ولەڭ – ءومىرىم
سىنشى ءاليا بوپەجانوۆامەن اڭگىمە
— ادەبيەتتىڭ قاي جانرىندا بولسىن، ۇلكەن ويدى ۇلكەن فورمالاردا عانا قۇلاشتى كەڭگە جايىپ ايتۋعا بولاتىنى — شىندىق. دەگەنمەن پوەزيانى الساق، ليريكا دا ۋاقىت تۋدىرعان نەگىزگى قوعامدىق-الەۋمەتتىك پروبلەمالاردان شەت قالىپ كورگەن ەمەس. ادەبيەت تاريحىنا جۇگىنسەك، بۇعان ۆييون، نەكراسوۆ، ماياكوۆسكيي، ءتول ادەبيەتىمىزدە اباي، ماحامبەت تۆورچەستۆولارى دالەل. ويلى ليريكادا سينتەزدىك سيپات قاشان دا باسىم. وسى ءتۇستا اقىننىڭ ازاماتتىق ءبىتىم-بولمىسى، ادەبيەتتىڭ مىندەت-مۇراتى تۋرالى اڭگىمە تۋىندايدى...
— پوەزيا — جان-كۇيىنىڭ قۇبىلىس كورسەتكىشى. ءوز باسىم پوەزيادا سەزىم مەن وي تەڭ ءتۇسىپ جاتۋ كەرەك دەپ ۇعىنام؛ سەزىم باسىمداۋ بولىپ جاتسا، تىپتەن قۇبا-قۇپ. ال اقپا-توكپە سەزىم جاستىققا ءتان. وسىدان كەلىپ، ليريكا دەگەنىمىز — جاستىق دەر ەدىم. ەگەر ولەڭدە وي مارجانىنا ورىلگەن ءمولدىر سەزىم توگىلىپ جاتسا، وقىرمان ءۇشىن ونىڭ اۆتورى كارى مە، جاس پا — ءمانى شامالى. اقىننىڭ 40 نە 70 جاسىندا دا جيىرما بەستەگى سەزىممەن جىر جازۋى وتە سيرەك قۇبىلىس؛ ول — ۇلكەن تالانت يەسىنىڭ ەنشىسى. بۇل ورايدا مەن بۇگىنگى تاڭدا اعىل-تەگىل سەرپىندى سەزىمگە تولى ءابدىلدا اعا تاجىبايەۆتىڭ جىرلارىن ايتار ەدىم. اقىندىق قۇدىرەت دەگەن دە وسى.
كەڭ كولەمدەگى ۇلكەن وي دا، ارينە، ادامنىڭ جان كۇيىنەن تۋادى. ءبىراق بۇل — كوبىنەسە تاجىريبەنىڭ، ومىردەن كورىپ بىلگەنى مولدىقتىڭ ناتيجەسى. قوعامدىق-الەۋمەتتىك پروبلەمالار بارلىق جاستاعى ادامداردى تولعاندىرادى. سوندىقتان ليريكانىڭ ءوز ەنشىسى، ۇلكەن جانردىڭ ءوزى ەنشىسى بولسا كەرەك.
ادەبيەت تاريحىندا وزدەرىنىڭ الدىنا قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قويعان اقىندار بار. ادەيى قويعان. ماسەلەن، نەكراسوۆ، ماياكوۆسكيي، قازاق توپىراعىندا اباي، ماحامبەت. بۇل — ليريكانىڭ ۇلگىسى. ويتكەنى پوەزيا جان كۇيى مەن اقىل-ويدىڭ ۇشتاسۋىنان تۋادى، مۇنداي اقىنداردىڭ كوپشىلىگى رەاليستىك ۇلكەن پوەمالار جازا الدى.
بۇعان قاراماستان، مەن پوەزيادا ليريكانى قاتتى باعالايمىن، بيىك قويامىن. ليريكا — پوززيانىڭ وزەگى. ۇلكەن جانر — پوەمادا ما، شاعىن ولەڭدە مە — پوەزياعا ءتان ليريزم بولماسا، ول جىر تۋىندىسى ەمەس. اقىننىڭ قوعامدىق الەۋمەتتىك بەت-بەينەسى ونىڭ ۇلكەن-ۇلكەن پوەمالارىمەن عانا سيپاتتالمايدى. اقىندىق تۇلعا ونىڭ جالپى تۆورچەستۆوسىنان كورىنەدى — مەيلى ول ليريكالىق ولەڭدەردەن تۇرا ما، پوەمالاردان تۇرا ما — ءبارىبىر.
ليريكالىق شاعىن ولەڭنىڭ (ءتىپتى ماحاببات، كوڭىل كۇي تاقىرىبىنداعى بولسىن) وزىنەن اقىندىق سەزىم بيىكتىگى، دۇنيەگە كوزقاراسى، وي-پاراساتى كورىنۋگە ءتيىس. ال بۇلاردىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، اقىننىڭ ازاماتتىق ءۇنى، اقىندىق تۇلعاسىنىڭ كورىنىسى.
— تۆورچەستۆولىق پروسەستە اسەرلەپ تۋاتىن ليريكالىق ولەڭدەر بولادى. اسەر اقىن جۇرەگىنەن ءوتىپ بارىپ بەلگىلى ءبىر ءمان تۋدىراتىنى بار. «اقىن — الەمنىڭ جۇيكە تامىرى»، الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى بولماسىن وقيعالار ناعىز اقىننىڭ، ايتالىق، چيليدە وتكەن نەمەسە بۇگىنگى ليۆانداعى وقيعالار (ولەڭ جازاتىننىڭ ءبارى دە اقىن اتىن الىپ جۇرگەندىكتەن «ناعىز» دەگەن انىقتامانى قوسىپ ايتۋعا ءماجبۇرمىز) ءوز باسىنان وتكەندەي اسەر ەتەدى دەۋ ابستراكتىلى پىكىر ەمەس پە؟
— پوەتيكالىق شىعارما اسەردەن تۋادى دەر ەدىم. قانداي دا بولسىن، سىرتقى دۇنيەنىڭ، كۇبىلىستىڭ اقىن سەزىمىنە، جان دۇنيەسىنە اسەرى ارقىلى سەزىم سوقتىعىستارى باستالادى، وي تۋىندايدى. بۇل، ارينە، اسەردىڭ ءبارى سول كۇيىندە ولەڭ بولىپ تۇسە قالادى دەگەن ءسوز ەمەس. اسەر — انشەيىن اقىن سەزىمىنە تۇرتكى بەرەتىن سىرتتاي قۇبىلىس قانا. ونى اقىن دۇنيەسى قالاي قورىتادى، سەزىم ەلەگىنەن وتكىزگەندە قانداي وي تۋىندايدى — ول باسقا. الەمنىڭ پالەندەي بۇرىشىندا ءوتىپ جاتقان وقيعاعا ءۇن قوسام دەپ بىردەڭە جازعانمەن، ول جالپىلاما بولىپ شىعادى دا، ەشكىمنىڭ جان دۇنيەسىن سەلت ەتكىزبەيدى.
ءوتىپ جاتقان وقيعاعا اقىننىڭ تىكەلەي قاتىسى بولۋى كەرەك — ياعني، ىشكى دۇنيەسىندەگى ءبىر نوتالارمەن ۇندەسىپ جاتپاسا، شىنىندا دا جاقسى دۇنيە تۋمايدى. ونىڭ ۇستىنە، بارلىق ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تالانت قۇدىرەتىنە بايلانىستى عوي. ماسەلەن، سەرگەي ەسەنيننىڭ «پارسى اۋەندەرى» اتتى اتاقتى توپتاماسى كاۆكازعا بارعان اسەرىنەن تۋعان.
قالاي بولعاندا دا اقىننىڭ ءوز جۇرەگىنەن وتپەگەن، سەزىنبەگەن، سەزبەگەن جايلارى پوەزياسىنا ارقاۋ بولسا، ابستراكسياعا ۇرىنادى. ەگەر اقىن شىن مانىندە الەمنىڭ جۇيكە تامىرى بولسا، ول ءوزىنىڭ ءبىر عانا شىعارماسىنا كوپ وقيعانى، ويدى سىيعىزا الادى، «جۇيكە تامىرى» ەكەنمىن دەپ، تالاي قۇلاقتىڭ قۇرىشى قانعان سيۋجەتتەردەن بەسىكتەگى سابيدەن باستاپ، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ارزان فيلوسوفيالى ولەڭگە ۇرىنۋ — شىن سۋرەتكەردىڭ قاسيەتى ەمەس. جالپى، ءار اقىندا ەكى جول بولادى دەپ ويلايمىن: ءبىرىنشىسى، سەن شىن اقىن بولساڭ ەشقانداي لاقاپقا، داقپىرتقا كوڭىل بولمەي، قيىندىقتىڭ بارىنە توتەپ بەرىپ (تۆورچەستۆودا سايراپ جاتقان ايداۋ جول بولمايتىنى بەلگىلى)، اياعىنا دەيىن توزەسىڭ؛ ءسويتىپ كاسىپشىلىكتىڭ تالعامىن تاربيەلەيسىڭ، ەلدىڭ وي-ۇعىمىن جوعارى كوتەرەسىڭ، ناعىز ونەردىڭ قۇدىرەتى وسى دەپ بىلەم؛ ال ەكىنشىسى — وڭاي داڭق دەپ قۇرمەتتىڭ جولىن ماقسات تۇتىپ، «اسپاندا سۇڭقار سامعاپ بارادى، جەردە جىلان جىلجىپ بارادى، اناۋ سۇڭقارداي بول» دەگەن سياقتى، اۋزىن اشسا كومەكەيى كورىنەتىن ارزان پالسافامەن بارشاعا تۇسىنىكتى بولىپ، وتكىنشى لاقاپتىڭ پاتشاسىنا اينالۋ. بۇل — ۋاقىت جەلى ۇشىرىپ كەتەتىن وتكىنشى نارسە.
— اقىنىڭ پوەزياداعى جاڭاشىلدىق دەڭگەيى جاڭا تۇلعانى، جاڭا ادامدى بەينەلەي الۋىمەن دە ءبىرشاما ولشەنسە كەرەك. ءسىزدىڭ جىرلارىڭىزدان بۇگىنگى زامانداس ايەلدىڭ بولمىسى تانىلادى. ايەلدىڭ زامانعا ساي بولۋى، ءور مىنەزدىلىگى توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاساڭىز.
— جاڭاشىلدىق تۋرالى ۇعىم، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، وتە كۇردەلى ماسەلە. ءوز باسىم جاڭاشىلدىق تۋرالى ءسوز ەتە قالسام نەمەسە ويلاسام، ماحامبەت پەن اباي سياقتى قازاقتىڭ پوەزيا توپىراعىنداعى تۇلعالار بىردەن ەسىمە تۇسەدى. جاڭاشىلدىق دەگەن — اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسەتىن بىردەڭە ەمەس، ول زاڭدى جالعاس، اي تاقىردا قىلتاناق وسپەيتىنى سياقتى، الدىندا حالىق ادەبيەتىنىڭ كەرەمەت ۇلگىلەرى بولماسا، ەشقانداي جاڭاشىلدىق جايلى پىكىر ايتۋ، «اناۋ جاڭاشىل، مىناۋ جاڭاشىل ەمەس» دەۋ — كۇلكىلى. ۇلكەن تۇلعالاردىڭ، ادەبيەتتەگى كلاسسيكتەردىڭ الدىندا باس يۋ كەيدە ءبىزدى دارمەنسىز ەتەدى. زامانداسىمىزدىڭ رۋحاني جوعارى تالعامى مەن جان كۇيى جانە كلاسسيكاعا ارقا تىرەۋ — بەلگىلى ۋاقىت وتپەيىنشە، ءوزىمىز ءوز دارەجەسىندە باعالاي المايتىن ءبىزدىڭ جاڭاشىلدىعىمىزدىڭ كەپىلى وسى ەكەۋى. تۆورچەستۆوداعى جاڭاشىلدىقتى كورۋ، باعالاۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ۋاقىت ەلەگى قاجەت. جاڭاشىلدىق دەگەن ۇعىمدى كەيدە ءبىز ءبىر جاقتى تۇسىنەمىز، تۇسىندىرەمىز. ونى تەك تۇردەن ىزدەپ، كورەتىنىمىز بار. شىن مانىندە جاڭاشىلدىق تۇتاس تۆورچەستۆودا بولۋ كەرەك: دۇنيەنى وزىنشە تانۋ، ادامنىڭ سەزىم قۇبىلىسىنا، جان دۇنيەسىنە وزىنشە ەنە ءبىلۋ، ت. ب.
اقىن — تۇلعا، ونى «ايەلدەردىڭ جىرشىسى» نەمەسە «ەرلەردىڭ جىرشىسى» دەپ ءبولىپ-جارۋ — اعاتتىق. سۋرەتكەر ءوز زامانىنىڭ، زامانداستارىنىڭ بەينەسىن شىعارمالارىندا قالدىرماسا، ءوز ءداۋىرى تۋرالى ءوز ءسوزىن، پىكىرىن ايتا الماسا، ول سۋرەتكەر بولماعانى.
ايەل مەن ەر بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىلاتىن ولەڭدەر كوپ ۇشىراسادى. شىنىندا بۇلار — ءبىرى-بىرىن تولىقتىراتىن، ءسۇيتىپ تابيعاتتىڭ سۇلۋ ءانسامبلىن جاسايتىن ەكى الەم.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ايەلدەر ەرلەرمەن قاتار ءتۇرادى، ءتىپتى كەي جاعدايدا ەرلەرگە قاراعاندا، رۋحاني دەڭگەيى بيىك، ءار ماسەلەدە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگىش، سەزىمتال. سوندىقتان مەن ايەلدەردى بيىك قويامىن. مەن مۇنى اسپانعا قاراپ ايتىپ وتىرعانىم جوق — تۇسىنىگى مول، رۋحاني تولىققاندى ايەلدەرمەن دە، ەر ادامدارمەن دە كەزدەستىم؛ ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز ءداۋىرىنىڭ تىنىسىن، جۇرەك ءلۇپىلىن جاقسى تۇسىنەتىن، ءوز الەمىندەگى سۋرەتكەرلەر.
زامانعا ساي بولۋ دەگەن ۇعىم — ادامنىڭ قايتا تۋۋى، باسقاشا جاراتىلۋى ەمەس، ۋاقىتتىڭ الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋ، ۋاقىتپەن جاعالاسا ءجۇرىپ ادامزاتقا قىزمەت ەتۋ،
تابيعاتتىڭ تىرشىلىك ءنارى — سۋ. ول عاسىرلار بويى تۇما بۇلاق كۇيىندە، الىپ تەڭىز تۇرىندە، عالامات ەلەكتر ستانسيالارىنا قۋات بەرەر الاپات كۇش يەسى رەتىندە — سان ءتۇرلى جاعدايدا ادامزات مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ كەلەدى. قانداي كەزەڭ، قاي تۇردە بولماسىن ول ءوزىنىڭ سۋعا عانا ءتان قاسيەتتەرىن جوعالتقان ەمەس. تىرشىلىك اناسى — ايەلدى دە سول سۋمەن تەڭەستىرۋگە بولار ەدى. ۋاقىتتىڭ مىندەتى، زامان، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ءوز الدىنا، ايەل ءوزىنىڭ تابيعاتىندا ايەلدىك قادىر-قاسيەتىمەن قالۋى كەرەك دەپ تۇسىنەمىن. ايتپەسە الەمدەگى ادەمىلىكتەن، نازىكتىكتەن ءمان كەتەر ەدى.
— اقىنداردى «ايەلدەر جىرشىسى»، نە «ەرلەر جىرشىسى» دەپ ەشكىم دە بولمەيدى عوي. ءسىز كەيدە ەستىلىپ قالاتىن «ايەلدەر ايەلدەرشە نازىك جىرلار جازۋ كسرەك» دەگەن پىكىرلەردى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان بولۋىڭىز كەرەك. ەرتەرەكتە «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان «تالانت تابيعاتى بىرەۋ» اتتى ماقالاڭىزدا دا وسى پىكىرلەرگە قارسى دالەلدى جاۋاپتار ايتقان ەدىڭىز. نەگىزىنەن، «پوەتەسسا» سوزىنە قارسى جازعان ەدىڭىز. ءبىراق بۇل سوزگە لايىق جازعىشتار دا بار ەمەس پە؟ اڭگىمەمىزگە قايتا ورالساق، ءسىز ءوز تۆورچەستۆوڭىزدا حالقىمىزدىڭ ونەرپاز، بيىك تۇلعا قىزدارىنىڭ تاعدىرىن دا ارقاۋ ەتىپ كەلەسىز (ماسەلەن، سارا، دينا، مايرا، ت. ب.) تالانت پەن ۋاقىت ۇيلەسىمى تۋرالى ويلارىڭىز؟..
— شىنىمدى ايتسام، مەن جالپى ايەل تاعدىرىنىڭ جۇگى كوبىرەك، قيىنىراق دەر ەدىم. ال ناعىز ونەردىڭ شىتىرمان جولى، ءتىپتى سۋرەتكەرلىك تابيعات ايەلگە بۇيىرسا، ول ەكى ەسە قيىن. تاعدىرى ونەرمەن بايلانىستى ايەل جايلى كوبىرەك ويلاناتىنىم دا، مۇمكىن، سوندىقتان بولار. قازاق ايەلىنىڭ بويىنداعى ادام تاڭعالارلىق عاجايىپ قاسيەتتەر كىم-كىمدى دە تابىندىرادى دەپ ويلايمىن. مىسالى، تۇراقتىلىق، مورالدىق بەرىكتىك، نازىكتىكپەن ۇشتاسىپ جاتاتىن اسقاقتىق پەن اقىل-قايرات — وسىنىڭ ءبارى قازاق ايەلىنىڭ باسىنان قاي كەزدە دە تابىلادى. ال زاماننىڭ قاتالدىعىنا، قىز جولىنىڭ جىڭىشكەلىگىنە قاراماستان، قازاق قىزىنىڭ قابىلەتىن، ونەرىن حالىققا تانىتا بىلگەن سارا، مايرا، دينالارعا گيمن جازسا دا ارتىق بولماس ەدى. وسىلاردى ويعا الا وتىرىپ، قازىرگى داۋىرىمىزدە ونەر شام-شىراقتارى بولىپ جۇرگەن عازيزا، بيبىگۇلدەردىڭ باقىتتى تاعدىرىنان تۆورچەستۆو ادامى ءۇشىن تۆورچەستۆوداعى تاۋەلسىزدىك، قوعام مەن ادام مۇددەسى ۇشتاسقاندا عانا تۆورچەستۆولىق، ءوسۋ، ورلەۋ مۇمكىندىگىن كورەسىڭ.
مەن ومىردە وزدەرىنىڭ ۇلكەن ونەر ادامدارى ەكەندىكتەرىن، بويلارىنداعى تالانتىن سەزبەيتىن قازاق ايەلدەرىن كوپ كەزدەستىردىم. ماسەلەن، بالالارىن تاربيەلەپ وسىرگەن انالاردىڭ اراسىندا، اۋىلدا ءوز بەتىنشە كىلەم توقيتىن، كيىم تىگەتىن ايەلدەردىڭ ءبىرسىپىراسى، تاماقتى باپپەن پىسىرەتىن ادامدار شىن ونەر يەلەرى ەكەنىن وزدەرى بايقامايدى. بالا تاربيەلەپ ءوسىرۋ دە — ۇلكەن ونەر. مۇنداي ادامدار — تابيعاتىنان جوعارى دارەجەدە جاراسىم-ۇيلەسىم تاپقان تۇلعالار.
الايدا ومىردە سانالى تۇردە ونەرگە بەرىلىپ، شىعارمالار تۋعىزاتىن تۇلعالار بولادى. ولاردىڭ تابيعاتى الدىڭعىلاردان باسقاشالاۋ. ادام دۇنيەدەگى، ۋاقىتتاعى ۇيلەسىمسىزدىكتەردى، جاراستىق بۇزىلۋىن كورەدى دە، سونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن — جاراتىلىستاعى جەتىسپەيتىن جاراستىقتى جەتىلدىرۋ، ءسۇيتىپ باسقالاردىڭ جانىنا ۇيلەسىم سۇلۋلىعىن بەرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.
— ءسىز ايتقان وي، تاراتا كەلگەندە، ادام باقىتى ءۇشىن كۇرەس دەگەن كۇردەلى ۇعىمعا تىرەلەدى. مىسالى، اقىن ءتىپتى جەكە باستىڭ جايلارىن جىرلاي وتىرىپ قوعامدىق مۇددەلى ويلاردى ايتادى، كوپكە ورتاق سەزىمدى جىرلايدى. الايدا كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ، قارا باستىڭ «قامى» ءۇشىن ارپالىستان تۋعان ولەڭدەر كوبەيىپ بارا جاتقان جوق پا؟ جالپى ادام بويىنداعى، دالىرەك ايتساق، تۆورچەستۆو ادامى بويىنداعى رۋحاني توقىراۋدىڭ، پەندەشىلىك مايدالىقتىڭ تۇپ-توركىنىن قايدان ىزدەگەن ءجون؟
«ەسلي نە تراگيچەن، زناچيت، نە پوەت» دەگەن ۇلى پۋشكيننىڭ قاعيداسى بار عوي. مەنىڭ ويىمشا، دۇنيەنى تراگەديالىق قابىلداي الاتىن ادام عانا قولىنا قالام الادى. وسى ءبىر ەكسترەمالدىق جاعدايدا عانا دۇنيەدە زۇلىم كۇش پەن ادالدىق بارىن كورەسىڭ، سوندا ادام باقىتىنىڭ نە ەكەنى تۇسىنىكتى بولادى دا، سول ءۇشىن ءوزىڭنىڭ ءالىڭ جەتكەنشە كۇرەسەسىڭ. ەگەر اقىننىڭ ولەڭىندەگى جەكە باسىنىڭ كۇيبەڭى، ءوز مۇددەسى، ءوز مۇڭى ايتىلعان «جىلاۋىق» اۋەندەر ەكى نە ءۇش وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جول تاپسا، ول جەكە باستىڭ كۇندەلىككە جازىلاتىن ولەڭى بولماعانى. اقىن تۆورچەستۆوسىنداعى الگىندەي ولەڭدەردى كورىپ، ونى رۋحاني توقىراۋ دەۋگە بولمايدى. ەگەر و باستاعى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اقىننىڭ جىرلارىندا كۇنگەيدەن كولەڭكە باسىمىراق كورىنە باستاسا، ول — ورتانىڭ، ءومىردىڭ سالدارى دەپ ۇققان ءجون. سەبەبى تۆورچەستۆولىق تۇلعا ءۇشىن بىردە-بىر موتيۆ، بىردە-بىر يدەيا ءمانسىز ەمەس، ونىڭ جۇرەگىندە جابىلىپ قالاتىن قۇبىلىس بولمايدى. اقىن جۇرەگى، اقىن جانى ءاردايىم، ءار ساتتە دە جىر اينالعان گالاكتيكا ءتارىزدى.
— قولىنا قالام ۇستاعان جاستاردىڭ ءبىرازى (اسىرەسە قىزدار) ءاۋ باستا ءسىزدىڭ جىرلارىڭىزعا دا ەلىكتەيدى... ەلىكتەۋشىلەر كەيدە اقىننىڭ وزىنەن ارتىق جازادى دەسەدى.
ادەبيەت تاريحىندا ۇلكەن اقىندار كەزدەسەدى. ولار ءبۇتىن ءداۋىردىڭ كىلتى ءتارىزدى، ولارسىز پوەزيانىڭ ىلگەرى دامۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن كەزدە ەشبىر اقىن مۇنداي قاسيەتىن بىلگەن ەمەس، بىلمەيدى.
جاس اقىندار ماعان ەلىكتەيدى دەگەن ويدان ءوز باسىم اۋلاقپىن. ەگەر مەنىڭ تۆورچەستۆومنان ەلىكتەۋگە تۇرار قاسيەتتەر تاۋىپ جاتسا، قۋانامىن.
تۆورچەستۆولىق «قاناعاتسىزدىق»، تالعامپازدىق — ءبىزدى وسۋگە يتەرمەلەيتىن كۇش. گۇل دەستەلەردىڭ ۇستىندە قالعىپ وتىرعان اقىندى ەلەستەتۋ قيىن. وسكەن سايىن، تۆورچەستۆولىق بيىكتەرگە قولىڭ جەتكەن سايىن، ومىردە كورىپ-سەزبەگەندەرىڭ ءالى دە ۇشى-قيىرسىز ەكەنىن تۇسىنىڭكىرەيسىڭ، تۇسىنگەن سايىن ىلگەرى ۇمتىلىسىڭ دا كۇشەيە تۇسەدى. بۇل ۇمتىلىس پەن جۇرەگىڭنىڭ ءدۇرسىلى ەگىز ەكەنىن سەزىنە تۇسەسىڭ. ال اقىندىق مىنەز تۋرالى ساۋالعا اقىننىڭ جاۋاپ بەرۋى شارت ەمەس شىعار.
— وتكەن جىل جانە جالپى ۋاقىت تۋرالى نە ويلايسىز؟
— تارلان ۋاقىت تىنىمسىز تىرشىلىك تولقىنىندا تىنىسى تارىلماستان زىمىراي جۇيتكۋدە، ادامزات جۇيرىكتىڭ جالىنا جارماسىپ، ىلەسە جۇگىرۋ ۇستىندە. كەيدە وڭى مەن سولىن، وتكەنى مەن الدىڭعىسىن بايقاپ-بارلاۋعا دا مۇرشاسى كەلمەي، ەنتەلەۋمەن ءجۇرىپ ەتپەتىنەن تۇسكەندە عانا كەش تە بولسا ءبىر ءسات ەس جياتىنداي. بۇل — تابيعات زاڭدىلىعى. تىرلىگىڭ، مەرەيىڭ، اۋىز جالاسقان دوسىڭ مەن كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ بەيمازا بولمىسىندا كور-جەردەن كوڭىل قالىسقان قىرعي قاباق قاسىڭ، استىڭداعى اتىڭ مەن الشاڭ باسقان كوڭىلىڭ — ءبارى-بارى ماڭگى قالار بولمىستاي، ومىرلىك قۇبىلىستاي سەزىلمەسە، ادام بالاسىنىڭ عۇمىرى دا مازمۇن-مانىنەن ايرىلاتىن شىعار.
سول بايانسىز تىرلىكتە باس-اياعىڭا ءبىر قاراپ، قاي اعىستىڭ بويىندا قالقىپ بارا جاتقانىڭا كوز سالدىراتىن ءسات بولادى. ونىڭ ءبىرى — جىلداردان ورىلگەن ءومىر-روماننىڭ ءبىر تاراۋىنداي ءار جىلدىڭ باسى. وتكەن شاعىڭا وي جۇگىرتىپ، كەلەر شاعىڭنىڭ كەلبەتىمەن جۇزدەسۋگە اسىعاتىن، ءۇمىتتىڭ ۇكىلى ارعىماعى كوز الدىڭدا كولبەڭدەپ، قول سوزىم جەردە تۇرعانداي ىلگەرى ۇمتىلدىراتىن ۇرىمتال ءساتتى ءبىز بۇگىن دە باستان كەشىپ وتىرمىز.
ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى، بولمىسىنان قاناعاتقا تاپشى؛ ونى، تەگى، بولعان سايىن بولا تۇسۋگە، تولعان سايىن تولىقسي تۇسۋگە قۇشتارلىق كۇشى ىلگەرى جەتەلەيتىن بولسا كەرەك. وتكەن جىلدىڭ باس-اياعىن شولىپ وتىرساق، ءومىرىمىزدى ءار ءتۇرلى وقيعالارىمەن بايىتىپتى. جالپى حالىق ءۇشىن ءار جىلدىڭ تاريحي ءمانى نەگىزىنەن ەڭبەكشىلەردىڭ ءال-اۋقات، تۇرمىس بولمىسىنىڭ دارەجەسىمەن ولشەنبەك. وسى تۇرعىدان قاراعاندا دا، وتكەن 1981 جىل ۇمىتىلمايتىن كەزەڭ بولدى دەگەن پىكىردەمىن.
ال ادەبي دۇنيەدە دە ءوز كەزەڭى ءۇشىن ءمانىن جويمايتىن، ادەبيەتشىلەردىڭ مۇددەسىنەن شىققان وكيعالار بولدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى سەزى، سسسر جازۋشىلارىنىڭ كرەملدە وتكەن VII سەزى ءدال وسى ماندەگى ادەبي جيىندار دەپ ويلايمىن.
ارينە، ادەبيەتتى كوپ بولىپ جيىلىپ، ورتاقتاسىپ، كەڭەسىپ وتىرىپ جاسامايدى. ءاربىر ادەبي، شىن ماعىناسىنداعى كوركەم تۋىندى «جازۋشى» دەپ اتالاتىن قۇپيا دارا الەمنىڭ تىنىس، تولعاعىمەن دۇنيەگە كەلەدى. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن ءار ءسابيدىڭ ديدارى مەن داۋسىن، كەلبەت-كەسكىنى مەن بولمىسىن كىندىك شەشە دە، وكىل اكە دە، نەمەسە باسقا تولىپ جاتقان تىلەۋلەستەر مەن جاناشىرلار دا وزگەرتىپ قايتا جاساي المايتىندىعى ءتارىزدى، ءاربىر شىنايى شىعارما تولعامدى تىلەكتەر مەن تالاپتاردان، ءومىردىڭ ءار ءتۇرلى شارتتىلىقتارى، ۇگىتتەرى مەن ۇمىتتەرىنەن جاسالمايدى؛ دۇنيە كەڭىستىگىنىڭ بار بوياۋى مەن ءنارىن بويىنا سىڭىرگەن جازۋشىدان تۋىلادى. ارينە، ول كەڭىستىكتىڭ جازۋشىنى قورەكتەندىرەر اۋاسى مەن توپىراق قۇنارلىلىعى دەگەن ماڭىزدى ۇعىمدار بار. ۆلاديمير يليچ لەنين قوعامنان، قوعام مۇددەسىنەن تىس ادەبيەت بولمايتىندىعىن جايدان-جاي ايتا سالماسا كەرەك. بۇل — جازۋشى دەگەنىمىز الگى كەڭىستىكتىڭ بىتە قايناسقان پەرزەنتى، دەمەك ونىڭ شىعارمالارىندا ول الەمنەن تىس وتەتىن قۇبىلىستار بولمايتىندىعىنىڭ دالەلى. وسى رەتتە جوعارىدا ايتقان جيىندار، سەزدەر جازۋشى تىنىس الىپ جۇرگەن جالپى اتموسفەرا ءۇشىن قاجەت وقيعالار.
— سىزدىڭشە قازىرگى ادەبيەتىمىزدە كەسەك تۋىندى بار ما؟
ادەبيەتتىڭ جەتىستىگى كۇن سايىن ونداپ، جۇزدەپ شىعىپ جاتاتىن كىتاپتاردىڭ سانىمەن ەمەس، سول ادەبيەتتىڭ توپىراعىندا وركەن جايىپ، ادامزاتتىڭ رۋحاني بايلىق قازىناسىنىڭ تالعامپاز قورىنا قوسىلاتىن بىرەگەي تۋىندىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىندە. ونداي تۋىندى ءبىر حالىقتىڭ ادەبي عۇمىرىندا ءبىر رەت كەلسە دە از بولماس ەدى. وتكەن جىل قازاق ادەبيەتىنىڭ شوقتىعىن تاعى ءبىر اسۋعا كوتەرەر وزگەشە ستيل، ءتۇر، مازمۇن دارالىعىمەن، كوركەمدىگىمەن وقشاۋلاناتىن شىن مانىندە قازاق توپىراعىندا جاڭا دۇنيە اكەلگەن سەكىلدى. ول — زامانىمىزدىڭ اسا تالانتتى جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «ۇركەر» رومانى. «اباي»، «قان مەن تەر» سەكىلدى شىنايى دارا شىعارمالار تامىر جايعان توپىراقتا مۇنداي كەسەك تۋىندىنىڭ تۋۋى زاڭدىلىق. ءارى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ باقىتتىلىعى بولسا كەرەك. وتكەن جىل قازاق ادەبيەتى ءۇشىن نەسىمەن ءماندى دەگەندە وسى «ۇركەر» رومانىنىڭ ءوزى-اق قاناتاتتانارلىق جاۋاپ بەرەردەي!
— وتكەن جىل سىزگە نەسىمەن قىمبات؟
— باسىندا ايتقانداي، زىمىران ۋاقىتتىڭ ەكپىنىمەنەن تىككەن ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ شاعىن الەمىنە، تىرشىلىگىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا بۇگىن ءۇڭىلۋى كوپ ويلارعا جەتەلەيدى. مەن دە كىشكەنە تىرلىگىمدى بارلاسام، وتكەن جىل وزىنشە ءماندى سەكىلدى. قازاق ەلىنىڭ بۇرىن ءوزىم كورمەگەن ءبىراز جەرلەرىندە: اتىشۋلى بۋراباي ايماعى، كونە تۇركىستان تۋ كوتەرگەن شىمكەنت وبلىسى، مۇقاعالي جىرلارى ارقىلى ارشالارى مەن شىرشالارىنا ءوزىم عاشىق بولعان «اۋليە شوقى» ولكەسىندە — بولعانىم مەنى رۋحاني بايىتتى دەۋىمە تۇرادى. ال رۋحاني بايۋ — تۆورچەستۆو ادامى ءۇشىن، ءسوز جوق، باستى قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبىرى. يتاليا ساپارىنان دا العان اسەرلەرىم بار.
تەگى، ادام بالاسى مەزگىلدىڭ تىعىز ەكەنىن كۇش-قۋاتى مول، عۇمىر بىتپەستەي كورىنەتىن جاس كەزىندە ەمەس، ەسەيە كەلە سەزىنەتىندەي. سەزىنگەن سايىن ىستەيتىن ءىس، مىندەت تە كوبەيە تۇسە مە قالاي.
ەسەيگەن سايىن ءومىردىڭ، تىرلىكتىڭ مانىنە تەرەڭدەي تۇسكىڭ كەلەدى؛ داريانىڭ بەتىندە قۇلاش ۇرىپ جۇرگەن شاقتاعى كۇي مەن ويدىڭ تەرەڭدىگىندەگى تىنىس الۋ ەكى باسقا عوي. تۆورچەستۆو پروسەسىندە دە اعىستى ساتتەر، بۇلقىنىستارىن جاي كوزگە كورسەتە بەرمەس تەرەڭدەگى شىمىر تولقىندار بولادى دەگەن ويدامىن.
ايدىننىڭ بەتىن قۇلاشتاي ءجۇزىپ ون رەت ءجۇزىپ ءوتۋ ءبىر باسقا دا، تەرەڭىنە سۇڭگىپ شىعۋ ءبىر باسقا. جان تولىسۋىنان، وي قاقتىعىستارىنان ۇرىقتانعان ادامنىڭ بولمىسى، اقىل-ەسى، سانانىڭ ءوسۋى دەگەن نە، عۇمىردىڭ ءمانى، ءولىم دەگەن نە، ءومىر دەگەن نە — جىر كىتاپتارىمدى تەزىرەك بىتىرسەم دەگەن نيەتتەمىن.
— تۆورچەستۆولىق ساپارلارمەن قازاقستاننىڭ سان ايماقتارىن بىلاي قويعاندا تۋىسقان رەسپۋبليكالارعا دا جيىرەك شىعىپ تۇراسىز. يتالياعا بارعان ساپارىڭىز دا ەسىمىزدە. اڭگىمەڭىزدىڭ سوڭىندا پوەزيانىڭ حالىق ومىرىندەگى، ۇلتتار دوستىعىنداعى اسىرەسە بەيبىتشىلىك ساقتاۋ ىسىنە قوسار ۇلەسى جايلى بىرەر پىكىر بىلدىرسەڭىز؟
— زۇلىمدىق پەن ارامدىق قانىنا ءسىڭىپ قالعان ادامدار ءبىر كەرەمەت ولەڭدى وقىپ، (نەمەسە كىتاپتى) ادامدىق مەيىرىم مەن ادالدىق سەزىمگە بولەنە قالمايدى، ارينە. ناعىز ونەر، شىم-شىمداپ ارقاعا باتاتىن قىزۋداي، بىرتە-بىرتە ءوز يىرىمىنە باۋرايدى. دەگەنمەن ادامداردىڭ ءتىل تابىسۋى سەكىلدى كۇردەلى پروسەستە ونەردىڭ ءرولى — ەڭ باستىلاردىڭ ءبىرى دەگەن پىكىردەمىن.
تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكالاردىڭ پايداسى دا، زياندى دا جاقتارى بار. تۆورچەستۆو دەگەن، — سايىپ كەلگەندە، جالعىزدىق؛ ەشقانداي جيىن-توي جاقسى جىر جازىپ بەرمەيدى، ازابى مەن راقاتىن جالعىز قالىپ تارتاتىن ءوزىڭ. ساپار قانشا دەگەنمەن مەزگىلىڭدى ءمۇجيدى، ونسىز دا قىم-قۋىت كولدەنەڭ شارۋالارى مەن پسيحولوگيالىق جۇگى مول قازىرگى عاسىردا ەڭ قىمبات نارسە — ۋاقىت پەن تىنىم. وسى جاعىنان ءجۇرىس، ساپارلاردىڭ زيانى بار. وعان قوسا، ءار جەردەن العان اسەردەن جولجازبا، رەپورتاجدى ەسكە تۇسىرەتىن «ولەڭ» جازۋ كاسىپشىلىكتىڭ دەرتى ءتارىزدى كورىنەدى.
ال حالىقپەن، ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەيتىن اۋديتوريامەن بەتپە-بەت جۇزدەسۋ — اقىن ءۇشىن ەمتيحان. بولىپ-تولىپ، ءوز تۆورچەستۆوسىنىڭ شىرىنىنا ءوزى بوگىپ قالماۋ ءۇشىن قاجەتتى ەمتيحان.
وتكەن جىلى يتاليادا وتكەن حالىقارالىق ادەبي فورۋمعا سوۆەت دەلەگاسياسىنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە قاتىناستىم. مەنىڭ باقىتىما قاراي، اۋدارماشىم ولەڭدەرىمدى ءبىرشاما جاقسى اۋدارعان بولسا كەرەك — العاشقى پوەزيا كەشىنەن كەيىن-اق يتالياندىقتار كوپتەگەن سۇراقتار بەرىپ، ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتە باستادى، ۇلتتىق تەلەديداردان ولەڭ وقۋعا شاقىردى.
بيىل ليتۆا جانە گرۋزيا جازۋشىلار وداقتارىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن سول رەسپۋبليكالاردا وتكەن كوپ ۇلتتى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كۇندەرىنە قاتىستىم. مۇندايدا ونەرىڭ سىنعا تۇسەدى، حالقىڭنىڭ ادەبيەت وكىلى رەتىندە ءوزىڭنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىڭدى جانىڭا تيەتىندەي سەزىنىڭكىرەيسىڭ. ونەر تۇسىنەتىندەردىڭ شىن ىقىلاسى، ءىلتيپاتى قاناتتاندىرادى. بۇل — ساپار، كەزدەسۋلەردىڭ پايدالى جاعى.
ەل مەن ەلدىڭ، ادام مەن ادامنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، بايلانىستى جاقسارتۋدا ونەر مەن ادەبيەت قاشان دا ماڭىزى زور، پايدالى رول اتقارىپ كەلدى، ءالى دە سولاي بولا بەرمەك.
مەن كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن ءارتۇرلى ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنەن كوپتەگەن حاتتار الامىن. ءوزىمدى كورمەگەن، ءبىراق ولەڭدەرىمدى وقىپ، ءوز جۇرەكتەرىنەن ۇندەستىك تاپقان قاراپايىم ادامداردىڭ مۇنداي ىقىلاسىنان ءوز تۆورچەستۆوڭنىڭ بىرەۋلەرگە قاجەتتىگىن، ايەل ادام ءۇشىن قيىنداۋ تاعدىرىڭ مەن تىنىمسىز تىرلىگىڭ بەكەر ەمەستىگىن سەزىنۋ قۋاتتاندىرادى. تۆورچەستۆو ادامىنا كەرەگىنىڭ ءوزى دە سول — ءوزىڭنىڭ قاجەت ادام ەكەنىڭدى سەزىنۋ.
1982
You Might Also Like
-
شوقان ۋاليحانوۆتى كوبىمىز قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى، گەوگراف، تاريحشى جانە دەموكرات اعارتۋشى رەتىندە بىلەمىز. ءبىراق شىنىمدى ايتسام، پۋبليسيست ەكەنىن دە بىلمەپپىن. قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن نەبىر قۇندى م...
-
قازىرگى قازاق جاستارى مەن بۇرىنعى جاستاردى سالىستىرساق، ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي ەكەنى ايدان انىق. بۇگىنگى زامان – جاڭا زامان. «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» - دەمەكشى، ترەند قۋىپ ءجۇر...
