ۇيىقتاي الماي جاتىرمىز. اركىم ءوز ويىمەن اۋرە. بايتەمىر بالامەن بىرگە ءبىر كىرۋاتتا جاتىر. شىرت ۇيقىدا جاتىپ تەبىنىپ اشىلىپ قالعان ساماتتى قىمتاپ قويىپ، جاقسى كورىپ كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. اسەل اۋىق-اۋىق اقىرىن عانا كۇرسىنەدى.سۋ تيگەن تاستاي جالت-جۇلت ەتكەنكوزدەرىن قاراڭعىدا-اق كورىپ جاتىرمىن... جاس توگىپ جاتقان بولار كوزدەرى. نەنى ويلاپ، كىمدى ويلاپ جاتىر ەكەن اسەل؟ ءبىر ەمەس، ءۇش بىردەي ادام ويىن بولەدى عوي ونىڭ... بالكىم، مەن قۇساپ ول دا وتكەن-كەتكەندى، ارامىزدا بولعان قىزىقتى كۇندەردى، قاسىرەت-نالانى تۇسىرەدى مە ەكەن ويىنا؟ ءبىراق اسەل ەندى قول جەتەر جەردە ەمەس، ويىندا نە بارىن قايدان بىلەرسىڭ. اسەل وزگەرگەن ەكەن، كوزدەرى دە وزگەرىپتى... مەيىرىم توگە نۇرلانىپ، قالتقىسىز سەنە قارايتىن كوزدەرى جوق بۇرىنعى. سالقىن تارتىپ، سۇستانا تۇسكەندەي. ءبىراق مەن ءۇشىن اسەل سو باياعى قالپى، قىردا وسكەن شىنارداي.ءار سيپاتى، ءار قيمىلىنا دەيىن كوزىمە وتتاي باسىلىپ، ەلجىرەپ بارام. وكىنىش، ازاپ سوعۇلىم قيناي تۇسەدى جانىمدى. امالىم قۇرىپ، جاستىقتىڭ بۇرىشىن تىستەپ اپ، ءۇنتۇن جوق جاتتىم دا قويدىم. تاڭ اتقانشا كوز ىلگەم جوق.
تكەرەزەدەن كورىپ جاتىرمىن. اسپاندا بۇلت كوشىپ وتەدى. سۇلۋ اي اۋىقاۋىق سۇڭگىپ شىعىپ، ءجۇزىپ بارادى.
تاڭەرتەڭ بايتەمىر مەن اسەل شارۋا جايىمەن اۋلاعا شىعىپ كەتكەندە مەن دە تۇردىم. ءجۇرۋ كەرەك. اقىرىن باسىپ ساماتتىڭ جانىنا كەلدىم. ءسۇيىپ الدىم دا، تەز-تەز باسىپ شىعا جونەلدىم بولمەدەن.
اسەل اۋلانىڭ ىشىندە تاستىڭ ۇستىنە قويىلعان ۇلكەن قازاندا سۋ جىلىتىپ تۇر. بايتەمىر وتىن جارىپ جاتىر. بايتەمىر ەكەۋمىز ماشيناعا قاراي اياڭدادىق. تەمەكى تارتىپ، ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتىرمىز.
ماشينا كەشە جول بويىنداعى دىڭگەكتەرگە سوعىلعان ەكەن. بەتون قوندىرعىلارىمەن قوسا ەكى دىڭگەك جۇلىنىپ قاپتى. ماشينانىڭ فارى بىتشىت بوپ، قاناتى مەن الدى مايىسقان، دوڭعالاعى قيسايىپ كەتكەن. سۇيمەنمەن، بالعامەن ۇرعىلاپ ءجۇرىپ ەپتەپ جوندەگەن بولدىق. سودان سوڭ وت الدىراتىن تۇتقانى بۇراعاندا تۇستىك ازاپقا. اسۋدا موتور قاتىپ سىرەسىپ قالعان. كارتەردى مايلى قۇرىم جاعىپ قىزدىردىق. قوس قولداپ كەپ تۇرىپ بۇرايمىز تۇتقانى. ەكەۋمىزدىڭ قولىمىز ءبىر تۇتقادا، يىعىمىزعا يىعىمىز ءتيىپ كەتەدى. ءبىرىمىزدىڭ دەمىمىز ءبىرىمىزدى شارپيدى. استەپ جاتقان ءىسىمىز عانا ەمەس، ويىمىز دا ءبىر سياقتى.
موتور قىزار ەمەس. شارشاپ ەنتىگە باستادىق. ءسويتىپ تۇرعاندا اسەل ەكى شەلەك سۋ اكەلدى. ءۇن-تۇن جوق مەنىڭ الدىما قويدى دا، شەگىنىپ كەتتى. سۋدى رادياتورعا قۇيدىم. بايتەمىر ەكەۋلەپ بۇراپ-بۇراپ قالىپ ەك، موتور وت الىپ جۇرە بەردى. كەلىپ كابيناعا وتىردىم.موتور ءبىر قالىپتى سوقپاي تۇر.بايتەمىر ماشينانىڭ الدىڭعى قاقپاعىن اشىپ، جانارماي جۇرەتىن جولدى قاراپ جاتىر. سول ءسات سامات كەپ قالدى جۇگىرىپ. ابدەن ەنتىككەن. پالتوسىنىڭ تۇيمەلەرى اعىتىلىپ كەتكەن. ماشينانى اينالىپ شىقپايدى. قىدىرعىسى كەلىپ تۇر. اسەل شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى دا، كابينانىڭ بۇيىرىنە تامان كەپ تۇردى. ءبىرتۇرلى ايانىشپەن مۇسىركەي، كىنالاي قارايدى ماعان. كىنامدى جۋىپ، ولاردى وزىمە قايتارۋ ءۇشىن سول ءسات نەگە بولسا دا باس تىگۋگە ءازىر ەم. اشىق تۇرعان ەسىكتەن ەڭكەيە بەرىپ، موتور گۇرىلىنە قوسىلا:
— اسەل! بالاڭدى ال دا وتىرشى. الىپ كەتەيىنشى انا جولعىداي، ءبىرجولاتا اكەتەيىن. وتىرشى! — دەپ جالىنام.
اسەل ەشتەڭە دەمەدى. كوزىنە جاس كەپ قاپ بۇرىلىپ كەتتى. باسىن شايقاپ قويادى.
— كەتتىك، ماما! — سامات ونى قولىنان تارتادى. — قىدىرايىقشى!
اسەل بالانى قولىنان شىعارماي جۇلقىپ قالدى دا، الىپ كەتتى. ارتىنا قاراماي، باسىن تومەن ساپ كەتىپ بارادى اسەل. كەتكىسى كەلمەي سامات شەگىنشەكتەي بەرەدى.
— بولدى! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى بايتەمىر. قاقپاقتى جاۋىپ، اسپاپتاردى كابينادا وتىرعان ماعان اكەپ بەردى.
كەتە باردىم. تاعى دا رۋل. تاعى دا جول. تاعى دا تاۋ. ماشينا زىرلاپ كەلەدى، قايدان ءبىلسىن ول جازعان...
اسەل مەن بالامدى اسۋدا سولاي تاپتىم. سولاي كەزدەسىپ، سولاي ايىرىلىستىق. شەكاراعا بارا جاتىپ تا، قايتار جولدا دا، ويدان ءبىر سەرگىسەم ءشى. ءبىراق ويلاپ تاپقان تۇگىم جوق. ويلاي-ويلاي قالجىرادىم ابدەن... ەندى قايدا بولسا دا، ايتەۋىر باس اۋعان جاققا قارامدى باتىرىپ كەتۋىم كەرەك. قالعاندا نە بىتىرەم.
وسى ويعا ابدەن بەكىندىم. قايتىپ كەلە جاتىپ تا سونى ويلايىم. اسۋدان ءتۇسىپ، جول ۋچاستوگىن جاناي ءوتىپ بارا جاتىپ، ساماتتى كورىپ قالدىم. جولدان اۋلاعىراقتا ويناپ ءجۇر ەكەن. قاسىندا ءبىر ەر بالا جانە وزىنەن ءسال قالقىڭقىراق كىشكەنتاي قىز. تاستان مال قورا جاساپ، «تاسقورعان» ويناپ جاتىر. جولدىڭ بويىندا ولاردى بۇرىن دا تالاي كورگەن شىعارمىن. ءبىراق بىلمەيىم عوي وندا.
كۇن سايىن ءوز بالامنىڭ قاسىنان ءوتىپ جۇرگەنىمدى بىلسەمشى مەن بەيباق. ماشينانى توقتاتىپ:
— سامات! — دەپ ايعايلادىم. كورگىم كەپ بارادى. بالالار جەتىپ كەلدى جۇگىرىپ.
— اعا، ءبىزدى قىدىرتايىن دەپ كەلدىڭ با؟ — دەيدى سامات قاسىما كەپ.
— يا، ازداپ قىدىرتايىن! — دەدىم. بالالار جاپىرلاپ كابيناعا ءمىنىپ الدى.
— بۇل اعا بىزدىكىنە كەلگەن! — دەپ دوستارىنا ماقتانىپ قويادى سامات.
اناداي جەرگە دەيىن عانا اپاردىم بالالاردى، ءبىراق سونىڭ وزىنە مازمەيرام بوپ قۋانىپ قالدىق. ءوزىم بالالاردان بەتەر قۋانسام كەرەك. سوسىن ءتۇسىردىم بالالاردى.
— ەندى ۇيلەرىڭە قايتىڭدار! — بالالار جۇگىرىپ الا جونەلدى. بالامدى توقتاتىپ الدىم:
— توقتاشى، سامات، بىردەڭە ايتايىن! — قولىما اپ، باسىمنان اسىرا كوتەرىپ، تەسىلە كەپ قارايمىن بەتىنە. سوسىن كەۋلەمە باسىپ، ءسۇيىپ الدىم دا جەرگە ءتۇسىردىم.
— قىلىش قايدا؟ اكەلدىڭ بە، اعا؟ — دەيدى سامات.
— ءتۇۋ، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، بالام. كەلەسى جولى اكەپ بەرەيىن! — دەپ ۋادە بەردىم.
— ەندى ۇمىتپايسىڭ عوي، اعا؟ ءبىز ماناعى جەردە ويناپ جۇرەمىز.
— جاقسى. ال، زىت ەندى!
اۆتوبازاداعى اعاش ۇستاسىنىڭ دۇكەنىنە بارىپ، ءۇش ويىنىشىق قىلىش جاساپ الدىم.
بالالار مەنى راسىندا دا كۇتىپ ءجۇر ەكەن. تاعى دا قىدىرتتىم وزدەرىن. بالاما، ونىڭ دوستارىنا ءۇيىر بوپ الدىم سولاي. ولار دا ماعان تەز ۇيرەنىپ كەتتى. انادايدان كورە سالا، جارىسا شاپقىلايدى:
— ماشينا، ءبىزدىڭ ماشينا كەلە جاتىر، الاقاي!
جان ءبىتىپ، ادام بوپ قالدىم. جول جۇرگەندە دە كوڭىلىڭ كوتەرىڭكى، ءماز بوپ كەلە جاتام. جول بويىندا بالام كۇتىپ جۇرگەنى ەسىمنەن ءبىر شىقپايدى. تىم بولماسا كابيناعا اپ، ەكى مينۋت قاسىندا وتىرامىن عوي. بار ەسى-دەرتىم بالاما كەشىكپەي جەتۋ. ۋاقىتىمدا اسۋدان كۇندىز وتۋگە شاقتايمىن. كوكتەمنىڭ جايماشۋاق كۇندەرى. بالالاردىڭ ىلعي اۋلادا ويناپ جۇرگەنى. كوبىنە كەزدەسىپ قاپ ءجۇردىم. ءومىرىمنىڭ بار ماعىناسى سونا عانا تۇرعانداي: باقىتىمدا شەك جوق. كەيدە ۇرەي بيلەپ، جۇرەگىم الىپ ۇشادى. بالالاردى قىدىرتىپ جۇرگەنىمدى، سول ۋچاستوگىندا تۇراتىندار ءبىلدى مە، الدە بىلمەدى مە — قايدام. ءبىراق بالامنىڭ مەنىمەن كەزدەسۋىنە، جول بويىنا جىبەرمەي قويۋى ابدەن ىقتيمال عوي. سونى ويلاسام، زارە-قۇتىم قالمايدى.
اسەل مەن بايتەمىرگە ويتە كورمەڭدەر، ەڭ بولماسا وسىنى قيىڭدار دەپ جالبارىنام كەپ ىشتەي. ءبىراق ءبىر كۇنى سولاي بوپ شىقتى اقىرى...
ءبىرىنشى ماي جاقىنداپ قاوعان. مەيرامنىڭ قۇرمەتىنە بالاما بىردەڭە سىيلاعىم كەلدى. بۇرانداۋلى ماشينا ساتىپ الدىم ءبىر كىشكەنتاي جۇك ماشيناسى. اۋماعان ءوز ماشينام سياقتى.
سول كۇنى اۆتوبازادا شىرقالانىپ قاپ، كەشىگىڭكىرەپ شىقتىم. اسىعىپ، جان ۇشىرىپ كەلەم. سوندىقتان با — رەنىش پەن ۇرەي بيلەپ، ەلەگىزىپ، قوبالجي بەرەم. جايدان-جاي. جول ۋچاستوگىنا جاقىنداعاسىن، بۇراندالى ماشينا ورالعان قاعازدى جانىما قويدىم. سامات قانداي قۋانار ەكەن دەپ كەلەم. ونىڭ ويىنشىعى كوپ. مىنادان ءتاىۋىر دە. ءبىراق مىنانىڭ ءجونى بولەك قوي. جول بويىندا تانىسقان شوفەرى كەيىن وسكەندە شوفەر بولاتىن بالاقانعا ادەيى ارناپ اكەلە جاتىر. ءبىرا سامات جوق بوپ شىقتى. باسقا بالالار جۇگىرىپ جەتىپ كەلدى. كابينادان شىقتىم:
— سامات قايدا؟
— ۇيىندە. اۋىرىپ قالدى، — دەدى كىشكەنتاي بالا.
— اۋىرىپ قالدى؟ نەمەنە، باسى اۋىرا ما؟
— جوق، اۋىرعان جوق ول! — دەيدى كىشكەنە قىز بىلگىشسىنىپ. — ماماسى جىەرمەيدى مۇندا.
— نەگە؟
— بىلمەيىم. بارۋعا بولمايدى دەيدى.
ءوڭىم قاشىپ، تۇنەرىپ كەتتىم: ءبارى دە قۇرىعانى ما وسىلاي!
— ءما، اپارىپ بەرە سالشى! — وراۋلى ماشينانى بالاعا ۇسىنا بەردىم دە، جالما-جان قايتىپ الدىم. — جوق، كەرەگى جوق. — سالبىراپ ماشيناناىڭ جانىنا كەلدىم.
— اعا، نەگە قىدىرتپايدى ءبىزدى؟ — دەپ سۇرايدى بالا كىشكەنتاي تاتەسىنەن.
— ول اۋرۋ، — دەپ رەنجي جاۋاپ بەردى قىز.
يا، كىشكەنتاي قىز تاۋىپ ايتتى. اۋىرعانىم جاقسى ەدى ودان دا. جول بويى ويىمنان ءبىر شىقپايدى. اسەلدىڭ ماعان سونشاما قاتىگەز بوپ كەتكەنى مە. ءتىپتى قانشا جامان بولسام دا، ماعان دەگەن ءبىر تامشى مەيىرىمى قالماعاناى ما؟ جوق، ءتىپتى سەنەر ءتۇرىم جوق... اسەل ويتپەسە كەرەك ەدى. باسقا بىردەڭە... ال سوندا؟ قايدان بىلەيىن مەن... سوسىن بارىپ كىشكەنە دوسى ايتقانداي بالام ازداپ اۋرىرىپ سىرقاپ قالعان شىعار دەگنگە ۇيىتقىم كەلدى ءوزىمدى. سەنبەيتىن نەم بار؟ راسىندا دا سولاي بولۋى مۇمكىن عوي. ءوزىمدى ابدەن ۇيىتقانىم سونداي — ۇرەيلەنە باستادىم ەندى. بالامنىڭ دەنەسى كۇيىپ-جانىپ، ساندىراۇتاپ جاتقانى كەلەدى كوز الدىما... ال كەنەتتەن، جاردەم قات بولسا، دارى-دارمەك اكەلۋ نەمەسە اۋرۋحاناعا اپارۋ قاجەت بولسا شە. قالاداعى كەڭ كوشەنىڭ بويىندا ەمەس، اسۋدا عوي ولار! ازاپقا ءتۇسىپ، دىڭكەم قۇرىدى ابدەن. اسىعىپ كەيىن قايتتىم. نە ىستەپ، نە ويارىمدى ءوزىم دە بىلمەيىم. تەزىرەك جەتەيىن .دەنى ساۋ بولسا كورەيىن بالامدى دەگەن ءبىر-اق وي. كورەم عوي دەپ كەلەم. جۇرەگىم سەزەتىن سياقتى. قاس قىلعانداي باكتاعى مايدىڭ ءبىتىپ قالماسى بار ما. ارالىق بازاداعى بەنزوكولونكاعا سوعۋعا تۋرا كەلدى...
***
وسى تۇسقا كەلگەندە سەرىگىم ءىلياس ۇندەمەي توقتاپ قالدى. بال-بۇل جانعان بەتىن الاقانىمەن سيپاپ جاتىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. ۆاگوننىڭ تەرەزەسىن شالقايتا اشتى. تەمەكى تارتتى تاعى دا. سانىنان ءوزى دە جاڭىلعان بولار، ءسىرا.
ءتۇن ورتاسى اۋعالى قانا. پوەزداعى وياۋ ەكەۋمىز عانا شىعارمىز. دوڭعالاق رەلسكە سوعىپ، ءوزىنىڭ تاۋسىلمايتىن انىنە باسىپ كەلەدى. جازدىڭ قىسقا ءتۇنى قىمقىرىلىپ، بوزارا باستادى، كىشكەنە قىستاقتاردىڭ سىعىرايعان وتتارى جىلت ەتىپ كورىنىپ قالادى تەرەزەدەن. قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان پاراۆوز ايعايعا باسىپ-باسىپ الادى.
— سول جەردە ءسىز كەلە قالدىڭىز، اعاي. مەسەلىڭىزدى قايتاردىم عوي. ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز، — كورشىم ويلانا جىميىپ قويىپ، اڭگىمەسىن سوزا ءتۇستى. — ءسىز بەنزوكولونكانىڭ جانىندا قالىپ قويدىڭىز، سوسىن «پوبەدامەن» باسىپ وزدىڭىز. مەن ءبارىن دە بايقادىم. سو كەزدە اسۋعا جەتە بەرە جاڭبىر جاۋىپ كەتتى...
ءيا، دەگبىرىم قالماي كەلەدى. كوڭىلىم الداماپتى. جول بويىندا كۇتىپ ءجۇر ەكەن سامات. ماشينانى كورە ساپ، قارسى جۇگىردى:
— اعا، شوفەر اعا!..
بالام ساپ-ساۋ! قانداي قۋاندى دەيسىڭ شىركىن، قۇشاعىما سىيماس ەدى باقىتىم!
توقتاپ، ماشينادان سەكىرىپ ءتۇستىم دە، بالاما قاراي تۇرا جۇگىردىم.
— نەمەنە، اۋىرىپ قالدىڭ با؟
— جوق، مامام جىبەرمەدى. ول ايتادى، سەنىڭ ماشيناڭا ءمىنىپ قىدىرما دەيدى. مەن جىلادىم، — دەپ مۇڭىن شاعادى سامات.
— ەندى قالاي كەپ تۇرسىڭ؟
— پاپام استادى، نەسى بار، قىدىرتقىسى كەلگەن ەكەن بالالاردى — قىدىرتا بەرسىن دەيدى.
— سولاي ما؟
— مەن ايتتىم شوفەر بولام دەدىم...
— يا، شوفەر بولاسىڭ جانە شوفەر بولعاندا قانداي! نە اكەلگەنىمدى بىلەسىڭ بە ساعان؟ — ويىنشىق ماشينانى الىپ بەردىم. — كوردىڭ بە، بۇراندالى كىشكەنتاي ماشينا. ناعىز كىشكەنتاي شوفەردىڭ قولى!
بالا كۇلىم قاعىپ، جايناپ سالا بەردى.
— مەن ىلعي-ىلعي سەنىمەن بىرگە جۇرەم بە، اعا؟ — كوزى جاۋتاڭداپ قاراي بەرەدى ماعان. كوڭىلىم بوساپ كەتتى.
— ارينە، ىلعي! — دەپ سەندىرىپ قويام. — ال ءبىرىنشى مايدا مەنىمەن بىرگە قالاعا بارعىڭ كەلە مە؟ ماشيناعا جالاۋ قاداپ قويامىز. سوسىن سەنى اكەپ تاستايمىن. — نەگە سولاي دەدىم، ءحاوقىم بار ما ەدى سولاي دەپ ايتۋعا؟ ءقازىر ءتۇسىندىرۋ قيىن ونى. ءتىپتى ءوز سوزىمە ءوزىم ۇيىپ، يلانىپ قاپپىن. ول — ول ما. ونىمەن دە قويماي: — ال ەگەر ۇناسا، مەنىڭ قاسىمدا ءبىرجولا قالىپ قوياسىڭ! — دەيمىن بالاما اعىمنان جارىلىپ. — ەكەۋمىز ىلعي كابينانىڭ ىشىندە وتىرامىز. ءوزىڭدى قاسىمنان قالدىرماي ەرتىپ جۇرەم. جاراي ما؟
— جارايدى! — دەيدى سامات بىردەن كونىپ. — ىلعي ماشينادا وتىرامىز عوي.
كەتەيىكشى، اعا، ءقازىر كەتىپ قالايىقشى وسى!..
ەرەسەك ادامنىڭ دا بالاعا ۇقسايتىن كەزدەرى بولادى. كابيناعا وتىردىق. ەكى ويلىلاۋ بولىپ وت الدىردىم دا، ستارتەردى باستىم. سامات ءماز. ەركەلەپ ەتەگىمنەن تارتىپ قويادى. ءبىر ورىندا وتىرمايدى سەكىرىپ. ماشينا ءجۇرىپ كەتتى. بۇرىنعىدان بەتەر قۋاندى سامات. پريبور سالىنعان جاشىكتىڭ كنوپكاسىن، ءرۋلدى كورسەتىپ، كۇلىپ بىردەڭە بىردەڭە دەپ قويادى. وعان قوسىلىپ مەن دە ماز-مەيراممىن. ەسىمدى تەز جيىپ الدىم ءبىراق. نە ىستەرىمدى بىلمەي، ابدەن ساسقانىم بار ەمەس پە. مۇنىم نە؟ ماشينانىڭ ءجۇرىسىن سايابىرلاتىپ ەدىم، ءبىراق ساماتتىڭ قويار ءتۇرى جوق.
— جىلدامىراق، اعا! جىلدىمىراق جۇرەيىكشى! — دەپ جالىنادى كەپ. قۋانعاننان كوزى جايناپ بارادى. ايتقانىن قالاي قالت ەتەرسىڭ ەندى. گازدى باسىڭقىراپ جىبەردىم. ماشينانىڭ ءجۇرىسى ۇدەپ سالا بەرگەنشە بولمادى، الدىمىزدان گرەيدەر شىعا كەلدى. تاس جولدىڭ ءۇستىن تەگىستەپ ءجۇر ەكەن. جول بويىنا توگىلگەن قاراماي-قارامي تاس قيىرشىقتاردى تاپاي-ماپاي، گرەيدەر بۇرىلىپ اپ بىزگە قاراي قارسى ءجۇردى. سويتسەم، ونىڭ ار جاعىندا اناداي جەردە بايتەمىر تۇر ەكەن. جولدىڭ بۇرىلا بەرىسىندەگى تۇسىنا توگىلگەن قاراماي-قاراماي ۇڭگىنى اۋدارىستىرىپ جاتىر. ساسىپ قالدىم. توقتايىن دەسەم، ءبىراز جەرگە ءوتىپ كەتىپپىن بالانى اپ. ەڭكەيىڭكىرەپ، باسىپ-باسىپ قالدىم گازدى. بايتەمىر ەشتەڭە بايقاعان جوق. باسىن دا كوتەرمەدى. ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقان ماشينا از با ءتايىر. ءبىراق سامات كورىپ قاپتى ونى.
— اكە، پاپام مەنىڭ! اعا، پاپامدى دا الا كەتەيىكشى، ءا؟ توقتاشى، پاپامدى شاقىرايىن!
ۇندەگەن جوقپىن. ەندى توقتاۋدىڭ ىڭعايى جوق، نە بەتىمدى ايتپاقپىن؟ سامات جالت بۇرىلىپ كەيىن قارادى دا، ۇرەيى ۇشىپ كەتىپ، باقىرىپ جىلاپ جىبەردى:
— پاپاما بارام! توقتاشى، پاپاما بارام مەن! توقتا، كەرەگى جوق. ما-ما!..
جارتاستىڭ تاسىنا ءتۇسىپ بارىپ توقتادىم. جۇباتىپ جاتىرمىن بالامدى:
— جىلاما، سامات، كەرەگى جوق جىلاپ! ءقازىر قايتا الىپ بارايىن. جىلاماشى تەك!
ابدەن زارەسى ۇشىپ كەتكەن بالا قويار ەمەس ءتىپتى.
— جوق، كەرەگى جوق! پاپاما بارام! اش! — دەپ ەسىكتى سابالايدى. — اش. پاپاما بارام جۇگىرىپ! اش!
ءسويتىپ، ويدا جوقتا سولاي بولدى.
— جىلاماشى! — دەپ جالىنام كەپ. — ءقازىر اشايىن. قويشى تەك! ءوزىم اپارايىن پاپاڭا. ال بارايىق، شىق ەندى!
سامات جىلاعان بويى، سەكىرىپ ءتۇسىپ كەيىن قاراي تۇرا جۇگىردى. ۇستاپ الدىم:
— توقتا! ءسۇرت كوزىڭنىڭ جاسىن. كەرەگى جوق جىلاپ. جانىم بالام، جىلاماشى! ماشيناڭدى نەگە المايسىڭ، ءا؟ قاراشى! — قولى-باسىم دىرىلدەپ، زورعا دەپ بۇرادىم ماشينانى. — ال، قارا، زىمىراي جونەلەدى ءقازىر. ۇستاپ الشى! — ويىنشىق ماشينا زىرلاي بارىپ تاسقا سوعىلدى دا، اۋدارىلىپ قاپ، دومالاپدومالاپ ۇشىپ كەتتى.
— كەرەگى جوق! — دەپ بۇرىنعىدان دا بەتەر باقىردى سامات. الدى-ارتىنا قاراماي قاشىپ بارادى.
سىلەيىپ تۇرىپ قاپپىن. تاماعىمدا ىستىق ءبىر تۇيىنشەك تۇرىپ قالعانداي تىنىسىم تارىلىپ بارادى. قۋا جونەلدىم بالامدى:
— توقتاشى، جىلاماشى، سامات! توقتاشى، مەن سەنىڭ... مەن سەنىڭ... سەن بىلەمىسىڭ!.. — ءبىراق ءتىلىم كەلمەيدى ايتۋعا...
سامات بولسا قاشىپ بارادى. قارار ەمەس ارتىنا. بۇرىلىستان اسىپ كورىنبەي كەتتى. جارتاسقا دەيىن جۇگىرىپ باردىم دا، زىرلاپ بارا جاتقان بالانىڭ ارتىنان قارادىم دا تۇردىم.
جول بويىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان بايتەمىرگە جۇگىرىپ بارىپ، قۇشاقتاي جىعىلدى سامات. ءبارىن كورىپ تۇرمىن. بايتەمىر جۇرەلەپ وتىرىپ اپ، قۇشاقتاپ باۋىرىنا تارتىپ، قىسادى كەپ. بالا دا ونىڭ موينىنا اسىلىپ، قۇشاقتاپ جاتىر. مەن جاققا ۇرەيلەنە قاراپ قويادى.
سوسىن تىرناۋىشتى يىعىنا ساپ، بالانى قولىنان جەتەكتەپ، جولعا ءتۇسىپ كەتە بەردى بايتەمىر. ءبىرى ۇلكەن، ءبىرى بالا — قول ۇستاسىپ كەتىپ بارادى ەكەۋى.
جارتاسقا سۇيەنىپ ۇزاق تۇرىپ قاپپىن. كەيىن قايتتىم. ويىنشىق ماشينانىڭ جانىنا كەپ توقتادىم. جولدىڭ جيەگىندە دوڭعالاقتارى كوكتەن كەتىپ جاتىر ەكەن. ىستىق جاس ىرشىپ كەتتى كوزىمنەن. «يا، ءبارى دە قۇرىدى!» دەيمىن، ماشينانىڭ قاقپاعىنان سيپاپ قويىپ. موتوردىڭ ىستىق لەبى ششارپيدى بەتىمدى. بالاممەن سوڭعى رەت كورىسكەنىمە كۋا بولعان ماشينا ەكەش ماشينا دا جىلى ۇشىراپ بارادى كوزىمە...
***
ءىلياس تۇرەگەپ ەسىككە قاراي اياڭدادى.
— تازا اۋامەن تىنگىستاپ كەلەيىن، — دەيدى.
مەن كۋپەدە قالىپ قويدىم. تاڭ قىلاڭ بەرىپ، شىعىس جاق بوزامىقتانىپ قاپتى. تەلەگراف باعانالارى بۇلدىراپ وتە شىعادى. جارىقتى سوندىرسە دە بولار ەندى.
شالقامنان ءتۇسىپ ريعا شومىپ جاتىرمىن. ءوزىم بىلەتىن، ءبىراق ءىلياس بىلمەيتىن جايتتەردى وعان ايتسام با ەكەن الدە ايتپاسام با ەكەن؟ ول كۋپەگە تەز ورالا قويمادى. «تىنىعىپ السىن، ەرتەڭ-اق ايتارمىن»، — دەپ ءتۇيدىم. مۇنىم جاقسى بولار ما — ەرتەڭىنە بۇل ويىمنان قايتىپ قالدىم. ايتپاي-اق قويايىن دەدىم.
جول جوندەۋشى بايتەمىرمەن تانىسقانىما ونشا كوپ بولعان جوق ەدى. بۇل بالاسى مەن اسەلدىڭ اسۋدا تۇراتىنىن ءىلياستىڭ بىلەتىن كەزى بولاتىن. جرىستىڭ ناتيجەسىن ت ەكسەرۋ ءۇشىن ءارى تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن قىرعىزستان جول قىزمەتكەرلەرىنىڭ دەلەگاسياسى پاميرگە بارادى دەپ جۇرگەن. سوعان وراي تاجىكستاننىڭ رەسپۋبليكالىق گازەتى ماعان تاۋداعى قىرعىز جولشىلارى جايىندا وچچەرك جازۋعا تاپسىرما بەردى.
بەلگىلەنگەن دەلەگاسيانىڭ ىشىندە ەڭ ءتاۋىر جول جوندەۋششىلەردىڭ ءبىرى قۇلوۆ بايتەمىر دە بار ەكەن.
سول بايتەمىرمەن تانىسقالى دولانعا كەلدىم.
العاشقىدا جولىم بولىپ، ويدا جوقتا وپ-وڭاي كەزدەستىك. ءدال اسۋعا جەتە بەرە ءبىزدىڭ اۆتوبۋسىمىزدى قولىندا قىزىل جالاۋى ءباربىر جۇمىسشى كەپ توقتاتتى. سويتسەك، ءبىزدىڭ الدىمىزدا قار قۇلاپ، كوشكىن بوپ، جوندەۋشىلەر جولدى ارشىپ داتىر ەكەن. اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، كوشكىن بولعان جەرگە اياڭدادىم. بيىكتەن قۇلاعان توپىراق ارالاس ءداۋ تاس جولدىڭ جيەگىن ويىپ، قورشاعان دىڭگەكتەردى قيراتا-ميراتا، شىڭىراۋ قۇزعا ءتۇسىپ كەتىپتى. جولدىڭ بۇل تۇسى جوندەلىپ تە جاتىر ەكەن. بۋلدوزەر توپىراقتى ويعا قاراي سىپىرىپ جاتىر. ال بۋلدوزەر بۇرىلا المايدى-اۋ دەگەن جەردە قولدارىنا تىراناۋىش، كۇرەك ۇستاپ قاربالاسىپ جاتقان جۇمىسشىلار. ۇستىنە برەزەنت پلاشش، اياعىنا كەرزى ەتىك كيگەن ءبىر ادام بۋلدوزەردىڭ اسىنان شىقپاي، تراكتوريستكە ايعايلاپ قويادى:
— سولعا قاراي ءجۇر! تاعى ءبىر ءجۇرىپ ءوت! تاعى دا تاپتا! سولاي! توقتا! كەيىن شەگىن!..
جول قالپىنا كەلىپ، وتەتىن جەر اشىلىپ تا قالدى. ەكى جاقتان دا اڭداپ كەلىپ قالعان شوفەرلار ماشينالارىن دامىلسىز پەپىلدەتىپ، جولدى اشپايسىڭدار دەپ جولاۋشىلارمەن ۇرسىسىپ جاتىر. ءبىراق پلاشش كيگەن ادام اسىعار ەمەس. سول بايسالدى قالپى. بۋلدوزەردى جىبەرمەي، جولدى ارلى-بەرلى تاپتاتىپ، نىعىرلاتىپ ءجۇر. «ءوز ىسىنە مىعىم-اق ەكەن! وسى بايتەمىر بولار» دەپ ويلادىم. قاتەلەسپەگەن ەكەم. ءدال ءوزى بوپ شىقتى. اقىرى جول اشىوىپ، تۇس-تۇستان كەلگەن ماشينالار ءوىتپ تە كەتتى.
— ءسىزدىڭ اۆتوبۋسىڭىز كەتىپ قالعان جوق پا؟ — دەدى بايتەمىر ماعان قاراپ.
— مەن سىزگە كەلىپ ەم!
تاڭىرقاعان بايتەمىر جوق! كادىمگىدەي كەلىپ قولىمدى قىستى:
— قوناق دەسە، «باس ءمازىر، جوق جاي».
— سىزدە شارۋام بار ەدى، باكە، — دەپ كىشىلىك كورسەتتىم. ءوزىمنىڭ دە ءاتى-جونىمدى ايتتىم. — ءبىزدىڭ جولشىلاردىڭ تاجىكستانعا باراتىنىن بىلەتىن شىعارسىز؟
— ەستىگەم.
— ەندەشە سول پاميرگە جۇرەردىڭ الدىندا سىزبەن ءبىر اڭگىمەلەسەيىن دەپ ەم.
ءوزىمنىڭ قانداي ماقساتپەن كەلگەنىمدى ءتۇسىندىرىپ ايتقان سايىن، بۋرىل مۇرتىن شيراتىپ، ويعا باتقان ادامداي قاباعىن تۇيە ءتۇستى بايتەمىر.
— كەلگەنىڭىز ابدەن جاقسى، ورىندى، — دەيدى ماعان. — ءبىراق پاميرگە بارا المايم مەن. جانە جازاتىن دا ەشتەڭە جوق.
— نەگە ەكەنىن بىلۋگە بولار ما؟ جۇمىس كوپ پە؟ الدە ءۇي ىشىندە بىردەڭە...
— جۇمىس دەگەن — جول عوي مىناۋ. ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز. اس ۇيدە؟ — ءسوزىن كىلت ءۇزىپ، قالتاسىنان پاپيروس الدى. — ۇيگە دەيمىسىز؟.. ارينە، سەميا بولعاسىن ۇيدە نەگە شارۋا بولماسىن... پاميرگە بارمايىم ءبىراق.
ءسىز سياقتى جول جوندەۋشىنىڭ دەلەگاسيا ىشىندە بولۋى سونداي قاجەت دەپ وزىمشە تۇسىندەرمەك، يلاندىرماق بولام. سىيلاعاندىقتان عانا تىڭداپ وتىر بايتەمىر. اقىرى كوندىرە الماي قويدىم.
مۇنداي رەنجىمەسپىن. وزىمە-وزىم رەنجيمىن. جۋرناليستىگىم قايدا قالدى بۇل جولى؟ ءسىرا، ىڭعايىن تاپپاعان بولارمىن بۇ كىسىنىڭ. رەداكسيانىڭ تاپسىرماسىن دا، كورشىلەس رەسپۋبليكا گازەتىنىڭ ايتقانىن دا ورىنداي الماي قۇر قول قايتاتىن بولدىم اسۋدان.
— قايتام ەندى، باكە. سوگە جامانداماڭىز، كەتەم-داعى وسىلاي. جولشىباي ءبىر ماشينا دا كەلىپ قالار.
بايىپتى، ويلى كوزدەرىمەن ماعان قادالا قارادى.
مۇرتىنان كۇلەدى:
— قالاداعى قىرعىزدار ادەتتى ۇمىتقان-اۋ وسى. ءۇيىم بار، سەمبيام بار. مەن دەپ كەلگەن ەكەنسىز. ەرتەڭ ۇيدەن اتتاناسىز.جولدان قايتارا جايىم جوق. ءجۇرىڭىز، ايەلىم مەن بالاما الىپ بارايىن. رەنجي كورمەڭىز. جارىق باردا ۋچاستوكتى ارالاپ شىعۋىم كەرەك ەدى. تەز ورالام مەن. ءبىزدىڭ جۇمىس وسى...
— توقتاڭىزشى، باكە! — دەدىم. — سىزبەن بىرگە مەن دە ارالاپ قايتايىن.
قالاشا كيىنگەن تۇرىمە قاراپ، قۋانا جىميادى بايتەمىر:
— مەنىمەن بىرگە جول كەزگەنىڭ ىڭعايسىز بوپ جۇرمەسە. ءارى الىس، ءارى قيىن.
—وقاسى جوق! — دەپ مەن دە بولمادىم. ءار كوپىردىڭ، ءار بۇرىلىستىڭ، ءاربىر قۇلاما جار مەن جوعارىدان تونگەن جارتاستىڭ تۇسىنا كەپ توقتايمىز. جول جوندەۋشى ءبارىن دە قالت جىبەرمەي قارايدى. ارينە، اڭگىمەلەسىپ كەلەمىز. ءبارىنىڭ نەدەن، قالاي باستالىپ كەتكەنى، بايتەمىردىڭ كوڭىلى قالاي تۇسكەنى ماعان ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. ءسويتىپ، ونىڭ ءوز تاعدىرىن، ءوز سەمياسىنىڭ جايىن اڭگىمە ەتىپ شەرتپەسى بار ما. ەندى ءىلياستىڭ حيكاياسىن باستان-اياق تىڭداپ العاسىن بارىپ قانا جولىم بولعان جۋرناليست ەكەم دەپ قويام وزىمە. سىرت كوزگە سالماقتى كورىنگەنمەن، سو ءبىر كۇندەرى اۋىر مۇڭعا باتىپ، ۇياقى ءبولىپ، قايعىلانىپ ءجۇر ەدى بايتەمىر. كوڭىلىن دەمەيىن دەپ بىرەر اۋىز ءسوزدى ايتىپ قالعان دا بولار. ءبىراق يە بولۋ قايدا سوسىن. سىر دەگەنىڭ اقتارىلماسىن با كەپ...
II. جول جوندەۋشىنىڭ اڭگىمەسى
— پاميرگە بارعىڭىز نەگە كەلمەيدى دەپ سۇرادىڭىز عوي. مەن ءوزىم — ءپاميردىڭ قىرعىزىمىن. تۋىپ-وسكەن جەرىم دە سول — پامير. ال ءقازىر بولسا تيان-شاندا ءجۇرمىن وسى.
پامير جولىنىع قۇرىلىسىنا قارشاداي كەزىمدە كەلدىم. كومسومول ۇران تاستاعاندا بارعان بولاتىنمىن. قۇرىلىستى بۇكىل حالىق بوپ سالدى. مەحانيزم دەگەنىڭ جەتپەيدى. جۇمىس سونداي اۋىر. ءبىراق ىقىلاسپەن، جان اياماي ىستەدىك جۇمىستى. جاستاردىڭ قيمىلى اسىرەسە كۇشتى. ماڭگى باقي ادام بالاسى اياق باسپاعان ءپاميردى كوكتەي ءوتىپ جول سالىنىپ جاتسا، سويتپەي، قايتۋشى ەدى! ەڭبەك وزاتى بوپ، تالاي رەت بايگى، ناگرادا دا الدىم. انشەيىن، ءسوزدىڭ ىڭعايى كەلگەسىن ايتىپ جاتقانىم عوي.
سول قۇرىلىستا ءجۇرىپ، ءبىر قىزدى كەزدەستىردىم. ۇناتىپ قاپ، سونداي ءبىر قۇلاي سۇيمەسىم بار ما. اپ-ادەمى، اقىلسىز دا ەمەس. اۋىلدان قۇرىلىسقا كەلسە وسال دەپ پە ەڭ. ول كەزدە قىرعىز قىزدارىنا وڭاي ما ەدى بۇل. ءتىپتى قازىرگى كۇندە دە قىزدىڭ وندىرىسكە بارار جولى جىڭىشكە، قىلداي ەمەس پە. ءوزىڭىز بىلەسىز، عۇرىپ، ادەت دەگەن وڭاي بوساتسىن با. گۇلبارامەن تانىسقانىما ءبىر جىلداي ۋاقىت ءوتتى. جول قۇرىلىسى اياتالىپ كەلەدى. سول جولدى پايدالانۋ ءۇشىن كدار كەرەك. جولدى كوپتەپ-كولەمدەپ سالاسىڭ. بۇل ءبىر باسقا. ال ودان كەيىن ونى كۇتىپ، قاراي ءبىوۋ كەرەك قوي. ىشىمىزدە حۋساينوۆ دەگەن باس ينجەنەر بار. ءوازىر دە سول جولدىڭ توڭىرەگىندە، مينيستر. دوس بوپ الدىق ەكەۋمىز. قويار دا قويماي مەنى جول جايىن وقىتاتىن كۋرسقا جىبەردى. گۇلبارا كۇتىپ جۇرە الماس، اۋىلعا كەتىپ قالار دەپ ويلاپ ەدىم. جوق، كۇتىپ ءجۇر ەكەن. ۇيلەندىك تە، سوندا، جول ۋچاستوگىندا قالىپ قويدىق. ءتاتۋ-تاتتى تۇرىپ جاتتىق. جاقسى ايەل دەگەنىڭ جولى بولەك، كەرەمەت تايانىش ءبىر. كەيىن ونى ءوز باسىمنان دا كەشتىم. وسى جۇمىستى ءومىر بويى ۇناتىپ كەتسەم، وسىعان ايەلىمنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى دە از ەمەس. كىشكەنتاي قىزىمىز دا بار. ودان سوڭ ەكىنشى قىزىمىز بولدى. سو كەزدە سوعىس باستالىپ كەتتى.
نوسەر جاۋىننان كەيىنگى تاۋ وزەنىندەي پامير جولى بۇرق-سارق ەتەدى. جۇرتتىڭ ءبارى قاپتاپ اسكەرگە كەتىپ جاتتى.
مەنىڭ دە كەزەگىم كەلدى. ەرتەڭگىسىن ۇيدەن شىعىپ، جولعا قاراي بەت الدىق. كىشكەنتاي قىزىمدى كوتەرىپ كەلەم. ۇلكەن قىزىم ەتەگىمنەن ۇستاپ قاسىمدا كەلەدى. گۇلبارام مەنىڭ! مەنىڭ گۇلبارامدى ايتسايشى! جولعا دەپ سالعان قاپشىعىملى كوتەرىپ كەلەدى. وزىنە-وزى قايرات بەرىپ، مەنىڭ دە كوڭىلىمدى باسىپ قويادى. بىلەم عوي. وڭاي دەيمىسىڭ وعان. ەلسىز تاۋدا، جول ۋچاستوگىندا شيەتتەي بالالارمەن قالىپ بارادى. بار كورشى دەگەندە — ءوزى سياقتى شۇيكەدەي ەكى ايەل. اۋىلعا، تۋعان-تۋىسقاندارىنا جىبەرەيىن دەپ ەم، گۇلبارانىڭ بارعىسى كەلمەدى. بىردەڭە عىپ شىعارمىز. سەنى كۇتىپ وتىرا بەرەمىز عوي. ونىڭ ۇستىنە جولدى ءقايتىپ يەسىز تاستاپ كەتەمىز دەيدى. تاس جولدىڭ جيەگىندە سوڭعى رەت باس قوسىپ تۇرمىز. ايەلىمە، بالالارىما قاراي بەرەم. قوشتاستىق اقىرى. گۇلبارا ەكەۋمىز دە جاپ-جاس بولاتىنبىز. ءومىر تابالدىرىعىن جاڭا عانا اتتاپ ەك.
ساپەرلاردىڭ باتالونىنا جىبەردى مەنى. موسكۆا تۇبىندە قاعىلعان تالاي-تالاي دىڭگەكتە مەنىڭ دە قولىمنىڭ تابى قالدى. سودان سوڭ دون مەن ۆاسيلادان اسىپ، دۋنايدان دا وتتىك. سوعىس ءورتىن كەشىپ ءجۇرىپ قانشا جول، قانشا وتكەل، قانشا كوپىر سالمادىق ءبىز. سان جەتپەس ءتىپتى. كەيدە مۇزداي سۋعا باتىپ نەمەسە تۇتىنگە تۇنشىعىپ، لاۋلاعان وتتىڭ ىشىندە قالاسىڭ. اينالڭدا كۇرس-كۇرس سنارياد جارىلىپ، وتكەلدەر قيراپ، ادامدار ءولىپ جاتادى. كۇشىڭ تاۋسىلىپ، دىڭكەڭ قۇريدى ابدەن. تەزىرەك ولتىرسە ەكەن دەپ تە قالاسىڭ. سول ءسات تاۋدا قالعان ءۇيىمدى ەسكە الام. مەنى كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىر عوي ولار. تۋ-تۋ پاميردەن وسىناۋ كوپىردىڭ استىندا قاپ، ءولىم كۇشۋ ءۇشىن كەلىپ پە ەم! كۇشتىڭ قايدان كەلەتىنىن بىلمەيىم. سەرگىپ جۇرە بەرەم. اراسى اشىلىپ، بوساپ كەتكەن سىمداردى تىسىممەن شايناپ بۇرايمىن كەپ. ولگىم، جەڭىلگىم كەلمەيدى. ولمەيجىتپەي بەرلينگە دەيىن جەتتىم.
ايەلىم حاتتى ءجيى-جيى جازىپ تۇردى. دەس بەرگەندە پوچتا ءۇيدڭع ءدال قاسىنداعى جولدى باسىپ وتەدى. تاپتىشتەپ تۇرىپ جازادى. جولدىڭ جايىن دا ايتىپ قويادى. ول مەنىڭ ورنىمدا جول جوندەۋشى بولىپ قالعان-دى. وڭاي ەمەس ەكەنىن الىستا جاتىپ-اق بىلەم. ونىڭ ۇستىنە كورشى تۇراتىن ايەلدەر دە كەتىر قاپتى ءار جاققا.
تەك قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ كوكتەمىندە حات-حابار ءۇزىلىپ، قالدى. قويع مايدان دالاسىنداعى پوچتادا نە بولماۋشى ەدى دەپ جۇباتام ءوزىمدى. ءبىر كۇنى پولكتىڭ شتابىنا شاقىردى مەنى. سولاي دا سولاي، ستارشينا، ءبىراز سوعىستىڭ، راقمەت ساعان، مىناۋ ناگرادالارىڭ دەيدى. ەندى ۇيىڭە قايت. و جاقتا ءقازىر سەن كەرەگىرەكسىڭ. تەك بارعان ەتتە سوعىس كوميسارياتىنا سوق، دوكۋمەنتتەرىڭدى تاپسىرىپ، كىم ەكەنىڭدى ايت. سوسىن بارىپ تارت ۇيىڭە. كۇتپەگەن جەردەن سويدەدى. مۇنداي قۋانباسپىن. تەلەگرامما دا سلوققىزدىم ءتىپتى.
ەلگە قايتىپ كەلدىم. سوعىس كوميسارياتىنا بىردەن سوققام جوق. قايدا كەتىپ جاتىرمىن، كەلەرمىن دەدىم. ۇيىمە ايتىپ كەلەمىن. تەزىرەك جەتەيىن دە ۇيىمە! جولشىباي ءبىر جارىم توننالىق ماشينا كەزدەسە كەتتى. ءپاميردىڭ جولىنا ءتۇسىپ اپ، جوعارى ورلەپ تارتىپ بارام.
قانات بىتەر مە ەدى شىركىن. مايداندا «ستۋدەەكردىڭ» جۇرىسىنە ۇيرەنىپ العام عوي. كابيناداعى شوفەرگە تىنىم بەرمەي كەلەم:
— ايداڭقىراساڭشى، ءىنىم-اۋ! اياپ قايتەسىڭ سالداماڭدى! ۇيىمە اسىعىپ كەلەم عوي.
جاقىنداپ تا قالدىق. بۇرىلىستان وتكەن سوڭ — مەنىڭ ۋچاستوگىم. شىدامادىم. ءجۇرىپ بارا جاتقان ماشينادان سەكىرىپ ءتۇستىم. يىعىمدا نارسە سالىنعان قاپشىق. جۇگىرە جونەلدىم. جۇگىرسەم، تەز جەتەرمىن دەپ ويلاجىم. جۇگىرىپ كەلەم، جۇگىرىپ كەلەم. بۇرىلىستان اينالىپ شىعا كەلدىم... ەشتەڭە ءبىلىپ بولار ەمەس. ءبارى دە ورنىندا سياقتى: تاۋ دا باياعىداي، جول دا سو قالپى. تەك ءۇي-جاي جوق، اۋلا دا جوق، ءتىرى جان جوق. ءۇيىلىپ قالعان تاس قانا. ءبىزدىڭ اۋلا تاۋدىڭ ءدال ەتەگىندە ەدى. تاپ-تار جەر بولاتىن. تاۋعا كوزىم ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، ەسىم شىعىپ كەتتى. قارلى كوشكىن مۇزدان جوڭكىلە قۇلاپتى دا، جولداعىنىڭ بارلىعىن تىپ-تيپىل عىپ كەتىپتى. ەشتەڭە دە قالماعان. تاۋدىڭ ەتەگىن شەڭگەلدەپ ويىپ العان ءتارىزدى. ال تومەنگى وي جاقتى ۇڭىرەيتىپ جىرىپ كەتكەن. ايەلىم سوڭعى حاتىندا قار وتە قالىڭ، ونىڭ ۇستىنە جاڭبىر جاۋىپ تۇرعانى دەپ جازىپ ەدى. كوكشكىندى الدىن الا قۇلاتىپ، تومەن ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى. ايەل ادامنىڭ قولىنان قايدان كەلسىن.
ءسويتىپ سەمياممەن سولاي تابىستىم. اجامەن مىڭ رەت بەتپە-بەت كەزدەسىپ، توزاقتان ءتىرى قايتىپ كەلسەم، شاڭىراعىم ويران بوپ، ورتاسىن ءتۇسىپ جاتىر. جانىمنان ارتىق كورگەن جاندار ءتىپتى ومىرىمدە بولماعان سياقتى. سىلەيىپ تۇرىپ قاپپىن. قيمىلداۋعا شاما جوق. تاۋ سىلكىنىپ كەتەردەي عىپ ايعايلاپ جىبەرگىم كەلەدى. داۋسىم شىقپايدى ءبىراق. ونە بويىم تاس بوپ مەلشيىپ قالعان. بەينە ءبىر جانى جوق اداممىن. يىعىمداعى قاپشىق سىرعىپ، اياعىمنىڭ استىنا تۇسكەنىن عانا بىلەمىن. تاستاپ كەتتىم سوندا. ىشىندە قىزدارىما، ايەلىمە دەگەن بازارلىعىم بار ەدى. جولشىباي گيمناستەركامدى كونفەتكە ايىرباستام العام دا. كەرەمەت بىردەڭەنى كۇتكەندەي ۇزاق تۇردىم. سوسىن بۇرىلىپ اپ، جولدى ورلەپ كەيىن قايتتىم. ءبىر رەت توقتاپ تاعى قارادىم: تاۋلار ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ ۇستىمە قۇلاپ كەلەدى. جانشىپ كەتەدى*اۋ ەندى. جان داۋسىم شىققانشا ايعايلاپ جىبەرىپ، تۇرا جۇگىردىم. اۋلاق! اۋلاق كەتەيىن قارعىس اتقان بۇل جەردەن! اعىل-تەگىل ەڭىرەپ، وكىرىپ تۇرىپ جىلادىم سول جولى.
قالاي قاراي جۇرگەنىم، ءقايتىپ جۇرگەنىم ەسىمدە جوق. ءۇشىنشى كۇن دەگەندە ستانسياعا كەپپىن. ساپىرىلىسقان جۇرتتىڭ ىشىندە جىندانعان ادامداي ساندالىپ ءجۇرمىن. ءبىر وفيسەر اتىمدى اتاپ شاقىردى. ءواراسام — ينجەنەر حۋساينوۆ. اسكەردەن ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. باقىتسىزدىققا تاپ بولعان جايىمدى ەكى اۋىز سوزبەن ايتىپ بەردىم. ەندى قايدا بارماقسىڭ دەيدى. «ءوزىم دە بىلمەيىم!» — دەيىم. جوق، بۇل بولمسا، شىدا. بۇلاي تەنتىرەتىپ قويماسپىن سەنى. تيان-شانعا بارىپ، جول قۇرىلىسىن اياقتاپ شىعايىق. سوسىن كورەرمىز تاعى دەيدى...
ءسويتىپ وسى جاققا كەلدىم. العاشقى جىلدارى جول بويىندا كوپىر سالدىق. ۋاقىت بولسا زىمىراپ ءوتىپ جاتىر. ءبىر جەردە تۇراقتاماي بولا ما. ينجەنەر حۋساينوۆ ول كەزدە مينيسترلىككە اۋىسقان-دى. ماعان ءجيى-جيى كەلىپكەتىپ ءجۇردى. قۇرىلىستا جالعىز ەمەسپىن. كوپپەن بىرگە ءجۇرۋ جەڭىلدەۋ عوي. ال اندا، كىم بىلەدى، اراداي سارسىلىپ قۇسادان ولەرمىن. جىلدار ءوتتى. ءبىراق وزىمەوزىم كەلە الماي-اق قويدىم. ۇمىتا الار ەمەسپىن. ءومىرىم وسىمەن بىتكەندەي. الدىمدا ەشتەڭە جوق سياقتى. ۇيلەنۋ جايىن ءتىپتى ويىما دا العان ەمەسپىن. ءوزىمنىڭ گۇلبارامدى، بالالارىمدى جانىمنان ارتىق كورۋشى ەم عوي. ەشكىم ەشقاشان دا سولاردىڭ ورنىن تولتىرا المايتىن ءتارىزدى كورىندى. ايتەۋىر ۇيلەنۋ كەرەك دەپ ۇيلەنە سالۋدا نە تۇر. جالعىز جۇرگەنىڭ ارتىق ودان.
اقىرى جول جوندەۋشى بوپ بارۋعا بەكىندىم. بايقايىم، ورايى كەلمەس. باسقا ءبىر جاققا كەتىپ قالاتىن سياقتىمىن.ماعان ناق اسۋداعى وسى ۋچاستوكتى بەردى. جوق، بىرتە-بىرتە باۋىر باسىپ، ۇيرەنىپ كەتتىم. ءبىر قاربالاسى كوپ ۋچاستوك. اسۋ عوي. جۇمىس از بولسىن با. بالكىم، وسىنىڭ ءوزى دە مەنىڭ قالىپ قويۋىما سەبەپ بولعان شىعار. ونى اۋىرسىناتىن مەن ەمەس. قايت ىزدەگەنىم سول. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، جارانىڭ دا اۋزى ءبىتىپ، قاقساۋى سايابىرلاعانداي بولدى. اندا-ساندا عانا ءتۇس كورەم: قاڭىراپ قالعان اۋلانىڭ الدىندا مەلشيىپ كەپ تۇرامىن. يىعىمداعى قاپشىعىپ سۋسىپ اياعىمنىڭ استىنا تۇسەدى. بۇرىلىپ اپ جولعا ءتۇسىپ كەتىپ بارا جاتام. ويانا كەلسەم قوينىم جاسقا تولىپ قالادى. ونداي كۇندەرى تاڭ اتا تۇرىپ كەتەم دە، ۇيگە كەشكىسىن ءبىر-اق قايتام. ءسويتىپ جالعىز ءوزىم تۇرىپ جاتتىم. راس، ارا-تۇرا قام كوڭىلىم ەلەگىزىپ: «بالكىم ءالى دە بولسا الدىمنان شىعار باقىتىم! شىعار ما ەكەن؟» دەپ قويام.
قيامەت ازاپقا ساپ، قيناپ بارىپ جەتتى-اۋ سو باقىتىم اقىرى. وسىلاي بولار دەپ ءتىپتى ويلاعان دا، كۇتكەن دە جوقپىن. بۇدان ءتورت جدىل بۇرىن، قىستىڭ اياق كەزى بولاتىن. ءبىر كۇنى كورشىمنىڭ سىرقات شەشەسىن وبلىستىق اۋرۋحاناعا اپاردىم. ءوزى ۇيىنەن قيا باسىپ شىعا المايدى: جۇمىس باستى يۋوپ جۇرەدى. ونىڭ ۇستىنە سەمياسى، بالا-شاعاسى بار... كەمپىر بايعۇس بولسا، كۇن ساناپ السىرەي باستادى. دارىگەرگە الىپ بارماق بولدىم. ءبىزدىڭ ۋچاستوكقا جول باسقارماسىنىڭ ءبىر ماشيناسى كەلە قالماسى بار ما. بىردەڭە الىپ كەلسە كەرەك. سول ماشينامەن وبلىسقا تارتىپ تۇردىق. كەمپىردى دارىگەرلەرگە كورسەتىپ ەم، اۋرۋحاناعا جاتقىزۋ كەرەك، ايتپەسە ولەدى دەدى. كەمپىردىڭ اۋرۋحاناعا ءبىرىنشى رە كەپ تۇرعانى ەكەن. ويدا جوقتا قاسارىستى دا قالدى. مۇندا قالعىم كەلمەيدى، ۇيگە بارىپ ولەم، الىپ كەت. ايتپەسە قارعىسىما قالاسىڭ دەيدى. كوندىرە الماي قويدىم. كەيىن الىپ قايتۋعا تۋرا كەلدى. ءدارىنىڭ تۇر-تۇرىنەن الىپ اپ، كەيىن قايتتىق. ابدەن كەش بولىپ قالعان كەز. اۆتوبازانىڭ ارالىق بازاسىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەك. شوفەر ماشينانى كىلت توقتاتىپ:
— قايدا باراتىن ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى. ءبىر ايەل داۋسى ەستىلەر ەستىلمەس قىپ، تۇسىنىكسىزدەۋ جاۋاپ قاتتى دا، جولدى بويلاپ ىلگەرى جۇرە بەردى.
— وتىرىڭىز! — دەدى شوفەر وعان. — نەگە ءويتتىڭىز؟ — ماشينانى تاقاپ الىپ باردى.
ءبىر جاپ-جاس ايەل كورىندى ماشينانىڭ كۋزوۆىنىڭ جيەگىنەن. قۇشاقتاپ العان بالاسى، قولىندا ءبىر تۇيىنشەگى بار. جاردەمدەسىپ كۋزوۆقا شىعاردىم. كابينانىڭ ىعىنداعى ورنىمدى سوعان بەرىپ، ءوزىم بۇرىشقا بارىپ وتىردىم.
ءجۇرىپ كەتتىك. كۇن سۋىق. ءبىر ءتۇرلى دىمقىل جەل سوعىپ تۇر. وڭمەننەن وتەدى. بالا جىلاپ قويا بەردى. شەشەسى الديلەپ قانشا ۋاتسا دا، ۋانباي جىلاي بەردى. مىنگا سوردى قاراشى.
كابيناعا وتىرعىزسا دا بولار ەدى. وندا ءولىم الدىندا جاتقان كەمپىر بار. شەشەسىنىڭ يىعىنان تارتىپ:
— ماعان بەرىڭىزشى ءوزىن. بالكىم، ۋانار. ال ءوزىڭىز ەڭكەيىڭكىرەپ وتىرىڭىز.
سوندا جەل ونشا قاتتى سوعا قويماس.
بالاقاندى شولاق تونىمنىڭ ىشىنە تىعىپ، باۋىرىما قىسىپ ەم، قويا قويدى. تاناۋى شۋىلداپ، ۇيىقتاپ كەتتى. ءوزى سۇپ-سۇيكىمدى. ون اي شاماسى بولار. الدە ودان ءسال ارتىق پا ەكەن. بالا سول جاق قوينىمدا ەدى. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيىم، كەنەتتەن جۇرەگىم الىپ ۇشىپ، وق تيگەن قۇستاي ىرشىپىرشىپ كەتتى. بىرەسە مۇڭايام، بىرەسە قۋانام. «ياپىر-اۋ، شىنىمەن-اق ەندى اكە بولماي وتەر مە ەكەم؟» — دەپ ويلايىم. ال بالاقان بۇيىعىپ جىپ-جىلىبوپ جاتىر. باسقا نە كەرەك وعان.
— ۇل ما؟ — دەپ سۇرادىم.
شەشەسى باسىن يزەدى. بايقايمىن، شەشەسى بايعۇس توڭىپ قالعان سياقتى. ۇستىندە جۇپ-جۇقا عانا پالتو. قىستى كۇنى شولاق تونىمنىڭ سىرتىنان پلاشش كيىنىپ ءجۇرۋشى ەم. ءبىزدىڭ جۇمىستا ونسىز بولا ما؟ بالانى ءبىر قولىممەن باۋىرىما قىسقان بويى جەڭىمدى سوزدىم دا:
— ۇستىمدەگى پلاششتى تارتىپ شەشىڭىز. ايتپەسە سۋىق ءتيىپ قاپ جۇرەر، دەدىم.
— جوق-جوق، تىنىشىڭىز كەتپەي-اق قويسىن، — دەپ كونبەدى.
— تارتىڭىز، تارتىڭىز! — بۇيىرىڭقىراپ ايتتىم. — جامىلىپ الىڭىز.
پلاششقا ورانىپ الدى. جەل سوقپاسىن دەپ پلاششتىڭ ەتەگىمەن اياق جاعىن قىمتاپ قويدىم.
— ازداپ جىلىندىڭىز با؟ — دەپ سۇرايىم.
— يا، جىلىنىپ قالدىم.
— وسىنشا نەگە كەشتەتىپ ءجۇرسىز؟
— وسىلاي بوپ قالدى، — دەدى اقىرىن عانا.
شاتقالدان ءوتىپ، رۋدنيك تۇرعان پوسەلكەگە كەلدىك. جۇرتتىڭ ءبارى ۇيىقتاپ قالعان. تەرەزەلەردە جارىق جوق، قاراڭعى. يتتەر شاۋىلدەپ ماشينانىڭ سوڭىنان تۇرا-تۇرا ۇمتىلادى. «ياپىر-اۋ، وسى ايەل قايدا بارا جاتىر؟» — دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. رۋدنيككە كەلك جاتقان بولار دەپ ويلاپ ەم. ويتكەنى، ودان ءارى باراتىن جەر جوق: اسۋ، ءبىزدىڭ ۋچاستوك قانا.
— ءسىز كەلىپ تە قالدىڭىز-اۋ دەيمىن؟ — دەپ سۇرادىم دا، كابينانى ۇرعىلاي باستادىم. — بىزگە دە الىس قالعان جوق. مىنا تۇرعان اسۋ عوي. ماشينا ودان ءارى بارمايدى.
— بۇ قانداي جەر؟ — دەپ سۇرادى ايەل.
— رۋدنيك. ءسىز وسىندا كەلە جاتقان جوق پا ەدىڭىز؟
— يا، وسىندا كەلە جاتىرمىن، — ونىڭ داۋسى ەكى ۇشتىلاۋ شىقتى. ءبىراق بوگەلگەن جوق. ۇشىپ تۇرەگەپ ماعان پلاشتى بەرە سالدى دا، بالانى ءوز قولىنا الدى. بالا تاعى دا قىڭقىلداي باستادى. سەكىرىپ تۇسەيىن دەپ ماشينانىڭ جيەگىنە كەلدىم. ايەلگە كومەكتەسەيىن دەپ ءجۇرمىن. ايتەۋىر ءبىر سىر بار. ءبىر باقىتسىزدىققا تاپ بولعانداي. جەتى تۇندە، ساقىلداعان ايازدا جالعىز ءوزىن قايدا تاستاپ كەتپەكپىز؟
— باراتىن جەرىڭىز جوق پا؟ — دەپ تۋراسىنا كوشتىم. — بوتەن ويىڭىز بوپ جۇرمەسىن! — بالانى قولىنان كۇشتەپ تارتىپ العانداي بولدىم. — بارمايمىن دەۋدى قويىڭىز. ءبىزدىڭ ۋچاستوكتا قونىپ شىعىڭىز، ار جاعى ءوزىڭىزدىڭ جۇمىسىڭىز. كەلىستىك قوي! تارت! — دەپ ايعايلادىم شوفەرعا.
ماشينا جىلجىپ جۇرە بەردى. ايەل بەتىن الاقانىمەن باسىپ، ءۇنسىز وتىر.
ءسىرا، جىلاپ وتىرعان بولار.
— قورىقپاڭىز! — دەپ جۇباتىپ قويام. — مەن سىزدەرگە ەششقانداي جامانشىلىق جاسامايىم. بايتەمىر قۇلوۆ دەگەن جول جوندەۋشىمىن. ماعان سەنۋىڭىزگە بولادى.
ءوز ءۇيىم ءتۇسىردىم ولاردى. اۋلانىڭ ىشىندە بوس تۇراتىن ءبىر كىشكەنتاي بولمە بار ەدى. ءوزىم سوندا بارىپ، ءتوساعاشقا قيسايا كەتتىم.
كوپكە دەيىن كوزىم ىلىنبەيدى. ويعا باتىپ جاتىرمىن. تىنىشتار ەمەسپىن. ارنەنى مۇقشاپ سۇراي بەرۋ ىڭعايسىز. ءوزىم دە جاقتىرمايمىن وندايدى. ءبىراق ونىڭ الدەنەنى بۇگىپ قالعانىن سەزىنىپ وتىرمىن. قايعىعا دۋشار بولعان ادام ءبىر اۋىز ءسوز ايتسا، ون اۋىز ءسوزىن جاسىرىپ قالماي ما. كۇيەۋىڭ تاستاپ، ۇيىنەن كەتىپ قاپتى. تاكاپپار بولار تەگى. امالى قۇرىپ، قاسىرەت شەگىپ وتىرعانى بايقالادى. ءبىراق جاسيتىن ءتۇرى جوق. ارينە، نە ىستەسە دە اركىمنىڭ ءوز ىقتيارى عوي. ءوز جايىن ونىڭ وزىنەن ارتىق كىم بىلەر. سوندا دا اياپ كەتتىم: ءوزى ءالى جاپ-جاس-اۋ ءتىپتى. قىز سياقتى تاپ-تالدىرماش، تۇلعاسى دا اپ-اسەم. جايشىلىقتا جايدارى، نازدى بولار. ياپىرىم-اۋ، وسىنداي جاننىڭ ءقادىرىن بىلمەي، ايىرىلىپ قاپ جۇرگەن كىم ەكەن؟ ءتىپتى تۇسىنسەم بقيىرماسىن. ءبىراق وزدەرىنىڭ ءىسى عوي. مەنىڭ نەم بار. ەرتەڭ ەرتىپ بارىپ، جولشىباي ءبىر ماشيناعا مىنگىزەم ەد جىبەرەم.
سو كۇنى قاتتى شارشاپ ەدىم. ۇيىقتاپ بارا جاتسام بولدى — ماشينا كەلە جاتقانداي، قوينىمدا بالاقان جاتقانداي بولادى دا تۇرادى. مىنە، ۇپۇلكەن جىگىتتىڭ ءوزى جىلىنىپ، باۋىرىما قاراي كىرە تۇسەدى.
تاڭ اتا تۇرىپ، جولدى ارالاپ قايتۋعا شىقتىم. ءبىراق، الگىندەي بولماي تەز ورالدىم. قوناقتارىمنىڭ ءحالى قالاي ەكەن دەپ كەلەم. ويانىپ كەتپەسىن دەپ اياعىمنىڭ ۇشىمەن جۇرەم. اۋىزعى بولمەدەگى پەشكە وت جاقتىم. ساماۋىر قويىپ قويدىم. سويتسەم، ايەل الداقاشان تۇرىپ، كەتپەك بوپ جاتىر ەكەن. راقمەت ايتىپ قويادى ماعان. شاي ىشپەي جىبەرمەيىم دەپ، ءسال كۇتكىزىپ قويدىم. تۇندە سەرىك بوپ كەلگەن كىشكەنتاي سۇيكىمدى بالاقان ەكەن ءبىر. ءاي-تۇي جوق، كىسىشگە باسسالادى. ۇستامايتىن، وينامايتىن نارسەسى جوق. سونىمەن وينايىم دەپ ءوزىم دە راحاتقا باتتىم ءبىر. بىردەن باۋىر باسىپ كەتتىم وزىنە. شاي ءىشىپ وتىرعاندا:
— قاي جاققا باراسىزدار؟ جولعا ماشينا توقتاتايىن با؟ — دەدىم.
ايەل ءسال ويلانىپ بارىپ جاۋاپ قاتتى:
— رىباچەگە.
— تۋعان-تۋىسقاندارىڭىز سوندا ما ەدى؟
— جوق. اكە-شەشەم اۋىلدا. توسوردىڭ ار جاعىندا.
— ە، بارىپ-بارىپ باسقا ءبىر ماشيناعا مىنەدى ەكەنسىزدەر عوي. ىڭعايسىزداۋ ەكەن.
— جوق. مەن اۋىلعا ءبارىبىر بارمايمىن. بولمايدى وندا بارۋعا، — مۇڭايىپ بالاسىنا قارادى. — ءبىز ءوزىمىز كىنالىمىز. — اتا-اناسى بەرگەن جەرگە بارماي، ءوزى قالاعان ادامعا شىققان ەكەن عوي دەپ ويلادىم. راسىندا دا سولاي بوپ شىقتى.
ايەل جولعا شىعۋعا قامدانا باستادى. ءبىراق بالامەن جەلدىڭ وتىندە تۇرعانشا ۇيدە وتىرا تۇرىڭىز، سابىر ويلاڭىز دەپ ءوورعا كوندىردىم.
ماشينانى مەن دە توقتاتپايمىن با.
جولعا قاراي ازەر باسىپ كەلەمىن. نەگە ەكەنىن قايدام، ولار ءقازىر كەتەدى، مەن بولسام تاعى دا جالعىز قالام-اۋ دەگەندى ويلاسام-اق، كوڭىلىم بۇزىلىپ، ءبىر ءتۇرلى قۇلازي بەرەم.
العاشقىدا ماشيناسى تۇسكىر كەلە قويمادى. ال سوسىن بىرەۋىن توقتاتپاي، وتكىزىپ جىبەردىم، كوتەرگەم جوق قولىمدى. وزىمنەن-وزىم شوشىپ كەتتىم. نەگە ءبۇيتتىم وسى؟ ازاپقا تۇسپەسىم بار ما ءسۇيتىپ. ماشينالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوتىپ كەتىپ جاتىر. توقتاتقىم كەلسە دە، توقتاتا المايمىن. ءقازىر، كەلەسى ماشينانى توقتاتارمىن دەيىم. ءبىراق قولى قۇرعىر تاعى دا كوتەرىلمەيدى. كۇيىپ- جانىپ بارام. مۇنىم نە: كىسىنى تاپا-تال تۇستە الداپ، جولىنان بوگەپ وتىرعام جوق پا. قانداي حاقىم بار بۇيتۋگە؟ ول بولسا انا جاقتا كۇتىپ وتىر، ءۇمىتتى بوپ وتىر. جول ۇستىندە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ-جۇرىپ الام. وزىمنەن-وزىم قورقايىن دەدىم. ءوزىم دە تۇسىنبەيتىن ءبىر جاي. ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ، جەلەۋ تاپقانداي بولام. بىرەسە اينەگى سىنعان ماشينا تاپ بولادى — سۋىق قوي. بىرەسە ماشينانىڭ ءوزى ۇنامايدى. بىرەسە شوفەردى جاقتىرتپايتىن سياقتىمىن. ەسەرلەۋ نەمەسە ماساڭداۋ بىرەۋ بوپ شىقسا قايتپەكپىن. ال كابيناسى بوس ەمەس ماشينا كەلە جاتسا، بالاشا ءماز بوپ قۋانام. ايتەۋىر، ءقازىر كەتپەسە ەكەن، ءالى دە ازداپ، ەڭ بولماسا بەس مينۋت ازداپ بولا تۇرسا ەكەن ۇيدە. «ال سوندا قايدا بارماق ول؟ — دەپ ويلايمىن. — اۋىلعا باۋعا بولمايدى. ءوزى ايتىپ وتىر. باسقا جەردە ەشكىمى جوق. رىباچەگە بولسا توعىز جولدىڭ تورابى. كىم جوق دەيسىڭ وندا. الۋان ءتۇرلى جان بار عوي. جاپ-جاس بالامەن قايدا بارماق؟ قىستىڭ كۇنى قىراۋدا قور بولماسا نەعىلسىن! قوي، ودان دا وسىندا قالا تۇرسىن. ءبىراز تۇرسىن، اقىلعا ساپ، ويلانسىن ابدەن. كۇيكۋىنە قايتىپ بارار بالكىم. الدە كۇيەۋىنىڭ ءوزى ىزدەپ تابار ونى...»
بەۋ، سورلى باسىم-اي. وزدەرىن ەرتە كەپ، بىردەن نەگە اتتاندىرىپ جىبەرمەدىم وسى. ءسويتىپ ءبىر ورىنلا باقانداي ءۇش ساعات بويى سەندەلىپ ءجۇردىم دە قويدىم. ءوزىمدى اتارعا وعىم جوق. مۇنىم نە، نەگە بۇيتەم وسى؟ قوي، ءوزىن ەرتىپ كەلەيىن دە، ءوزىنىڭ كوزىنشە توقتاتايىن ماشينانى. ايتپەسە ەشتەڭە شىعار ەمەس مەنەن. ۇيگە قايتتىم. ول دا ەسىكتەن شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. كۇتە-كۇتە سارعايسا كەرەك. ۇيالعانىم-اي. تەنتەكتىك جاساپ قويعان بالاشا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتەم.
— كۇتىپ قالدىڭىز با؟ — دەپ مىڭگىرلەيمىن. — ماشينا جوق و جاققا باارتىن. ماشينا جوق ەمەس-اۋ، جايلى بىرەۋى كەزدەسپەيدى ءتىپتى. كەشىرڭىز، بوتەن ويعا جوري كورمەڭىز. قۇداي اقىنا، ءبىر مينوتكە بولسا دا، كىرە تۇرىڭىزشى ۇيگە.
وتىنەمىن!
ءارى كوڭىلسىز، ءارى تاڭىرقاي قارادى ماعان. سوسىن ۇندەمەستەن ۇيگە كىردى.
— ءسىز مەنى ايايسىز عوي دەيمىن؟ — ۇيگە كىرگەسىن ايتقان ءسوزى وسى.
— جوق، وندىقتان ەمەس. بايقايمىسىز... ءسىزدىڭ جايىڭىزدى ويلاپ قورقام. قيىن بولادى عوي. ءقايتىپ كۇن كورمەكسىز؟
— جۇمىس ىستەيىم. كوندىكپەيتىن مەن بە؟
— قايدا تۇرماقسىز جۇمىسقا؟
— ءبىر جەرگە تۇرامىن ايتەۋىر. ءبىراق كەيىن دە قايتپايىم، اۋىلعا بارمايىم.
ەشتەڭە دەگەم جوق. ءبارى دە بەلگىلى بولدى. ءقازىر ونىڭ بىردەڭە ويلانۋعا مۇرشاسى جوق.
وكپە-ناز، قورلىق تانىمىن الىپ بارادى. قايدا بارارىن ءوزى دە بىلمەيدى. جۇمىس ىستەيىم، كۇن كورىپ كەتەم دەۋ — ايتۋعا عانا وڭاي. ايتقانى دۇرىس تا بولار. ءبىراق بىردەن سول ايتقانى بول سالار ما. ادامدى زورلاپ ويىنان قايتارۋ دا قيىن.
بالا ماعان قاراي تالپىنادى. قولىما اپ ءسۇيىپ الدىم. ىشىمنەن؛ «بۇلدىرشىندەي بالاقانىم-اي، ءقازىر كەتەسىڭ-اۋ مەنى تاستاپ. كەتپەشى. تۋعان بالامداي بوپ كەتىپ ەڭ. قيمايمىن...» — دەپ قويام.
— ال، شىعامىز با، — دەدىم اقىرىن عانا. تۇرەگەلدىك. بالانى كوتەرىپ كەلەم. تابالدىرىققا جەتە بەرە تۇرىپ قالدىم:
— جۇمىس بىزدەن دە تابىلادى. وسىندا دا تۇرۋىڭىزعا بولادى. كىشكەنتاي بولسا دا پاتەر بار. راس ايتام، قالىڭىزدار. اسىقپاڭىزدار. كەتۋدىڭ اۋلى قاشپاس. ويلانىڭىز... — دەدىم.
العاشقىدا كونبەدى ول. مەن دە ايتىپ جاتىرمىن. ازىرگە وسىندا جۇمىس ىستەي تۇرىڭىز. كەيىن ءومىر كورسەتەر. كەتەم دەسەڭىز، قالاعان كۇنى كەتىپ جۇرە بەرمەيسىز بە دەپ بولمايىم.
ءوزىنىڭ اتى اسەل، بالاسىنىڭ اتى سامات ەكەن. ءسويتىپ ەكەۋى ءبىزدىڭ ۋچاستوكتا قالدى دا قويدى.
اۋلانىڭ ىشىندەگى بولمە سۋىق ەدى. قوياردا-قويماي اسەلدى بالاسىمەن ءوز ۇيىمە قالدىردىم دا، ءوزىم اۋلا ىشىندەگى بولمەگە كىردىم. ماعان سول جاراپ جاتىر.
سودان باستاپ ءومىرىم وزگەرىپ جۇرە بەردى. بىلاي قاراعاندا ەشتەڭە وزگەرمەگەن سياقتى. بۇرىنعىشا ءالى دە سوقا قارا باسىم سول. ءبىراق جان ءبىتىپ، ادام بولعان ءتاپىزدىمىن. ۇزاق ۋاقىت بويعى جالعىزدىقتان جاپا شەككەن كوڭىلىم دە جىلىنا باستاعانداي. جالعىزدىق دەگەندى نە دەپ ويلاسام ەكەن؟ ارينە، جالعىز تۇرعام جوق، اينالامدا باسقا ادامدار دا بولادى عوي. يا، كوپپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەۋگە، دوستاسۋعا دا ورتاق ءىستى بىرگە تاندىرىپ، قول ۇشىن بەرۋگە دە، باسقانىڭ جاردەمىن الۋعا دا بولادى. ساعاتىڭ جەتىپ، ولە قالساڭ، اق جاۋىپ ارۋلاپ كومەر دە. باسقالاردان كەم تاربيەلەمەس. ءبىراق ءومىردىڭ باسقا جاعى دا بار عوي. ول — سۇيگەن ادامىڭا دەگەن ماحابباتىڭ. ونىڭ ورنىن نەمەن تولتىراسىڭ. بالاعا ابدەن ءۇيىر بوپ الدىم. جول قاراۋعا شىققاندا جىلى وراپ اپ، وزىممەن بىرگە الا كەتەم. كوتەرەم دە جۇرەم. بوس ۋاكىتىمنىڭ ءبارىن سونىڭ قاسىندا وتكىزەم. بۇرىن ءقايتىپ جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن. كورشىلەرىم دە ءبىر ەستى، جاقسى ادامدار ەدى. اسەلدى دە، ساماتتى دا جاقسى كورىپ كەتتىم. بالانى كىم جاقسى كورمەسىن. ال اسەل بولسا اشىق، اقكوڭىل. سو قىلىعىڭمەن جاقپاۋشى ما ەدى، ابدەن ءسىڭىسىپ كەتتى ۋچاستوكقا. بالانى سونشاما قۇلاي جاقسى كورۋىمنىڭ ءبىر ۇشى اسەلگە دە بايلانىستى بولار. ءتىپتى، بىرىنەن-بىرى ايىرىپ بولا ما. نەسىنە جاسىرايىن، قانشا تىرىسىپ باققانىممەن وزىمنەن-وزىم جاسىرا السامشى. ءسۇيىپ قاپپىن اسەلدى. جان-تانىممەن، قۇلاي ءسۇيدىم، جالعىزدىقپەن جابىرقاپ وتكەن جىلدارىم ءۇشىن، باستان كەشكەن بارلىق قاسىرەتىم مەن ساعىنىشىم ءۇشىن ءسۇيدىم. باياعىدان بەرى كورگەن كورەسىم، جوعالتقانىم دا ورسى ماحابباتتىڭ ىشىنە سىيىپ كەتكەن سياقتى. ءبىراق سولاي دەپ قالاي ايتارمىن. ايەل بولسا كۇتىپ ءجۇردى كۇيەۋىن. سىر بەرمەسە دە، كوپ كۇتتى. جول بويىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە ونىڭ ارلى-ببەرلى ءوتىپ جاتقان ماشينانى قالت جىبەرمەي، زارىعا قاراپ تۇرعانىن ءجيى-جيى بايقاۋشى ەم. ال كەيدە بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ اپ، جولدىڭ جيەگىنە بارىپ، تالاي ساعات بويىنا تاپجىلماي كوپ وتىراتىن. ال كۇيەۋى كەلە قويمادى. ونىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام ەكەنىن بىلمەيىم. سۇراعان ەمەسپىن. اچەل دە ءتىس جارىپ، ەشكىمگە ەشتەڭە دەگەن ەمەس.
از-ازداپ ءوتىپ جاتىر ۋاقىت. سامات ءوسىپ كەلەدى. پىسى-اق. قولدى-اياققا تۇرمايدى. ءوزى دوپ-دومالاق. بىرەۋ ۇيرەتتى مە، الدە ءوزى شىعاردى ما بىلمەيىم، ايتەۋىر مەنى «اتا» اتا دەيتىن بولدى. كورسە بولدى، «اتالاپ» موينىما ورالادى. ساماتقا قاراپ مۇڭايا كۇلىمسىرەپ قويادى اسەل. ءارى قۋانىپ، ءراى قىسىلىپ مەن جۇرەم. اتا بولار ەدىم-اۋ وعان جانە بولعاندا قانداي. اتتەڭ...
سول جازدا بولاتىن، ءبىر كۇنى جول جوندەپ جاتقامىز. ماشينالار توقتالماي اعىلىپ ءوتىپ جاتىر. كەنەتتەن ءبىر شوفەرعا ايعاي سالدى اسەل:
— ءاي، جانتاي، توقتاشى!
ماشينا ەكپىنىمەن ءوتىپ بارىپ توقتادى. اسەل جۇگىرىپ جەتىپ باردى. نە دەپ سويلەسكەنىن بىلمەيىم ولاردىڭ. ايتەۋىر كەنەتتەن اسەلدىڭ كابيناداعى شوفەرعا جان داۋسى شىعىپ ايعايلاپ جىبەرگەنىن ەستىدىم:
— وتىرىك ايتىپ تۇرسىڭ سەن! وتىرىك! سەنبەيمىن! جوعال! جوعال ءقازىر!
ماشينا كەتىپ قالدى. اسەل جولدان ءوتىپ، ۇينگە قاراي تۇرا جۇگىردى. جىلاپ بارا جاتتى-اۋ دەيمىن.
جۇمىس ىستەي السامشى سوسىن. كىم بولدى ەكەن ول؟ نە دەپ كەتتى اسەلگە؟ كۇدىكتەنىپ، ارنەگە ءبىر جوريمىن. شىداماي اۋلانىڭ ىشىنە باردىم. اسەل بالاسىمەن ۇيدە وتىر. شىققان جوق. دەگەنمەن، كەشكىسىن ءوزىم باردىم.
— سامات قايدا؟ ساعىنىپ قاپپىن! — دەيمىن.
— مىنە، مىندا وتىر عوي، — دەپ كوڭىلسىز جاۋاپ بەردى.
— اتا! — دەپ ماعان قاراي تۇرا ۇمتىلدى سامات. قولىما الىپ ويناتىپ جاتىرمىن. اسەل مۇڭايىپ، ءۇن-تۇن جوق وتىر.
— نە بولدى، اسەل؟ — دەپ سۇرادىم. اسەل اۋىر كۇرسىندى.
—كەتەمىن، باكە، — دەيدى. — بۇ جەردە جامان بولعاسىن ەمەس، ارينە. مىڭ دا ءبىر راقمەت سىزگە. ايتسە دە... باسىم اۋعان جاققا كەتە بەرەم. ءوزىم دە بىلمەيىم قايدا بارارىمدى.
ول مۇنى تەگىننەن تەگىن ايتقان جوق. بايقايمىن، قايعىعا شىداماي كەتىپ قالۋى دا ىقتيمال. امالىم قۇىرپ، شىنىمدى ايتپاسىما بولمادى:
— قايتەيىن، سەنى ۇستاپ تۇرا الام با، اسەل. ءبىراق بۇ جەردە قالىپ مەن دە ادام بولماسىپن. كەتەرمىن، ءسىرا. قۇلازىعان مەكەندى تاستاپ كەتكەنىم بار ءبىر رەت. سودان ەندى-ەندى عانا ەس جيىپ كەلە جاتقاندا... كەزدەيسوق بولدى ما، الدە تاعدىر سولاي ما. ءبىراق ، سەنىمەن بالامەن بىرگەن كەتەم. ايتاتىن نە بار. ءوزىڭ دە ءبىلىپ ءجۇرسىڭ عوي ءبارىن، اسەل-اۋ. ەگەر سەن كەتسەڭ، پاميردە قالعان مەكەنەي بۇ جەر دە قۇلازىپ قالادى مەن ءۇششىن. ويلان، اسەل... اد ەگەر ول قايتىپ كەلسە، جۇرەگىڭ قالاپ تۇرسا، ورالعى بولا قويماسپىن. قاشان دا باسىڭ بوس، اسەل...
وسىنى ايتتىم دا، ساماتتى كوتەرىپ اپ، جولعا قاراي كەتىپ قالدىم. بالانى كوتەرىپ ۇزاق ءجۇردىم سو جاقتا. كىشكەنتايىمگنىڭ ويىندا تۇك جوق ،قايدان ءبىلسىن.
اسەل كەتە قويعان جوق.ءبىراق نە ويلاپ جۇرەگنى نە دەپ تۇيگەنى بەلگىسىز. سو كۇندەرى ابدەن جۇدەپ، قارايىپ كەتتىم.ءبىر كۇنى تالما ءتۇستىڭ كەزىندە قايتىپ كەپ، اۋلاعا كىردىم. قاراسام، سامات كادىمگىدەي جۇرگىسى كەپ ءجۇر. قۇلاپ قاپ، جازىم بوار ما دەپ اسەل قولىنان ۇستاپ اپتى. توقتاپ قاپ تۇرمىن.
— باكە، بالاڭ ءجۇرىپ ءجۇر قاراشى! — دەپ قۋانا جىميدى اسەل. قالاي دەدى؟ بالاڭ دەدى-اۋ! يىعىمداعى كۇرەكتى تاستاي ساپ، جۇرەلەپ وتىرا قاپ، بالانى وزىمە شاقىردىم:
— ءتاي، ءتاي، بوتام، ءتاي-تاي-اي! كەلە عوي ماعان، كەلە عوي. ءجۇرشى كانە، قورىقپاي باس اياعىڭدى.
سامات قۇشاعىن جايدى.
— اتا! — دەپ تالتىرەكتەپ، جۇگىرىپ كەلەدى. سو بويدا قاعىپ اپ، جوعارى كوتەرىپ ءبىراز تۇردىم دا، قىسىپ جاتىرمىن كەۋدەمە.
— اسەل! — دەپ قويام. — ەرتەڭ بالانىڭ تۇساۋىن كەسەيىك. سەن الا جۇننەن ءتۇساۋ ەسىپ دايارلا.
— جارايدى، باكە! — دەپ كۇلەدى اسەل.
— يا، يا، الا جۇننەن ەس...
اتقا ءمىنىپ اپ، دوس-جار، مالشىلارىما ءىر-اق تارتتىم. جاس ەت پەن قىمىز اكەلدىم. ەرتەڭىنە كورشىلەردى بالامىزدىڭ تۇساۋىن كەسكەن تويعا شاقىردىق.
ساماتتى تۇرعىزىپ قويىپ، اياعىن الا جىپپەن تۇسادىم دا، قاسىنا قايشى قويدىم. ەكىنشى جاقتا تۇرعان بالالارعا ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىن:
— كىم بۇرىن بارىپ تۇساۋدى كەسسە، تارتۋدى ەڭ الدىمەن سول الادى. قالعاندارىڭ سودان كەيىن. ال جۇگىرىڭدەر! — دەپ قولىمدى سەرمەپ قالدىم. ۋ-شۋ بوپ جاتىرمىز. بايگىگە قوسىلعانداي بالالار دا، ايعايعا باسىپ تۇرا جۇگىردى. تۇساۋى كەسىلگەن ساماتقا:
— ال، بالام، جۇگىر ەندى! — دەيمىن. — ءاي، بالاقاندار، ونى دا ەرتىپ، وزدەرىڭمەن بىرگە الا كەتىڭدەر!
بالالار ساماتتى قولىنان ۇستاپ الدى. ول دا جۇگىرىپ بارادى. ارتىنان قاراپ تۇرىپ وز-وزىممەن سويلەپ كەتىپپىن:
— جۇرتىم-اۋ، مەنىڭ قۇلىنىم جۇگىرىپ ءجۇر! جەل جەتپەيتىن تۇلپار بولسىن، ىلايىم!
بالالاردان قالماي جۇگىرىپ بارا جاتىپ، بۇرىلىپ: «اتا!» دەي بەرگەنە قۇلاپ قالدى سامات. اسەل ەكەۋمىز دە تۇرا ۇمتىلدىق. بالانى جەردەن كوتەرىپ الدىم. سوندا بارىپ اسەل ماعان قاراپ ءبىرىنشى رەت:
— جانىم! — دەدى.
سودان باستاپ ەرلى-زايىپتى بولدىق.
قىستا كىشكەنتايىمىزدى الىپ، اۋلىداعى قارتتارعا بارىپ قايتتىق. وكپەلى بوپ ءجۇر ەكەن. ارتىنان ءبارىن كەشىپ، وڭ باتالارىن بەردى.
ۋاقىت بايقاتپاي ءوتىپ جاتتى. سامات ءقازىر بەسكە شىقتى. اسەل ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان قىل وتپەيدى. تەك ءبىر نارسەنى انا قوزعامايمىز. ەسكە تۇسىرمەيمىز. وڭاشادا اسەل ونى تالاي رەت ويلاعان دا، ەسىنە تۇسىرگەن دە بولار. ءبىراق اشىپ ايتپاساق تا، ەكەۋمىز بىردەي دەن قويعان ءبىر جاي بار: بىلمەيمىز ونى، ءبىز ءۇشىن ونداي ادام بولعان ەمەس جەر بەتىندە، ءقازىر دە جوق...
ءبىراق كىسى ويلاعان بولا بەرە مە ىلعي. ونىڭ ۇستىنە شىندىقتان قايدا قاشىپ قۇتىلارسىڭ. تاۋدا عانا تاپ بولا كەتتى ول. جولدا ءبىر اۆاريا بولعانى. ءتۇن. كورشى تۇراتىن جاردەمشى ەكەۋمىز بىلەيىك دەپ جۇگىرە جونەلدىك. كىم بىلەدى، اپاتقا ۇشىراپ جاتقان بولار بىرەۋ. جەتىپ كەلسەك، جۇك ماشيناسى دىڭگەككە كەپ سوعىلعان ەكەن. شوفەر دا قاتتى سوعىلسا كەرەك، ەسىن بىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ماس. تانىدىم، ءبىراق اتى ەسىمدە جوق. ءبىر جولى ءبىزدى قيىندىقتان قۇتقارىپ، ماشينامىزدى اسۋعا دەيىن سۇيرەپ بارعان ەدى. دولاننان ءويتىپ ءوتۋ وڭاي بولىپ پا. بۇرىن ەشكىم دە ءويتىپ كورگەن جوق. ءتىپتى ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەگەن شىعار.ءوزى ءبىر العان بەتىنەن قايتپايتىن، وتكىر جىگىت ەكەن. ۋسادباعا دەيىن سۇيرەپ اپاردى. جاقسى كورىپ، ۇناتىپ قالدىم. سودان كەيىن كوپ ۋاقىت وتپەي الدەكىم ءبىرىنشى رەت تىركەۋ ساپ، اسۋعا دەيىن بارىپتى دا، ازعانتاي عانا جەرگە جەتە الماي قالىپتى. ءسىرا، بولماسا كەرەك ءتىپتى. سوسىن تىركەۋدى تاستاپتى دا، كەتىپ قاپتى. جۇرەك جۇتقان كىم ەكەن بۇو، اناداعى جىگىت ەمەس پە ەكەن دەپ ويلادىم. كىم بولسا دا دەگەنىنە جەتە الماعىناى وكىنىشتى-اق.ال سودان كەيىن اسۋدان تىركەمەمەن وتە بەرەتىن بولدى. ىڭعايىن تاۋىپتى جىگىتتەر. سولارى ابدەن جاقسى بولدى.
شىنىمدى ايتايىن، اسەلدىڭ كەتىپ قالعان ادامى سول ەكەنىن بىلگەم جوق. ءتىپتى بىلگەندە دە سويتەتىن ەدىم عوي. دالاعا تاستاماقپىن با. يىعىما ساپ سۇيرەتىپ وتىرىپ ۇيگە اپاردىم. كوزىمنىڭ سونا بارىپ جەتكەنى عوي. اسەل ۇيگە وتىن اپ كىرىپ كەلە جاتىر ەدى. كوردى دە، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. قۇشاعىندا وتىنى ەدەنگە ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق ەشقايسىسىمىز سىر بەرگەن جوقپىز؛ ءبىرىنشى رەت كەزدەسىپ تۇرعاندايمىز.
اڭداۋسىزدا بىردەڭە دەپ قويىپ نەمەسە جاي يشارامەن بولسا دا جاندارىن جارالاماۋ ءۇشىن، ءبىر-بىرىن قايتادان ۇعىپ، تابىسۋىنا ورالعى بولماس ءۇشىن اسىرەسە مەن وزىمە-وزىم يە بولۋعا ءتيىسپىن عوي. مەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق ەندى. نە دەپ شەشسە دە، وزدەرى شەشەدى: بۇرىن دامدەس بوپ بىرگە تۇردى، ءقازىر كىرۋاتتا قاسىما اپ، باۋىرىما باسىپ، ەركەلەتىپ جاتقان بالا دا سولاردىكى.
سول تۇندە ەشقايسىسىمىز كوز ىلگەمىز جوق. اركىم ءووز ويىمەن اۋرە. مەن دە ويعا شومىپ جاتىرمىن.
بالاسىن الىپ كەتىپ قالۋىنا بولادى اسەلدىڭ. بۇل — وزدەرىڭنڭ ءىسى. پاراساتى، جۇرەكتەرى نەنى ءامىر ەتسە، سونى جاساسىن، مەيىلدەرى. ال مەن شە، مەن قايتەم. سو دا ءسوز بوپ پا. مەنىڭ قولىمدا تۇرعان نە بار. ايتەۋىر، توسقاۋىل بولماۋىم كەرەك...
ول جىگىت ءقازىر دە وسىندا. ءبىوزىڭ جولمەن ءجۇرىپ تۇرادى. سونشا جىلدار بويى قايدا بولدى ەكەن، نە ىستەدى ەكەن؟ ايتسا دا، گاپ وندا ەمەس قوي... وزدەرى ءبىلسىن...
بايتەمىر ەكەۋمىز جول قاراپ قايتىپ كەلەمىز. اسۋدا كۇن كەشكىرىپ تە قالعان. كوكتەمگى باتار كۇننىڭ القىزىل شاپاعى تيان-شاننىڭ مۇز باسقان شىڭدارىنا شاتىرداي تونگەن اسپاندى نۇرعا مالىپ جىبەرىپتى. جلو ۇستىندە وكىرىپ ارلى-بەرلى اعىلىپ جاتقان ماشينا.
— سولاي بوپ شىقتى اقىرى، — دەيدى ول ويلانىپ، ۇندەمەي قالعان بايتەمىر. — ءقازىر ۇيدەن كەتپەۋىم كەرەك مەنىڭ. ەگەر كەتەم دەپ جاتسا، ارى ازاپتانىپ قينالماسىن اسەل. ماعان ايتىپ، بالاسىنا دەگەن اق باتامدى الىپ كەتسىن دەيىم. تۋعان بالامنان ارتىق كورەم عوي ونى. ءبىراق بىرەۋدىڭ بالاسىن قالاي تارتىپ الارمىن. سوندىقتان دا ەشقايدا كەتپەي ءجۇرمىن. اسىرەسە، پاميرگە بارا الارمىن با... گازەت ءۇشىن ايتىپ جاتقام جوق، ارينە. اداممەن ادام سىرلاسپاي ما جاي...
ەپيلوگ ورنىنا
ىلياسپەن وشتا قوش ايتىستىم. ول پاميرگە تارتتى، مەن ءوز جايىما كەتتىم.
— بارىپ، الىبەكتى تاۋىپ الدىم. جاڭا ءومىر باستايمىن! — دەپ ارمان ەتەدى جول بويى. — مەنى ءبىر قۇرىعان ادام ەكەن دەپ ويلاي كورمەڭىز. ءبارى دە الدىمدا عوي ءالى. ۋاقىت وتەر، ۇيلەنەرمىن. جۇرت سياقتى مەنىڭ دە سەميام، ءوز شاڭىراعىم، بالا-شاعام بولار. تەك ءبىر نارسە عانا بولماس. قايتىپ قولعا تۇسپەستەي ءبىرجولاتا ايىرىلىپ قالدىم عوي... اسەلدى، ونىمەن بىرگە وتكىزگەن اياۋلى، قيماس كۇندەرىمدى ولە-ولگەنشە، اقتىق تىنىسىم بىتكەنشە ۇمىتپاسپىن ءبىراق...
كەتەتىن كۇن كولدىڭ جاعاسىنا، سول باياعى قۇلاما جارقاباققا تاعى باردىم. تيان-شان تاۋىمەن، ءوزىمنىڭ ىستىقكولىممەن قوشتاستىم. قوش بول، مەنىڭ ىستىقكولىم، تاۋسىلماس ءان-جىرىم! سەنى، سەنىڭ كوگىلدىر ايدىنىڭدى، جاپ-جاسىل جازىق جاعاڭدى وزىممەن بىرگە الا كەتەر مە ەم، شىركىن! قولدان كەلەر مە ءبىراق. سۇيىكتىمنىڭ ماحابباتىن اكەتە الماي كەتىپ بارام، سەنى دە اكەتە المايىم عوي... قوش بول، اسەل! قوش بول، قىزىل جەلەك جامىلعان، جەل تەربەتكەن شىنارىم! قوش بول، ادال ماحابباتىم! باقىتتى بول!..
بايتەمىردەن ەستىگەنىمدى ءىلياسقا ايتپادىم. ءبىرىن-بىرى بىلمەي تۇرىپ، بىرىنە-بىرى زور ادامگەرشىلىك، كىسىلىك جاساپتى. ولاردىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ ءوزى وسى ەمەس پە. ايتىپ نەم بار مەنىڭ...
You Might Also Like
-
ءبىز سوعىستان كەيىن تۋعان قازاق ۇرپاقتارى - ۇلى وتان سوعىسىندا قان توككەن ءاربىر اتا-بابالارىمىزعا العىس بىلدىرەمىز. ەرەڭ ەڭبەكتەرى ءۇشىن، تاريح تاعىلىمىندا العان ورىندارى، جەڭىستىن ءدامىن تاتىپ، جەڭىل...
-
«وسى مول اسىل قازىنا كىتاپتار قايدا؟ قايدا كەتتى؟» — دەيسىزدەر عوي. سىزدەردىڭ دە، مەنىڭ دە جانىمدى جەپ، جۇرەگىمدى كۇيدىرەتىن، ماڭگىلىك ارمان بوپ، اۋىر تيەتىن جاعداي.
