نيەۆادا - سەمەي» قوزعالىسى
دۇنيەتانۋ
سىنىبى: 4
تاقىرىبى: «نيەۆادا - سەمەي» قوزعالىسى
ماقساتى:
• «نيەۆادا - سەمەي»ازاماتتىق قوزعالىسى جايىندا، قۇرىلۋ ماقساتى، جەتەكشىلەرى تۋرالى مالىمەت بەرىپ، ءتۇسىندىرۋ.
• تەوريالىق ويىن، سويلەۋ ءتىلىن، سوزدىك قورىن، مازمۇنىن تولىق ايتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
• قورشاعان ورتانى تازا ۇستاۋعا، تۋعان ەلدىڭ تابيعاتىنىڭ ادامداردىڭ اسەرىنەن بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋگە اتسالىسۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتيپى: ارالاس ساباق
كورنەكىلىگى: سلايد، پروەكتر، سۋرەتتەر، كارتا، ۆيدەوروليك.
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ.
بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
قۋانامىن مەن دە،
قۋاناسىڭ سەن دە.
قۋانايىق، دوستارىم،
ارايلاپ اتقان كۇنگە.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
- قازاقستاندا قانداي ونەركاسىپ تۇرلەرى دامىعان؟
- قازاقستاندا اۋىلشارۋاشىلىعى قالاي دامىپ وتىر؟
- قازاقستاندا پايدالى قازبالاردى وندىرۋگە بايلانىستى ونەركاسىپ تۇرلەرىن اتا.
- ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قازاقستان ۇكىمەتى قانداي جاعدايلار جاساپ وتىر؟
- نەگە ءبىزدىڭ ەلىمىزدى «پايدالى قازبالار قويماسى» دەپ اتايدى؟
ورنەكتەردى ەسەپتەپ، ماندەرىن ءوسۋ رەتىمەن ورنالاستىرا وتىرىپ «پوليگون» ءسوزىن تابادى.
1. (56*3)- 95 = 73
2. (2058/7)- 95= 199
3. 65 + (77*3) = 296
4. (98*2)- 75=121
5. (4044/6) - 98=576
6. (2024: 8)+170=423
7. (6000/8)- 335=415
و------- گ ------و------ ن ------ل -----ي ------پ
423 ----415 ----121 ---576 ----199--- 296 ---73
ءىىى. جاڭا ساباق
كسرو زامانىندا قازاقستان اۋماعىندا اتوم بومبالارى سىناقتان ءوتتى. ول ءۇشىن ارنايى 18 ملن گا جەر ءبولىنىپ، سەمەي يادرولىق پوليگونى اشىلدى. باستاپقىسىندى ادامدارعا، جانۋارلار مەن تابيعاتقا تىكەلەي زاردابىن تيگىزگەن اشىق سىناقتار جاسالدى. سوسىن ولاردى جەر استىنا جاساي باستادى. اتوم بومبالارىنىڭ جارىلىستارى سۇمدىق اۋىر بولدى. سەمەي ماڭىنداعى رادياسيالىق اسەر ايماعىندا تۇراتىن 500 مىڭداي ادام وسى سىناقتان ازاپ شەكتى.
1949 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن جەر بەتىندە جاسالعان سىناقتاردىڭ زاردابى اسىرەسە مول بولعانى راس. بۇل ايماقتاعى اۋرۋلاردىڭ ەسەپ - قيسابى 1990 جىلعا دەيىن مۇقيات جاسىرىلىپ كەلدى. وبلىستا ونكولوگيالىق، جۇرەك - قان تامىر، جۇيكە جانە پسيحيكالىق اۋرۋلار سانى كۇرت ءوستى. ازاپ شەگىپ، ءولىم قۇشقان ادامدار قانشاما. وتباسىلارىندا كەمتار بالالار كوبەيدى. بۇنىڭ ءوزى قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە تونگەن زور ءقاۋىپ بولاتىن 1980 جىلداردىڭ اياعىنا قاراي حالىقتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، شەگىنە جەتكەن ەدى.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى قۇرادى. ولاردىڭ 116 - سى اشىق بولدى، ياعني جەر بەتىندەگى نەمەسە اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى.
1989 جىلدىڭ اقپانىندا سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن تابۋ ءۇشىن كۇرەستى باستاۋعا ۇيعارعان «نيەۆادا — سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگىسى وتكىزىلدى. ونى باسقارعان – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ. سول جىلدىڭ 6 تامىزىندا سەمەي وبلىسىنىڭ قاراۋىل اۋىلىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاۋ جونىندەگى ۇسىنىستى كسرو جانە اقش پرەزيدەنتتەرىنە ۇندەۋ قابىلداندى. وندا بىلاي دەلىنگەن بولاتىن: «سايىن دالامىز يادرولىق جارىلىستاردان قالتىراپ ءبىتتى، سوندىقتان دا وندا ارى قاراي ءۇنسىز قالۋ مۇمكىن ەمەس. 40 جىل ىشىندە بۇل ارادا مىڭداعان حيروسيمالار جارىلدى. ءبىز كەلەشەكتى قاۋىپپەن كۇتۋدەمىز. ۋايىمسىز وتىرىپ، سۋ مەن تاماق ءىشۋ، ومىرگە نارەستە اكەلۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ بارادى. قازاقستانداعى يادرولىق قارۋدى توقتاتۋ ءۇشىن، ءوز ۇيىمىزدە بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ورناتۋ ءۇشىن، ءوز قۇقىقتارىمىز ءۇشىن كۇرەسۋ ماقساتىندا ءبىز «نيەۆادا — سەمەي» قوزعالىسىن قۇردىق».
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز تىعىلىپ كەلگەن حالىق ءبىر داۋىستان «يادرولىق قارۋعا جول جوق!»، «سىناقتار توقتاتىلسىن» دەپ مالىمدەدى. يادرولىق سىناقتاردىڭ قاتەرى جونىندە بارلىق بۇقارالىق اقپاراتتارى قۇرالدارىندا، تەليەۆيدەنيە مەن گازەتتەردە اڭگىمە بولا باستادى. ءتۇرلى ەلدەردىڭ پارلامەنتتەرى ءوز سەسسيالارىندا قوزعالىس ۇراندارىن تالقىلاپ جاتتى. رادياسيالىق ساۋلەلەردىڭ زارداپتارى جايلى دارىگەرلەر مەن عالىمداردىڭ اشىق اڭگىمە قوزعاۋعا باتىلدارى جەتتى. بۇقارانىڭ قىسىمىمەن سەمەي پوليگونىنداعى سىناقتار سانى ازايا باستاعان ەدى. حالىقتىڭ باستاماسىمەن تۇڭعىش رەت كسرو ۇكىمەتى يادرولىق قارۋدى سىناۋعا تىيىم سالۋ – موراتوريي جاساۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيادا ەل اۋاعى يادروسىز ايماق دەپ جاريالاندى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىق شىعارعان كۇنى – 1991 جىلدىڭ 28 تامىزى.
ءسويتىپ تياناقتىلىق پەن ەلىمتالدىق كورسەتكەن قازاق حالقى ءوز ماقساتىنا جەتتى: ەڭ ۇلكەن پوليگون جابىلىپ، اتوم قارۋىنان باس تارتۋ ارەكەتى جاسالا باستادى. سەمەي پوليگونى جابىلعاننان كەيىن رەسەيدىڭ، اقش پەن فرانسيانىڭ پوليگوندارىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاندى.
1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سەمەي يادرولىق پوليگونى جابىلىپ، 1992 جىلدىڭ مامىرىندا ونىڭ بازاسىندا كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرىلدى.
تۇڭعىش اتومدىق جارىلىستىڭ راديواكتيۆتى ونىمدەرى ايماقتىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرىن جاۋىپ قالدى. كورشى قونعان اسكەري وبەكتىدە نە بولىپ جاتقانى تۋرالى تيتىمدەي تۇسىنىگى جوق جاقىنداعى اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى رادياسيالىق ساۋلەنىڭ سۇمدىق دوزاسىن الدى. حالىققا سىناق تۋرالى ەسكەرتىلمەگەن دە ەدى.
يادرولىق جارىلىستار تۋرالى حالىققا 1953 جىلدان باستاپ قانا ەسكەرتىلە باستادى. وندا ادامدار مەن مالدى راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ تارالۋ ايماعىنان ۋاقىتشا كوشىرۋ، ولاردى قارابايىر قورعانىش وبەكتىلەرىنە، ورلارعا نەمەسە كەپەلەرگە جاسىرۋ كوزدەلدى. الايدا جارىلىستان كەيىن ادامدار رادياسيادان بىلعانعان جەرلەردەگى ءوز ۇيلەرىنە ورالىپ وتىردى.
جارىلىس تولقىنى كوپتەگەن ۇيلەر تەرەزەسىنىڭ شىنىسىن ۇشىرىپ جىبەرگەن، كەيبىر ۇيلەردىڭ قابىرعالارى قيرادى. كەيىنىرەك سىناق الدىندا ۋاقىتشا كوشىرىلگەن ادامدار پوليگون جانىنداعى تۋعان جەرلەرىنە قايتىپ ورالا باستاعاندا، ولاردىڭ كوبىسى ءۇيىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدى، نە قاقىراپ كەتكەن قابىرعالاردى كوردى.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ اسەرى تۋرالى العاشقى شىن دا جۇيەلى دەرەكتەر قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى جۇرگىزگەن كەڭ اۋقىمدى مەديسينالىق - ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە الىندى.
زەرتتەۋلەردى، عىلىمي ەكسپەديسيالاردى پروفەسسور ب. اتشاباروۆ باسقاردى.
رادياسيانىڭ ادامعا ىقپالىنىڭ مەحانيزمى قازىرگى كەزدە ەداۋىر جاقسى پارىقتالعان. بۇل ورايدا ەڭ ءقاۋىپتىسى – يوندالاتىن رادياسيانىڭ ىقپالى گەندىك كودتى داۋاسىز وزگەرىستەرگە سوقتىرۋعا مۇمكىن ەكەندىگى.
1949 جىلعى العاشقى جەر بەتىندەگى جارىلىستان باستاپ سەمەي جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ رادياسيالىق ساۋلەلەنۋدىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان باسقا اۋماقتاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا سىرقات سانىنىڭ ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. بۇلار وكپە مەن ءسۇت بەزدەرىنىڭ راگى، ليمفوگەموبلاستوز جانە باسقا دا قاتەرلى ىسىكتى پاتولوگيالارى. جالپى العاندا راك ىسىگى سىناقتار باستالعالى بەرى ءۇش ەسە ءوستى.
سەمەي پوليگونىنا جاقىن ناق سول اۋدانداردا جەتىلۋىندەگى ءارتۇرلى اۋىتقۋلار، تاندىك جانە ەستىك كەمشىلىكتەر ءارقيلى سابيلەر دۇنيەگە ەرەكشە كوپ كەلەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، سونى ءبارى ناق قىسقا مەرزىمدى جانە قالدىقتى رادياسيانىڭ كەسىرىنەن بولاتىن گەنەتيكالىق مۋتاسيامەن بايلانىستى. ادامدار عانا ەمەس، جەر دە ازاپ شەگەدى. جىلما - جىل راديونۋكليدتەردىڭ جينالا بەرۋى جەردىڭ قۇنارلىعىن ازايتادى. جەردە وراسان زور ميكروەلەمەنتتەر: تەمىر، مىس، ماگنيي جانە باسقا مەتالدار ءارتۇرلى ءداندى داقىلدار ادام ورگانيزمىنە سىڭەدى.
ءىV. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرگەنىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
اتوم سىناق پوليگونىنىڭ زيانى
سىناق پوليگونىن جابۋداعى ماقسات
ادامزات بالاسىنا پوليگوننىڭ زاردابى قانداي؟
«نيەۆادا - سەمەي»قوزعالىسنىڭ جەتەكشىسى كىم؟
كەستەنى تولتىرۋ.
V. بەكىتۋ كەزەڭى:
- قورشاعان ورتا دەگەن نە؟
- قوزعالىس نەگە «نيەۆادا -- سەمەي»دەپ اتالعان؟
- ول ۇيىمنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى قانداي؟
- سەمەي اتوم پوليگونى قاشان جابىلعان؟
- ادامدارعا پوليگوننىڭ قانداي زيانى بولدى؟
Vءىىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ كەزەڭى: 108 - 1109 - بەتتەردى وقۋ، مازمۇنى. سىناق پوليگونى تۋرالى ماقالالار جيناقتاۋ.
باعالاۋ.
سىنىبى: 4
تاقىرىبى: «نيەۆادا - سەمەي» قوزعالىسى
ماقساتى:
• «نيەۆادا - سەمەي»ازاماتتىق قوزعالىسى جايىندا، قۇرىلۋ ماقساتى، جەتەكشىلەرى تۋرالى مالىمەت بەرىپ، ءتۇسىندىرۋ.
• تەوريالىق ويىن، سويلەۋ ءتىلىن، سوزدىك قورىن، مازمۇنىن تولىق ايتۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
• قورشاعان ورتانى تازا ۇستاۋعا، تۋعان ەلدىڭ تابيعاتىنىڭ ادامداردىڭ اسەرىنەن بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋگە اتسالىسۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتيپى: ارالاس ساباق
كورنەكىلىگى: سلايد، پروەكتر، سۋرەتتەر، كارتا، ۆيدەوروليك.
ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ.
بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
قۋانامىن مەن دە،
قۋاناسىڭ سەن دە.
قۋانايىق، دوستارىم،
ارايلاپ اتقان كۇنگە.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
- قازاقستاندا قانداي ونەركاسىپ تۇرلەرى دامىعان؟
- قازاقستاندا اۋىلشارۋاشىلىعى قالاي دامىپ وتىر؟
- قازاقستاندا پايدالى قازبالاردى وندىرۋگە بايلانىستى ونەركاسىپ تۇرلەرىن اتا.
- ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قازاقستان ۇكىمەتى قانداي جاعدايلار جاساپ وتىر؟
- نەگە ءبىزدىڭ ەلىمىزدى «پايدالى قازبالار قويماسى» دەپ اتايدى؟
ورنەكتەردى ەسەپتەپ، ماندەرىن ءوسۋ رەتىمەن ورنالاستىرا وتىرىپ «پوليگون» ءسوزىن تابادى.
1. (56*3)- 95 = 73
2. (2058/7)- 95= 199
3. 65 + (77*3) = 296
4. (98*2)- 75=121
5. (4044/6) - 98=576
6. (2024: 8)+170=423
7. (6000/8)- 335=415
و------- گ ------و------ ن ------ل -----ي ------پ
423 ----415 ----121 ---576 ----199--- 296 ---73
ءىىى. جاڭا ساباق
كسرو زامانىندا قازاقستان اۋماعىندا اتوم بومبالارى سىناقتان ءوتتى. ول ءۇشىن ارنايى 18 ملن گا جەر ءبولىنىپ، سەمەي يادرولىق پوليگونى اشىلدى. باستاپقىسىندى ادامدارعا، جانۋارلار مەن تابيعاتقا تىكەلەي زاردابىن تيگىزگەن اشىق سىناقتار جاسالدى. سوسىن ولاردى جەر استىنا جاساي باستادى. اتوم بومبالارىنىڭ جارىلىستارى سۇمدىق اۋىر بولدى. سەمەي ماڭىنداعى رادياسيالىق اسەر ايماعىندا تۇراتىن 500 مىڭداي ادام وسى سىناقتان ازاپ شەكتى.
1949 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن جەر بەتىندە جاسالعان سىناقتاردىڭ زاردابى اسىرەسە مول بولعانى راس. بۇل ايماقتاعى اۋرۋلاردىڭ ەسەپ - قيسابى 1990 جىلعا دەيىن مۇقيات جاسىرىلىپ كەلدى. وبلىستا ونكولوگيالىق، جۇرەك - قان تامىر، جۇيكە جانە پسيحيكالىق اۋرۋلار سانى كۇرت ءوستى. ازاپ شەگىپ، ءولىم قۇشقان ادامدار قانشاما. وتباسىلارىندا كەمتار بالالار كوبەيدى. بۇنىڭ ءوزى قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە تونگەن زور ءقاۋىپ بولاتىن 1980 جىلداردىڭ اياعىنا قاراي حالىقتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلىپ، شەگىنە جەتكەن ەدى.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى قۇرادى. ولاردىڭ 116 - سى اشىق بولدى، ياعني جەر بەتىندەگى نەمەسە اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى.
1989 جىلدىڭ اقپانىندا سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن تابۋ ءۇشىن كۇرەستى باستاۋعا ۇيعارعان «نيەۆادا — سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگىسى وتكىزىلدى. ونى باسقارعان – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ. سول جىلدىڭ 6 تامىزىندا سەمەي وبلىسىنىڭ قاراۋىل اۋىلىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاۋ جونىندەگى ۇسىنىستى كسرو جانە اقش پرەزيدەنتتەرىنە ۇندەۋ قابىلداندى. وندا بىلاي دەلىنگەن بولاتىن: «سايىن دالامىز يادرولىق جارىلىستاردان قالتىراپ ءبىتتى، سوندىقتان دا وندا ارى قاراي ءۇنسىز قالۋ مۇمكىن ەمەس. 40 جىل ىشىندە بۇل ارادا مىڭداعان حيروسيمالار جارىلدى. ءبىز كەلەشەكتى قاۋىپپەن كۇتۋدەمىز. ۋايىمسىز وتىرىپ، سۋ مەن تاماق ءىشۋ، ومىرگە نارەستە اكەلۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ بارادى. قازاقستانداعى يادرولىق قارۋدى توقتاتۋ ءۇشىن، ءوز ۇيىمىزدە بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ورناتۋ ءۇشىن، ءوز قۇقىقتارىمىز ءۇشىن كۇرەسۋ ماقساتىندا ءبىز «نيەۆادا — سەمەي» قوزعالىسىن قۇردىق».
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز تىعىلىپ كەلگەن حالىق ءبىر داۋىستان «يادرولىق قارۋعا جول جوق!»، «سىناقتار توقتاتىلسىن» دەپ مالىمدەدى. يادرولىق سىناقتاردىڭ قاتەرى جونىندە بارلىق بۇقارالىق اقپاراتتارى قۇرالدارىندا، تەليەۆيدەنيە مەن گازەتتەردە اڭگىمە بولا باستادى. ءتۇرلى ەلدەردىڭ پارلامەنتتەرى ءوز سەسسيالارىندا قوزعالىس ۇراندارىن تالقىلاپ جاتتى. رادياسيالىق ساۋلەلەردىڭ زارداپتارى جايلى دارىگەرلەر مەن عالىمداردىڭ اشىق اڭگىمە قوزعاۋعا باتىلدارى جەتتى. بۇقارانىڭ قىسىمىمەن سەمەي پوليگونىنداعى سىناقتار سانى ازايا باستاعان ەدى. حالىقتىڭ باستاماسىمەن تۇڭعىش رەت كسرو ۇكىمەتى يادرولىق قارۋدى سىناۋعا تىيىم سالۋ – موراتوريي جاساۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيادا ەل اۋاعى يادروسىز ايماق دەپ جاريالاندى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىق شىعارعان كۇنى – 1991 جىلدىڭ 28 تامىزى.
ءسويتىپ تياناقتىلىق پەن ەلىمتالدىق كورسەتكەن قازاق حالقى ءوز ماقساتىنا جەتتى: ەڭ ۇلكەن پوليگون جابىلىپ، اتوم قارۋىنان باس تارتۋ ارەكەتى جاسالا باستادى. سەمەي پوليگونى جابىلعاننان كەيىن رەسەيدىڭ، اقش پەن فرانسيانىڭ پوليگوندارىندا يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوريي جاريالاندى.
1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سەمەي يادرولىق پوليگونى جابىلىپ، 1992 جىلدىڭ مامىرىندا ونىڭ بازاسىندا كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرىلدى.
تۇڭعىش اتومدىق جارىلىستىڭ راديواكتيۆتى ونىمدەرى ايماقتىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرىن جاۋىپ قالدى. كورشى قونعان اسكەري وبەكتىدە نە بولىپ جاتقانى تۋرالى تيتىمدەي تۇسىنىگى جوق جاقىنداعى اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى رادياسيالىق ساۋلەنىڭ سۇمدىق دوزاسىن الدى. حالىققا سىناق تۋرالى ەسكەرتىلمەگەن دە ەدى.
يادرولىق جارىلىستار تۋرالى حالىققا 1953 جىلدان باستاپ قانا ەسكەرتىلە باستادى. وندا ادامدار مەن مالدى راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ تارالۋ ايماعىنان ۋاقىتشا كوشىرۋ، ولاردى قارابايىر قورعانىش وبەكتىلەرىنە، ورلارعا نەمەسە كەپەلەرگە جاسىرۋ كوزدەلدى. الايدا جارىلىستان كەيىن ادامدار رادياسيادان بىلعانعان جەرلەردەگى ءوز ۇيلەرىنە ورالىپ وتىردى.
جارىلىس تولقىنى كوپتەگەن ۇيلەر تەرەزەسىنىڭ شىنىسىن ۇشىرىپ جىبەرگەن، كەيبىر ۇيلەردىڭ قابىرعالارى قيرادى. كەيىنىرەك سىناق الدىندا ۋاقىتشا كوشىرىلگەن ادامدار پوليگون جانىنداعى تۋعان جەرلەرىنە قايتىپ ورالا باستاعاندا، ولاردىڭ كوبىسى ءۇيىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدى، نە قاقىراپ كەتكەن قابىرعالاردى كوردى.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ اسەرى تۋرالى العاشقى شىن دا جۇيەلى دەرەكتەر قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى جۇرگىزگەن كەڭ اۋقىمدى مەديسينالىق - ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە الىندى.
زەرتتەۋلەردى، عىلىمي ەكسپەديسيالاردى پروفەسسور ب. اتشاباروۆ باسقاردى.
رادياسيانىڭ ادامعا ىقپالىنىڭ مەحانيزمى قازىرگى كەزدە ەداۋىر جاقسى پارىقتالعان. بۇل ورايدا ەڭ ءقاۋىپتىسى – يوندالاتىن رادياسيانىڭ ىقپالى گەندىك كودتى داۋاسىز وزگەرىستەرگە سوقتىرۋعا مۇمكىن ەكەندىگى.
1949 جىلعى العاشقى جەر بەتىندەگى جارىلىستان باستاپ سەمەي جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ رادياسيالىق ساۋلەلەنۋدىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان باسقا اۋماقتاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا سىرقات سانىنىڭ ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. بۇلار وكپە مەن ءسۇت بەزدەرىنىڭ راگى، ليمفوگەموبلاستوز جانە باسقا دا قاتەرلى ىسىكتى پاتولوگيالارى. جالپى العاندا راك ىسىگى سىناقتار باستالعالى بەرى ءۇش ەسە ءوستى.
سەمەي پوليگونىنا جاقىن ناق سول اۋدانداردا جەتىلۋىندەگى ءارتۇرلى اۋىتقۋلار، تاندىك جانە ەستىك كەمشىلىكتەر ءارقيلى سابيلەر دۇنيەگە ەرەكشە كوپ كەلەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، سونى ءبارى ناق قىسقا مەرزىمدى جانە قالدىقتى رادياسيانىڭ كەسىرىنەن بولاتىن گەنەتيكالىق مۋتاسيامەن بايلانىستى. ادامدار عانا ەمەس، جەر دە ازاپ شەگەدى. جىلما - جىل راديونۋكليدتەردىڭ جينالا بەرۋى جەردىڭ قۇنارلىعىن ازايتادى. جەردە وراسان زور ميكروەلەمەنتتەر: تەمىر، مىس، ماگنيي جانە باسقا مەتالدار ءارتۇرلى ءداندى داقىلدار ادام ورگانيزمىنە سىڭەدى.
ءىV. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرگەنىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
اتوم سىناق پوليگونىنىڭ زيانى
سىناق پوليگونىن جابۋداعى ماقسات
ادامزات بالاسىنا پوليگوننىڭ زاردابى قانداي؟
«نيەۆادا - سەمەي»قوزعالىسنىڭ جەتەكشىسى كىم؟
كەستەنى تولتىرۋ.
V. بەكىتۋ كەزەڭى:
- قورشاعان ورتا دەگەن نە؟
- قوزعالىس نەگە «نيەۆادا -- سەمەي»دەپ اتالعان؟
- ول ۇيىمنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى قانداي؟
- سەمەي اتوم پوليگونى قاشان جابىلعان؟
- ادامدارعا پوليگوننىڭ قانداي زيانى بولدى؟
Vءىىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ كەزەڭى: 108 - 1109 - بەتتەردى وقۋ، مازمۇنى. سىناق پوليگونى تۋرالى ماقالالار جيناقتاۋ.
باعالاۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: « گرافيكالىق وبەكتىلەردى جانە كوركەم جازۋلاردى كىرىستىرۋ»
