وعىزناما - سىر بويىندا تۋعان شىعارما
جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «وعىزناما» - سىر بويىندا تۋعان شىعارما»
باعىتى: قازاقستاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى جانە بولاشاق دامۋى بار ساياحات مارشرۋتتارى
سەكسيا: ادەبيەت
مازمۇنى
كىرىسپە
عاسىرلار قويناۋىنان سىر تارتساق
شىعارمانىڭ ىشكى قۇپياسى
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
«وعىزناما» شىعارماسى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق قازىناسى ەكەنى بارشاعا ايان. سول تۇركى تەكتەس حالىقتار، وعىز قاعاننىڭ تىلىمەن ايتقاندا - دۇنيەنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىندەي جەردى جايلاعان عوي. سوندا بۇل داستان الگىندەي ۇلانعايىر جەردىڭ قاي جەرىنەن كەلگەن؟ بۇل ءالى شەشىلمەگەن جۇمباق.
ەكىنشى، وسى «وعىزناما» شىعارماسى قاي داۋىردە تۋعان اسىل مۇرا؟ ءۇشىنشى، «وعىزناما» داستانىن ءبىرسىپىرا زەرتتەۋشىلەر «اڭىزدىق دۇنيە» دەۋمەن كەلەدى. نەگە بۇلاي بۇرمالانىپ ايتىلادى؟ ءتورتىنشى بۇل داستان نەگىزىنەن بۇگىنگى ۇرپاققا اۋىزشا جەتكەن بە، الدە جازباشا تۇردە تۇسكەن بە، كەزىندە حاتقا تۇسكەن بە؟ بەسىنشى، سول دۇنيەنى ەپوستىق شىعارما دەپ ايتا الاسىز با؟ التىنشى، «وعىزناما» داستانىنداعى وعىز قاعان دەگەن كىم، تاريحي تۇلعا ما، الدە اڭىزدىق كەيىپكەر مە؟ جەتىنشى، وسى داستاننىڭ نەگىزى ارقاۋى – وعىزدار قايدان شىققان، ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن جەرى، زامانى قايسى؟ مىنە، وسىلاي تىزبەكتەلگەن وزەكتى سۇراقتاردى تىركەي بەرۋگە بولادى.
ءبىراق، وسى ساۋالداردىڭ كوبىنە قازىرگى تاڭعا دەيىن ءالى تۇجىرىمدى، تولىق جاۋاپ قايتارىلعان ەمەس. ادالىنا كوشسەك، «وعىزناما» داستانى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مۇراسى ەكەنىن شەت ەل عالىمدارى اشىپ، ايتىپ بەردى. وسى زەرتتەۋ ەڭبەككە عىلىمي تۇردە جاۋاپ قايتارۋدى ماقسات ەتتىك.
سونىمەن بىرگە «وعىزناما» داستانىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە، سونىڭ ىشىندە قازاق ەپوسىنا ىقپال قوسا قاراستىرىلادى. ەكىنشى «وعىزناما» داستانى سىر بويىندا تۋعان دۇنيە ەكەنىن دالەلدەمەكپىز. ولاي بولسا، بۇل ەسكى اسىل مۇرانىڭ وسى ءوڭىر اقىن - جىراۋىنا قانداي ىقپال بولعان؟
وسى ماسەلەنىڭ سىرىن اشۋدى نەگىزىنەن نازاردا ۇستادىق. بۇل باعىتتا كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋدە ءبىراز ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى، سىر بويىندا جۇزگە جۋىق اقىن - جىراۋلار ءومىر سۇرگەن. وسى كەزگە دەيىن سولار جاساعان اسىل مۇرالار جيناقتالىپ، زەرتتەلىنە قويعان جوق.
ادەبيەت زەرتتەۋشىلەر مىنا وڭىردە جىر توككەن سونشاما اقىن - جىراۋلاردىڭ ءۇش - تورتەۋىنىڭ عانا شىعارمالارىن جيناقتاپ، جارىققا شىعاردى. قالعاندارىنىڭ وزدەرىنىڭ دە، اسىل سوزدەرىنىڭ دە قايدا قالعانى بەيمالىم. كەيدە سول ارقىلى ارۋاقتاردىڭ سۇيەگىن باسىپ تۇرعان جوقپىز با دەپ زارە قالمايدى. ولاي جاساساق يمانگەرشىلىگىمىز، ادامگەرشىلىگىمىز، اتا - بابا ءداستۇرىن ساقتاعانىمىز قايدا؟ وسىنداي ءزارۋ ماسەلەلەردى قوسا شەشۋ نيەتىمەن بۇل وڭىردە عۇمىر كەشكەن اقىن - جىراۋلاردىڭ ءبىرتالايىنىڭ ارتىندا قالدىرعان ادەبي مۇرالارىن ەل اۋزىنان جيناستىرىپ، سوسىن «وعىزناما» داستانىمەن سالىستىرا زەرتتەپ، باعا بەرۋدى ماقسات تۇتتىق.
«وعىزناما» ەپوستىق شىعارما ەكەنىن دالەلدەۋ بارىسىندا، مۇنىڭ وزگە نۇسقالارى - ءابىلعازىنىڭ «تۇركىمەن شەجىرەسى» جانە «تۇرىك شەجىرەسى»
شىعارمالارىنىڭ ءمانىن اشۋ دا نازاردا بولدى. «وعىزناما» داستانىنا جان - جاقتى تالداۋ جاساردا نەگىزىنەن مۇنىڭ پاريج قالاسىنداعى نۇسقاسى باستى نازاردا ۇستالدى.
وسى ادەبي دۇنيەنى وقىعاندا كوپ نارسەنىڭ سىرى اشىلادى. بۇل پاريج نۇسقاسى – كونە ۇيعىر ارپىمەن جازىلعان. شىعارما 21 پاراق، 42 بەتتەن تۇرادى. ءار بەتتە 9 جولدان بار. سول مولشەرگە ءدال جەتكەندە ءسوزدىڭ اياقتالۋىنا قاراماي كەلەسى سيكل باستالادى. ءسويتىپ، بارلىعى 42 سيكل قۇرايدى. جانە ءبىر ەرەكشەلىك – «وعىزناما» شىعارماسىنىڭ العاشقى بەتتەرىندە وگىزدىڭ، ءمۇيىزتۇمسىقتىڭ سۋرەتتەرى سالىنعان.
بۇل پاريج نۇسقاسى - ادەبي شىعارما دەپ تابىلدى. سول داستاننىڭ قۇرىلىسى 732 جىلى جازىلعان «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» جىرلارىن ەسكە تۇسىرەدى. سوعان سايكەس، «وعىزناما» داستانىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى دە ەرەكشە قىزىقتىرىپ، سول ورايدا از - كەم ءسوز قوزعالادى. وسى ايتىلعان ماسەلەلەرگە قوسا ءسوز اراسىندا مىنانداي – ەجەلگى ادەبي مۇرالاردى يگەرۋدەگى تولعاقتى جايتتەر قوسا اڭگىمە ەتىلدى.
«وعىزناما» داستانى جان - جاقتى زەرتتەۋدى اسا قاجەت ەتىپ وتىرعان ەجەلگى مادەني مۇرانىڭ ءبىرى. بۇل ەڭبەكتە سول ماقساتقا جەتۋگە كىشكەنتاي بولسا دا ۇلەس قوسساق – ادامگەرشىلىك پارىزدىڭ ورىندالعانى.
عاسىرلار قويناۋىنان سىر تارتساق
«وعىزناما» داستانىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى، ءداۋىرى ءالى جەتە زەرتتەلىنبەي، ءسوز اراسىندا عانا ايتىلۋمەن شەكتەلۋدە. سول ولقىلىقتى تولتىرا ءتۇسۋدىڭ بىردەن – ءبىر جولى - الگى شىعارمانىڭ تۋعان جەرىن انىقتاپ، سونداعى وقيعانى بۇل تۋىندى دۇنيەگە كەلگەن ورتانىڭ تاريحي جاعدايىمەن سالىستىرا زەرتتەسە ناقتى شىندىقتىڭ بەتى اشىلادى. «وعىزناما» شىعارماسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرىن، ءداۋىرىن، مۇنىڭ قانداي تۋىندى ەكەنىن جانە كوركەمدىك دارەجەسىن، وزگە دە اشىلماعان سىرلارىن تانىپ – ءبىلۋ ءۇشىن اۋەلى وسى داستاننىڭ مازمۇنىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك. سوندا كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋ جولى از – كەمدەپ ايقىندالا تۇسەدى.
كۇندەردە ءبىر كۇنى اي قاعاننىڭ كوزى جارىق ەتىپ اشىلىپ، ەر بالا تۋادى. وسى ۇل اناسىنىڭ كوكىرەگىنىڭ ۋىزىن تاتىپ كورىپ، ودان كەيىن ەمبەيدى. ول ءار ءتۇرلى ءدام – تاعام جەپ، قىرىق كۇندە ءجۇرىپ، تەز ارادا ەرەكشە تۇلعالى جىگىت بولىپ وسەدى. سول جەردە ورمانداعى ءبىر ايدىك ءمۇيىزتۇمسىق ءاردايىم جىلقىنى، ادامدى جەپ حالىقتى قاتتى قايعىعا ۇشىراتادى ەكەن. ەر جۇرەك وعىز قاعان اقىرىندا ونى ولتىرەدى. الگى ءمۇيىزتۇمسىقتىڭ ەتىن جەگەن سۇڭقاردىڭ دا كوزىن جويادى.
تاعى بىردە وعىز قاعان تاڭىرگە جالبارىنادى. سودان اينالانى قاراڭعىلىق باسقاندا كوكتەن ءبىر جويقىن جارىق تۇسەدى. وعىز قاعان ارنايى بارىپ قاراسا – باسىندا وتتاي جارقىراعان مەڭى بار اسا سۇلۋ قىزدى كورەدى. وعىز قاعان سوعان ۇيلەنەدى. ول ءۇش ەر بالا تۋادى. ولاردىڭ بىرىنشىسىنە كۇن، ەكىنشىسىنە اي، ۇشىنشىسىنە جۇلدىز دەپ ات قويادى.
بىردە وعىز قاعان اڭعا شىققاندا اينالاداعى كول ورتاسىنداعى ۇلكەن اعاش قاۋاشاعىندا جالعىز وتىرعان ءبىر سۇلۋ قىزدى كورەدى. وعان عاشىق بولادى. ەكەۋى قوسىلىپ، ءۇش ەر بالا كورەدى. بۇلاردىڭ بىرىنشىسىنە كوك، ەكىنشىسىنە تاۋ، ۇشىنشىسىنە تەڭىز دەپ ەسىم بەرەدى. سولاردىڭ قۇرمەتىنە وعىز قاعان ۇلكەن توي جاساپ، ەل – جۇرتقا جارلىق بەرىپ «مىنە، مەن سەندەرگە قاعان بولدىم، جاق پەن مىنە قالقان الىڭدار، ءبىزدىڭ تاڭبامىز بەرەكە بولسىن، ۇرانىمىز كوك ءبورى بولسىن. تەمىر سۇڭگىلەرىمىز ورمان بولسىن» دەيدى. سوسىن تاعى دا «كۇن تۋىمىز بولسىن، كوك شاتىرىمىز بولسىن» دەيدى دە وعىز قاعان ءتورت جاققا جارلىق جازىپ، ەلشىلەر ارقىلى تاراتادى. وندا ول ءوزىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءتورت بولىگىنىڭ قاعانى بولاتىنىن، وسى تالابىن قابىلداعانمەن سىيلاسىپ، تاتۋ – ءتاتتى تۇراتىنىن، ال بۇل تىلەگىنە قارسىلىق بىلدىرگەندەرگە سوعىس اشىپ تالقاندايتىنىن بىلدىرەدى.
باعىتى: قازاقستاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى جانە بولاشاق دامۋى بار ساياحات مارشرۋتتارى
سەكسيا: ادەبيەت
مازمۇنى
كىرىسپە
عاسىرلار قويناۋىنان سىر تارتساق
شىعارمانىڭ ىشكى قۇپياسى
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
«وعىزناما» شىعارماسى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق قازىناسى ەكەنى بارشاعا ايان. سول تۇركى تەكتەس حالىقتار، وعىز قاعاننىڭ تىلىمەن ايتقاندا - دۇنيەنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىندەي جەردى جايلاعان عوي. سوندا بۇل داستان الگىندەي ۇلانعايىر جەردىڭ قاي جەرىنەن كەلگەن؟ بۇل ءالى شەشىلمەگەن جۇمباق.
ەكىنشى، وسى «وعىزناما» شىعارماسى قاي داۋىردە تۋعان اسىل مۇرا؟ ءۇشىنشى، «وعىزناما» داستانىن ءبىرسىپىرا زەرتتەۋشىلەر «اڭىزدىق دۇنيە» دەۋمەن كەلەدى. نەگە بۇلاي بۇرمالانىپ ايتىلادى؟ ءتورتىنشى بۇل داستان نەگىزىنەن بۇگىنگى ۇرپاققا اۋىزشا جەتكەن بە، الدە جازباشا تۇردە تۇسكەن بە، كەزىندە حاتقا تۇسكەن بە؟ بەسىنشى، سول دۇنيەنى ەپوستىق شىعارما دەپ ايتا الاسىز با؟ التىنشى، «وعىزناما» داستانىنداعى وعىز قاعان دەگەن كىم، تاريحي تۇلعا ما، الدە اڭىزدىق كەيىپكەر مە؟ جەتىنشى، وسى داستاننىڭ نەگىزى ارقاۋى – وعىزدار قايدان شىققان، ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن جەرى، زامانى قايسى؟ مىنە، وسىلاي تىزبەكتەلگەن وزەكتى سۇراقتاردى تىركەي بەرۋگە بولادى.
ءبىراق، وسى ساۋالداردىڭ كوبىنە قازىرگى تاڭعا دەيىن ءالى تۇجىرىمدى، تولىق جاۋاپ قايتارىلعان ەمەس. ادالىنا كوشسەك، «وعىزناما» داستانى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مۇراسى ەكەنىن شەت ەل عالىمدارى اشىپ، ايتىپ بەردى. وسى زەرتتەۋ ەڭبەككە عىلىمي تۇردە جاۋاپ قايتارۋدى ماقسات ەتتىك.
سونىمەن بىرگە «وعىزناما» داستانىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە، سونىڭ ىشىندە قازاق ەپوسىنا ىقپال قوسا قاراستىرىلادى. ەكىنشى «وعىزناما» داستانى سىر بويىندا تۋعان دۇنيە ەكەنىن دالەلدەمەكپىز. ولاي بولسا، بۇل ەسكى اسىل مۇرانىڭ وسى ءوڭىر اقىن - جىراۋىنا قانداي ىقپال بولعان؟
وسى ماسەلەنىڭ سىرىن اشۋدى نەگىزىنەن نازاردا ۇستادىق. بۇل باعىتتا كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋدە ءبىراز ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى، سىر بويىندا جۇزگە جۋىق اقىن - جىراۋلار ءومىر سۇرگەن. وسى كەزگە دەيىن سولار جاساعان اسىل مۇرالار جيناقتالىپ، زەرتتەلىنە قويعان جوق.
ادەبيەت زەرتتەۋشىلەر مىنا وڭىردە جىر توككەن سونشاما اقىن - جىراۋلاردىڭ ءۇش - تورتەۋىنىڭ عانا شىعارمالارىن جيناقتاپ، جارىققا شىعاردى. قالعاندارىنىڭ وزدەرىنىڭ دە، اسىل سوزدەرىنىڭ دە قايدا قالعانى بەيمالىم. كەيدە سول ارقىلى ارۋاقتاردىڭ سۇيەگىن باسىپ تۇرعان جوقپىز با دەپ زارە قالمايدى. ولاي جاساساق يمانگەرشىلىگىمىز، ادامگەرشىلىگىمىز، اتا - بابا ءداستۇرىن ساقتاعانىمىز قايدا؟ وسىنداي ءزارۋ ماسەلەلەردى قوسا شەشۋ نيەتىمەن بۇل وڭىردە عۇمىر كەشكەن اقىن - جىراۋلاردىڭ ءبىرتالايىنىڭ ارتىندا قالدىرعان ادەبي مۇرالارىن ەل اۋزىنان جيناستىرىپ، سوسىن «وعىزناما» داستانىمەن سالىستىرا زەرتتەپ، باعا بەرۋدى ماقسات تۇتتىق.
«وعىزناما» ەپوستىق شىعارما ەكەنىن دالەلدەۋ بارىسىندا، مۇنىڭ وزگە نۇسقالارى - ءابىلعازىنىڭ «تۇركىمەن شەجىرەسى» جانە «تۇرىك شەجىرەسى»
شىعارمالارىنىڭ ءمانىن اشۋ دا نازاردا بولدى. «وعىزناما» داستانىنا جان - جاقتى تالداۋ جاساردا نەگىزىنەن مۇنىڭ پاريج قالاسىنداعى نۇسقاسى باستى نازاردا ۇستالدى.
وسى ادەبي دۇنيەنى وقىعاندا كوپ نارسەنىڭ سىرى اشىلادى. بۇل پاريج نۇسقاسى – كونە ۇيعىر ارپىمەن جازىلعان. شىعارما 21 پاراق، 42 بەتتەن تۇرادى. ءار بەتتە 9 جولدان بار. سول مولشەرگە ءدال جەتكەندە ءسوزدىڭ اياقتالۋىنا قاراماي كەلەسى سيكل باستالادى. ءسويتىپ، بارلىعى 42 سيكل قۇرايدى. جانە ءبىر ەرەكشەلىك – «وعىزناما» شىعارماسىنىڭ العاشقى بەتتەرىندە وگىزدىڭ، ءمۇيىزتۇمسىقتىڭ سۋرەتتەرى سالىنعان.
بۇل پاريج نۇسقاسى - ادەبي شىعارما دەپ تابىلدى. سول داستاننىڭ قۇرىلىسى 732 جىلى جازىلعان «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» جىرلارىن ەسكە تۇسىرەدى. سوعان سايكەس، «وعىزناما» داستانىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى دە ەرەكشە قىزىقتىرىپ، سول ورايدا از - كەم ءسوز قوزعالادى. وسى ايتىلعان ماسەلەلەرگە قوسا ءسوز اراسىندا مىنانداي – ەجەلگى ادەبي مۇرالاردى يگەرۋدەگى تولعاقتى جايتتەر قوسا اڭگىمە ەتىلدى.
«وعىزناما» داستانى جان - جاقتى زەرتتەۋدى اسا قاجەت ەتىپ وتىرعان ەجەلگى مادەني مۇرانىڭ ءبىرى. بۇل ەڭبەكتە سول ماقساتقا جەتۋگە كىشكەنتاي بولسا دا ۇلەس قوسساق – ادامگەرشىلىك پارىزدىڭ ورىندالعانى.
عاسىرلار قويناۋىنان سىر تارتساق
«وعىزناما» داستانىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى، ءداۋىرى ءالى جەتە زەرتتەلىنبەي، ءسوز اراسىندا عانا ايتىلۋمەن شەكتەلۋدە. سول ولقىلىقتى تولتىرا ءتۇسۋدىڭ بىردەن – ءبىر جولى - الگى شىعارمانىڭ تۋعان جەرىن انىقتاپ، سونداعى وقيعانى بۇل تۋىندى دۇنيەگە كەلگەن ورتانىڭ تاريحي جاعدايىمەن سالىستىرا زەرتتەسە ناقتى شىندىقتىڭ بەتى اشىلادى. «وعىزناما» شىعارماسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرىن، ءداۋىرىن، مۇنىڭ قانداي تۋىندى ەكەنىن جانە كوركەمدىك دارەجەسىن، وزگە دە اشىلماعان سىرلارىن تانىپ – ءبىلۋ ءۇشىن اۋەلى وسى داستاننىڭ مازمۇنىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك. سوندا كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋ جولى از – كەمدەپ ايقىندالا تۇسەدى.
كۇندەردە ءبىر كۇنى اي قاعاننىڭ كوزى جارىق ەتىپ اشىلىپ، ەر بالا تۋادى. وسى ۇل اناسىنىڭ كوكىرەگىنىڭ ۋىزىن تاتىپ كورىپ، ودان كەيىن ەمبەيدى. ول ءار ءتۇرلى ءدام – تاعام جەپ، قىرىق كۇندە ءجۇرىپ، تەز ارادا ەرەكشە تۇلعالى جىگىت بولىپ وسەدى. سول جەردە ورمانداعى ءبىر ايدىك ءمۇيىزتۇمسىق ءاردايىم جىلقىنى، ادامدى جەپ حالىقتى قاتتى قايعىعا ۇشىراتادى ەكەن. ەر جۇرەك وعىز قاعان اقىرىندا ونى ولتىرەدى. الگى ءمۇيىزتۇمسىقتىڭ ەتىن جەگەن سۇڭقاردىڭ دا كوزىن جويادى.
تاعى بىردە وعىز قاعان تاڭىرگە جالبارىنادى. سودان اينالانى قاراڭعىلىق باسقاندا كوكتەن ءبىر جويقىن جارىق تۇسەدى. وعىز قاعان ارنايى بارىپ قاراسا – باسىندا وتتاي جارقىراعان مەڭى بار اسا سۇلۋ قىزدى كورەدى. وعىز قاعان سوعان ۇيلەنەدى. ول ءۇش ەر بالا تۋادى. ولاردىڭ بىرىنشىسىنە كۇن، ەكىنشىسىنە اي، ۇشىنشىسىنە جۇلدىز دەپ ات قويادى.
بىردە وعىز قاعان اڭعا شىققاندا اينالاداعى كول ورتاسىنداعى ۇلكەن اعاش قاۋاشاعىندا جالعىز وتىرعان ءبىر سۇلۋ قىزدى كورەدى. وعان عاشىق بولادى. ەكەۋى قوسىلىپ، ءۇش ەر بالا كورەدى. بۇلاردىڭ بىرىنشىسىنە كوك، ەكىنشىسىنە تاۋ، ۇشىنشىسىنە تەڭىز دەپ ەسىم بەرەدى. سولاردىڭ قۇرمەتىنە وعىز قاعان ۇلكەن توي جاساپ، ەل – جۇرتقا جارلىق بەرىپ «مىنە، مەن سەندەرگە قاعان بولدىم، جاق پەن مىنە قالقان الىڭدار، ءبىزدىڭ تاڭبامىز بەرەكە بولسىن، ۇرانىمىز كوك ءبورى بولسىن. تەمىر سۇڭگىلەرىمىز ورمان بولسىن» دەيدى. سوسىن تاعى دا «كۇن تۋىمىز بولسىن، كوك شاتىرىمىز بولسىن» دەيدى دە وعىز قاعان ءتورت جاققا جارلىق جازىپ، ەلشىلەر ارقىلى تاراتادى. وندا ول ءوزىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءتورت بولىگىنىڭ قاعانى بولاتىنىن، وسى تالابىن قابىلداعانمەن سىيلاسىپ، تاتۋ – ءتاتتى تۇراتىنىن، ال بۇل تىلەگىنە قارسىلىق بىلدىرگەندەرگە سوعىس اشىپ تالقاندايتىنىن بىلدىرەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
