مىنەز - ادام كورسەتكىشى
تاقىرىبى: مىنەز - ادام كورسەتكىشى (تاربيە ساعاتى)
سىنىبى: 4 سىنىپ
ماقساتى:
• وقۋشىلاردىڭ مىنەز - قۇلىق تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. مىنەزدەگى جەتىستىكتەر مەن مىندەردى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
• جاقسى مىنەز قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋ؛
• ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اڭگىمەلەسۋ، سۇراق - جاۋاپ، ويىن
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پروەكتور، ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىن جىلدار، تاعام، ايلار ارقىلى سالىستىرۋ سۋرەتتەرى، ت. ب. ).
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
شاتتىق شەڭبەرى: «سەنى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن، سەبەبى...»
جاقسى مىنەز، جىلى ءسوز - جان ءدارۋى،
جىگىتتىڭ كەرەك مۇنى اڭعارۋى.
بەيپىل سويلەپ، تىك مىنەز تانىتقاننىڭ
تىپتەن وڭاي اداسىپ، ساندالۋى.
مىنەزدەر بار جاقسى - جامان، ءار الۋان،
ادەپتىلىك ادىلدىكتەن ءنار العان.
كەڭ بولعاننىڭ كەم بولعانىن كورمەدىم،
تەڭىزگە ۇقساپ تاسىپ جاتقان شاراڭنان.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
مىنەز – ادام بويىنداعى قاسيەتتەر مەن ەرەكشەلىكتەردىڭ جيىنتىعى. وسى قاسيەتتەر مەن ەرەكشەلىكتەر ءار كەزدە ءارتۇرلى قاتىناستارعا بايلانىستى بايقالادى. مىنەز گرەكشە - حاراكتەر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. وزىنە دەگەن قاتىناس: ءوزىمشىل، سىنشىل، زاتتارعا ۇقىپتى، قىزمەتىنە ادال بولۋى مۇمكىن.
ويلانايىق، پىكىرلەسەيىك
• نەلىكتەن «مىنەز - ادام كورسەتكىشى» بولادى دەپ ويلايسىز؟
• ادامنىڭ جاقسى مىنەزىنە نەلەر جاتادى؟
• مىنەزى جامان ادامدا جاقسى قاسيەت بولا ما؟
• جامان مىنەزدى قالاي تۇزەۋگە بولادى دەپ، ويلايسىز؟
وسى بەرىلگەن سۇراقتارعا وقۋشىلار شىنايى تۇردە جاۋاپتارىن ايتىپ، مىنەزدىڭ جاقسى - جامان تۇرلەرىن، جامان مىنەزدىڭ ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنە كەدەرگى كەلتىرەتىنىن، جاقسى مىنەزدىڭ ءاردايىم جاقسىلىققا اپاراتىنىن ايتىپ وتەدى.
اباي
ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،
ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم،
مىنەزىمە كوز سالدىم،
تەكسەرۋگە ويلاندىم.
وزىمە - ءوزىم جاقپادىم،
ەندى قايدا سىيا الدىم؟
بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس.
ارشىپ الىپ تاستاۋعا،
اسپانداعى ساز ەمەس.
ءبارى بولدى وزىمنەن،
ءتاڭىرىم سالعان ناز ەمەس.
وسىنشاما اقىماق بولعانىم
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
عادىلەتتى جۇرەكتىڭ
ادىلەتىن بۇزىپپىن.
اقىل مەنەن بىلىمنەن
ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن؛
ايلا مەنەن امالدى
مەرۋەرتتەي ءتىزىپپىن؛
جالماۋىزداي جالاڭداپ،
ار، ۇياتتان كۇسىپپىن؛
قۋلىق پەنەن سۇمدىققا
قۇلادىنداي ۇششىپپىن؛
«ءسىز بىلەسىز» دەگەندە
كۇنگە كۇيىپ، ءپىسىپپىن؛
ماقتانباسقا ماقتانىپ،
دەپ ءجۇرىپپىن «پىسىقپىن».
• اباي ايتقانداي ادام بويىنداعى مىندەردىڭ بۇگىنگى كۇندەگى كورىنىستەرى قانداي؟
• ءوز بويىڭىزداعى ءمىنىڭىز تۋرالى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟
«ادامنىڭ مىنەزىن تۇزەۋگە بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»- دەپ تاۋسىلىپتى اباي. سىزدەر شە، كەلىسەر مە ەدىڭدەر؟
(وقۋشىلاردىڭ پىكىرلەرى تىڭدالادى)
تۋعان جىلىڭنىڭ اسەرى
قازاقشا جىل قايىرۋ بويىنشا ادام جاسىنىڭ ون ەكى جىلى ءبىر مۇشەل بولىپ سانالادى. الايدا ادام ءوزىنىڭ العاشقى مۇشەلىنە 13 جاسىندا تولادى دا، كەلەسى مۇشەلىن وعان ون ەكى جىلدى قوسۋ ارقىلى انىقتاپ، قالعان مۇشەلدەرىن ءاربىر مۇشەل جاسقا ون ەكى جىلدان قوسۋ ارقىلى ءبىلىپ وتىرادى. قازاقشا جىل قايىرۋعا سايكەس 12 جىل 12 جانۋاردىڭ اتىمەن اتالعان. جۇلدىزناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا كىم قاي جىلى تۋدى، ونىڭ مىنەز - قۇلقى سول جىل اتالعان جانۋاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا ۇقسايتىن بولادى. ءالقيسسا، ەندىگى اڭگىمە ادامنىڭ تۋعان جىلىنا تۇسپا - تۇس كەلەتىن مىنەز - قۇلىق نىشاندارى حاقىندا.
1. تىشقان جىلى تۋىلعاندار
ولار ءۇستى - باسىن تازا ۇستاپ، ساق جۇرەدى. دۋمان - توي، ىردۋ - دىردۋدان بويىن اۋلاق سالۋعا تىرىسادى. مىنەزى – تاكاپپار، ءسال نارسەگە وكپەلەگىش.
2. سيىر جىلى تۋىلعاندار
ۇستامدى كەلەدى. تۋعان-تۋىستارىنىڭ، ءوزىنىڭ قايعىسىنا قاتتى كۇيزەلىپ، كىمگە بولسىن كومەگىن ايامايدى. كەيدە بۇل قىلىعى وزىنە زيانىن تيگىزەدى. ادامدار بۇلاردىڭ جاقسىلىعىن تەز ۇمىتادى، الايدا قيىس باسسا، وعان تۇسىنىستىكپەن قارايدى.
3. بارىس جىلى تۋىلعاندار
قىزبا مىنەزدى، اشۋلان - شاق، باسقاعا بيلىك جۇرگىزگەندى ۇناتادى، ەشنارسەگە كوڭىلى تولمايدى، ءبىر ءىستى قولعا السا، بوگەت بولعان ادامداردى ۇناتپايدى، ولاردى بەتتەن الىپ، رەنجىتىپ تاستايدى.
4. قويان جىلى تۋىلعاندار
قورقاق. كەز - كەلگەن نارسەدەن ۇرەيلەنەدى، سىر ساق - تاۋعا ولاق. ماڭىزدى ىستە ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداي المايدى. قاشاندا كوڭىل - كۇيىنە قاراي ارەكەت ەتەتىن جان.
5. ۇلۋ جىلى تۋىلعاندار
تۇيىق مىنەزدى، بارىنشا قاراپايىم كورىنۋگە تىرىساتىن، بايسالدى، قۇپيانى ساقتاي بىلەتىن، كوبىنەسە ءۇن - ءسىز ءجۇرۋدى ۇناتاتىن ادام. ونىڭ قولىنان ۇلكەن ىستەردى اتقارۋ كەلەدى، قاي ءىستى دە ءوز اقىلىمەن، وڭاشا شەشۋگە ۇمتىلادى.
6. جىلان جىلى تۋىلعاندار
سىرت كوزگە ۇياڭ، ماڭىزدى ىستەردەن قاشقاقتاپ جۇرەدى. قويىلعان ساۋالعا ناقتى جاۋاپ قايتارمايدى. تايساقتاپ جاۋاپ بەرەدى. باسىنا پالە بولىپ جابىساتىن نارسە – ءتىلى. شامىنا تيسە، ۇياڭدىعىن قويىپ، شىنايى مىنەز - قۇلقىن كورسەتەدى. جانىڭدى جارالاپ العىڭ كەلمەسە جىلانداردان اۋلاق ءجۇر.
7. جىلقى جىلى تۋىلعاندار
ولار – «جۇمىس اتى» سياقتى. جۇمىستان ەشقاشان دا جالىقپاي، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ءبىر تىنىم تاپپايدى. ايتەۋىر، كۇنى بويى تىپىرلاپ، مازاسىز كۇي كەشەدى.
8. قوي جىلى تۋىلعاندار
ءسال نارسەگە اشۋلانادى، قيسايعان بەتىنەن قايتپايدى. سونداي ساتتەردە وزىنە دە، جانىندا جۇرگەندەرگە دە ءقاۋىپتى. ءوزىن جارعا جىعاتىن مىنەزى – شەشىمدى تىم اسىعىس قابىلدايتىندىعى.
9. مەشىن جىلى تۋىلعاندار
ولار - وزىنە - ءوزى عاشىق جان - دار. ءسانقوي، ىردۋ - دىردۋى كوپ كوڭىلدى باس قوسۋلاردى ۇناتادى. ءوزىن وزگەلەردەن ار - تىق سانايدى.
10. تاۋىق جىلى تۋىلعاندار
«ۇيكۇشىك». ءۇي - ۇيەلمەنىنە قامقور بولىپ، كەز-كەلگەن اداممەن تەز ءتىل تابىسادى، وتباسىندا ادال. اقىل - ويى ءبىر باسىنا جەتەرلىك.
11. يت جىلى تۋىلعاندار
مىنەزى سوزشەڭ، تالاس - تارتىس، داۋ-دامايعا لەزدە ارالاسىپ كەتەدى. ونى ءوزى دە بىلمەي قالادى. الايدا ەش - كىمگە زيانى جوق.
12. دوڭىز جىلى تۋىلعاندار
وڭاشا، تابيعات اياسىندا، باۋ - باقشادا ەڭبەك ەتكەندى، كوڭىلدى كەشتەرگە قاتىسقاندى ۇناتادى. كوپ نارسەگە باسىن قاتىرمايدى، ول جونىندە كوپ ويلانبايدى. وتباسىندا بالا-شاعاسى كوپ بولادى.
تۋعان ايىڭنىڭ اسەرى
ءبىر جىلدا ون ەكى اي بار بولسا، ولاردىڭ ءارقايسى كوكتەم، جاز، كۇز، قىس مەزگىلىن بىلدىرەدى. سوعان سايكەس ول كەزدەگى اۋا - رايى قالاي ءار - ءتۇرلى بولسا، سول ايلاردا تۋىلعانداردىڭ دا مىنەز - قۇلقى ءارقيلى. ءبىز ەندى سول جونىندەگى بولجامدارعا نازار اۋدارالىق.
قاڭتار ايىندا تۋىلعاندار ولار – شىدامدى دا جىگەرلى. تاعدىردىڭ قانداي تاۋقىمەتىن تارتسا دا تۋعان - تۋىستارىنا سالماق تۇسىرمەيدى، بارلىق اۋىرتپالىقتى ءوزى كوتەرىپ، قايسارلىق تانىتادى.
اقپان ايىندا تۋىلعاندار ولار – تىك مىنەزدى، ۇستامسىزدىق تانىتاتىن كەزدەرى كوپ. مىنەزى كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. جان - دۇنيەسىنە ءتان قاسيەت: قيىندىقتاردان قورقۋدى بىلمەۋ، تەز شەشىم قابىلداۋ، قانداي شىعىنعا باتسا دا، ونى وتەگەن سوڭ قىنجىلماي ۇمىتىپ كەتۋ. بۇل ايدا تۋىلعاندار كەكشىل، ءوزىن جابىرلەگەندەردى كەشىرە بەرمەيدى، السىزدەردى مەنسىنبەيدى، ۇنەمى اقكوڭىلدىك، مەيىرىمدىلىك تانىتا قويمايدى. بىرەۋدىڭ ارامدىعىن ىشتەي سەزىپ تۇرسا دا، بىلمە - گەن سىڭاي تانىتادى. ءوزى سىي - لاستىق تانىتقان ادامى سىيلاستىقپەن جاۋاپ قايتارماسا، ول تۋىسى ما، دوسى ما، ءبارى ءبىر، كەيدە ونىمەن قارىم - قاتىناسى «قاتىپ» قالادى. نەگىزىنەن، مۇنىڭ ءبارى وسى ايدا تۋىلعان ەر ادامدارعا ءتان. ولار سۇلۋلىقتى، تازالىقتى، اسەم اۋەن، سۋرەتتەردى، تابيعاتتى سۇيەدى.
ناۋرىز ايىندا تۋىلعاندار ولار – وتە سەزىمتال جانە اسەرشىل. تەك ساتسىزدىكتەرگە مويىعىش، بۇل قىزمەتتەگى ءوسۋى - نە باستى كەدەرگى. ەگەردە مويىعىش، ۋايىمشىلدىعىن قويىپ، بىربەتكەيلىك، تاباندىلىق تانىتاتىن بولسا، المايتىن اسۋى از.
ساۋىردە تۋىلعاندار كوكەك (ءساۋىر) ايىندا جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقانداردىڭ مىنەزى – قاتال. ولار ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن باتىلدىق، تاباندىلىق تانىتادى، شەشىمدى تەز قابىلدايدى، وزىنە - ءوزى ەسەپ بەرىپ، قاتەلىگىن، كەمشىلىگىن، جەتىستىگىن سارالاپ، سالماقتاپ وتىرادى. وزدەرىنىڭ تۇرمىس جاعدايى ولاردى قاتتى تولعاندىرادى. ءبىرقالىپتى ءومىر سۇرگەندى قالايدى.
مامىردا دۇنيەگە كەلگەن ايەلدەر كەكشىل، وزىنە جاماندىق جاساعانداردى وڭايلىقپەن كەشىرە المايدى.
ماۋسىم ايىندا تۋىلعاندار ولار – ۋايىمشىل، جانى تەز جارالانعىش، ءوز ىستەرىنە بايىپپەن، سەرگەكتىكپەن قارايتىندار. دارىندىلىق پەن العىرلىق، مەيىرىمدىلىك مىنەز-قۇلقىنا، بويىنا ءتان قاسيەتتەر. جاقىندارى مىنەز - قۇلقىن كوپ تاني بەرمەۋى، ولاردى تۇيىق ساناۋى مۇمكىن. ولار تۋىستارىنىڭ ولاي ويلاۋىنا جول بەرگەنىمەن، سىرت ادامدارمەن اشىق - جارقىن قارىم - قاتىناستا بولادى، شەشىلىپ سويلەسەدى. داۋ - دامايدى ۇناتپايدى، ودان بويىن اۋلاق ۇستايدى.
شىلدە ايىندا تۋىلعاندار ولار - ءوزىمشىل، ۇستامسىز، شىدامسىز بولىپ كەلەدى. تاكاپپار، ءوزىن وزگەلەرگە تاۋەلدى ەتپەيدى. الايدا دوس، جولداس، قۇربىلارىنىڭ ايتقانىنان شىعا المايتىن كونبىس.
تامىز ايىندا تۋىلعاندار ولار – بىربەتكەي، قۋاتتى، اسەرشىل. جەمىستى ەڭبەك ەتەدى، كەيدە اڭعال. بۇل ايدا دۇنيە ەسىگىن اشقان ەرلەر – سەزىمتال، اينالاسىنداعىلاردان ماقتاۋ كۇتەتىن، ءوزىن سىناعانداردى جەك كورەتىن، كوبىنەسە العاشقى وتباسىسى ۇزاققا بارمايتىن جاندار.
قىركۇيەك ايىندا تۋىلعاندار ولار – قىزۋقاندى، اسەرشىل، ماقسات قويعىش، جانجالقوي، اقشانى ۇنەمدەپ جۇمسايتىن، ءوزىن - ءوزى جاقسى كورەتىن، ەسەپكە وتە جۇيرىك جاندار. ۇنەمى الدىنا بەلگىلى ءبىر ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ جۇرەدى.
قازان ايىندا تۋىلعاندار ولار – قاراپايىم. بۇل ولاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى. قازاندا تۋىلعان ەرلەر وتىرىككە جاقىن، ونىڭ ءسوزىنىڭ قايسى شىن، قايسى جالعان، سەزۋ قيىن. اقىلدى دا دوستىقتى جوعارى باعالايتىن، قارجىمەن بايىپتى جۇمىس ىستەيتىن، شەشىمدى كوپ ويلانىپ قابىلدايتىن، ونىڭ الدىندا اقىلدى ادامدارمەن سويلەسىپ الاتىن، الايدا كوبىنەسە ءوز كوزقاراسىن دۇرىس سانايتىن ادامدار. قازاندا تۋىلعان ايەلدەر – ءپرينسيپشىل. ساتقىن - دىق پەن ەكىجۇزدىلىكتى كەشىرمەيتىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى، ءومىر بويى شاڭىراعىنىڭ شايقالماۋى ءۇشىن كۇرەسەتىن جاندار. ءۇي شارۋاسىنا پىسىق. ءوزىن سىناعانداردى جەك كورەدى.
قاراشا ايىندا تۋىلعاندار بۇلار – ەسەپكە جۇيرىك، ءوز تۇرمىس جاعدايى ءۇشىن ۇنامسىز ىستەرگە دە باراتىن، قاسىنداعىلارعا ساراڭ بولعانىمەن، سوڭعى اقشاسىنا قىدىرۋعا ءازىر ادام - دار. سودان قارجى تاپشىلىعىن ءجيى كورەدى، ءبىراقتا ودان قورىتىندى شىعار - مايدى. جەلتوقسان ايىندا تۋ - ىلعاندار ولار – سەزىمتال جانە كوڭىلشەك. جەلتوقساندا كىندىك قانى تامعان ەرلەر اشۋلانعاندا ءوزىن - ءوزى ۇستاپ تۇرا المايدى. سودان ءسال نارسەگە قاباق شىتىپ، ايقاي - شۋ شىعارۋى مۇمكىن. مىنەزىندە ۇرىنشاقتىق بار. جاعىم - سىز جايلارعا ءجيى سەبەپ - كەر بولادى. ءبىرقالىپتى ومىردەن تەز جالىعادى، قىزۋقاندى، وتە ءناپسىقۇمار، دوس - جولداستارىنىڭ كوپ بولعانىن قالايدى.
تاعام ارقىلى مىنەز - قۇلىقتى انىقتاۋ
1. ءتاتتىنى ۇناتاتىندار – سترەستى يگەرە الاتىن ىسكەر، ماقسات - مۇددەسى ايقىن ادامدار. ولاردىڭ ميلارى اقاۋسىز جۇمىس ىستەيدى.
2. ەت جەگىشتەر – رەزونوپەرلەر، مەيىرىمسىزدەر دەپ تە ەسەپتەلەدى. ولار ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن نەدەن بولسا دا تايىنبايدى. وتباسىندا مازاسىز، كۇدىكشىل.
3. ۇن تاعامدارى مەن ۇننان دايىندالعان اشەكەيلى ونى-مۇنىلاردى ءسۇيسىنىپ جەيتىندەر وزگەگە جاماندىق جاسامايدى. قۇلشىنىسى كەم، بولبىرلاۋ كەلەدى. جۇرتتىڭ ارەكەتتەرىن تالقىلاپ وتىرۋعا بەيىم. جۇمىس ورنىن كوپ وزگەرتەدى. وتباسىندا موماقان، ۇيدەگىلەردىڭ ايتىپ جاتقان سىن - ەسكەرتپەلەرىن جۇرە تىڭدايدى.
4. تاپتىرا بەرمەيتىن ەكزوتيكالىق تاعامدار مەن اششى تۇزدىقتار، دامدەۋىشتەرگە اۋەستەر – اقىلسىز، ۇشقالاق، كىرپياز، وتىرىككە بەيىم كەلەدى. سىن كوتەرمەيدى، وكپەشىل، فانتاستيكالىق كىتاپتار وقيدى، ساياحاتشىل. دوستىققا ءونىمسىز. جاقسى باسشى ەمەس. وعان قانشاما اقشا قۇيىلىپ جاتقانىمەن سۋسىپ قولىندا تۇرمايدى.
5. كارتوپ جەگىشتەر – فلەگماتيكتەر، جاتىپىشەرلەر، ءبىراق قولعا العان ىستەرى ءونىمدى. بىردەن شەشىم قابىلدامايدى. ءبىر ماسەلەنى شەشسە، ول تياناقتى. ساليقالى ءماندى كىتاپتار وقيدى، فيلوسوفيالىق وي ايتۋدان دا قاشپايدى. عىلىمي تەلەديدارلاردى كورەدى. 6. ءبارىن دە جەي بەرەتىندەر جان - جاقتى كەلەدى. ولار ەڭبەكقور. بالالارىن دا سولاي تاربيەلەيدى. ۇزاق ءومىر سۇرەدى، اۋىرسا تەز جازىلىپ كەتەدى.
سەرگىتۋ ءساتى.
وقۋشىلار كەستە تولتىرىپ، ول تۋرالى ءوز ويلارىن ايتادى.
مىنەزىمنىڭ جاقسى جاقتارى ---------------------
مىنەزىمنىڭ مىندەرى -----------------------
«جاقسى مىنەز بىتپەس بايلىعىڭ، جامان مىنەز - ومىرلىك ازابىڭ» دەگەن قاناتتى سوزدەرمەن بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
سىنىبى: 4 سىنىپ
ماقساتى:
• وقۋشىلاردىڭ مىنەز - قۇلىق تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. مىنەزدەگى جەتىستىكتەر مەن مىندەردى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
• جاقسى مىنەز قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋ؛
• ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اڭگىمەلەسۋ، سۇراق - جاۋاپ، ويىن
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پروەكتور، ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىن جىلدار، تاعام، ايلار ارقىلى سالىستىرۋ سۋرەتتەرى، ت. ب. ).
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
شاتتىق شەڭبەرى: «سەنى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن، سەبەبى...»
جاقسى مىنەز، جىلى ءسوز - جان ءدارۋى،
جىگىتتىڭ كەرەك مۇنى اڭعارۋى.
بەيپىل سويلەپ، تىك مىنەز تانىتقاننىڭ
تىپتەن وڭاي اداسىپ، ساندالۋى.
مىنەزدەر بار جاقسى - جامان، ءار الۋان،
ادەپتىلىك ادىلدىكتەن ءنار العان.
كەڭ بولعاننىڭ كەم بولعانىن كورمەدىم،
تەڭىزگە ۇقساپ تاسىپ جاتقان شاراڭنان.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
مىنەز – ادام بويىنداعى قاسيەتتەر مەن ەرەكشەلىكتەردىڭ جيىنتىعى. وسى قاسيەتتەر مەن ەرەكشەلىكتەر ءار كەزدە ءارتۇرلى قاتىناستارعا بايلانىستى بايقالادى. مىنەز گرەكشە - حاراكتەر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. وزىنە دەگەن قاتىناس: ءوزىمشىل، سىنشىل، زاتتارعا ۇقىپتى، قىزمەتىنە ادال بولۋى مۇمكىن.
ويلانايىق، پىكىرلەسەيىك
• نەلىكتەن «مىنەز - ادام كورسەتكىشى» بولادى دەپ ويلايسىز؟
• ادامنىڭ جاقسى مىنەزىنە نەلەر جاتادى؟
• مىنەزى جامان ادامدا جاقسى قاسيەت بولا ما؟
• جامان مىنەزدى قالاي تۇزەۋگە بولادى دەپ، ويلايسىز؟
وسى بەرىلگەن سۇراقتارعا وقۋشىلار شىنايى تۇردە جاۋاپتارىن ايتىپ، مىنەزدىڭ جاقسى - جامان تۇرلەرىن، جامان مىنەزدىڭ ادامنىڭ ءىس - ارەكەتىنە كەدەرگى كەلتىرەتىنىن، جاقسى مىنەزدىڭ ءاردايىم جاقسىلىققا اپاراتىنىن ايتىپ وتەدى.
اباي
ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،
ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم،
مىنەزىمە كوز سالدىم،
تەكسەرۋگە ويلاندىم.
وزىمە - ءوزىم جاقپادىم،
ەندى قايدا سىيا الدىم؟
بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس.
ارشىپ الىپ تاستاۋعا،
اسپانداعى ساز ەمەس.
ءبارى بولدى وزىمنەن،
ءتاڭىرىم سالعان ناز ەمەس.
وسىنشاما اقىماق بولعانىم
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
عادىلەتتى جۇرەكتىڭ
ادىلەتىن بۇزىپپىن.
اقىل مەنەن بىلىمنەن
ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن؛
ايلا مەنەن امالدى
مەرۋەرتتەي ءتىزىپپىن؛
جالماۋىزداي جالاڭداپ،
ار، ۇياتتان كۇسىپپىن؛
قۋلىق پەنەن سۇمدىققا
قۇلادىنداي ۇششىپپىن؛
«ءسىز بىلەسىز» دەگەندە
كۇنگە كۇيىپ، ءپىسىپپىن؛
ماقتانباسقا ماقتانىپ،
دەپ ءجۇرىپپىن «پىسىقپىن».
• اباي ايتقانداي ادام بويىنداعى مىندەردىڭ بۇگىنگى كۇندەگى كورىنىستەرى قانداي؟
• ءوز بويىڭىزداعى ءمىنىڭىز تۋرالى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟
«ادامنىڭ مىنەزىن تۇزەۋگە بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»- دەپ تاۋسىلىپتى اباي. سىزدەر شە، كەلىسەر مە ەدىڭدەر؟
(وقۋشىلاردىڭ پىكىرلەرى تىڭدالادى)
تۋعان جىلىڭنىڭ اسەرى
قازاقشا جىل قايىرۋ بويىنشا ادام جاسىنىڭ ون ەكى جىلى ءبىر مۇشەل بولىپ سانالادى. الايدا ادام ءوزىنىڭ العاشقى مۇشەلىنە 13 جاسىندا تولادى دا، كەلەسى مۇشەلىن وعان ون ەكى جىلدى قوسۋ ارقىلى انىقتاپ، قالعان مۇشەلدەرىن ءاربىر مۇشەل جاسقا ون ەكى جىلدان قوسۋ ارقىلى ءبىلىپ وتىرادى. قازاقشا جىل قايىرۋعا سايكەس 12 جىل 12 جانۋاردىڭ اتىمەن اتالعان. جۇلدىزناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا كىم قاي جىلى تۋدى، ونىڭ مىنەز - قۇلقى سول جىل اتالعان جانۋاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا ۇقسايتىن بولادى. ءالقيسسا، ەندىگى اڭگىمە ادامنىڭ تۋعان جىلىنا تۇسپا - تۇس كەلەتىن مىنەز - قۇلىق نىشاندارى حاقىندا.
1. تىشقان جىلى تۋىلعاندار
ولار ءۇستى - باسىن تازا ۇستاپ، ساق جۇرەدى. دۋمان - توي، ىردۋ - دىردۋدان بويىن اۋلاق سالۋعا تىرىسادى. مىنەزى – تاكاپپار، ءسال نارسەگە وكپەلەگىش.
2. سيىر جىلى تۋىلعاندار
ۇستامدى كەلەدى. تۋعان-تۋىستارىنىڭ، ءوزىنىڭ قايعىسىنا قاتتى كۇيزەلىپ، كىمگە بولسىن كومەگىن ايامايدى. كەيدە بۇل قىلىعى وزىنە زيانىن تيگىزەدى. ادامدار بۇلاردىڭ جاقسىلىعىن تەز ۇمىتادى، الايدا قيىس باسسا، وعان تۇسىنىستىكپەن قارايدى.
3. بارىس جىلى تۋىلعاندار
قىزبا مىنەزدى، اشۋلان - شاق، باسقاعا بيلىك جۇرگىزگەندى ۇناتادى، ەشنارسەگە كوڭىلى تولمايدى، ءبىر ءىستى قولعا السا، بوگەت بولعان ادامداردى ۇناتپايدى، ولاردى بەتتەن الىپ، رەنجىتىپ تاستايدى.
4. قويان جىلى تۋىلعاندار
قورقاق. كەز - كەلگەن نارسەدەن ۇرەيلەنەدى، سىر ساق - تاۋعا ولاق. ماڭىزدى ىستە ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداي المايدى. قاشاندا كوڭىل - كۇيىنە قاراي ارەكەت ەتەتىن جان.
5. ۇلۋ جىلى تۋىلعاندار
تۇيىق مىنەزدى، بارىنشا قاراپايىم كورىنۋگە تىرىساتىن، بايسالدى، قۇپيانى ساقتاي بىلەتىن، كوبىنەسە ءۇن - ءسىز ءجۇرۋدى ۇناتاتىن ادام. ونىڭ قولىنان ۇلكەن ىستەردى اتقارۋ كەلەدى، قاي ءىستى دە ءوز اقىلىمەن، وڭاشا شەشۋگە ۇمتىلادى.
6. جىلان جىلى تۋىلعاندار
سىرت كوزگە ۇياڭ، ماڭىزدى ىستەردەن قاشقاقتاپ جۇرەدى. قويىلعان ساۋالعا ناقتى جاۋاپ قايتارمايدى. تايساقتاپ جاۋاپ بەرەدى. باسىنا پالە بولىپ جابىساتىن نارسە – ءتىلى. شامىنا تيسە، ۇياڭدىعىن قويىپ، شىنايى مىنەز - قۇلقىن كورسەتەدى. جانىڭدى جارالاپ العىڭ كەلمەسە جىلانداردان اۋلاق ءجۇر.
7. جىلقى جىلى تۋىلعاندار
ولار – «جۇمىس اتى» سياقتى. جۇمىستان ەشقاشان دا جالىقپاي، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ءبىر تىنىم تاپپايدى. ايتەۋىر، كۇنى بويى تىپىرلاپ، مازاسىز كۇي كەشەدى.
8. قوي جىلى تۋىلعاندار
ءسال نارسەگە اشۋلانادى، قيسايعان بەتىنەن قايتپايدى. سونداي ساتتەردە وزىنە دە، جانىندا جۇرگەندەرگە دە ءقاۋىپتى. ءوزىن جارعا جىعاتىن مىنەزى – شەشىمدى تىم اسىعىس قابىلدايتىندىعى.
9. مەشىن جىلى تۋىلعاندار
ولار - وزىنە - ءوزى عاشىق جان - دار. ءسانقوي، ىردۋ - دىردۋى كوپ كوڭىلدى باس قوسۋلاردى ۇناتادى. ءوزىن وزگەلەردەن ار - تىق سانايدى.
10. تاۋىق جىلى تۋىلعاندار
«ۇيكۇشىك». ءۇي - ۇيەلمەنىنە قامقور بولىپ، كەز-كەلگەن اداممەن تەز ءتىل تابىسادى، وتباسىندا ادال. اقىل - ويى ءبىر باسىنا جەتەرلىك.
11. يت جىلى تۋىلعاندار
مىنەزى سوزشەڭ، تالاس - تارتىس، داۋ-دامايعا لەزدە ارالاسىپ كەتەدى. ونى ءوزى دە بىلمەي قالادى. الايدا ەش - كىمگە زيانى جوق.
12. دوڭىز جىلى تۋىلعاندار
وڭاشا، تابيعات اياسىندا، باۋ - باقشادا ەڭبەك ەتكەندى، كوڭىلدى كەشتەرگە قاتىسقاندى ۇناتادى. كوپ نارسەگە باسىن قاتىرمايدى، ول جونىندە كوپ ويلانبايدى. وتباسىندا بالا-شاعاسى كوپ بولادى.
تۋعان ايىڭنىڭ اسەرى
ءبىر جىلدا ون ەكى اي بار بولسا، ولاردىڭ ءارقايسى كوكتەم، جاز، كۇز، قىس مەزگىلىن بىلدىرەدى. سوعان سايكەس ول كەزدەگى اۋا - رايى قالاي ءار - ءتۇرلى بولسا، سول ايلاردا تۋىلعانداردىڭ دا مىنەز - قۇلقى ءارقيلى. ءبىز ەندى سول جونىندەگى بولجامدارعا نازار اۋدارالىق.
قاڭتار ايىندا تۋىلعاندار ولار – شىدامدى دا جىگەرلى. تاعدىردىڭ قانداي تاۋقىمەتىن تارتسا دا تۋعان - تۋىستارىنا سالماق تۇسىرمەيدى، بارلىق اۋىرتپالىقتى ءوزى كوتەرىپ، قايسارلىق تانىتادى.
اقپان ايىندا تۋىلعاندار ولار – تىك مىنەزدى، ۇستامسىزدىق تانىتاتىن كەزدەرى كوپ. مىنەزى كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. جان - دۇنيەسىنە ءتان قاسيەت: قيىندىقتاردان قورقۋدى بىلمەۋ، تەز شەشىم قابىلداۋ، قانداي شىعىنعا باتسا دا، ونى وتەگەن سوڭ قىنجىلماي ۇمىتىپ كەتۋ. بۇل ايدا تۋىلعاندار كەكشىل، ءوزىن جابىرلەگەندەردى كەشىرە بەرمەيدى، السىزدەردى مەنسىنبەيدى، ۇنەمى اقكوڭىلدىك، مەيىرىمدىلىك تانىتا قويمايدى. بىرەۋدىڭ ارامدىعىن ىشتەي سەزىپ تۇرسا دا، بىلمە - گەن سىڭاي تانىتادى. ءوزى سىي - لاستىق تانىتقان ادامى سىيلاستىقپەن جاۋاپ قايتارماسا، ول تۋىسى ما، دوسى ما، ءبارى ءبىر، كەيدە ونىمەن قارىم - قاتىناسى «قاتىپ» قالادى. نەگىزىنەن، مۇنىڭ ءبارى وسى ايدا تۋىلعان ەر ادامدارعا ءتان. ولار سۇلۋلىقتى، تازالىقتى، اسەم اۋەن، سۋرەتتەردى، تابيعاتتى سۇيەدى.
ناۋرىز ايىندا تۋىلعاندار ولار – وتە سەزىمتال جانە اسەرشىل. تەك ساتسىزدىكتەرگە مويىعىش، بۇل قىزمەتتەگى ءوسۋى - نە باستى كەدەرگى. ەگەردە مويىعىش، ۋايىمشىلدىعىن قويىپ، بىربەتكەيلىك، تاباندىلىق تانىتاتىن بولسا، المايتىن اسۋى از.
ساۋىردە تۋىلعاندار كوكەك (ءساۋىر) ايىندا جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقانداردىڭ مىنەزى – قاتال. ولار ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن باتىلدىق، تاباندىلىق تانىتادى، شەشىمدى تەز قابىلدايدى، وزىنە - ءوزى ەسەپ بەرىپ، قاتەلىگىن، كەمشىلىگىن، جەتىستىگىن سارالاپ، سالماقتاپ وتىرادى. وزدەرىنىڭ تۇرمىس جاعدايى ولاردى قاتتى تولعاندىرادى. ءبىرقالىپتى ءومىر سۇرگەندى قالايدى.
مامىردا دۇنيەگە كەلگەن ايەلدەر كەكشىل، وزىنە جاماندىق جاساعانداردى وڭايلىقپەن كەشىرە المايدى.
ماۋسىم ايىندا تۋىلعاندار ولار – ۋايىمشىل، جانى تەز جارالانعىش، ءوز ىستەرىنە بايىپپەن، سەرگەكتىكپەن قارايتىندار. دارىندىلىق پەن العىرلىق، مەيىرىمدىلىك مىنەز-قۇلقىنا، بويىنا ءتان قاسيەتتەر. جاقىندارى مىنەز - قۇلقىن كوپ تاني بەرمەۋى، ولاردى تۇيىق ساناۋى مۇمكىن. ولار تۋىستارىنىڭ ولاي ويلاۋىنا جول بەرگەنىمەن، سىرت ادامدارمەن اشىق - جارقىن قارىم - قاتىناستا بولادى، شەشىلىپ سويلەسەدى. داۋ - دامايدى ۇناتپايدى، ودان بويىن اۋلاق ۇستايدى.
شىلدە ايىندا تۋىلعاندار ولار - ءوزىمشىل، ۇستامسىز، شىدامسىز بولىپ كەلەدى. تاكاپپار، ءوزىن وزگەلەرگە تاۋەلدى ەتپەيدى. الايدا دوس، جولداس، قۇربىلارىنىڭ ايتقانىنان شىعا المايتىن كونبىس.
تامىز ايىندا تۋىلعاندار ولار – بىربەتكەي، قۋاتتى، اسەرشىل. جەمىستى ەڭبەك ەتەدى، كەيدە اڭعال. بۇل ايدا دۇنيە ەسىگىن اشقان ەرلەر – سەزىمتال، اينالاسىنداعىلاردان ماقتاۋ كۇتەتىن، ءوزىن سىناعانداردى جەك كورەتىن، كوبىنەسە العاشقى وتباسىسى ۇزاققا بارمايتىن جاندار.
قىركۇيەك ايىندا تۋىلعاندار ولار – قىزۋقاندى، اسەرشىل، ماقسات قويعىش، جانجالقوي، اقشانى ۇنەمدەپ جۇمسايتىن، ءوزىن - ءوزى جاقسى كورەتىن، ەسەپكە وتە جۇيرىك جاندار. ۇنەمى الدىنا بەلگىلى ءبىر ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ جۇرەدى.
قازان ايىندا تۋىلعاندار ولار – قاراپايىم. بۇل ولاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى. قازاندا تۋىلعان ەرلەر وتىرىككە جاقىن، ونىڭ ءسوزىنىڭ قايسى شىن، قايسى جالعان، سەزۋ قيىن. اقىلدى دا دوستىقتى جوعارى باعالايتىن، قارجىمەن بايىپتى جۇمىس ىستەيتىن، شەشىمدى كوپ ويلانىپ قابىلدايتىن، ونىڭ الدىندا اقىلدى ادامدارمەن سويلەسىپ الاتىن، الايدا كوبىنەسە ءوز كوزقاراسىن دۇرىس سانايتىن ادامدار. قازاندا تۋىلعان ايەلدەر – ءپرينسيپشىل. ساتقىن - دىق پەن ەكىجۇزدىلىكتى كەشىرمەيتىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى، ءومىر بويى شاڭىراعىنىڭ شايقالماۋى ءۇشىن كۇرەسەتىن جاندار. ءۇي شارۋاسىنا پىسىق. ءوزىن سىناعانداردى جەك كورەدى.
قاراشا ايىندا تۋىلعاندار بۇلار – ەسەپكە جۇيرىك، ءوز تۇرمىس جاعدايى ءۇشىن ۇنامسىز ىستەرگە دە باراتىن، قاسىنداعىلارعا ساراڭ بولعانىمەن، سوڭعى اقشاسىنا قىدىرۋعا ءازىر ادام - دار. سودان قارجى تاپشىلىعىن ءجيى كورەدى، ءبىراقتا ودان قورىتىندى شىعار - مايدى. جەلتوقسان ايىندا تۋ - ىلعاندار ولار – سەزىمتال جانە كوڭىلشەك. جەلتوقساندا كىندىك قانى تامعان ەرلەر اشۋلانعاندا ءوزىن - ءوزى ۇستاپ تۇرا المايدى. سودان ءسال نارسەگە قاباق شىتىپ، ايقاي - شۋ شىعارۋى مۇمكىن. مىنەزىندە ۇرىنشاقتىق بار. جاعىم - سىز جايلارعا ءجيى سەبەپ - كەر بولادى. ءبىرقالىپتى ومىردەن تەز جالىعادى، قىزۋقاندى، وتە ءناپسىقۇمار، دوس - جولداستارىنىڭ كوپ بولعانىن قالايدى.
تاعام ارقىلى مىنەز - قۇلىقتى انىقتاۋ
1. ءتاتتىنى ۇناتاتىندار – سترەستى يگەرە الاتىن ىسكەر، ماقسات - مۇددەسى ايقىن ادامدار. ولاردىڭ ميلارى اقاۋسىز جۇمىس ىستەيدى.
2. ەت جەگىشتەر – رەزونوپەرلەر، مەيىرىمسىزدەر دەپ تە ەسەپتەلەدى. ولار ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن نەدەن بولسا دا تايىنبايدى. وتباسىندا مازاسىز، كۇدىكشىل.
3. ۇن تاعامدارى مەن ۇننان دايىندالعان اشەكەيلى ونى-مۇنىلاردى ءسۇيسىنىپ جەيتىندەر وزگەگە جاماندىق جاسامايدى. قۇلشىنىسى كەم، بولبىرلاۋ كەلەدى. جۇرتتىڭ ارەكەتتەرىن تالقىلاپ وتىرۋعا بەيىم. جۇمىس ورنىن كوپ وزگەرتەدى. وتباسىندا موماقان، ۇيدەگىلەردىڭ ايتىپ جاتقان سىن - ەسكەرتپەلەرىن جۇرە تىڭدايدى.
4. تاپتىرا بەرمەيتىن ەكزوتيكالىق تاعامدار مەن اششى تۇزدىقتار، دامدەۋىشتەرگە اۋەستەر – اقىلسىز، ۇشقالاق، كىرپياز، وتىرىككە بەيىم كەلەدى. سىن كوتەرمەيدى، وكپەشىل، فانتاستيكالىق كىتاپتار وقيدى، ساياحاتشىل. دوستىققا ءونىمسىز. جاقسى باسشى ەمەس. وعان قانشاما اقشا قۇيىلىپ جاتقانىمەن سۋسىپ قولىندا تۇرمايدى.
5. كارتوپ جەگىشتەر – فلەگماتيكتەر، جاتىپىشەرلەر، ءبىراق قولعا العان ىستەرى ءونىمدى. بىردەن شەشىم قابىلدامايدى. ءبىر ماسەلەنى شەشسە، ول تياناقتى. ساليقالى ءماندى كىتاپتار وقيدى، فيلوسوفيالىق وي ايتۋدان دا قاشپايدى. عىلىمي تەلەديدارلاردى كورەدى. 6. ءبارىن دە جەي بەرەتىندەر جان - جاقتى كەلەدى. ولار ەڭبەكقور. بالالارىن دا سولاي تاربيەلەيدى. ۇزاق ءومىر سۇرەدى، اۋىرسا تەز جازىلىپ كەتەدى.
سەرگىتۋ ءساتى.
وقۋشىلار كەستە تولتىرىپ، ول تۋرالى ءوز ويلارىن ايتادى.
مىنەزىمنىڭ جاقسى جاقتارى ---------------------
مىنەزىمنىڭ مىندەرى -----------------------
«جاقسى مىنەز بىتپەس بايلىعىڭ، جامان مىنەز - ومىرلىك ازابىڭ» دەگەن قاناتتى سوزدەرمەن بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءاربىر وقىتۋ ءادىسى وقۋشىلاردىڭ وزىندىك جۇمىسىن قامتيدى. وقىتۋ ءادىسىنىڭ مىندەتى – كىشى مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ دەربەستىگىن ارتتىرۋ، وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋگە باۋلۋ. ءبىلىم الۋدا وقۋشىلاردىڭ بەلسەند...
