وتكەندى قايتالاۋ
(اۋدارما)
سەرگەي بارۋزدين
رومان
مەن تالتۇستە ۇشىپ كەلىپ ەدىم. قاپەلىمدە تۋعان قالامدى ءوزىم تانىماي قالدىم. ەرتەڭگىسىن كامچاتكاداعى پەتروپاۆلوۆسكىدە قارلى بوران سوعىپ تۇر ەدى، ءبىز الىپ ماشينامەن اەرودرومعا ارەڭ جەتىپ، ودان «ۇشامىز با، ۇشپايمىز با؟» — دەپ ءبىراز دال بولعانبىز. ەندى، مىنە، ۋاقىت دەگەندى توعىز ساعاتقا باسىپ وزىپ، كوكتەمنىڭ ءتۇنىن دە جول بويى جوعالتىپ الدىق، اقىرى كۇن شۋاعىنا مالىنىپ، جاسىل جەلەككە ورانعان، ماي مەرەكەسىنىڭ قارساڭىنداعى موسكۆادان ءبىر-اق شىقتىق.
ۇيگە ورالۋ — قاشان دا قۋانىش. ال موسكۆاعا ورالۋ ادامعا ەكى ەسە قۋانىش اكەلەدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ قالامىز وزىنە ءبىر ءتۇرلى ەرەكشە جىلىلىقپەن باۋرايدى. ال ءقازىر...
ءالى شاڭ باسىپ ۇلگەرمەگەن جاسىل شالعىن، جاپىراق جايعان ۇيەڭكى، ءتۇرلى-تۇستى جەڭىل كيىمدى ايەلدەر، گاگاريننىڭ پورترەتتەرى مەن ۇيلەردىڭ قابىرعالارىنا ىلىنگەن كوسموس كورابلدەرى بەينەلەنگەن قىزىل ماتالار — وسىنىڭ ءبارى توسىن اسەر ەتكەنى سونشا، مەن باسقا پلانەتادان كەلگەن شىعارمىن؟ كامچاتكا، كوماندور، كۋريل... جوق، جوق، ارينە!
دەگەنمەن، ءوتىپ بارا جاتقانداردىڭ ءبارى شولاق تون مەن تەرى مالاقاي كيىپ، يىعىما دوربا اسىپ العان مەنىڭ ەڭگەزەردەي تۇرپاتىما تاڭىرقاي قاراسادى.
وسى ساتتە مەنى، ءسال دە بولسا، كوڭىلدەندىرگەن ارقامداعى دوربانىڭ ىشىندەگى نارسە ەدى. ال ونىڭ ىشىندە عاجايىپ دۇنيەلەر جاتىر: يتبالىقتىڭ ەكى كۇرەك ءتىسى؛ ۇلكەندىگى كوجە قۇياتىن تارەلكەدەي تاسباقانىڭ قاۋاشاعى؛ كەشە كەشكىسىن عانا پىسىرىلگەن، قىپ-قىزىل ءارى ينەلەرى ءبىزديىپ، تەڭىز كەرەمەتىنە ۇقسايتىن ءداۋ كراب؛ ءسىبىر مەن قيىر شىعىستا عانا ساتىلاتىن جارتى ليتر تازا سپيرت؛ سىم ءتارىزدى دوڭگەلەكتەپ ورالعان جەنشەن تامىرى مەن ءقازىر موسكۆادا شىراق الىپ ىزدەسەڭ دە تابىلمايتىن بىرنەشە بالىق كونسەرۆىلەرى. الايدا وسىنىڭ بارلىعى ءساۋىر ايىنىڭ كوسموستىق جاڭالىقتارىمەن سالىستىرعاندا، ءبىر تيىنعا دا تۇرمايتىنداي!
مەن جەدەل باسىپ كەلەمىن.
الدىمدا ەڭ قۋانىشتى دا كۇردەلى وقيعا كۇتىپ تۇر. ول — ايەلىمنىڭ جۇمىسىنا سوعىپ، ءۇيدىڭ كىلتىن الۋ. قۋانىشتى دەيتىنىم — تۇسىنىكتى عوي: ناتاشانى كورمەگەنىمە ايدان اسىپ كەتتى، ۇيگە ورالعانىم وسى. كۇردەلى دەيتىنىم مەن كامچاتكادان كەلگەن مىنا تۇرىممەن ايەلىم جۇمىس ىستەيتىن ارحيتەكتۋرالىق — جوبالۋ ينستيتۋتى سەكىلدى ادەمى دە كەڭ، ساۋلەتتى ۇيگە ورنالاسقان قۇرمەتتى مەكەمەنىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرۋىم مۇمكىن.
جولىم بولعاندا، كيىم ءىلۋشى ايەل بۇل جەر زات ساقتايتىن ورىن ەمەس دەپ ادەتىنشە كۇڭكىلدەپ الدى دا، اقىرى دوربام مەن تونىمدى قابىلدادى-اۋ، ايتەۋىر.
ەندى تەزىرەك جوعارىعا، ونىڭ وزىنە جەتۋىم عانا قالدى!
مەن ليفتىمەن كوتەرىلدىم دە، تانىس ەسىكتى ەپپەن اشتىم.
— كەلدىڭ بە؟!
ناتاشا قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى دە، ۇپ-ۇزىن سىزعىشتى ەبەدەيسىز قويا سالىپ، ەسىك الدىنا كەلگەندە عانا شەبەرحانادا بىرگە وتىرعان ارىپتەستەرىنە كوز تاستادى. مەن ءدال سول ساتتەگى ونىڭ ءجۇزىن كورە العانىم جوق، ءبىراق ونىڭ ساسىپ قاپ ءارى ءوزىن كىنالى ادامداي سەزىنىپ تۇرعانىن ءبىلدىم. قۋانعاندا نە ىستەرىن بىلمەي قالاتىن ونىڭ ادەتى جانە سوندايدا مىنا ايەلدەردىڭ الدىندا ىلعي دا ىڭعايسىزدانادى. مۇمكىن ءبارىنىڭ الدىندا بولماس، دەگەنمەن، كوبىسىنىڭ الدىندا سولاي. بۇل ايەلدەردە مۇنداي ساتتەر جوق ەكەنىن ول بىلەدى جانە ءوزىنىڭ باقىتىمەن ولاردى رەنجىتىپ الام با دەپ قورقادى.
ءبىز دالىزگە شىقتىق تا، مەن باس سالىپ ونىڭ ماڭدايىنان، كوزىنەن، شاشىنان، ەرنىنەن، شىنتاعىندا تىرتىعى بار قولىنان سۇيە باستادىم. ول بولسا وقۋشى قىزداي قىزارىپ؛ بۇلقىنعان كۇيى: «اينالا ادامدار عوي... قاراپ تۇر... ىڭعايسىز...»، — دەپ قىسىلا تاعى بىردەڭەلەردى سىبىرلايدى.
— قالايسىڭ؟ ريزا بولىپ قايتتىڭ با؟ — دەپ قۇشاعىمنان ارەڭ بوسانىپ، مەنىڭ جاعامدى دۇرىستاپ قويدى. ونىڭ ادەتى وسىلاي: جاعامدى نە مويىن ورامالىمدى جوندەيدى، نەمەسە ىلگەگىمدى اعىتىپ، قايتا سالادى — مۇنىڭ نە ەكەنىن تەك ەكەۋمىز عانا بىلەمىز...
«ريزامىن با؟» مەن وعان قايدا بارىپ، نە كورگەنىم تۋرالى نەشەبىر ادەمى سوزدەرمەن ايتىپ بەرەر ەدىم جانە ەڭ سوڭىندا سول بارىپ قايتقان جەرلەرگە تاعى دا باراتىنىمدى قوسار ەدىم. ءبىراق مەن وعان ەشتەڭە دە ايتپايمىن. كەيىن، ءبىر رەتى كەلگەندە، ايتا جاتارمىن... كەيىن... ول مەنىڭ ءبىر جاققا كەتكەنىمدى جاقتىرمايدى. ال مەن ساپارعا شىققاندى ۇناتامىن. ءومىردى كورۋ، ويلاۋ كەرەك دەگەن قاعيدادان ەمەس.
مەن جولعا شىققاندى جاقسى كورەمىن. كەيىن ساعىنىپ ورالۋ ءۇشىن. مىنە، وسى قازىرگى ءتارىزدى! ءوزىم كوپ-كوپ جىلدار بىلەتىن ناتاشامدى وسى قالپىندا تاعى دا كورۋ ءۇشىن، كورگەن سايىن ونىڭ دا، ءوزىمنىڭ دە بويىمنان بۇرىن بىلمەگەن، سەزبەگەن جاڭا ءبىر نارسەلەردى سەزىنۋ ءۇشىن كەتكىم كەلەدى.
مەن وعان قادالا قاراپ تۇرمىن. ءدال سول بۇرىنعى قالپى، بۇرىنعى... ءبىر ايدىڭ ىشىندە ەشقانداي دا وزگەرمەگەن. ءبىر ايدىڭ ەمەس-اۋ، سول مەن بىلەتىن كوپ-كوپ جىلداردىڭ ىشىندە، ءتىپتى دە، وزگەرگەن ەمەس. ارينە، ول بۇل كۇندە ون بەس جاسار قىز ەمەس، وتىز سەگىزگە تاياپ قالدى. قۇدايىم-اۋ، مەن ونى قانشا جىلدان بىلەمىن! جانە ونى قانداي سۇيەمىن دەسەڭشى!
ول شاشىن دا، كويلەگىن دە تالاي وزگەرتتى. وقىدى، سوعىستا دا بولدى. بوسانعاننان كەيىن تاعى دا وقىدى. ول ەڭ جاقىن ادامدارىنان ايرىلدى. «ءبىز» دەگىم كەلىپ تۇرسا دا، «ول» دەيمىن. جوق، مەن «ءبىز» دەمەيمىن. مەن تاعى دا «ول» دەي بەرەمىن.
ول ىلعي دا وسىنداي بولعان، ەندى بۇرىنعىدان دا سۇيكىمدى بولىپ بارادى.
مەن ونى قۇتتىقتادىم.
— وقىدىڭ با؟ — ول مەنىڭ نەمەن قۇتتىقتاپ تۇرعانىمدى بىلسە دە تاڭدانا قارايدى. باسىن شايقادى. — راقمەت. وي، سەن بىلەسىڭ بە، قالاي بولعانىن. ءبارى ءبىتتى دەپ قويعام. كەنەتتەن بۋنكوۆ كەلە قالدى. اۋەلى ءسال ءۇنسىز تۇردى، سودان سوڭ: «قىزدار! وزدەرىڭ بۇگىن تىمسىرايىپ ۇندەمەيسىڭدەر عوي!» — دەپ ءبىر شامپان شىعارىپ جاتىر. سوندا بارىپ بىلە قويدىق. ال كەلەسى كۇنى «پراۆدا»...
مەن كامچاتكادا جۇرگەنىمدە «پراۆدادان» قىسقا حابار وقىعام، الايدا ءوزىم بۇرىن ءبارىن بىلەتىنمىن: ولاردىڭ جوباسى بارىن، ونى ءالى تۋىندى دەگەندەر بولعانىن. بالالار باقشاسى، دۇكەن، شاشتاراز، اسحانا، تۇرمىس قاجەتىن وتەۋ كومبيناتى مەن كلۋب — وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ۇيگە ورنالاستىرامىز دەگەنگە، ءتىپتى، مەنىڭ ءوزىم دە كۇدىكتەنەمىن. «قاجەت بولادى، ىڭعايلى» دەپ ول وتىرىپ الىپ ماعان تۇسىندىرەتىن. بۇدان ءبىر جىل بۇرىن جوبانى جاڭا ويلاستىرىپ جۇرگەندە دە، كەيىن ۇيدە تۇنىمەن وتىرىپ جوبا سىزۋ ۇستىندە دە وسىلاي دەيتىن. ەندى مەن ءدال ءوزىم جاساعانداي قۋانىپ تۇرمىن.
— سەلينوگرادتا قۇرىلىستى سالا باستادى، ال كەلەسى جىلى — موسكۆادا! — دەپ قويادى — تاماشا ەمەس پە، ءا؟!
— ال ءۇي قالاي؟
ءۇي دەگەنىم — ناديۋشا مەن ليۋبا.
— ءبارى جاقسى، — دەيدى ول. — ناديۋشكا مەكتەپتە، ليۋبا بالاباقشادا. ەكەۋى دە سەنى كۇتىپ ءجۇر...
— ەرتەرەك كەتىپ قالشى. ا؟
— تىرىسىپ كورەم. — ول مەنىڭ جاعامدى ۇستادى. — شاشىڭا اق كىرە باستاپتى-اۋ. وي، كەلگەنىڭ قانداي تاماشا بولدى! جارايدى. كەشكە دەيىن.
شىرىلداپ جاتقان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەلەفونى ەكەنىن باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا-اق بىلە قويدىم.
— تىڭداپ تۇرمىن، — دەدىم تونىمدى شەشپەستەن. — بۇل كىم ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ايەل داۋىسى.
— سىزگە كىم كەرەك ەدى؟
— ناديانىڭ اكەسى ەمەسسىز بە؟
— ءيا.
— قىزىڭىز قايدا؟
مەن ىستىقتاپ تۇرسام دا تۇلا بويىمدى ءبىر سالقىندىق قارىپ كەتكەندەي بولعانىن سەزدىم.
— قايداسى قالاي؟ مەكتەپتە...
— مەكتەپتە جوق.
— جوعى قالاي؟
— سولاي، جوق! — دەپ ايەلدىڭ داۋىسى قاتقىل شىقتى. — ءسىز ءقازىر مەكتەپكە كەلە الاسىز با؟
مەن تونىمدى قالاي لاقتىرىپ تاستاعانىم ەسىمدە جوق، كوشەدەن ءبىر-اق شىقتىم. مەكتەپ ءۇيدىڭ جانىندا — كىرەبەرىستەن ءۇش ءجۇز مەتردەي بولاتىن. مەكتەپ قاقپاسىنىڭ جانىندا قولدارىنا سومكەلەرىن الىپ توپىرلاعان ءبىر توپ بالانى انادايدان بايقادىم.
مۇمكىن، مەن ولاردى بايقاماعان دا بولار ەدىم، ءبىراق ولاردىڭ وزدەرى ماعان تاڭىرقاي قاراپ، كۇتىپ تۇر ەكەن. سونىڭ اراسىنان ناديۋشكا شىعا كەلگەنى — جانىپ تۇرعان قالپى، قىزارىپ كەتىپتى، شاشى دا ۇيپا-تۇيپا.
— پاپا، سەنبىسىڭ؟ كەلىپ قالدىڭ با! — سودان سوڭ داۋسىن وزگەرتە قويدى: — ال ءبىز ساباقتان كەتىپ قالدىق... سەنى شاقىرتتى ما؟
مەن كوڭىلىم ورنىنا ءتۇسىپ، دەمىمدى الدىم.
سول ساتتە مەنىڭ جانىما بويى ناديۋشكادان ءسال ۇزىنداۋ بالا جىگىت («ءوزىن قايدان كورىپ ەدىم؟») كەلدى دە، بايسالدى جۋان داۋىسپەن:
— وعان ۇرىسپاڭىزشى! بارىنە مەن كىنالىمىن، — دەدى.
— وتە جاقسى.
مەكتەپكە قاراي اياڭدادىم. ناديۋشكا مەن ونىڭ جانىنداعى بالالار قاقپانىڭ قاسىندا قالدى.
بەس جاسار شاماسىنداعى بالعىن فيلوسوف مەكتەپ ەسىگىنىڭ الدىندا مىسىقتىڭ بالاسىمەن اۋرە بوپ ءجۇر. مەنى كوردى دە:
— اعا، سەن مۇنىڭ ءوزى تۋا قالعان دەپ ويلايسىڭ با؟ ونى ماماسى تۋدى. سولاي! — دەپ ءوز شەشىمىن ايتتى.
سول كۇنى بۇل وقيعا جايلى ءۇش رەت ەستىدىم.
مەكتەپ ديرەكتورى انتونينا يۆانوۆنا ءبىرىنشى بولىپ ايتتى. ول 8 «ب» كلاسى وقۋشىلارىنىڭ اتا-انالارىمەن جەكە-جەكە اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. مەن ءۇشىنشى بولىپ كىردىم. ماعان دەيىن ەكى ايەل كىرىپ شىعىپتى.
— بىزدە ءبىر قولايسىز وقيعا بولىپ تۇرعانى، — دەدى انتونينا يۆانوۆنا. العاشقى سوزدەرىنەن-اق مەنىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ول ەمەس ەكەنىن بىلە قويدىم: — وقۋ جىلى اياقتالىپ قالدى. كلاستاعى بالالاردىڭ كوبى كومسومولعا وتۋگە ازىرلەنىپ ءجۇر. وعان قوسا، وتكەندى قايتالاۋ ءجۇرىپ جاتقان كەز. ال، مەنىڭ بايقاۋىمشا، اڭگىمە بىلاي بولعان. ولاردا ءتورتىنشى، بەسىنشى ساباق تاريح ءپانى بولاتىن. وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى سەبەپ-سىلتاۋسىز مۇعالىمگە جامان سوزدەر ايتىپ، ءتىل تيگىزىپتى. بۇل ءتورتىنشى ساباقتىڭ ۇستىندە. ليديا ۆيكتو-روۆنا الگى وقۋشىنى ماعان جىبەرىپتى. مەن ودان كلاسقا قايتا بارىپ مۇعالىمنەن كەشىرىم سۇراۋىن تالاپ ەتتىم. ول كەتكەن. سودان كلاسس بولىپ تۇگەلدەي سوڭعى ساباققا كەلمەي قويىپتى. باس بولىپ وترياد سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى جانە ستاروستا — ءسىزدىڭ نادياڭىز دا كەلمەگەن. شەرەمەتيەۆو اەروپورتىنا ما، ءبىر جاققا تارتىپ وتىرعان. ءسىزدىڭ نادياڭىزدى جانە كلاستاعى بالالاردىڭ ءبىرازىن مەن بىلەمىن. ولاردىڭ باسقالارعا قالاي ىقپال جاساي الماعانىنا تۇسىنە المايمىن. راس، — دەپ كۇلىمدەدى انتونينا يۆانوۆنا. — ەكى وقۋشىنى كلاسقا قالدىرىپ كەتىپتى. ول ەكەۋى دە بىرگە كەتكىسى كەلگەن ەكەن، سەندەردىڭ بۇرىن ەسكەرتۋلەرىڭ بار، ەندى كەتسەڭدەر، مەكتەپتەن شىعارىلاسىڭدار دەپ كۇشپەن قالدىرىپتى. ول ەكەۋىنە كەتۋگە بولمايتىنىن وزدەرى ءبىلىپ تۇر. اقىماق ەمەس ەكەنىن كورىپ وتىرسىز، مەنىڭ سىزدەن وتىنەرىم — ناديامەن سويلەسىڭىزشى. بالالار ەرەسەك، ءوز دەگەندەرى بولماسا، كونە قويمايتىن كەزدەرى عوي. بىزدەرمەن، پەداگوگتارمەن، اشىق اڭگىمەگە بارماۋلارى مۇمكىن. سىزدەرگە، اتا-انالارعا، ايتىپ كورەيىك دەگەنىمىز وسى ەدى. بالالارمەن سويلەسىپ كورىڭىزدەر. ءبىز، ارينە، بۇل وقيعاعا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر شارالار الامىز. ەرتەڭ پيونەر لينەيكاسىن وتكىزگەلى وتىرمىز. وقۋشىلار كوميتەتىندە دە بارىمەن سويلەسەتىن شىعارمىز.
بولمەگە ارىقشا كەلگەن، ءسال ەڭكىشتەۋ جاس ايەل كىردى. ماعان بارلاي كوز تاستادى.
— مىنە، ليديا ۆيكتوروۆنانىڭ ءوزى دە كەلدى، — دەپ ءتۇسىندىردى ديرەكتور. — ال، مىنا...
— ءيا، ءيا، بىلەم، ماعان ايتقان، — دەپ ليديا ۆيكتوروۆنا ونىڭ ءسوزىن ءبولدى دە، الگىندە عانا انتونينا يۆانوۆنادان ەستىگەن اڭگىمەنى ءدال سول كۇيىندە ايتىپ شىقتى. — جالپى، — دەپ قوستى سودان سوڭ، — ءسىزدىڭ نادياڭىز سوڭعى كەزدە تىپتەن تۇيىق بوپ كەتتى. بۇل الگى يگور دەگەن ۇزىنتۇرانىڭ اسەرى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيمىن. كلاستاعى ەڭ ەرەسەگى سول جانە وزىنشە اقىلدى كورىنۋگە تىرىسادى. ول، ءتىپتى، بۇگىن ءبىر جاقتان دەلەگاسيا كەلەتىنىن دە بىلگەن، كوردىڭىز بە! ال ناديا ەكەۋىنىڭ اراسىندا مەن ايتار ەدىم، ءبىر قارىم-قاتىناس بار دەپ، مىنە...
— ول نە دەگەنىڭىز! — انتونينا يۆانوۆنا ستولدان تۇردى. — اسىرىپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، ليديا ۆيكتوروۆنا. جانە ءادىلىن ايتساق، يگور...
— مەنى سەندىرەم دەمەڭىز! سەنبەيمىن! — ءمۇعالىم قايسارلانا قايتالادى. — ءسىز يگوردى قابىلەتتى دەيسىز، ال ول مەن ءۇشىن بۇكىل كلاسقا، ونىڭ ىشىندە ستاروستاعا دا جاعىمسىز اسەر ەتەتىن، ەكى جىل قاتارىنان ورنىندا قالعان ەرەسەك بالا عانا. جاسىراتىن تۇگى دە جوق...
مەن نە ىستەرگە بىلمەدىم.
— ەگەر شىندىعىن ايتاتىن بولساق، — دەپ ليديا ۆيكتوروۆنا ءسوزىن جالعاستىردى، — ون بەس جاسار قىز بەن ون جەتىدەگى ۇزىنتۇرانىڭ اراسىندا، انتونينا يۆانوۆنانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، قانداي دوستىق بولاتىنىنا مەن تۇسىنبەيمىن.
— پاپوچكا! سەن قالاي عانا تۇسىنبەيسىڭ! — دەدى ناديۋشكا ماعان ۇيگە كەلگەسىن. — ليديا ۆيكتوروۆنانىكى ءتىپتى دە دۇرىس ەمەس. يگور «اقىماق» دەپ وعان ايتقان جوق. ال ليديا ۆيكتوروۆنا قاراپتان-قاراپ وعان ءتيىستى دە، داپتەرىن تارتىپ الدى، ءوزىن كلاستان قۋىپ شىقتى. يگور قايتىپ كەلىپ كەشىرىم سۇرادى، ال ول «اقىماق» دەپ وعان ايتپاعاندى ايتتى. ليديا ۆيكتوروۆنا سوندا دا قويمادى: ادەتتە «اقىماق» دەپ ايەل ادامعا ايتىلادى، سوندىقتان كىمگە ايتىپ تۇرعانىڭدى ءتۇسىندىم دەدى. يگور: «كلاستا ايەل جىنىسىنان جالعىز ءسىز ەمەسسىز عوي، نەگە بۇلاي دەيسىز؟» — دەپ ەدى، ليديا ۆيكتوروۆنا: «ارينە، مەن عانا! وسى جەردە مەنەن باسقا ايەل قايسى، كورسەتشى؟! — دەدى. — اقىماقتىق! كلاستا قىزدار تولىپ وتىر عوي! سول جەردە يگور دۇرىس ىستەمەدى. پارتاعا وتىردى دا: «شىنىندا دا اقىماق!» — دەدى. ليديا ۆيكتوروۆنا ەستىپ قالىپ: «شىق كلاستان! جىلدىڭ اياعىنا دەيىن سەنى ساباعىما قاتىناستىرمايمىن!» — دەپ ايقاي سالدى. يگور ادەيى ايتقان جوق! شىن ايتام! بايقاۋسىزدا اۋزىنان شىعىپ كەتتى. سوڭىنان بىزگە ءوزى ايتتى. ساباق بىتكەننەن كەيىن، قالاي بولعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر كلاستاعى وقۋشىلاردىڭ ءبارى ەندىگارى تاريح پانىنە ءبارىمىز دە قاتىناسپايتىن بولامىز دەپ كەلىستى. راس، ءبىز، ليۋسيا ەكەۋمىز، — ول ءبىزدىڭ وتريادتىڭ پرەدسەداتەلى — بۇلاي ىستەگەنىمىز قالاي بولار ەكەن دەپ اقىلداسىپ كورىپ ەك، بالالاردىڭ ءبارى: «ەگەر كلاستا قالساڭدار، ءبىز سەندەرمەن سويلەسپەيتىن بولامىز!» — دەدى. ءبارى وسىلاي دەپ تۇرعاندا، ءبىز قايتەيىك. سەن قالايشا تۇسىنبەيسىڭ؟ سودان سوڭ ءبىز بەتالدى قىدىرۋعا كەتكەنىمىز جوق. ءبىز شەرەمەتيەۆوعا...
— قانداي بالالار ءوزى؟
— قانداي بولۋشى ەدى، كادىمگىدەي-اق...
— سوندا دا ولاردىڭ قايسىسى؟
— مىسالى، يگور، — دەدى ناديا، سودان سوڭ تاعى قوستى: — باسقاشا ىستەي المادىم، راس ايتام، شىنىم وسى.
— يگورىڭ الگى ءمۇعالىمدى اقىماق دەگەن بە؟
— ءيا... جوق، جوق، — دەپ تۇزەتىپ قويدى ناديۋشكا. — ول مۇعالىمگە ايتقان جوق، ايتتىم عوي ساعان. ول بىزگە كەيىن ايتتى.
— ول ءوزى كوشە الماي قالعان بالا ما؟
— نەگە كوشە الماي قالعان؟ ول بىزدەن ەكى جاس ۇلكەن. بالا كەزىندە پوليوميەليتپەن اۋىرىپ، ەكى جىل وقي الماعان. ونىڭ قولى ءقازىر دە ناشار قيمىلدايدى...
— ال ءوزىڭ بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
— قالاي؟ ەشقانداي. ءبىز جاي دوسپىز. شىن ايتام، ول جاقسى بالا. تەك وتە اشىق. ءبارىن ايتىپ سالادى. بىلگىڭ كەلسە، گازەتتەردە ءستاليندى سىناپ جۇرگەندە، ول مۇعالىمگە سۇراق قويىپ ەدى، ءمۇعالىم: «بىلمەيمىن»، — دەدى. «ءسىز گازەت وقيسىز عوي؟ كۋلت تۋرالى قالاي ويلايسىز؟» — دەپ قالدى يگور. «بۇل تاقىرىپتىڭ سەندەرگە قاتىسى جوق!» — دەدى ءمۇعالىم. سودان بەرى يگوردى جاراتپايدى. يگور دا ونى ونشا جاقسى كورمەيدى. سەن بوسقا مازاسىزدانبا...
— مەن مازاسىزدانىپ وتىرعانىم جوق.
— جوق، مەن بۇلاي دەيتىنىم... — دەپ جالعاستىردى ناديۋشكا.— ءبىز تاريحتان جاڭا تاقىرىپ ءوتىپ جۇرگەنىمىز جوق. ءجاي، وتكەندى قايتالاۋ.
— ءقازىر نەنى قايتالاپ جۇرسىڭدەر؟
— تاريحتان با؟ قىرىق ءبىرىنشى — قىرىق بەسىنشى جىلدارداعى وتان سوعىسىن.
— قالاي؟
— نە قالايى بار؟ — ناديۋشكا تۇسىنبەي قالدى. — نەمەنە قالاي دەيسىڭ؟ — دەپ ول قورقىنىشپەن سۇرادى. شاماسى، بۇگىنگى بولعان وقيعادان قوبالجىپ وتىر.
— ليديا ۆيكتوروۆنا وتكەندى قايتالاۋدى قالاي تۇسىندىرەدى؟ مىسالى، ساعان قىزىقتى ما؟
— جوق! — دەدى ناديۋشكا. — وقۋلىقتاعى سەكىلدى... ءوزىمىز دە وقيمىز. تەك سەن، پاپوچكا! ماماما ايتپاي-اق قويشى!.. جاراي ما؟..
— جارايدى، ايتپايمىن، — دەپ ۋادە بەردىم. — ال وتكەندى قايتالاۋ تۋرالى...
1940 جىل
بۇل موسكۆانىڭ تىنىش كوشەسىندەگى ءۇي بولاتىن. كيروۆ قاقپاسىنىڭ جانىندا تىپ-تىنىش جەردەگى ۋ-شۋى مول ءۇي ەدى. بىلمەيمىن، بۇل جۇرت ايتقانداي، باياعىدا، ريەۆوليۋسياعا دەيىن، موسكۆانىڭ شاي ساتاتىن ءبىر بايىنىڭ ءۇيى بولعانى راس شىعار مۇمكىن. ول جاعى ءبىزدى مازالامايتىن. ءبىز باسقانى بىلەتىنبىز: بۇل ءۇي ءتورت جىلدان بەرى موسكۆالىق بالالار مەن قىزداردىڭ قول جەتپەس ارمانى بولاتىن. قول جەتپەس دەيتىنىم، ونداي ءۇي موسكۆادا، ءتىپتى بۇكىل ەلدە جوق. جانە ونىڭ ىشىنە كىرۋ قيىننىڭ قيىنى.
ال ءبىز كىردىك. ءبىز مۇندا ءوز ۇيىمىزگە كەلگەندەي كەلەتىنبىز. كوكىرەگىمىزدى ماقتانىش سەزىمى بيلەپ، بىزدەن باقىتتى جان جوقتاي سەزىنەتىن ەدىك.
— بالا، ءاي، بالا! توقتا!
مەن كىدىردىم. كوريدوردا بويى مەنەن الاسالاۋ، موينىندا پيونەر گالستۋگى جوق ءبىر قىز جۇگىرىپ كەلەدى. مەن تاڭدانىپ تۇردىم: «گالستۋگى نەگە جوق؟» پيونەر ۇيىنە ءبارى گالستۋكپەن كەلەتىن، ارينە، ەرەسەك بالالار مەن ۇلكەندەردى ەسەپتەمەگەندە.
— كەشەگى «پيونەركادا» باسىلعان مىناۋ سەنىڭ ولەڭىڭ بە؟
— ءيا، نەسى بار؟
شىنىندا دا، نەسى بار؟ كەشە «پيونەركادا» ولەڭىم شىققانى راس. الدىڭعى جۇمادا دا ولەڭىم باسىلعان. وتكەن جىلى دا. ونىڭ ارعى جىلى دا. مەن ءۇش جىلدان بەرى باسىلىپ ءجۇرمىن. ايتپەسە، جاس ءتىلشى بولامىن با؟
— جوق، ماعان ايتقان. جاقسى ولەڭ. تەك سەن اشۋلانبا! — مەنىڭشە، ءبىر جەرىندەگى ۇيقاس ناشار ەكەن: «كوسەمدى» — «سونداعى». مەن بىردەن بايقادىم دا، ايتايىن دەگەنىم ەدى.
ءبارى وسىلاي باستالدى. مۇمكىن، ودان كەيىنىرەك، ول ەكەۋمىز پيونەرلەر ۇيىنەن كەزدەيسوق بىرگە شىققاندا باستالدى ما ەكەن. ول مەنىڭ قايدا تۇراتىنىمدى سۇرادى، مەن وسى جەردە تۇراتىنىمدى جاسىرىپ، الىستا تۇرامىن دەپ وتىرىك ايتتىم. ءبىز ءبىر ساعاتتان ارتىق موسكۆانى كەزىپ جۇرە بەردىك. ونىڭ ۇيىنە قاراي كەلەمىز. سودان سوڭ وعان التىنشى كلاستا ەمەس، سەگىزىنشى كلاستا وقيمىن دەپ تاعى وتىرىكتى سوقتىم. نەشەدەسىڭ دەپ سۇراماعانى جاقسى بولدى. مەن وعان ون ۇشتەمىن دەپ ءبارىبىر ايتپاعان بولار ەدىم. جازعا دەيىن عانا ون ۇشتەمىن عوي. جازدا ون تورتكە تولامىن. قالاي بولعاندا دا، جاسىمنىڭ كىشىلىگى مەنى قۇرتىپ تۇر. مەكتەپتە ەشتەڭە ەمەس، ءبىراق پيونەرلەر ۇيىندە دە كىشكەنتايلار، ورتاشا جانە ەرەسەك جاستاعىلار دەپ ىرىكتەلىپ ءۇش ۇيىرمەدەن تۇراتىن ادەبي ستۋديادا دا ماعان ەڭ كىشكەنتايلار ۇيىرمەسىنە قاتىسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنى عوي!
مۇنىڭ ءبارى كوكتەمدە بولعان ەدى. ول بولسا ون التىعا تولدى. ال كۇزدە ون جەتىگە شىعادى. ءوزى توعىزىنشىدا وقيتىن. مۇمكىن، ماعان ۇناپ قالعانى سوندىقتان بولار.
پيونەرلەر ۇيىندە مەكتەپكە قاراعاندا قىزىعىراق. مەن مەكتەپتە ءتاۋىر وقيمىن. مىسالى، وسى جىلى، الگەبرانى ەسەپتەمەگەندە، ەكى توقساندا دا ورتاشا دەگەن باعا بولعان جوق. ءبىراق مەكتەپتىڭ اتى — مەكتەپ. مەن التىنشى كلاسىمدى پيونەرلەر ۇيىندەگى جەتىنشى بولمەگە اۋىستىرا سالار ەدىم.
ناعىز دوستار سوندا. ىلعي بارعىڭ كەلەدى دە تۇرادى. بىزدە ءبىر كەزدەردە كرۋپسكايا مەن چكالوۆ، سودان سوڭ پاپانينشىلار مەن مارشاك، چۋكوۆسكيي، گەنەرال كاربىشيەۆ، اۆيوكونسترۋكتور ميكۋلين، گايدار، كاسسيل جانە ميحالكوۆ بولعان. ال ءبىزدىڭ جەتەكشىلەرىمىز رۋۆيم يسايەۆيچ، ۆەرا يۆانوۆنا جانە ۆەرا ۆاسيليەۆنانى قاراپايىم مۇعالىمدەرمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟
ءبىرازدان بەرى مەنى پيونەرلەر ءۇيى ەرەكشە تارتاتىن بولدى. ءبىزدىڭ ادەبي ۇيىرمە وتەتىن جەتىنشى بولمە عانا ەمەس. مەن ۇيىرمە ساباعى باستالۋدان ءبىر ساعات بۇرىن كەلەمىن. جانە جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان كەتەمىن: كەنەت ونى كورىپ قالارمىن؟ ءتىپتى، ساباق بولمايتىن كۇندەرى دە كەلىپ كەتەمىن: مۇمكىن ول وسىندا بولار؟
ول يزوستۋدياعا قاتىسادى. ءبىزدىڭ ساباقتارىمىز ءبىر كۇندەرى وتپەيتىن.
— ساعان نە بولعان ءوزى؟ ۇيگە قايتپايمىز با؟ — دەيدى كەيبىر جولداستارىم. جولداستارىم دەيمىن-اۋ. ادەبي ستۋدياداعى — سەما، لەنيا، كوليا، يۋرا جانە ءوزىم ىشتەي عاشىق بولىپ جۇرەتىن ليدا.
— ءتۇن بولسا ۇيىقتامايتىنىڭ نە؟ — دەدى مامام. — دوڭبەكشىپ شىقتىڭ عوي.
— قانە مويىندا، عاشىق بولىپ قالعانسىڭ عوي؟ — دەپ ازىلدەيدى اكەم.
— جوق، — دەيمىن مەن. — نەمەنە، ءبارىڭ بىردەي تەرگەپ...
ءوزىمدى ءوزىم دە تانىماي ءجۇرمىن. اتا-اناما قاتتى ءسوز ايتىپ، جولداستارىما سىر شاشپايتىن بولىپ كەتتىم. ال ونىمەن سويلەسكەندە، وز-وزىمنەن قوقيلانىپ، لەپىرىپ كەتەتىنىم سونشا، ول بىردە تاڭدانىپ قالدى!
— ساعان نە بولعان؟ بۇلاي سويلەمەشى، وتىنەمىن. ماعان ۇنامايدى.
— سەن ءبىر ءتۇرلى بەي-جاي وتىراتىن بولىپسىڭ عوي، ءبىر نارسەڭدى جوعالتىپ العان جوقسىڭ با؟ — دەدى ساباق ۇستىندە ۆەرا يۆانوۆنا.
— جوق، جوق، ەشتەڭە دە...
شىن ايتام، ەشتەڭە جوعالتقانىم جوق، قايتا تاپتىم. ونىمدى ەشكىمگە ايتا المايمىن.
— سەن بۇگىن دە جاڭا ساباقتى وقىماي وتىرعانىڭ نە؟ — دەپ ۆەرا يۆانوۆنا قىنجىلىپ قالدى.
بۇرىن مەن ۇيىرمەدەگىلەردىڭ ەڭ بەلسەندىسى بولسام كەرەك شاماسى. ال ءقازىر بۇرىن جازعاندارىمدى دا جازباي ءجۇرمىن. حاسان كولىندەگى ۇرىستار مەن يسپانياداعى وقيعالار جايلى دا ۇندەمەيمىن. شپيونداردىڭ تىرلىگى مەن شەكاراشىلاردىڭ ەرلىك ىستەرى جايلى دا جازبايمىن. بۇرىن مەنى ابيسسينيا كوپ قىزىقتىرعانمەن، ەندى ونداعى سوعىس تۋرالى دا ۇندەمەيتىن بولدىم. جانۋارلار مەن تابيعات جايى دا بىلاي قالدى. جازۋ تۇگىلى ۇيدە ءتىرى قۇرباقا، ءۇش كەسىرتكە، كىرپىلەر مەن تىشقاندار بار ەكەنىن بىرەۋگە ايتۋعا ۇيالاتىن بولدىم. موسكۆا تۋرالى، كاپيتال ەلدەرىندەگى بالالارىنىڭ اۋىر تۇرمىسى تۋرالى دا جازبايمىن.
بۇلاردىڭ ءبارى تۇك بولماي قالدى. مەن وقي-وقي جاتتاپ العان «جابايى يت دينگو نەمەسە العاشقى ماحاببات تۋرالى پوۆەستى» كوپشىگىمنىڭ استىنا ساقتايتىن بولدىم.
مەن تەك سول جايلى جازامىن. بۇل ناعىز ماحاببات تۋرالى ناعىز ەرەسەك ولەڭدەر! پيونەرلەر ۇيىندەگى ۇيىرمەدە مەن ول ولەڭدەرىمدى قالاي وقيمىن!
ال، ول ءتاتتىنى جاقسى كورەتىن. مەكتەپتەگى ەرتەڭگىلىك تاماقتى ىشۋگە بەرەتىن اقشانى جيناپ-جيناپ، كونفەت ساتىپ الاتىنمىن. جانە ءبىزدىڭ ۇيدە بولىپ كورمەگەن قىمبات كونفەتتەر. ادەمى قاعازدارعا ورالعان. ماروسەيكا مەن ارميان بۇرىشىنداعى كونديتەر فابريكاسىنان.
ءوزىم كونفەت دەگەندى كورگىم كەلمەيدى. ول كۇندەرى ءتىپتى جەك كورىپ كەتتىم.
مەن ونى كورەر-كورمەسىمدى ەشقاشان بىلگەن ەمەسپىن. كونفەتتەر قالتامدا ءجۇرىپ كيسەلگە اينالىپ، ەزىلىپ قالاتىن. سودان سوڭ، ونى كورە قالعان كۇننىڭ وزىندە، جۇرتتىڭ كوزىنشە بەرە سالمايسىڭ عوي. بۇل دا ءبىر قيىن-دىق ەدى.
مەن ونى اڭدىپ، كونفەتتى بەرەتىن ءساتتى كۇتەمىن. سودان سوڭ...
— ءما، مىناۋ ساعان، — دەپ سىبىر ەتەمىن دە، كونفەتتەرىمدى ۇسىنامىن جانە سول بويدا، سورىما قاراي ىلعي مەنىڭ تانىستارىمنىڭ ءبىرى كەلە قالادى.
— وي، مۇنىڭ نە! ۇلكەن راقمەت! — دەيدى ول، سودان سوڭ: — قىزدار، الىڭدار! كونفەت جەڭدەر! — دەيدى.
بالالار سىپايىلىق ساقتاپ سىتىلىپ كەتەدى دە، قىزدار جاعى باس تارتا قويمايدى.
وزىمە دە، سىپسىڭ ەتىپ كەلىپ قالاتىن باسقا قىزدارعا دا ىزام كەلەدى. كونفەتكە بولا ەمەس، ارينە، ول ءۇشىن كەشكەن بارلىق ازاپتارىم قينايدى.
كەنەتتەن — «و، قانداي باقىت!» — ءبىر رەتى كەلگەنى.
قىزىل ارميا كۇنى بولاتىن. ءبىز پيونەرلەر ۇيىندەگى سالتاناتتى كەشتەن شىقتىق. مەترونىڭ جانىنا كەلگەندە ول:
— ءبىر مينۋت كۇتە تۇر. مەن وزىمە دە، ساعان دا بالمۇزداق ساتىپ الايىن، جاراي ما؟ — دەدى.
— جوق، مەن ءوزىم الام! — قۋانعاننان ايقايلاپ جىبەرە جازدادىم. ول ەسىن جيعانشا، مەن بالمۇزداقتى قولىنا ۇستاتىپ ۇلگەردىم.
— ءوزىڭ شە؟
— مەنىڭ جەگىم كەلمەيدى، — دەي سالدىم. شىنىندا اقشام جەتپەي قالىپ ەدى.
سول كۇننەن باستاپ مەن كونفەت ساتىپ الۋدى قويدىم. تەك بالمۇزداق قانا الامىن، وندا دا ەكەۋمىز بىرگە كەلە جاتساق قانا.
مەن سونشالىق باقىتتى ەدىم! مەكتەپتە دە بۇرىنعىداي قارنىم شۇرقىراپ جۇرمەيمىن. بالمۇزداق — كونفەت ەمەس، مەكتەپتىڭ بۋفەتىنەن ءبىر نارسە جەۋگە دە اقشام جەتەتىن بولدى.
كيروۆسكايا. كيروۆ كوشەسى. بۇرىنعى مياسنيسكايا كوشەسى. باياعىدا سولاي اتاعان. ماسەلە كوشەنىڭ قالاي اتالۋىندا ەمەس، ونىڭ تاماشالىعىندا.
— ەسىڭدە مە، وسى جەردەن چەليۋسكينشىلەر ءوتتى عوي؟
— ەسىمدە. چكالوۆ، بايدۋكوۆ، بەلياكوۆتار دا ءجۇردى عوي. ەسىڭدە مە؟
— ارينە.
— سودان سوڭ. گروموۆ.
— سەن ءپاپانينشىلاردى ۇمىتتىڭ عوي.
— ۇمىتقانىم جوق. ال كيروۆتى شە؟ كيروۆتى وسى كوشەمەن الىپ جۇرگەنى ەسىڭدە جوق پا؟
— وندا مەن بولعانىم جوق، — دەپ مويىندادى ناتاشا. ۇندەمەي قالدى دا، سودان سوڭ:
— مەن وسى جەردەن ىلعي حات جىبەرەمىن، پوچتامپتان. بۇل جەردەن تەز باراتىن كورىنەدى...
— ال مەن بولعام، — دەدىم مەن.
— قايدا؟
— كيروۆتى وسى جەردەن الىپ وتكەندە
— ا-ا.
ەكەۋمىز كيروۆ كوشەسىنە شىقتىق.
— سەن ارمانداي الاسىڭ با؟
ول بۇل سۇراقتى كەرەمەت ءبىر بايسالدىلىقپەن قويعانى سونشا، مەن ساسىپ قالدىم.
— سەن شە؟
— بۇل ادالدىق ەمەس، — دەپ كۇلدى ول. — مەن ءبىرىنشى سۇرادىم عوي.
جاڭا عانا ول مەنەن اجەپتاۋىر ۇلكەن ادامداي بولىپ تۇر ەدى، ەندى قۇرداسىمداي كورىنىپ كەتتى. سونى سەزىپ قورقىپ قالدىم.
— بىلمەيمىن...
— نە تۋرالى ارماندايسىڭ؟ بۇرىن، وسى كەزدە، مىسالى، تاپ ءقازىر نەنى ارمانداپ تۇرسىڭ؟
قالاي دەپ جاۋاپ بەرەم؟ ارمان — ۇلكەن ادامداردىڭ ءىسى ەمەس سەكىلدى. ال ول ۇلكەن. جانە ونىڭ جانىندا مەن دە ۇلكەن بولۋىم كەرەك. نەگە سۇرايدى؟ مۇمكىن، سىناعىسى كەلىپ تۇرعان شىعار؟ بالا سانايدى عوي! ال مەن شىنىندا دا ارماندايمىن...
ۇندەمەدىم.
— ءيا؟ — دەپ شىدامسىزداندى.
— نە تۋرالى؟ يسپانيادا سوعىس بولىپ جاتقاندا، مەن سوندا بولعىم كەلدى، — دەپ مويىندادىم. — نەمەسە فين سوعىسىنا...
— تاعى دا؟
— سولتۇستىك پوليۋستە بولعىم كەلدى. چەليۋسكينشىلەرمەن بىرگە. نەمەسە جاي شەكارا زاستاۆاسىندا. جالپى ەرتەرەك تۋعان جاقسى ەدى. ءبارى ءبىزسىز ىستەلىپ جاتىر.
مەن شىنىندا دا نە ايتارىمدى بىلمەدىم. باياعىدا، بۇدان جيىرما جىل بۇرىن وتكەن ازامات سوعىسىنا قاتىسۋدى ارمانداۋ اقىماقتىق قوي. نەمەسە ودان دا بۇرىن بولعان ريەۆوليۋسياعا قاتىسسام دەۋ. مۇنداي نارسەلەر قايتالانبايدى عوي. ارينە، ارماندادىم. تەزىرەك ءوسۋدى. ءبىر كەزدەرى شوفەر بولۋدى، كەيىن جازۋشى بولۋدى جانە مىندەتتى تۇردە لەرمونتوۆ، شيەۆچەنكو نەمەسە جاروۆ سەكىلدى اتاقتى بولۋدى. ۇشقىش بولۋدى، ءپاپانينشى، شەكاراشى... مۇنىڭ ءبارىن وعان قالاي ايتاسىڭ؟
ول ۇندەمەدى. مەن قىسىلىپ تۇردىم. قاتەلەسىپ كەتتىم بە ەكەن؟ مويىنداعىم كەلمەدى عوي... بالامىن! ءتىپتى، بالامىن عوي!
— ال مەن باسقاشا، — دەدى ناتاشا. — باسقاشا ارماندايمىن. مىسالى، ۇيگە كەلەمىن، توسەككە جاتامىن، كوزىمدى جۇمامىن — قۇس سياقتى ءبىر جاقتارعا ۇشىپ بارا جاتقاندايمىن. اينالامنىڭ ءبارى ادەمى: ورمان دا، قالا دا، اۋىل دا جانە موسكۆا... قازىرگى سياقتى ەمەس، سۇلۋلىعى دا باسقاشا. ادامدار دا ادەمى كيىنگەن، ءبارى كۇلىمدەيدى. ادەمى ۇيلەر كوپ. كەڭ، بيىك. مەن سولارعا بارا جاتامىن. بالا كەزدەگى سەكىلدى. الدە بۇل بالالىقتى قيمايتىندىعىمنان با ەكەن؟ بالالىق ءوتتى عوي. ءوزىمدى ايتامىن...
وسى ساتتە ول تاعى دا ماعان وتە اقىلدى، وتە ەرەسەك، ءتىپتى، الىس كورىنىپ كەتتى. مەن سەكىلدى ەمەس، باسقاشا.
كيروۆ قاقپالارىنىڭ جانىنان قار باسقان تازا توعاندار بۋلۆارىنا بۇرىلدىق.
تازا توعاندار! مەن مۇنداعى ءار سوقپاقتى، ءار بۇتانى، ورىندىقتى، ءتىپتى، گازەت كورمەسىنە دەيىن بىلەمىن. وسى جەردە ءوستىم، وسى جەردەن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان جازىلعان كرۋپسكايانىڭ حاتىمەن پيونەرلەر ۇيىنە كەلدىم، وندا ناتاشانى تاپتىم.
تازا توعاندار كوشەسى بالالاردىڭ شۋىلى، شانا مەن شاڭعىنىڭ سۋىلىنان باسى اينالىپ تۇرعانداي. بۇگىنگى دەمالىس كۇنى بار بالا وسىندا جينالعانداي. ءبىراق مەن اۋزىن اشقان كىشكەنتايلارعا دا، نە ەرەسەك بالالار مەن تولىپ جۇرگەن ءوزىمنىڭ قۇرداستارىمنىڭ ەشقايسىسىنا قىزىقكانىم جوق. مۇنىڭ بارىنەن دە، ناتاشا ءتارىزدى، بۇدان ەكى-ۇش جاس ۇلكەنىرەك بولعانعا نە جەتسىن. مۇمكىن مەن ونىڭ جانىندا اقىماق شىعارمىن؟ ءبىراق ناتاشا... تاماشا قىز! مەنىڭ ويىمداعىنى بىلە قويادى. ءتىپتى، مەنى قوستاۋعا تىرىسادى.
— ال سەن سياقتى ارماندايتىنىم دا بار، — دەدى ناتاشا. — ۇلكەن بولعىم كەلەدى، مەكتەپتى تەزىرەك ءبىتىرۋىم ءوز الدىنا، باقىتتى ءومىر سۇرگىم كەلەدى. جانە بار ادام باقىتتى بولسا دەيمىن. سودان سوڭ سۋرەتتى جاقسى سالعىم كەلەدى. ءبىراق ەشتەڭە شىعارا المايمىن. ەگەر سۋرەتشى بولساڭ، دۇنيە ءجۇزى ساعان قۋاناتىنداي، شىن تالانت بولۋىڭ كەرەك. ال ءجاي، ورتاشا سۋرەتشى بولعاننان گورى، بولماعاننىڭ ءوزى جاقسى...
مەن ونى ورشەلەندىرە تۇسەيىن دەدىم دە، ۇيالدىم.
— ال سەن قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدى ول. — راس قوي؟
— ايتىپ تۇرعانىڭ جالپى دۇرىس، — دەدىم ءوزىمدى بارىنشا سالماقتىراق ۇستاپ. — تەك سۋرەتشىلەر مە، مۋزىكانتتار ما، جازۋشىلار ما — ولار دانىشپان جانە ءجاي تالانتتى بولىپ بولىنەدى. ءبارى دە اتاقتى.
— سوندا دا دانىشپان، شىن سۋرەتشى بولعىم كەلەدى، — دەپ مويىندادى ناتاشا. كەنەت ول: — مۇمكىن، بۇل كۇلكىلى شىعار، — پاپام تەزىرەك كەلسە دەيمىن! مەن ونى سونداي ساعىنىپ كەتتىم، — دەدى.
— ول كومانديروۆكادا ما؟ — دەدىم مەن.
— جوق، ول اندا، كارەل مويناعىندا، — دەدى ناتاشا. — كەشە حات كەلدى. ەندى جاقىن قالدى دەيدى.
مەن ناتاشانىڭ اكەسى سوعىستا ەكەنىن بىلگەنىم جوق ەدى.
ءيا، ول كونفەت، بالمۇزداق سياقتى ءتاتتىنى جاقسى كورەدى. مەندەي ەمەس، ونىڭ قيال-ارمانى دا ادەمى. مۇنى مەن بىلەتىنمىن. ماعان ءبىر دە ءبىرىن كورسەتپەسە دە، ونىڭ سۋرەت سالۋدى جاقسى كورەتىنىن دە بىلەمىن. «كەيىن كورەرسىڭ، كەيىن! شىن ايتام، ءجاي شاتپاق. قىزىعاتىن ەشتەڭە جوق»، — دەيتىن.
مۇمكىن ول باسقا نارسەنى — ارحيتەكتۋرانى جاقسى كورگەن شىعار، ويتكەنى موسكۆاداعى ەسكى ۇيلەردىڭ، شىركەۋلەردىڭ قايسىسىن كىم سالعانىن جاڭىلماي ايتىپ بەرەتىن.
مەن ونىڭ بىلگەنىنىڭ مىسقالدايىن دا بىلمەيتىنمىن. ءتىپتى، مەن بۇلاردان گورى ماڭىزدىراق ءبىر نارسەنى — ونىڭ ماعان قالاي قارايتىنىن دا بىلمەۋشى ەم. مەن بۇل تۋرالى ونىڭ ءوزىن كورگەندە دە، كورمەي جۇرگەندە دە ويلايتىنمىن. مەن بۇل تۋرالى ەرتەمەن، كەشكە، كۇندىز، تۇندە — ىلعي ويلايتىنمىن. تۇندە ويلاعاندا ءبارى جەڭىل، ءبارى وڭاي ءتارىزدى. ەرتەڭ ودان سۇرايتىن، ءوزىم دە ايتاتىن بولىپ جاتام.
تاڭ اتقاسىن تۇك تە ايتا المايمىن.
تۇندەگى ويلارىمنىڭ سازايىن دا تارتاتىنمىن. اكەمنىڭ قولى تيە بەرمەيدى، كوپ بولسا ازىلدەيدى. ال انام...
— تۇندە تاعى ۇيىقتامادىڭ با؟ بىردەڭە جازدىڭ با؟ مەنى كورمەدى دەيمىسىڭ؟ شام جاقتىڭ عوي؟
مەن تۇندە اتىپ تۇرىپ، ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداعانىمدى ايتا المايمىن. سودان سوڭ ناتاشاعا ارناپ ولەڭ جازعانىمدى دا ايتپايمىن. ونىڭ ەسەسىنە، پيونەرلەر ۇيىندە ۆەرا يۆانوۆنا مەنى تۇسىنگەن سياقتى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، بالالار، ول كەلەسىدە وقيدى، — دەيدى ۆەرا يۆانوۆنا. — ال ازىرشە وعان ءبىزدىڭ جۋرنالدىڭ كەلەسى سانىن دايىنداۋدى تاپسىرايىق.
سودان سوڭ مەن باس-اياعى ەكى دانا بولىپ شىعاتىن «جاسىل توعاي» دەپ اتالاتىن ءبىزدىڭ جۋرنالدىڭ كەلەسى سانىن ازىرلەيتىنمىن...
ءبىزدىڭ اۋلادا مەنىڭ جولداسىم بار. ءارى جولداس، ءارى قۇرداس — بوريا سكۆورسوۆ. وعان قىز بىتكەننىڭ ءبارى كوز سالاتىن. ءوزى مەن سياقتى ەمەس، سۇلۋ جىگىت، ءارى قىزدار ماسەلەسىنە كەلگەندە مامان بولىپ ەسەپتەلەتىن.
مەن ءوزىمنىڭ ءبىر دوسىمنىڭ اتىنان بوريامەن اقىلداسۋدى ءجون كوردىم.
— ءيا، نەمەنە؟ — دەدى مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداعان مامان.
— نەمەنە دەگەن نە؟ قىز ونىمەن سويلەسەدى، بىرگە قىدىرادى. ول شىعارىپ سالادى... ەكەۋى مۋزەيگە باردى.
— ونىڭ ءبارى تۇك ەمەس! — دەدى بوريا. — بارلىق قىزدار ءىقىلاس-ىلتيپات كورسەتكەندى ۇناتادى.
— بۇل جەردە ەكى سەبەپ بولۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، قىزعا ول ۇناپ ءجۇرۋى مۇمكىن، مىسالى، بالا اقىلدى، ال قىز ونشا ەمەس. نەمەسە... بويلارى قالاي؟
— بويلارى دەگەن نە؟
بوي تۋرالى ويلانىپ كورگەن ەمەسپىن. ال، ءوز بويىمنان مەكتەپتە قورلىق كورىپ ءجۇرمىن. ەكىنشى جىلعا قالعان بالاعا، ءتىپتى، ۇقساعىم كەلمەيدى.
— قايسىسى ۇزىن، قايسىسى قىسقا؟ — دەپ ءتۇسىندىردى بوريا. — قىزدار بويى الاسالاردى ۇناتپايدى.
— ول بيىك، — دەپ باتىل ايتتىم. باسقا، باسقا، ال بوي جاعىنا كەلگەندە باسىممەن جاۋاپ بەرەم.
— تۇسىنىكتى! وندا ءبارى دە تۇسىنىكتى. ياعني ول قىزعا ۇنايتىن بولىپ شىقتى.
قۋانىپ كەتتىم دە، قورقا باستادىم: كەنەت بوريا سەزىپ قالسا شە؟
— مەن دە سولاي ويلايمىن، — دەپ نانىمسىزداۋ بولسا دا جايباراقات كۇيدە سويلەگەن بولدىم. — ال، ول قىزعا جاقسى كورەتىنىن ايتۋى كەرەك پە؟
مامان تاعى دا ويلانىپ، ماڭدايىن قاسىدى.
— ءوزى قالاي؟ — دەپ سۇرادى بوريا سودان سوڭ. — بىلاي باتىل جىگىت پە، جوق قورقاق قويانعا ۇقساعان ورتاشا بىرەۋ مە؟
مەن ءوزىمنىڭ جاسقانشاقتىعىمدى مويىنداعىم كەلمەدى، ءبىراق:
— جوق، ونشا باتىل ەمەس... — دەدىم باتىلدانىپ.
— وندا حات جازىپ بەرگەنى ءجون، — دەپ اقىل بەردى بوريا. — وسىلاي دا وسىلاي، سەنى سۇيەمىن، سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن! قاعازدى تىكەلەي قىزدىڭ ءوز قولىنا بەرۋ كەرەك. ايتپەسە نەشە ءتۇرلى جايلار بولادى. بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسەدى. بىرەۋلەر كۇلكى ەتەدى دەگەندەي...
بايقاۋىمشا، بوريا ءوز تاجىريبەسىنەن ايتىپ وتىر.
مەن سولاي ىستەدىم. جازدىم. ءبىراق ءبىر ساعاتتان كەيىن جىرتىپ تاستادىم دا، قايتا جازدىم. سودان سوڭ تاعى. ءبارى دە ونشا كەلىسپەي تۇرعان سەكىلدى.
بارىنەن بۇرىن انامنان قورىقتىم، ءبىراق بۇل جولى اكەم كورىپ قويدى.
— نەمەنە، تاعى دا ولەڭ بە؟ نە تۋرالى؟
اكەم ءوزى ءبىر كەزدە ولەڭ جازىپتى (جاقسى جازاتىن دەيدى انام؛ شاماسى، وزىنە ارنالعان بولسا كەرەك)، مەنىڭ ولەڭ جازىپ، ءوزىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىراتىنىما قۋاناتىن.
حاتتى ولەڭ جازاتىن داپتەرىمنىڭ بەتىنە جازعانىم جاقسى بولدى.
— مىنە، — دەپ تەز اۋدارا قويعان داپتەردىڭ بەتىن كورسەتتىم.
اكەم داپتەردى الىپ (قۇدايعا شۇكىر، حات قولىمدا قالدى)، داۋىستاپ وقي باستادى:
قاراعايدىڭ مۇڭدى ۇنىنەن،
تىلسىمىنان جاڭبىردىڭ
جولىققانداي كۇز كۇنىمەن،
جۇرەگىمدە قالدى مۇڭ.
ۇمىت بولعان ءبىر-اق ارمان
كەتە بارعان بۇرىلماي.
ساعىنىش پەن مۇڭ ورانعان
پۋشكيننىڭ جىرىنداي.
كۇندەر، ايلار كەلەر بوتەن،
وتەر ءبارى جالعاسىپ،
ال ەسەنين نەگە ءولدى ەكەن
ءوزىن-وزى دارعا اسىپ؟
روسسيا — كىشىرمەيتىن
انامىز عوي — مۇڭدى انا.
كەيبىرەۋلەر تۇسىنبەيتىن
راحات بار مۇڭدا دا!
— مىنە، قانداي دۇنيە! مەنىڭشە، مۇڭدىلاۋ ما، قالاي، — دەپ قويدى اكەم. — نەمەنە، كوڭىل-كۇيىڭ وسىلاي ما؟
— بۇل ولەڭ عوي، پاپا!
— ال، ولاي بولسا، ارينە، — دەپ اكەم تۇسىنگەندەي بولدى. مەن راسىندا دا ولەڭ دەگەن — ولەڭ، ونى ءوزىڭ قالاي ويلايتىنىڭداي جازۋعا بولمايدى دەپ تۇسىنەتىنمىن.
— نيكولاي ستەپانوۆيچكە كورسەتتىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى اكەم.
— كورسەتتىم.
نيكولاي ستەپانوۆيچ — ءبىزدىڭ كورشىمىز، اكەم ونى وتە جاقسى كورەتىن.
— ال، پيونەرلەر ۇيىندە شە؟ مەن ۇندەمەدىم.
— جاقسى ىستەگەنسىڭ، — دەدى اكەم.
كەلەسى كۇنى حاتتى تاعى كوشىردىم. ەندى بۇرىنعىدان قاراپايىم بولىپ شىقتى — ءۇش قانا ءسوز جانە ەسىمىمنىڭ ورنىنا اتىم مەن فاميليامنىڭ باسقى ارىپتەرىن سالدىم.
سول كەشتە پيونەرلەر ۇيىنە بارعانىممەن، ونى كەزدەستىرمەدىم. ۇيگە كەلىپ، حاتىمدى قايتا وقىدىم دا، «وتە» دەگەن ءسوزدى قوستىم. تاعى ءبىر مينۋت ويلانىپ، ءوزىنىڭ سۇيىكتى ءسوزىن جازىپ قويدىم: «اشۋلانبا!»
ەكى كۇن وتكەندە حاتىمدى وعان ارەڭ بەردىم. مەنىڭشە، تاڭدانىپ قالدى. حاتقا ەمەس، مەنىڭ سول بويدا زىتىپ وتىرعانىما.
ءبىراق ماعان ەندى ءبارىبىر ەدى.
ءبىر بولمەنىڭ اتى — ءبىر بولمە، مەن ءوزىم ەسىتۋگە ءتيىس ەمەس سوزدەردى ءجيى ەستىپ قالاتىنمىن.
— دەگەنمەن مەن ودان سۇرايمىن، — مامامنىڭ ءبىر ءتۇنى سىبىرلاعان ءۇنى. — نە بولعان وزىڭە؟ كەش بولسا جوعالىپ كەتەدى. ءبىر قىزبەن قىدىرادى. مەن ءوزىم كوردىم عوي. مەنى قارسى دەپ ويلاما، كەرىسىنشە: ءبارى دۇرىس بولسا ەكەن دەيمىن. ۇيگە ەرتىپ اكەلسىن، تانىستىرسىن. ماعان، ساعان. مۇمكىن سەن ۇيدە بولاتىن ءبىر كۇندى ايتارمىز؟
— مەنىڭشە، وسىنىڭ ءبارى تۇك ەمەس، — دەيدى ۇيقىلى-وياۋ اكەم. — اكەلەدى، تانىستىرادى، نە بولادى؟ ساعان جەڭىل بولا ما؟ ءوزىن دە، قىزىن دا ۇيالتىپ. ال، ءبىر قىزدىڭ بار ەكەنى راس. مەنىڭشە، سەن ارتىعىراق ايتاسىڭ. جالپى، سەن ونى قورعاشتاي بەرەسىڭ. باسقا شارۋاڭ جوقتاي، ىلعي سوڭىنان جۇگىرۋ مەنىڭشە ۇيات. سودان سوڭ ادامعا سەنۋ كەرەك. ول سەنىڭ ۇلىڭ عانا ەمەس، وعان قوسا ادام عوي. مىنە، وسىنداي شارۋا!
— ءبىراق مەن ۆەرا يۆانوۆنامەن سويلەستىم، ول دا قوستادى. راس، قىزدار، بالالار — ءبارى ىلعي دوستاسىپ جۇرەدى دەدى.
— مەيلى، دوستاسسىن. ونىڭ جاسىندا ءوزىڭ دە سونداي بولمادىڭ با؟
— مەن ءبىراق....
— بىلەم، بىلەم! ەكەۋمىزدىڭ قالاي تانىسقانىمىزدى سەن ۇمىتىپ قالعانسىڭ عوي، تەگى! — اكەم كۇلدى. — سەن سوندا نەشەدە ەدىڭ؟ ون تورتتە عوي؟ ول دا ون تورتتە دەۋگە بولادى. ال مەن العاش ون جاسىمدا عاشىق بولعانمىن. ون! كادىمگىدەي جانە ۇپ-ۇلكەن ايەلگە عاشىق بولعام. مىنە، قانداي شارۋا!
— جاي، جاي سويلەسەڭشى! — مامام جالىنا سويلەدى. — ول ەستىپ قويار.
ەرتەسىنە انام ايتتى:
— سەن وسى پيونەرلەر ۇيىندەگى دوستارىڭدى ۇيگە نەگە شاقىرمايسىڭ؟ مىسالى، ءوزىڭ دوس بولىپ جۇرگەن قىزدارىڭدى.
— نەمەنەگە؟
— نەمەنەگە؟ جاي. ءۇيىڭدى كورسىن...
— جارايدى، ماما، تاعى بىردە شاقىرارمىن، — دەپ ادەپتى عانا ۋادە بەردىم.
ول مەنى دوس قىزىنا سۇيرەگەندەي بولىپ ەرتىپ اپاردى. مەن باس تارتىپ ەم (ول مەنىڭ حاتىما جاۋاپ تا بەرگەن جوق قوي)، ءبىراق ناتاشا قويمادى:
— تەك كىرىپ شىعامىز. مەن ونى قۇتتىقتايمىن. تۋعان كۇنى ەدى.
مەنىڭ اقشام جوق ەدى. ءبىراڭ كىتابىم بار-دى: گەورگيي شەنگەلي، «ولەڭ جازۋدىڭ زاڭدارى».
— وندا، مۇمكىن، مىنانى سىيلارمىز؟ — دەپ ۇسىنىس ءبىلدىردىم ءبىراز ويلاعاننان كەيىن. ءبىراز ەڭبەكتەنىپ تاپقان كىتابىمدى قيماي دا تۇرمىن.
— سىيلايىق! — دەدى ول بىردەن كەلىسىپ. — كوڭىلدىرەك بولادى. لەنوچكا جاسىرىپ ولەڭ جازادى عوي. سەن قيماي تۇرعان جوقسىڭ با؟
— و نە دەگەنىڭ!
ول ءۇشىن ەشتەڭەنى دە اياماس ەدىم. لەنوچكا ءۇشىن ەمەس، ارينە. ءبىز كرەملدىڭ الدىنداعى سوفيا جاعالاۋى كوشەسىندەگى، ەسكى ءبىر قاباتتى ۇيدەن، ءبىر-اق شىقتىق. شاعىن بولمەدە ون شاقتى بالا — ىلعي ون بەس-ون التىداعى قىزدار مەن بالالار — شۋىلداسىپ جاتىر ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا ءوزىمدى بوتەن سەزىنگەنىم جوق، ءتىپتى، اتىمدى دا سۇرامادى. ءبىز بۇزىلعان تەلەفون ويىنىن وينادىق، سودان سوڭ «پوچتا» ويىنىن.
ءبارى جاقسى ءوتىپ جاتىر ەدى...
— ال، ەندى بيلەيمىز! بيلەيمىز! — دەپ ايقايلادى قىزارىپ كەتكەن ءۇي يەسى قىز.
ءبىر مينۋتتان كەيىن پاتەفون سارناپ قويا بەردى:
تۇنگە شومىپ جەر — عالام،
كۇن جاسىردى وت نۇرىن.
ايتتىڭ سوندا سەن ماعان
ماحابباتتىڭ جوقتىعىن...
— سەن بيلەيسىڭ بە؟ — دەدى ءۇي يەسى قىز.
— مەن بيلەمەيمىن، — دەدىم داۋىسىم جارىقشاقتانىپ.
ءبىراق بۇل ەشتەڭە ەمەس ەدى. مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىمەگەن ناتاشا:
— كەتتىك، — دەدى جۇگىرىپ كەلىپ. سويتەتىنىن سەزىپ تۇرعام.
ابدەن ماسقارا بولدى. ەندى مەن بي ۇيرەنبەگەنىم ءۇشىن ومىرىمدەگى ەڭ باستى نارسەنى جوعالتىپ الارداي بولىپ تۇرمىن. بۇرىن قالاي باسىما كىرمەگەن دەسەڭشى.
— جوق، — دەپ مىڭگىرلەدىم. — بيلەگىم كەلمەيدى...
— وندا ولەڭ وقى! — دەدى ول. — لەنوچكا دا تىڭداسىن. ول دا ولەڭ جازادى عوي. لەنوچكا! لەنوچكا! تىڭداشى! — دەپ ءوتىندى. — ونىڭ ولەڭدەرى جاقسى.
مەنىڭ ساسىپ قالعانىم سونشا، ولەڭ وقي باستادىم:
ءبىز تۋعانبىز اق قايىڭ اراسىندا،
اپپاق ءسۇتىن ەمگەنبىز انالاردىڭ.
ۇلى وتاننىڭ تاۋىن دا، دالاسىن دا
اق ءسۇت بەرگەن انامداي باعالارمىن.
بىزدەر وتكەن سوقپاقتى جولداردى دا،
دالانى دا تۇراتىن ساعىم كەرىپ،
ايدىن، بۇلاق، مۇلگىگەن ورماندى دا
وتان-انا اتادىق، قادىرلەدىك.
ورمان كەزىپ كەتۋشى ەك جىراق مۇلدە،
اق تىمىقتا ايدىندا قالىقتادىق.
كولەڭكەدە جيىلىپ،
ۇزاق كۇنگە
اڭگىمەدەن، كىتاپتان جالىقپادىق.
اڭگىمەمىز -
ورتەنىپ كەك سەلىنەن
يسپانيا ۇمتىلعان تاڭعى ۇمىتكە...
ۇلى وتانىم، سەنىمەن، تەك سەنىمەن
بىرگە بولعىم كەلەدى ماڭگىلىككە!
مەنى ەشكىم تىڭدامادى. لەنوچكا دا تىڭداعان جوق. باسقا بالالار دا وزدەرىمەن وزدەرى. ءتىپتى، ونىڭ ءوزى دە تىڭدامادى. ول باسقالارمەن بيلەپ كەتتى. ول بيلەگەن «باسقالار» ماعان ەڭ وڭباعان ادامدار بولىپ كورىندى. شىنىندا، بارىپ تۇرعان وڭباعان مەنىڭ ءوزىم ەدىم. مەن سول ساتتە ءوزىمدى ابدەن جەك كورىپ كەتتىم.
كەشتىڭ بىتۋىنە ارەڭ شىدادىم. قايتا، كوپ كۇتتىرمەي اياقتالعانى جاقسى بولدى. جارتى ساعاتتان كەيىن ءبارى ۇيدى-ۇيىنە تارادى.
مەن ناتاشانى ءۇنسىز شىعارىپ سالدىم جانە قوشتاساردا ودان كوزىمدى تايدىرا بەردىم. مەنىڭ حاتىم تۋرالى ول ءلام-ميم دەمەدى. ءتىپتى، تۇك بولماعانداي.
موسكۆا كوشەلەرىنىڭ بارىندە دەرلىك بي مەكتەپتەرى تۋرالى حابارلاندىرۋلار تۇراتىن. ءبىراق ماعان وندا جول جوق. بي مەكتەبى دەگەن ۇلكەندەرگە ارنالعان عوي.
ساباقتان سوڭ ۇيگە جۇگىرىپ كەلەمىن دە اتا-انام جۇمىستان ورالعانشا، ستولدى بىلاي قويىپ، ءوزىم بيگە دوڭگەلەنەمىن:
تۇنگە شومىپ، جەر — عالام.
كۇن جاسىردى وت نۇرىن...
وسىلاي بىرنەشە كۇن ءوتتى جانە وزىمنەن بىردەڭە شىعاتىن سەكىلدى.
كەنەت ماعان ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى: ال ەگەر ول مەنى مۇز ايدىنىنا شاقىرىپ قالسا؟ ەگەر مادەنيەت پاركىندەگى پاراشيۋتتەن سەكىرەتىن مۇناراعا شاقىرسا عوي. ال، كونكي دەگەنىڭ...
مەن كونكيدى ونشا تەبە المايتىنمىن. جانە كون-كيىم بۇدان ءجۇز جىل بۇرىنعى ەسكى بىردەڭە.
كەشكىسىن اتا-اناما جابىستىم:
— ماعان كونكي ساتىپ الاتىن اقشا كەرەك. جاڭا كونكي.
اپام ماعان تاڭدانا قارادى:
— ءبىرىنشى كلاستا ساتىپ العان كونكيىڭ ءار جەردە ءبىر جاتىر.
— ول كىشكەنتاي بولىپ قالدى، — دەدىم. — ال مەن... اكەم اقشا شىعاردى.
— ابونەمەنتكە اقشا قايدا؟ — دەدىم مەن. — مادەنيەت پاركىندە كونكي تەبۋدى ۇيرەتەتىن مەكتەپ بار. جەتى سوم.
— ەگەر سونشالىق ماڭىزدى بولسا، — دەپ قويدى اكەم، — مىنە، ال.
— ەرىككەندىك وسىنىڭ ءبارى! ونسىز دا اقشا جوق! — دەپ كۇڭكىلدەدى انام.
اكەمە قاراعاندا انام ەسەپقورلاۋ. دەگەنمەن دۇرىس تا شىعار. ءبىزدىڭ ۇيدە ىلعي اقشا جەتپەيتىنىن جاقسى بىلەم.
ءبىراق بۇل ەرىككەندىك ەمەس ەدى. ەكى جۇما بويى مادەنيەت پاركىنە بارىپ ءجۇردىم. قار-قار بولىپ، بەت-اۋزىم كوگەرىپ، ىسىپ-كەۋىپ ۇيگە كەلەمىن.
اتا-انام تاڭدانىسادى.
— سپورت — پايدالى، — دەيدى اكەم ماعان ەمەس، شەشەمە قاراپ، — اينالىسسىن، مەيلى.
ەندى ۇسىنىستى ءوزىم جاساعىم كەلدى.
— ناتاشا، دەمالىس كۇنى مۇز ايدىنىنا بارايىق؟ نەمەسە ەرتەڭ، ا؟
— بىلەسىڭ بە، مەن كونكي تەبە المايمىن، — دەدى ناتاشا. — جانە قىس تا اياقتالىپ قالدى. اشۋلانبا! كەلەسى جىلى بارايىق. ال مەن سۋدا اجەپتاۋىر جۇزەمىن. جازدا جۇزەمىز، جاراي ما؟ — دەپ قويدى.
مەن مۇنى كۇتكەنىم جوق ەدى! ەندى ءجۇزۋ مەكتەبىنە جازىلۋىم كەرەك بولعانى ما؟
كۇن تاماشا ەدى. قىس دەيتىن قىستىڭ كۇنى ەمەس، ناۋرىز ايىنىڭ شۋاعى مول كۇنى. موسكۆا كوشەلەرىندە قار ءجىپسىپ ەرىپ جاتىر. سىپىرۋشىلار تروتۋارلاردى تازالايدى. ءدال ءبىر مەرەكە كۇندەرىندەگىدەي، راديودان كوڭىلدى مارش ءۇنى شالقيدى. كارەل مويناعىندا سوعىس اياقتالدى. ول سوعىس مەنى جاناپ وتكەنمەن، باسقالار ءۇشىن تەگىن وتكەن جوق.
ءبىزدىڭ ۇلكەن ءۇيىمىز شاتتىققا تولى. ۇلكەن دەيتىنىم ول ۇيدە بىزدەن باسقا قىرىق التى تۇرعىن بولاتىن، ياعني ون سەگىز سەميا. ولار، ياعني ءبىز ءبارىمىز، ءبىر كەزدە ابريكوسوۆتاردىڭ كونديتەر فيرماسى بولعان ءۇيدىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا تۇرامىز. ول فيرما ءقازىر جوق، ال ءبىز، ءتورتىنشى قاباتتاعىلار، ءبىر كەزدە فيرمانىڭ ۇستىنە سالىنعان قوسىمشا ۇيدە ەكى اس بولمەسى مەن جالعىز تەلەفونى بار ءبىر دالىزدە تاتۋ سەمياداي تۇرامىز. بۇگىن سولاردىڭ ءبارى كورشىمىزدىڭ ءبىرى ەۆگەنيا يۆانوۆنانى قۇتتىقتاپ جاتىر، ال ول ءارى كۇلىپ، ءارى جىلاپ ءبارىن قۇشاقتايدى، اۋزى تىنىم تاپپايدى:
— قۇدايىم-اي، ول ەندى شىنىمەن كەلە مە! ءتىرى كەلە مە؟
ال بوريا سكۆورسوۆ تاڭەرتەڭنەن ەسىك الدىندا تۇر، جۇرتتىڭ بارىنە اكەسى «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن العانىن ايتا بەرەدى.
— ەرتەڭ كەلەدى، وزدەرىڭ كورەسىڭدەر! — دەپ قويادى بىرەۋ-مىرەۋ سەنبەي جۇرەر دەگەن ويمەن.
كەشكىسىن پيونەرلەر ۇيىنە كەلسەم، جۇرتتىڭ ءبارى «كەشكى موسكۆانىڭ» كەزەگىندە تۇر ەكەن.
مەن دە قۋانىپ ءجۇرمىن، ءبىراق ويىم باسقادا. مۇمكىن، مەن وعان حاتتى بەكەر جازعان شىعارمىن؟ وعان دەيىن ءبارى جاقسى كەلە جاتىر ەدى. ءقازىر... بي از بولعانداي، ءجۇزۋدى ۇيرەنۋىم كەرەك!
ارينە بەكەر! ءبارىن باستاعان بوريا. اقىل ايتىپ. بۇگىن وعان رەنجۋدىڭ رەتى جوق. بوريا بۇگىن باقىتتى. «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالى. ەندى ءبىزدىڭ ۇيدە تاعى ءبىر ناعىز باتىر بولاتىن بولدى! ءبىرىنشىسى — ءۇشىنشى پودەزدەگى «رككا-نىڭ XX جىلدىعى مەدالى» بار پولكوۆنيك. «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالى ماڭىزدىراق-اۋ دەيمىن! ناتاشانى ۇيىرمەدەن كەيىن شەشىنەتىن جەردە كەزدەستىردىم. بۇرىنعىشا:
— قىدىرامىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— تەك ۇزاق ەمەس. جاراي ما؟
ترامۆاي ايالداماسىنا كەلگەندە، ول ءوزى ۇسىنىس جاسادى:
— قىزىل الاڭنىڭ ۇستىمەن تاعى دا جۇرە تۇرساق قايتەدى؟
— جۇرەيىك.
قىزىل الاڭعا دەيىن ۇندەگەن جوقپىز. بىرەۋىمىز العاشقى بولىپ ءتىل قاتۋىمىز كەرەك سەكىلدى. مەن نە ايتارىمدى بىلمەدىم.
— سەن ماعان كوپتەن بەرى ولەڭ وقىمايتىن بولدىڭ عوي، — دەدى ول اقىرى. — وقىشى.
نە وقىسام ەكەن؟ مەن وعان كوپ وقىعام. وقيتىننىڭ ءبارىن بىتىرگەن سياقتىمىن. تەك ءوزى تۋرالى جازعاندارىمدى عانا وعان وقىعانىم جوق. ءبىراق ءقازىر؟ جوق! حاتىمنىڭ ءوزى دە جەتەدى.
— نە وقيىن؟ — دەدىم مەن ساسىپ.
— وقىعىڭ كەلگەنىن. — ول مۇنى باسقا نارسە ويلاپ تۇرعانداي سامارقاۋ ايتتى.
مەن ەسىمە ءتۇسىردىم.
— ەڭ العاشقى جازعانىمدى وقيىن با؟ ءبىراق كۇلىپ جۇرمە! ءوزىمنىڭ دە كۇلكىم كەلەدى ءقازىر. بۇل — باياعىدا، ون جاسىمدا جازعانىم.
ول باسىن يزەدى. مەن باستاپ كەتتىم:
پاپام بولعان مەيىرىمدى،
كەش كەلەتىن جۇمىستان.
تۇندە قاعاز جازعاندا،
مامام وعان ۇرىسقان.
قاعازعا وراپ اكەلگەن
ويىنشىق پا دەپ قالام.
جۇمىسى ەكەن ىستەيتىن
قاعازعا وراپ قاتتاعان.
پاپام ۇيگە كەشتەتىپ
تەك قونۋعا سوعادى.
جۇمىسى كوپ، ول سودان
اشۋلى بوپ بارادى،
كەيدە تيتتەي نارسەگە،
تەز رەنجىپ قالادى.
جۇمىس ىستەپ ول كەيدە
وتىرادى تۇنىمەن.
تاڭ اتقاسىن شاي ءىشىپ،
جۇمىسىنا جۇگىرگەن.
— كۇلكىلى عوي، ا؟ — دەدىم مەن. سودان سوڭ ءوزىم كۇلدىم. ءبىراق... قاراسام، ول جىلاپ تۇر...
— اشۋلانبا، — دەيدى ماعان وكسىپ تۇرىپ،— مەنىڭ پاپامدى ءولتىردى. ۆىبورگتىڭ تۇبىندە...
بۇل فينليانديامەن سوعىستىڭ بىتكەن كۇنى ەدى. قۋانىش اكەلگەن ناۋرىز ايىنىڭ تاماشا كۇنى بولاتىن. مۋزىكا ويناپ تۇر. قىزىل الاڭدا اعىلعان ادامدار. ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن ادامداردىڭ كوڭىلدى كۇلكىلەرى، ءان ەستىلەدى.
ءبىراق بۇل شاتتىق بارلىق تەرەزەلەردەن ەستىلىپ جاتپاعانىن مەن ءقازىر ءتۇسىندىم. ناتاشانىڭ تەرەزەسىن دە كورگەنىم جوق. ول سياقتى باسقا تەرەزەلەردى دە كورمەپپىن. ال ونداي تەرەزەلەر بار ەدى.
ۆىبورگ! مەن بۇل قالانى ەلەستەتپەك ەمەسپىن. وندا بولىپ كورگەن جوقپىن. «ۆىبورگ» دەگەن ءسوزدى راديودان ەستيتىنمىن، «پيونەر پراۆداسىنان» وقىعام جانە ودان بۇرىن بۇل ءسوزدى اكەمنەن ەستىگەم.
— اناۋ ۆىبورگ، — دەگەن اكەم، ءبىز فين شىعاناعىندا شومىلىپ جۇرگەندە.
اكەم ەكەۋمىز وتىز التىنشى جىلى ءبىر جۇما سول جەردە بولعانىمىز بار. جىپ-جىلى، اينالا شۋىلداعان قاراعاي، ينە مەن تىكەنەك سەۋىپ تاستالعان قۇمدى جاعا. كەيدە ينەلەر تابانىڭا كىرىپ جۇرگىزبەيتىن. ءبىراق مەن سۋعا قاراي جۇگىرىپ كەتەتىنمىن.
— باتىلىراق، باتىلىراق! — دەپ اكەم ايقايلايتىن. ول ماعان ءجۇزۋدى ۇيرەتكىسى كەلدى.
سوندا ۆىبورگ جاقىن جەردە بولاتىن.
ەندى، مىنە، ۆىبورگ دەگەندى تاعى ەستىپ تۇرمىن. وندا اكەسىن ولتىرگەن. ءولتىردى. مەن كوز الدىما ەلەستەتكىم كەلسە دە، ەشتەڭە شىقپايدى. قاراعايلار، ينەلەر، تاستار، تەڭىز، كەنەت ءولتىرۋ...
ءقازىر ونى جەرلەپ جاتقان شىعار. ناعىز باتىرشا قۇرمەتتەپ، وركەسترمەن، ساليۋتپەن جەرلەپ جاتىر. ال ناتاشا ونىڭ قىزى. ناعىز باتىردىڭ قىزى.
بوريا سكۆورسوۆقا راقات قوي. ونىڭ اكەسى دە باتىر، «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ورالادى. ءۇشىنشى پودەزدەگى پولكوۆنيكتىڭ دە جاعدايى جاقسى.
ال مەن شە؟ ءوزىم دە ەشكىم ەمەسپىن، اكەم دە قاتارداعى قىزمەتكەر عانا. موتوپومپ دەگەن بىردەڭەنى اينالدىرادى، تورفتى سۋسىزداندىرادى جانە جۇمىس كيىمدەرىنە نارياد جازادى...
راس، اكەم جازدا كومسوستاۆتىڭ جيىندارىنا قاتىستى. ءبىز، اپام ەكەۋمىز، دەمالىس كۇندەرى پوكروۆسك-سترەشنيەۆتاعى ونىڭ لاگەرىنە باراتىنبىز. اكەمنىڭ اسكەري كيىمىنە ماقتاناتىنمىن.
تۇندە، تۇسىمدە، مەن ونىڭ قولىنان ۇستاپ ءجۇر ەكەنمىن. مەن ومىرىمدە ونىڭ جىپ-جىلى سالالى ساۋساقتى كىشكەنتاي قولىن مۇنشا ۇزاق ۇستاعان ەمەسپىن. قول الىسىپ امانداسۋ، قوشتاسقاندا قول بەرۋ — سەكۋندتىق ساتتەر عوي. ال ءقازىر بوساتپاي تۇرمىن. ەڭكەيىپ، ەبەدەيسىزدەۋ، ماڭدايىنان ءسۇيدىم.
«تاعى دا!» — دەدى ول.
مەن جانە ءسۇيدىم.
«تاعى دا! تاعى دا!..»
مەن وسىلاي بولا بەرگەنىن قالايمىن.
ول جىلايدى، مۇمكىن كۇلىپ تۇرعان شىعار:
«بۇل ادالدىق ەمەس! ادالدىق ەمەس! اۋەلى مەن سۇرادىم عوي!» — دەپ قايتالايدى.
ەندى ول مەنىڭ ەرنىمنەن ءسۇيىپ الدى.
«تاعى دا! تاعى دا!» — دەپ ءوتىندىم مەن.
كەنەت مەن ونىڭ شىن جىلاپ تۇرعانىن سەزدىم.
«بولمايدى، ناتاشا! بولمايدى!»
ءبىراق ول جىلاپ سويلەدى.
«ادالدىق ەمەس! ال مەن سوعىستىڭ وسىلاي اياقتالاتىنىن بىلگەنىم جوق...»
1941 جىل
جەكسەنبى — دەمالىس كۇنى. جالپى جاقسى كۇن. ءبىز پيونەر لاگەرىنە جۇرگەلى جاتىرمىز. كەتەتىنىمىز جاقسى بولدى. موسكۆادا تىمىرسىق، ىستىق باستالدى. وقۋ جىلى دا الدەقاشان اياقتالعان. مەنىڭ زەرىگىپ ەسىم شىقتى.
ءبىز ەرتەمەن ساعات سەگىزدە بەلورۋس ۆوكزالىنان كەتتىك. پيونەرلەردى بۇرىن جونەلتكەندەگىدەي وركەستر، تاعى باسقا سالتانات بولعان جوق. ءتىپتى، ارنايى پوەزبەن ەمەس، موسكۆا-سمولەنسك سوستاۆىنا تىركەي سالعان ەكى ۆاگونمەن كەتتىك. اكە، شەشە، اجە، اتالار پلاتفورمادا تۇرىپ شىعارىپ سالدى، ءبىز ءجاي ءبىر كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشى سەكىلدى بولدىق.
لاگەرىمىز دە بۇرىنعى پيونەر لاگەرلەرىنە ۇقسامايدى. مەنىڭ انام ايتقانداي، بۇل ساناتوريي ىسپەتتەس، مەن سەكىلدى بوزارعان ارىقتارعا ارنالعان لاگەر بولىپ شىقتى.
بۇرىن مەن پيونەر لاگەرىندە بولىپ كورگەن ەمەسپىن. كىشكەنتاي كۇنىمدە ساياجايعا بارىپ ءجۇردىم، ءبىراق ەسىمدە قالماپتى. سودان كەيىن ءبىرىنشى كلاسقا بارعانىمدا اكە-شەشەم يلينكادان با ەكەن، ايتەۋىر ساياجاي جالداپ الدى. سودان سوڭ ءار ءتۇرلى دەريەۆنيالارعا بارىپ، بولمە جالداپ جۇردىك. اۋەلى ءبىر ايداي انام جانىمدا بولادى، ەكىنشى ايدا اكەم كەلەدى. نەمەسە كەرىسىنشە... وسىلاي «جابايىلار تۇرىندە» بۇدان ەكى جىل بۇرىن قىرىمدا، سۋداكتا بولعانىمىز بار. بارلىق جەردە دە مەن دوستاسىپ وينايتىن، ورمانعا باراتىن بالالار تاۋىپ ءجۇردىم.
دەگەنمەن كۇندە كەرنەي ۇنىمەن ويانىپ، كەرنەي ۇنىمەن جۇگىرەتىن، قىزعىلىقتى اسكەري ويىندار وينايتىن، كەش سايىن پيونەر الاۋى جانىندا بيلەيتىن بالالارعا قىزىعاتىنمىن. مەنىڭ بيىل لاگەرگە بارۋىما ۇسىنىس جاساعان انام ەدى. ول مەنىڭ سەرەيگەن بويىم مەن سالماعىمنىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى جويۋدىڭ جولىن تاپپاي، ابدەن شارشاعان.
— وندا، نە دەگەنمەن، رەجيم ساقتايدى، تاماعى دا جاقسى. ول جاي عانا لاگەر ەمەس قوي، — دەگەندى انام اكەمە الدەنەگە ءوزىن دە سەندىرگىسى كەلگەندەي ءجيى ايتاتىن.
مەن شىنىندا دا ءجۇنىن جۇلعان بالاپانعا ۇقسايتىنمىن. راس، بۇعان ءوزىم ونشا قايعىرمايمىن. ال، مەن سەكىلدى بالاپاندار تولعان ۆاگونعا كىرگەندە، ءتىپتى كوڭىلىم ءوسىپ قالدى. نەسى بار ەكەن! مەنەن دە ۇزىن ءارى تىريعان ارىقتار تولىپ جاتىر.
ءبارى تاماشا بولدى: جالعىز ءوزىم لاگەرگە كەتەتىنىم، كەتكەندە سمولەنسك ماڭايىنداعى بەلگىسىز ءبىر ۆوپ وزەنىنىڭ جاعاسىنا الىسقا كەتەتىنىم جانە جاز بويى سوندا بولاتىنىم، ياعني انام مەنى بەلگىسىز ءبىر دەريەۆنياعا اپارىپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن پىسكەن ءسۇت ىشكىزىپ، قيا باسقانىمدى قاداعالاپ وتىرمايتىنى.
مەن ۆوپ وزەنى جايلى ناتاشاعا دا ايتتىم. باراتىن جەرىمنىڭ، ءوزىم ەشقاشان كورمەسەم دە، كەرەمەت سۇلۋ تابيعاتىن اڭگىمەلەدىم. ءبىراق ول جەردىڭ سۇلۋلىعىنا سەنىمىم مول ەدى.
— وندا ءبىزدىڭ ءبىر تۋىستارىمىز بار، — دەپ سوقتىم ناتاشاعا. پيونەر لاگەرىنە بارامىن دەپ وعان قالاي ايتايىن! مەكتەپتى تاستاپ، ۇلكەندەرشە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وعان ايتا المايمىن عوي!
پوەزدىڭ قوزعالماي كوپ تۇرعانى-اق جامان ەكەن. ونىڭ ۇستىنە اتا-اناممەن قوشتاسۋدان، سونىمەن بىرگە ەڭ كەم دەگەندە ەلۋ رەت ايتىلعان مامامنىڭ اقىلىنان-اق شارشاپ ءبىتتىم:
— ءتىسىڭدى تازالاۋدى ۇمىتپا:
— ۇمىتپايمىن.
— باسىڭا كۇن وتپەسىن!
— جارايدى.
— نەمىس ءتىلىن قايتالاپ ءجۇر، ەستىدىڭ بە! كەلگەسىن، ەميليا گەنريحوۆنا تەكسەرەدى. ەسىڭدە بولسىن! ماعان ءوزى ايتقان...
— جاقسى.
— كەشكىلىكتە كەۋدەشەڭدى كيىپ ءجۇر!
— بىلەم.
— بارعان بويدا حات جاز.
— جازامىن...
سونداي ۇيات بولدى. مەن ماماسىنىڭ ەركەسى اتانعانداردى جەك كورەتىنمىن، ءوزىم ونداي ەمەسپىن. انام ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى ەستىپ تۇرعان بالالاردىڭ كوزىنە مەن دە سونداي بولىپ كورىندىم-اۋ. الدە بۇل مەنىڭ العاش رەت ساپارعا جالعىز شىعىپ بارا جاتقانىمنان با.
جالپى مەن جانتالاسىپ، ۋ-شۋ بولعان ۆوكزالداردى جەك كورەم. ادامدار وسى شىعارىپ سالۋشىلارسىز-اق وزدەرى نەگە كەتپەيدى: ۆوكزالعا كەلدى، پوەزعا وتىردى، ورىن الدى، ءسويتىپ تارتىپ بەردى. كەلگەندە دە سولاي جايباراقات ورالسا قايتەدى؟ ءبارىبىر كەتكەن ادامنىڭ ءبارى ۇيلەرىنە قايتىپ ورالادى عوي.
ال مۇندا ايقاي-شۋ، جۇگىرىس، ۆاگون تەرەزەلەرىنە ۇيمەلەۋ، گۇل، اقىل ايتۋ، جىلاۋ، كۇلۋ. نە جوق دەسەيشى! نەمەنەگە كەرەك؟
اكەمنىڭ ەشقانداي اقىل ايتپاعانى دا جاقسى بولدى. ول پلاتفورمادا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، شىلىم شەگەدى، وقتا-تەكتە ماعان كۇلىمسىرەپ قويادى.
اقىرى پاروۆوز داۋسىن سوزا ايقاي سالىپ، ءبىز دە قوزعالا باستادىق. تەرەزەدەن سوڭعى اقىل-كەڭەستەر ۇشىپ جاتىر، ءبىر جاقسىسى مەن ەستىگەن جوقپىن.
— ازىرگە! ازىرگە! ازىرگە!
— بالالار، وتىرىڭدار! تەرەزەدەن باستارىڭدى شىعارماڭدار! وتىرىڭدار! — اق كوفتاسىنا قىزىل گالستۋك تاعىپ، باسىنا كوك بەرەت كيگەن ايەل بىزگە كىشكەنتاي بالالارعا ايقايلايتىنداي ايقايلادى. مۇمكىن، بالالاردى الىپ بارا جاتقان وتىزدارداعى ۆوجاتىي ايەلدىڭ كوزىنە ءبىز شىنىندا دا كىشكەنتاي كورىنەتىن شىعارمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا كىشكەنتايلار جوق. ءبارى مەن شامالاستار.
پوەزد موسكۆانىڭ ادام كورگىسىز شەت جاعىمەن جاي جىلجىپ كەلەدى. مىج-مىج بولىپ قۇلاپ جاتقان سارايلار، ەسكى ۇيلەر مەن باراكتار، لاس-قوقىستار، قيقايىپ تۇرعان بەلگىسىز ءبىر قويمالار مەن زاۆودسىماقتار — وسىنىڭ ءبارى ءبىز الگىدە عانا شىققان قالاعا جاناسپايتىن سەكىلدى. قالا وزىنە قاجەتسىز مىنا قوقىستىڭ ءبارىن سىرتقا لاقتىرىپ، جيناپ تاستاعانداي اسەر بەرەدى.
ەسكى ۆاگون دوڭعالاقتارى شيقىلداپ ارەڭ كەلەدى. وسىنداي سىعىلىسقان ۆاگوندا ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىز كۇلكىلى. بۇل ساياحاتىمىز دا ۇزاماي بىتەدى — كەش تۇسكەنشە ءبىز يارسيەۆو ستانسياسىنا جەتۋىمىز كەرەك، ال ودان ءارى لاگەرگە تارتامىز. اتتاي سەگىز شاقىرىم جاياۋ ءجۇرىپ بارامىز!
ۆوجاتىيدىڭ ءبىزدىڭ اياق كيىمدەرىمىزدى قاراپ، تاعى سويلەپ وتىرعانى سوندىقتان. وي، وسى اياق كيىم توڭىرەگىندە قانشا اڭگىمە بولدى! ءبىز جۇرەر كەزدە اپام دا كۇندە قاقسايتىن. سونىڭ ءبارى ستانسيادان لاگەرگە دەيىنگى سەگىز شاقىرىم جەرگە بولا. بالا دەيدى — ون ءتورت جاستاعىلاردى! بۇدان كىشكەنەمىزدە تۋشينوداعى اۆياسيا پارادىنا دا باردىق قوي. قايتاردا دا — جاياۋ! ەشقانداي ارنايى تىگىلگەن اياق كيىم كيگەنىمىز جوق!
ءبارىمىز تانىسىپ ۇلگەردىك. كورشىلەرمەن، ولاردىڭ كورشىلەرىمەن. بارىنەن ۆوجاتىيعا قيىن بولدى. ول تىنىمسىز جۇگىرىپ ءجۇرىپ بىرەۋگە شەشىن، ەكىنشىسىنە كيىن دەيدى، ەندى بىرەۋگە تەرەزەنى جاپ، بىرەۋگە اش، ەندى بىرەۋگە قاتتى سويلەمە، بىرەۋدىڭ ماڭدايىن ۇستاپ قىزۋى جوق پا دەيدى — ايتەۋىر دامىل جوق.
ءبىز ادام بىلمەيتىن جاقتارعا ۇزاق جىلدارعا كەتىپ بارا جاتقاندايمىز.
— ناعىز پاپانينشىلار مەن مامانينشىلاردايمىز!— دەپ ازىلدەدى مەنىڭ قارسىمداعى ۇزىن تۇمسىق بالا.
مەن ونىڭ ەسىمى ۆاديا، فاميلياسى سەيتلين جانە ءبىزدىڭ ارامىزداعى ەڭ قارتى — جاسى ون التىعا تولادى — سول ەكەنىن ءبىلىپ العام.
ەندى ءبىز تەرەزەگە قاراۋدى قويىپ، الداعى لاگەر ءومىرى جايلى كەڭەستىك. كورشىلەرىم دە مەن سياقتى، پيونەر لاگەرىنە تۇڭعىش كەلە جاتقاندار بولىپ شىقتى. الايدا مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ كۇتىپ تۇرعان ءومىر جايلى بىلگىشسىنە اڭگىمەلەسۋىمىزگە بوگەت بولعان جوق.
جولدىڭ العاشقى ءۇش ساعاتى تەز ءوتتى. ۆاديا بىرىمىزدى-بىرىمىزگە قاقتىعىستىرىپ، ءازىل ايتىپ، كەز-كەلگەن توسىن سۇراقتار توڭىرەگىندە ءوزىنىڭ ءبىلىمدارلىعىن كورسەتىپ وتىر ەدى، كەنەت ۇندەمەي قالدى. تاۋسىلىپ ءبىتتى مە، الدە شارشادى ما. مەن ۆاديانى دا، اۋىزدارى اڭقيىپ ونى تىڭداعانداردى دا تاڭ قالدىرارداي نە ايتسام ەكەن دەپ ازاپتاندىم. موسكۆاعا كەلگەن ريببەنتروپتى، ۆاديا كورگەنمەن، مەن كورگەنىم جوق، مەنىڭ اكەم مانەرگەيم سىزىعىن دا العان ەمەس. يسپان وقيعالارىنا ەرىكتى سوۆەت ازاماتتارى قاتىسقانىن دا بىلمەۋشى ەم، ارينە، يسپانياداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن ناگرادتالعانداردىڭ ىشىندە مەنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىم جوق.
اقىرى، وسىدان ەكى اي بۇرىن جاس ۆوروشيلوۆ اتقىشى زناچوگىن العانىم ەسىمە ءتۇسىپ، كورۋى ناشار ۆاديا جاقسى اتا بىلمەيتىن شىعار دەگەن ويمەن، بايقاۋسىزدا:
— ال سەن جيىرما بەس مەتردەن قانشا رەت تيگىزە الاسىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
ۆاديا مۇنى ادەيى ىستەپ وتىر دەپ ۇقتى دا، بۇل سۇراقتىڭ وعان قاتىسى جوقتاي تۇرمەن تەرەزەگە قارادى:
— نەمەنەگە تۇرىپ قالدىڭ؟ الدىمىزدان پوەزد كۇتىپ تۇرمىز با الدە... ءبىزدىڭ پوەزد ون مينۋتتاي بولدى — بەلگىسىز رازەزدە ءالى تۇر.
ۆاگون تەرەزەلەرىنەن كۇن ساۋلەسى توگىلەدى، قۇستار سايرايدى. اۋادا كوكتەرەكتىڭ مامىعى قالىقتايدى. تەمىر جولدىڭ جانىندا اق كوبەلەكتەر ۇشىپ ءجۇر. مۇندا گۇلدىڭ نەشە ءتۇرى بار ەكەن: شابىندىق، قالامپىر، سارعالداق، جوڭىشقا، تۇيە بۇرشاق. الدە مەن كوپتەن قالا سىرتىنا شىقپاعاسىن با، مۇمكىن الگىندەگى موسكۆانىڭ كوڭىلسىز شەتكى جاقتارىن كورگەننەن كەيىن بە — ايتەۋىر مىنا جەر ەرتەگىدەگىدەي سۇلۋ كورىندى.
— پوەزد جۇرگەنشە كوكورايعا جاتار ما ەدى، — دەدىم مەن ويىمدا ەشتەڭە جوق.
— ءيا، ساعان ۆوجاتىي جاتقىزادى، — دەپ ۆاديا تەرەزەدەن باسىن شىعاردى دا تىڭ-تىڭدادى. — شۋىلدايدى. ءقازىر جۇرەمىز. جولدان پوەزدى وتكىزىپ جىبەرەمىز.
راسىندا، جانىمىزدان سالدىرلاپ پوەزد ءوتتى، ءبىراق جىلدام پوەزد ەمەس. ەكى پاروۆوز تانك تيەگەن ەكى اسكەري ەشەلوندى سۇيرەپ بارادى. جۇك ۆاگوندارىندا جۇزدەرى كۇنگە كۇيگەن تانكيستەر وتىر. وزدەرى كوڭىلدى، بىرەۋىنىڭ قولىندا سىرناي.
— مانيەۆرعا بارادى، — دەدىم مەن سالماقتانا سويلەپ. كورشى ەكى قىز قۇپتاعانداي باس يزەستى.
— مەنىڭ پاپام ءقازىر مانيەۆردا، — دەپ بىرەۋى راستادى.
— مىندەتتى تۇردە مانيەۆرعا بارادى دەيسىڭ بە؟ — دەدى ۆاديا ەشەلون دىبىسى سايابىرلاعان كەزدە. — جاڭا جەرگە كوشىپ بارادى. ءقازىر ءبىز دە قوزعالامىز.
«عاجايىپ بالا» دەپ ويلادىم. — ءبارىن وسى بىلەدى!..» قوڭىر كوبەلەك ءبىزدىڭ ۆاگوننىڭ تەرەزەسىنە قوندى.
قوندى دا، قاناتىن جايىپ جىبەرىپ، قاتتى دا قالدى.
مۇمكىن دەمالعىسى كەلدى مە ەكەن، الدە بىزگە قاراعىسى كەلدى مە؟
بەس مينۋت ءوتتى، ون، جيىرما مينۋت، ءبىز ءالى تۇرمىز. ۆاگوندا بۇلاي وتىرۋ جالىقتىرادى ەكەن. بالالاردىڭ كوبىسى، ۆوجاتىيدىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ، ۆاگوندا ءجۇرىپ، تامبۋردان تامبۋرعا ءوتىپ، مازاسىزدانا باستادى:
— قاشان جۇرەمىز؟ ءالى كوپ تۇرامىز با؟ مۇندا ستانسيا دا جوق، نەگە توقتاپ تۇرمىز؟
ۆوجاتىي جاۋاپ بەرىپ ارەڭ ۇلگەرىپ ءجۇر، ۇرىسىپ، ءوتىنىپ، ۆاگون ىشىندە تىنىم تاپپايدى. ول اشۋلانىپ مازاسى كەتتى. جالپى ءدال جوسپارلارى بۇزىلعاندا جۇرتتىڭ ءبارى دە سۇيتەدى عوي.
ۆاگون تەرەزەلەرىنىڭ سىرتىندا عاجايىپ تىنىشتىق. ءتىپتى، ارالاردىڭ ىزىڭى، شەگىرتكەنىڭ شىرىلى، سامال جەلدىڭ قايىڭ جاپىراعىن سىبدىرلاتقانى، الىستا، كورىنبەيتىن دەريەۆنياداعى سيىردىڭ موڭىرەگەنى — ءبارى ەستىلەدى. ۇشىپ كەتكەلى تۇرعان ادەمى قاناتتى، جەپ-جەڭىل كوبەلەك ءالى جايباراقات وتىر.
پوەزد قوزعالعانشا، كۇننىڭ ىستىعى سەزىلە قويعان جوق ەدى. ەندى كۇن كوزى قىزدىرعان اياداي ۆاگون بىرتە-بىرتە ورتەپ بارادى.
كەنەت، ۆاديا ەمەس، تەرەزەنىڭ جانىندا وتىرعان مەن موسكۆا جاقتان تاعى دا كەلە جاتقان پوەزد دىبىسىن ەستىدىم.
— تاعى بىرەۋىن وتكىزەتىن بولدىق!
كوبەلەك، ويانىپ كەتكەندەي، تەرەزەدەن قوپارىلا تۇرىپ، تىزبەكتىڭ اراسىنا قاراي ءبىر جاققا ۇشا جونەلدى.
بۇل جولى زەڭبىرەك پەن اۆتوماشينا تيەگەن اۋىر ەشەلون قاتارداعى جولمەن دۇرىلدەپ بارادى.
مەن قۋانىپ كەتتىم:
— ارينە، مانيەۆرعا بارا جاتىر! قاراڭدار!
ۆاديا باسەڭسىپ قالىپتى:
— نەسى بار. مانيەۆرعا بولۋى دا مۇمكىن.
— سەنىڭ مانيەۆرعا بارعىڭ كەلەر مە ەدى؟ — دەپ سۇرادىم ۆاديادان.
— نەمەنەگە؟ مەن قىزىل اسكەر دە، كوماندير دە ەمەسپىن.
ۆاديا ويلانىپ تەرەزەگە قارادى دا ءجاي ايتا سالدى:
— مەن مۇنداي مانيەۆردى كينودان ون شاقتى رەت كورگەم. نەسى بار دەيسىڭ!
ەشەلون ءوتىپ كەتتى، ءبىز رازەزدە ءالى تۇرمىز. بۇل تۇرىسىمىز ەشكىمگە ۇنامادى. ءتىپتى، ارامىزداعى سالماقتى دەگەندەر دە تىپىرشي باستادى.
ۆوجاتىي، العاشقىداعىداي ەمەس، ءبىزدىڭ جانىمىزدان كەتپەي، بيازى كەيىپپەن سويلەيدى.
— ءبىز جۇرگەندە، ىستىق باسىلادى!
— كەلەسى قانداي ستانسيا! — دەپ سۇرادى ۆاديا ءبىزدى تاڭداندىرىپ. ءبىز ۆاديا ءبارىن بىلەدى، ول سۇراق قويۋ ءۇشىن ەمەس، سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جاراتىلعان دەپ ۇعاتىنبىز.
— ءقازىر بىلەيىن، بالالار، بىلەيىن، — دەپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ۆوجاتىي قۋانىپ كەتتى. — جول باستاۋشىدان سۇرايىن...
ءبىزدىڭ كۋپە ۆاگوننىڭ ەڭ سوڭىندا بولاتىن، ۆوجاتىي تەپكىشەككە جۇگىرىپ شىعىپ، تاعى دا:
— ءقازىر سۇرايىن، — دەپ سويلەپ بارا جاتتى.
ءبىز اڭگىمەنىڭ ءبارىن تاۋىسىپ، جاي تەرەزەگە — الىس سوزىلىپ جاتقان كوكورايلى شالعىنعا، اناۋ ەكى اق قايىڭ مەن جانىنداعى كىشكەنە ۇيەڭكىلەرگە، ودان ءارى سوزىلىپ جاتقان جاسىل دالاعا قاراپ وتىرمىز.
اينالا تىم-تىرىس. تىمىرسىق ۆاگوننان شىعا سالىپ، كوكجيەكتىڭ قاسىنداعى اناۋ جاسىل القاپ، كەڭ دالاعا كەتىپ قالعىڭ كەلەدى. ءقازىر ورنىڭنان ۇشىپ تۇرىپ، ءبىر كەرىلىپ الىپ، «ا-ا-ا!» دەپ ايقايلاپ جىبەرىپ تىڭداي قالساڭ، سەنىڭ ءۇنىڭ ەلسىز جازىقتى جاڭعىرىقتىرىپ جاتقانىن ەستىر ەدىڭ.
ۆاديا چەمودانىن الىپ قوپاردى دا، قىزدارعا قاراپ:
— الىڭدار! «دوروجنىە»، «اللو» كونفەتتەرى. اپام سالىپ جاتىر ەدى، — دەدى. قىزدارمەن قاباتتاسا مەن دە الدىم. جاي انشەيىن قيىلىپ تۇرعاسىن، ۆاديانى رەنجىتپەيىن دەدىم.
— بالالار! نە بولدى ءوزى؟ بۇل نە؟ ءبىز تۇككە تۇسىنبەي، جالت قارادىق.
ءبىزدىڭ ۆوجاتىي ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، ەسى شىعىپ كەتكەندەي ۆاگون بوساعاسىنا سۇيەنىپ، اڭ-تاڭ بىزگە قاراپ، بىلدىرلادى.
— بۇل قالاي بولدى؟ قالاي؟ ءبىر جۇما بۇرىن ەشتەڭە بولمايدى دەپ ادەيى حابارلاپ ەدى عوي. ەندى، مىنە، — سوعىس دەسەدى!..
— قاشان؟
— نەمەنە؟
— سوعىس؟ قانداي سوعىس؟
ءبارى ەسىك الدىنا ۇيمەلەپ قالدى.
— سوعىس! ۋر-را! — دەپ بىرەۋ قۋانعانداي ايقايلاپ جىبەردى دە، ۆوجاتىيدىڭ جۇزىنە كوزى ءتۇسىپ، ءتىلىن تىستەگەندەي ءۇنسىز قالدى.
— ال مەنىڭ ۆاسياتكام برەستە بولاتىن... — دەدى ۆوجاتىي. — بۇل قالاي بولدى... وسىلاي بولۋى مۇمكىن بە؟
بىزدە ساعات جوق ەدى. ەشكىمدە دە، ءتىپتى، ۆاديادا دا. سوندا دا ءبىز سوعىس باستالعانى تۋرالى ۆوجاتىيدىڭ قاشان حابارلاعانىن ءبىلىپ الدىق. جول باستاۋشى ايەلدەن بىلدىك: بىردەن جيىرما بەس مينۋت كەتكەندە. ال سوعىس تاڭعى تورتتە باستالعان ەكەن. تورتتە ءبىز دە، تۋعاندارىمىز دا ۇيىقتاپ جاتقاندا. ساعات التىدا، ءبىز ويانعان كەزدە سوعىس ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. ساعات جەتىدە، ءبىز بەلورۋس ۆوكزالىنا بارعاندا دا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان بولدى. ءبىز پوەزعا وتىرىپ، سمولەنسك جاققا ءجۇرىپ كەتتىك، انانى-مىنانى ايتىپ كۇلىپ كەلەمىز، ال سوعىس توقتاماعان.
«ەگەر ەرتەڭ سوعىس بولسا» دەگەن ءفيلمدى ءتورت رەت كورگەم. ماقتانىشپەن، راقاتتانىپ كورەم. سوعىس تۋرالى ءبارىن بىلەتىنمىن. نەمەن بىتەتىنىن دە بىلەتىنمىن. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءدال وسىلاي باستالاتىنىن بىلمەگەن ەدىم. سوعىستار وسىلاي باستالاتىن بولعانى ما؟..
تيىسپە بىزدەرگە،
بىزدەر دە تيمەيمىز!
تيىسسەڭ -
يلەيمىز، تالمايمىز
ءبىز سۋعا دا باتپايمىز،
وتقا دا جانبايمىز.
بۇل ءاننىڭ ءسوزىن جاتقا بىلەتىنمىن. شىنىندا دا، ءبىز ەشكىمگە تيىسكەنىمىز جوق. وزدەرى ءتيىستى. ەندى بايقاڭدار! ءبىز ايامايمىز. ءبىزدىڭ سۋعا باتپايتىنىمىز، وتقا جانبايتىنىمىز وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى.
جانە بىزگە شابۋىل جاساعان — نەمىستەر.
مەنىڭ بىلەتىنىم: نەمىستەر — بۇل ماركس پەن ەنگەلس، ليۋكسەمبۋرگ پەن سەتكين، تەلمان مەن ليبكنەحت. ولاردا باتىستاعى ەڭ كۇشتى كوممۋنيستىك پارتيا بار.
مەن گەرمانيانى «بالشىق سولداتتار» مەن «پروفەسسور ماملوك» ارقىلى بىلەمىن. بۇل فيلمدەردىڭ كەيىپكەرلەرى كۇرەسكەر، ءارى ولار كوپ بولاتىن. ياعني بىزگە شابۋىل جاساپ جۇرگەن ازعانتاي شارتىك قارىندار. بالشىق سولداتتاردى اتقاندار. پروفەسسور ماملوكتى قورلاعاندار. «جىرتىق باشماقتار» فيلمىندە بالالار الداپ كەتەتىن سۇمىرايلار.
وعان قوسا، گەرمانيادا ريەۆوليۋسيا بولدى. ءبىز ونىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاريح پانىنەن بىلەمىز. ول تاقىرىپتى «وتكەنبىز».
ارينە، بۇل ءبىر تۇسىنبەستىك قوي. تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭە. كەرىسىنشە: ولار بىزگە تاپ بەرگەن ەكەن، ەندى نەمىستەر قايراتتانىپ، وزدەرىندە ريەۆوليۋسيا جاسايدى. ءبىر كەزدە بىزدە بولعانداي، ناعىز ريەۆوليۋسيا.
وسى ويلاردىڭ بارىمەن جانە جايباراقات ءومىر اعىسىن بۇزعان جاڭالىقتان مەن ءوزىمدى باسقاشا، ءتىپتى، كوڭىلدى سەزىندىم.
...ءبىز موسكۆاعا ساعات بەستەرگە تامان ورالدىق.
ۆوكزالدا كۇتىپ تۇر ەكەن. ءبىز بەينە و دۇنيەدەن ورالعانداي ءبارى جامىراسىپ جاتىر.
انام مەنى قۇشاعىنا قىسىپ، جىلاپ الدى:
— پاپاڭ اسكەري كوميتەتتە. نە بولارىن بىلمەيمىن... ۇيدە راديو تىڭدادىم. سولداتقا الۋ، شەكارالىق اۋدانداردا اسكەري جاعداي ورناعانى تۋرالى ءار حاباردان كەيىن مارشتار مەن اندەر بەرىلەدى.
ولار سونشالىق سالتاناتتى، شاتتى ەستىلگەسىن بە، مەن انامنىڭ نەگە كوزىنە ورامالىن ءجيى اپاراتىنىن، دۇكەنگە جۇگىرىپ نەگە تۇز، سابىن، سىرىڭكە الۋ كەرەگىن تۇسىنبەيمىن. بىرتە-بىرتە ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم جۇدەپ بارا جاتقانىن سەزدىم.
كەشىكپەي اكەم كەلدى.
— المادى، — دەدى شارشاعان ۇنمەن. — مەنىڭ جاسىمداعىلاردى ازىرشە قالدىرىپ جاتىر. قاجەت بولسا، شاقىرادى دەسەدى.
انام قۋانىپ كەتتى:
— بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى عوي. ياعني ءبارىن الماي جاتسا، سوعىس ۇزاق بولمايتىن شىعار...
اكە-شەشەم ماعان تۇسىنىكسىز ءبىر جايلاردى اڭگىمەلەپ، الدەنەگە كەلىسە الماي، ءبىراز وتىردى.
— بۇل — بارىپ تۇرعان وڭباعاندىق! — دەدى اكەم. — كىمگە سەنگەنبىز؟ قول قىسىسىپ، ءماز بولىستى. شابۋىل جاساماۋ جايلى كەلىسىمگە بولايىن. ولار شەكاراعا ءتيىسىپ جاتىر، ال ءبىز...
— ياعني سولاي ەتۋ كەرەك بولعانى دا، — دەيدى اپام. — ەگەر كەلىسىم بولماسا، بۇدان بۇرىن شابۋىل جاسار ەدى.
— بۇرىن! نەگە بۇرىن! قول قويعان قاعازدارىنىڭ سياسى دا كەپكەن جوق...
— ءبىراق الەشا، — دەپ قارسىلاسادى اپام، — ستالين نە ىستەيتىنىن ءوزى بىلەدى. ول — ستالين عوي.
— ەگەر بىلمەسە؟ — دەيدى اكەم سەنىمسىزدەۋ. — نەمەنە، ول اۋليە مە؟
وسى جەردە مەن دە شىدامادىم:
— پاپا! نە دەپ وتىرسىڭ؟ سولاي دەۋگە بولا ما ەكەن؟
— سەن ودان دا تىڭدا! — دەدى اكەم. — كىشكەنتاي ەمەسسىڭ. ءبارىن ءوزىڭ تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ.
— سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس بولماس! — دەپ سىبىرلادى انام. — مۇنداي سوزدەردىڭ اقىرى نەمەن تىناتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟ وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ازابىن از تارتىپ پا ەڭ! قۇداي اقىنا، جايلاپ سويلەسشى! جالپى وسى تاقىرىپتا ۇندەمەي-اق قويشى.
اكەم قولىن ءبىر سىلتەدى.
— دۇرىس، ۇندەمەي-اق قويعان ارتىق... ايتپەسە، شايتاننىڭ قايدان تۇرتەرى بەلگىسىز.
ولار ۇندەمەدى. قابىرعاداعى راديودان مارش ويناپ جاتقانمەن، ءۇيدىڭ ىشىندە اۋىر تىنىشتىق ورنادى. ءوزىمدى قايدا قويارىمدى بىلمەي، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، پورتفەلىمدى الدىم دا وقۋلىق، داپتەرلەرىمدى ءمانىسسىز قوپارىستىرا بەردىم.
— ودان دا مىنانى ويلايىق، — دەپ اپام مەن جاققا قارادى. — قايدا جىبەرەمىز؟ نە دەگەنمەن جاز عوي.
— ويلاستىرۋ كەرەك، — دەپ اكەم دە كەلىستى.
— پاپا! ماعان جۇمىسقا ورنالاسقان ارتىق دەپ ويلايمىن، — دەدىم كەنەتتەن.
اكەم ماعان تاڭدانا قاراعان سەكىلدى.
— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى اكەم اپاما قاراپ. — ول جۇمىسقا بارادى، ال ونىڭ ورنىنا مەن وقيمىن. ءبارىبىر مەنى ارمياعا الىپ جاتقان جوق. مىنە، قانداي شارۋا!
— مەن شىن ايتىپ وتىرمىن، — دەدىم. — سەن ازىلدەيتىنىڭ نە؟
— مەن؟ ازىلدەيمىن؟ — دەپ قارسىلاستى اكەم. — سەنىكى دۇرىس شەشىم بولۋى دا مۇمكىن، — دەدى سودان سوڭ، ءتىپتى، باسقاشا ۇنمەن.
— جوقتان وزگەنى ايتپاشى! — دەدى اپام داۋىسىن كوتەرىپ. — نە دەپ جۇرەكتى اينىتىپ وتىرسىڭدار! قىركۇيەككە دەيىن سوعىس تا بىتەدى. نەمەنە سوعىس جاز بويى بولادى دەپ وتىرمىسىڭ؟
مەن ەشتەڭە ويلاعانىم جوق. جۇمىسقا ورنالاسۋ تۋرالى وي باسىما جاڭا عانا كەلدى، ءتىپتى، ءوزىم قۋانىپ كەتتىم.
جۇمىس جاسايمىن! مىندەتتى تۇردە. باسقا ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن. ءيا، ماعان ءدال ءقازىر جۇمىسقا تۇرۋ كەرەك. ناعىز كەزەڭى كەلىپ تۇر! قايدا، كىم بولىپ — ءبارىبىر. سوندا مەن ونىڭ — ناتاشانىڭ الدىندا ۇيالمايمىن. ول جۇمىس جاساپ ءجۇر عوي. اكەسى قازا تاپقاننان كەيىن ول ماشينيستكالار كۋرسىن بىتىرگەن، ءقازىر تەڭىز فلوتى حالىق كوميسسارياتىندا جۇمىس ىستەيدى. ال مەن شە؟ وسىلاي وقۋشى بولىپ قالا بەرمەكپىن بە؟ ءومىر بويى ونىڭ الدىندا بالا بولىپ جۇرەمىن بە؟
كەلەسى كۇنى كۇن ۇزاققا موسكۆانى كەزدىم. ءجاي، انشەيىن. بۇرىن ناتاشا ەكەۋمىز شارلاعان كوشەلەرمەن ءجۇردىم، قايداعى ءبىر كىشىگىرىم زاۆودتار مەن شەبەرحانالاردىڭ قاقپالارىنا، قورعاندارعا ىلىنگەن پلاكاتتار مەن حابارلاندىرۋلاردى وقىدىم.
اسكەري كوميتەتتەر ماڭى ابىر-سابىر — اسكەرگە شاقىرىلعاندار، شىعارىپ سالۋشىلار، اشەيىن جۇرگەندەر، راديودان دا مەرەكەدەگىدەي مۋزىكا ءۇنى شالقيدى، اپتاپ كۇن دە جارقىراپ تۇر. الايدا مەيرام ەمەس ەدى.
پلاكاتتار مەن حابارلامالاردان ءتۇرلى ماعلۇمات الۋعا بولادى. اسكەرگە باراتىندار، موسكۆا — ۆولگا كانالى ارقىلى ساياحاتقا شىعۋعا بولاتىنى نەمەسە جاۋدى تالقانداۋعا بارلىق كۇشتى جۇمساۋ جايلى. جاڭا ۇرانداردىڭ اراسىندا ماعان ابدەن تانىمال، سارعايىپ قالعان بي ۇيرەنۋشىلەر مەكتەبى تۋرالى حابارلاما ءالى تۇر. سوعىسقا دەيىنگى، بۇگىنگى — ءبارى ارالاسىپ كەتكەن. «قيىرشىعىسقۇرىلىسقا» جۇمىسشىلار كەرەك ەكەن. قىزىقتىرادى. ءبىراق تىم الىس. سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا، يت ولگەن جەرگە كەتۋ مە؟ جوق! اسحانالار ترەسىنە دايارشىلار، اسپاز كومەكشىلەرى مەن ءار ءتۇرلى جۇمىس جاسايتىندار قاجەت. گالانتەرەيا ارتەلىنە زات بۋۋشىلار كەرەك، جازۋ ماشينكاسى زاۆودىندا ءبىرىنشى، ءۇشىنشى رازريادتى سلەسارلارعا ورىن تابىلادى. موگەس-كە ەلەكتر مونتەرلارى، اعاش بۇيىمدارى فابريكاسىنا كۇزەتشىلەر...
مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟ مەندە ارمان عانا بار. ءبىر كەزدە ناتاشاعا ايتقانىمداي ەمەس، باسقا، وسكەندە كىم بولاتىنىم جايلى. ءبىراق بۇل ارمان ءقازىر ىسكە اساتىن ەمەس، سوڭىرا ۇلكەن بولعاندا بولماسا... ءالى دە تالاي جىل ميىمدى شىرىتەتىن مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن. ينستيتۋتتى بىتىرگەسىن. ول ارمانىم ىسكە اساردا بۇگىنگىدەي سوعىس بولمايدى.
حابارلامالاردى وقىپ تۇرىپ، ءوزىمدى سلەسار دا، توكار دا، شوفەر دا بولىپ ەلەستەتتىم.
مۇمكىن ۇلكەن زاۆودقا ءبىر-اق تارتسام با ەكەن؟ اسكەري زاۆودقا! جۇمىس جاساعاسىن، تانك پە، سامولەت پە، بولماسا زەڭبىرەك پە، ۆينتوۆكا ما — ايتەۋىر ءبىر اۋىز تولتىرارلىق نارسە جاساۋ كەرەك قوي.
پياتنيسكايا كوشەسىنەن ترامۆايعا وتىردىم دا، كوپ ۇزاماي اۆتوزاۆودقا جەتتىم.
— جۇمىسقا ما؟ — دەپ سۇرادى كادر بولىمىندە. — الدىمەن كاسىپتىك ۋچيليششەگە. وسى جەرگە جاقىن، مىنا بۇرىشتا، جىگىتىم.
ەكى جىل وقۋ ءۇشىن ۋچيليششەگە بارۋ كەرەك! كاسىپتىك ۋچيليششەدە وقيمىن دەپ ناتاشاعا ايتا المايمىن عوي!
ەرتەڭ باسقا زاۆودتارعا بارىپ كورەم دەگەن ويمەن ۇيگە كەلە جاتىر ەدىم كەنەت ويىما ساپ ەتە ءتۇستى: ءۇيدىڭ جانىندا باسپاحانا بار عوي. سوعان نەگە بارىپ كورمەيمىن؟
— دۇرىس جاساعانسىڭ، — دەدى اكەم ۇيگە كەلگەسىن. — ءالى-اق بىتەدى ءبارى، سودان سوڭ وقيسىڭ. قورقاتىن ەشتەڭە جوق. گيمنازيانى مەن دە دۇرىس اياقتاعان جوق بولاتىنمىن.
— كىم بولامىن دەيسىڭ؟ — دەپ انام قايتالاپ سۇرادى. — كاتوشنيك؟ ول نەمەنە؟
مەن ءتۇسىندىردىم.
— كۇنى ەرتەڭنەن باستايسىڭ با؟
— جوق، بۇرسىگۇنى. تاڭعى التىدا شىعۋىم كەرەك.
— تىم ەرتە عوي. قالاي تۇراسىڭ؟
— ەشتەڭە ەمەس. الاڭداما!
مەن انامنىڭ جانىنا كەلىپ، ەبەدەيسىز قيمىلمەن انامنىڭ بەتىنەن ءسۇيدىم.
— مەنى شە؟ — دەدى اكەم.
— سەنى دە. — اكەمدى دە ءسۇيدىم.
اتا-انا!
مەن سەندەردى بۇرىن ءبىلدىم بە؟ بىلگەن شىعارمىن. الدە باۋىر باسقاننان با؟ مىناۋ ۇيىمىزگە، بولمەمىزگە قالاي باۋىر باسسام، سىزدەرگە دە سولاي باۋىر باسىپ كەتكەن سەكىلدىمىن. ءبىزدىڭ ءۇي بولماسا، نە بولار ەدى؟ ال سەندەر بولماساڭدار شە؟ راس، كەيدە سەندەردىڭ ايتقاندارىڭ ماعان ۇنامايتىن. ماعان اقىل ايتىپ، ۇيرەتىپ سىلىكپەمدى شىعاراتىنسىڭدار. بۇل كىمگە ۇنايدى دەيسىڭ؟!
ءبىراق مەن اقىماق ەكەم. تۇككە تۇسىنبەپپىن. بۇرىن، ءتىپتى كەشە، ارعى كۇنى دە ەشتەڭە ۇقپاپپىن. مەن جۇمىس باستى سەندەرگە ماعان ۋاقىت بولمەيدى دەپ وكپەلەيتىنمىن. مەن مەكتەپكە، پيونەرلەر ۇيىنە باراتىنمىن، ولەڭ جازاتىنمىن جانە نيكولاي ستەپانوۆيچپەن دوستاسىپ كەتكەم. مەن عاشىق بولدىم، ال سەندەردىڭ ىستەرىڭ جوق-تىن. تەك وقتا-تەكتە عانا مەكتەپ، باعا جايلى سۇراپ قوياتىنسىزدار.
ال ءقازىر، مىنا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەزدە... سەندەردى بۇرىن وسىنشالىق بىلمەگەنىمە ۇيالدىم. كەيدە سەندەردەن قورىققانىما، كەيدە قارسى ءسوز ايتىپ تاستاعانىما ءقازىر ۇيالىپ تۇرمىن. سەندەر مەنى كادىمگى ۇلكەن ادامداي تىڭداپ وتىرسىڭدار. مەن ءوز قالاۋىمشا ءومىر سۇرمەكپىن، ال سەندەر قوشتاپ وتىرسىڭدار.
ەندى عانا كوزىم جەتتى. وسىنىڭ ءبارى ءۇشىن — وتكەندەگى مەن بۇگىنگى جانە الداعى بولاشاقتار ءۇشىن — سەندەردى جاقسى كورەمىن.
— بالكىم، ءالى دە بولسا كاسىپتىك وقۋعا بارعان دۇرىس شىعار؟ — دەدى اپام ويىنا بىردەڭە تۇسكەندەي.
— نەگە كاسىپتىك وقۋعا؟ — دەدىم تۇسىنبەي.
— مىنە، شاقىرۋ قاعاز. — اپام ەرتەڭ مەنىڭ № 21 كوركەم-ونەر كاسىپتىك ۋچيليششەسىنە بارۋىم كەرەكتىگى تۋرالى حابارلانعان قىزعىلت قاعازدى ۇسىندى.
— جوق، ودان دا جۇمىس جاساسىن! — اكەم وسىنى ايتتى دا ماعان قارادى. — دۇرىس قوي؟
موسكۆا اسپانىن پروجەكتور ساۋلەسى تىنىمسىز شارلايدى. كەش سايىن اۋانى قورعايتىن اەروستاتتار اۋەگە كوتەرىلەدى. ولارعا دا ۇيرەنىپ الدىق. دەگەنمەن، ساقتىق شارالارى دا قابىلداناتىن كوپ نارسەگە ۇيرەندىك.
سوعىستىڭ العاشقى ايى كوڭىلگە مەدەۋ تۇتار ەشتەڭە اكەلمەگەنمەن، ۇلكەن تەاتردىڭ جانىنداعى الاڭدا بۇرىنعىشا قالامپىر گۇلدەپ تۇردى. تازا توعاندارداعى قايىڭ ستانسياسى دا جۇمىسىن توقتاتقان جوق، ال «ەرميتاجدا» ۋتەسوۆ ءان سالادى.
مەن ەكى بيلەت الدىم دا، اسكەري كوميسسارياتقا تەلەفون سوقتىم. ول ۋتەسوۆتى تىڭداعاندى جاقسى كورەتىن، بىردەن كەلىسە كەتتى.
— راس پا، مەنىڭ كەزەگىم ەدى، بىرەۋمەن اۋىستىرايىن. ءوزىڭ قالايسىڭ؟ ۇلكەيگەن شىعارسىڭ؟..
سوڭعى كەزدە ونى كورىپ جارىمايتىن بولدىم. سوڭعى كەزدە ەمەس-اۋ ول جۇمىسقا تۇرعالى. مەن ونىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىنا كەلىپ، جۇمىس اياقتالار كەزدە اسكەري كوميسساريات جانىنداعى پەتروۆكادا ساندالىپ جۇرەمىن، ءبىراق كوبىنە بوس ءجۇرىس. نە ونى كەزدەستىرە المايمىن، كەزدەستىرسەم دە ول جالعىز بولمايدى. مەن ونىڭ التىن جاعالى فورما كيگەن جۇمىستاستارىنان قورقامىن. ناتاشامەن بىرگە شىعاتىن ايەلدەردەن قورقامىن. بارىنەن قورقىنىشتىسى — ونىڭ اناسىمەن كەزدەسۋ. ال اناسى، قىرسىق شالعاندا، جۇمىسقا كوبىنە ناتاشامەن بىرگە كەتەدى جانە كەشكىسىن بىرگە قايتادى. كسەنيا پاۆلوۆنامەن ەكى رەت كەزدەستىم. ەكەۋىندە دە تانىسقانمەن — قورقاتىنمىن. ول حالىق كوميسسارياتىندا سىپىرۋشى بولىپ جۇمىس جاسايدى، ول ناتاشانىڭ اناسى، ول...
مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ناتاشانىڭ اكەسى قازا تاپقان كەزدەن باستاپ، جىلدان استام مەزگىلدەن بەرى، ولاردىڭ جاعدايى قيىن. سوعىس باستالعالى ءتىپتى قيىنداپ كەتتى.
مىنە، مەن «ءوستىم» بە؟ بۇل سۇراققا ءارى قۋانىپ، ءارى ازداپ وكپەلەپ قالدىم. قالاي ءوستىم؟ مەن بۇرىن دا كىشكەنتاي ەمەسپىن، ال ءقازىر... ول ەشتەڭە بىلمەيدى عوي.
كەلىسۋىمىز بويىنشا، ءبىز پەتروۆكادا جولىقتىق. پاسساجدىڭ جانىندا. مەن وسىلاي بولعانى دۇرىس دەدىم. مەنىڭ كوميسساريات جانىندا كۇتىپ تۇرعىم كەلمەدى جانە ونى «كرابتاردىڭ» قورشاۋىندا نە جۇمىستاس ايەلدەرمەن، اناسىمەن بىرگە كورگىم كەلمەدى. ناتاشا كەلگەننەن كەيىن، «مۇمكىن ول دا مەنى جۇمىستاستارىنا كورسەتكىسى كەلمەگەن شىعار؟ نەگە پاسساجدىڭ جانىندا كەزدەسۋگە تەز كەلىسە كەتتى؟» — دەپ ويلادىم.
وسىلاي ويلاۋىم مۇڭ ەكەن، اڭگىمەمىز بۇزىلىپ سالا بەرگەن ءتارىزدى كورىندى.
— ءوسىپ قالىپسىڭ، — دەدى ول.
«ياعني ول مەنى بالا سانايدى!» — دەپ ويلادىم.
— پيونەرلەر ۇيىندە قالاي؟ نە بولىپ جاتىر؟ «ياعني ول مەنى ءالى كۇنگە دەيىن پيونەرلەر ۇيىنە بارىپ ءجۇر دەپ ويلايدى»، — دەپ قويدىم ىشىمنەن.
— كەتپەگەنىڭ جاقسى بولدى. پاپاڭنىڭ تۋىستارىنا بارۋعا جينالىپ جۇرگەن سياقتى ەدىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادى.
«پاپا! ەندى مەنەن نەگە ساقال-مۇرتىڭ جوق دەپ سۇراۋى قالدى!»
ال مەن اكەمنىڭ ۇستاراسىمەن ەكى رەت قىرىندىم. راس، ۇيدە ەشكىم جوقتا جانە ادەيى ناتاشا ءۇشىن. ءبىر رەت يەگىمدى كەسىپ العانىم بار. قىلتاناقتى قىرىققانىمەن، ورنىنا ەشتەڭە شىقپاي-اق قويعانى.
قىرىنۋ تۋرالى ءسوز بولعان جوق.
— تۋعاندارىڭ امان با؟ ماماڭ قالاي؟
ولاردى كورمەسە دە، تۋعاندارىمدى جانە مىندەتتى تۇردە انام تۋرالى ىلعي سۇرايتىن.
— موسكۆا — ۆولگا كانالى دا سىزدەرگە قاراي ما؟ — دەدىم كەنەتتەن.
بۇل قۋلىق ەدى.
— ونى نەگە سۇرادىڭ؟ ءيا، — دەپ قوستادى، — بىزگە باعىنادى.
— ءجاي، موسكۆا — ۆولگا كانالىنىڭ گازەتى بىزدە شىعادى، — دەپ بارىنشا بايسالدى ءتۇسىندىردىم.— «ستالين پراۆداسى» دەپ اتالادى. بىلەسىڭ بە؟
— قايدا — سىزدەردە؟
كۇتكەنىم دە وسى سۇراق بولاتىن.
— باسپاحانادا. مەن سوندا جاسايمىن عوي. «موسكۆا بولشيەۆيگى»، «ۆەچەركا» باسىلاتىن جەردە، «سوۆەتتىك مەتروپوليتەن»، تاعى باسقا گازەتتەر شىعادى، — دەپ سالماقتاندىم.
ول ەسىنەن تانىپ قالعانداي كورىندى ماعان. جاقسى! ءوزىمنىڭ ويلاعانىم دا ونى تاڭ-تاماشا قالدىرۋ ەدى. ەگەر مەن ۇلكەن ادامشا جۇمىس جاساماسام، مۇمكىن، «ەرميتاجعا» ۋتەسوۆتى تىڭداۋعا بارماعان بولار ەدىك. ۋتەسوۆقا بيلەت تە قىمبات-اق قوي، مەن العاشقى ايلىعىمنىڭ اقشاسىنا الدىم.
پاركتە اسكەري ادامدار كوپ ەكەن. مەن «ەرميتاجعا» ومىرىمدە ەكىنشى رەت، كەشكىسىن تۇڭعىش رەت كەلىپ تۇرمىن. مۇنى ايتقىم كەلمەي تۇر ەدى، ول ءوزى:
— مۇندا قانداي جاقسى! ءدال وسىنداي دەپ ويلاماپ ەدىم، — دەدى.
موسكۆادا تاماق جاعى قيىنداي باستاعان، ال «ەرميتاجدا» بالمۇزداق، ماي جاعىلعان نە بالىق قوسقان نان ساتىلادى. قىمباتتاۋ. ءبىز ءبارىنىڭ ءدامىن تاتتىق.
ۋتەسوۆتى دا تۇڭعىش كورۋىمىز.
— ساعان ۇناي ما؟ — دەپ سۇرادىم ەكىنشى ءبولىم بىتەر كەزدە.
— وتە ۇنايدى!
ونىڭ ريزا بولعانىن ءوزىم دە سەزىپ وتىرعام. ديدارىنان، ءبىز پاركتەن شىققاندا كونسەرت پروگرامماسىن ەپپەن بۇكتەپ سۋمكاسىنا سالعانىن سەزگەم. ياعني قىزدارىنا دا كورسەتەدى.
سودان سوڭ ءبىز قارا كولەڭكە باسقان كەشكى موسكۆانى شارلادىق. ءبىر كەزدەگى، سوعىسقا دەيىنگى، پيونەرلەر ۇيىنەن كەلە جاتقانداعىداي. موسكۆا ءقازىر بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىراق سول باياعى ىعى-جىعى حالىق، مازاسىز ءارى سۇيكىمدى قالپى.
ناتاشا ەكەۋمىز ونىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا اسىعىس قوشتاستىق: راديودان اۋە دابىلى حابارلانىپ جاتتى. مەن اسىقتىم. پياتنيسكايا كوشەسىمەن قىزىل الاڭعا قاراي ءجۇردىم. كليمەنت بۇرىشىنا كەلگەندە شىداي المادىم، — باتەڭكەمنىڭ باۋىن اعىتتىم. بۇگىنگى كەشكە ادەيى كيگەن اكەمنىڭ بوتەڭكەسى قىسىپ، جانىمدى شىعاردى.
اۋە دابىلى موسكۆادا ءبىرىنشى رەت ەمەس-تى.
ەسىك الدىنا جەتە بەرگەنىمدە، بوريا سكۆورسوۆ ۇستاپ الىپ، ۇرسىپ سىبادى. بۇعان بوريانىڭ حاقى بار-تىن. اۋە دابىلى كەزىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شاتىرىندا كۇزەتتە تۇرۋىم كەرەكتىگى مۇلدە ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. ءبىر جۇما بۇرىن ءبىزدى ءورت ءسوندىرۋ ەرىكتى قوعامىنا مۇشە ەتىپ جازىپ كەتكەن. باستىعى ءۇي مەڭگەرۋشىسى دە، ورىنباسارى بوريا سكۆورسوۆ بولاتىن. شاتىردا ەكى رەت كۇزەتكەم، بۇگىن... ءدال بۇگىن اۋە دابىلى بولاتىنىن قايدان بىلەيىن!
— نەمەنەگە ايقايلايسىڭ، ونسىز دا ارەڭ جەتتىم! — دەپ بورياعا بۇرق ەتتىم. — ءقازىر كەلەمىن...
ناتاشانى شىعارىپ سالىپ، ۇيگە شىنىندا دا ارەڭ جەتتىم.
جاساقشىلار بىرنەشە رەت كىدىرتتى، اۋە دابىلى كەزىندە كوشەدە جۇگىرۋگە بولمايتىنىن ايتىپ ەسكەرتتى. مەن ۇيگە تەز جەتۋىم كەرەكتىگىن جانە نانىمدىراق بولۋ ءۇشىن بىردەڭەنى ويدان شىعارىپ ءبارىن سەندىرگەن بولدىم. باقىتىما قاراي ايتەۋىر ۇستاپ قالعان جوق.
بوريا تۇسىنە قويدى:
— قىزبەن كەزدەسۋ مە؟ رومان؟ وندا بولدى! ۇندەمەيمىن! تۇسىنەم. جانە ءمان-جايدى سۇرامايمىن...
بوريادا مەن تابىناتىن قاسيەتتەردىڭ ۇستىنە تۇسىنىك بولاتىن.
— ال ەندى كۇزەتكە بار، — دەدى بوريا جاي عانا. كۇزەت ورنى، ياعني، شاتىر، ءدال ءبىزدىڭ پاتەردىڭ ۇستىندە بولاتىن، مەن ءبىر ساتكە جۇگىرىپ ۇيگە كىردىم. انام سىباعامدى بەرگەلى جاتىر ەدى، مەن ءسوزىن ءبولدىم.
— ءبارىن بىلەمىن. ۋاقىت جوق! كۇزەتكە كەتتىم! دالىزگە سەكىرىپ شىعىپ، جاسىرىن باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلدىم.
ءدال وسى كەزدە اۋە دابىلى سارناپ قويا بەردى — ءبىر كەشتە وسىمەن ءۇشىنشى رەت. مۇنداي بولىپ كورگەن ەمەس-تى.
اسپان دا بۇگىن بۇرىنعىدان باسقاشا. جىلى، جۇلدىزدى، جازعى اسپان. پروجەكتور ساۋلەلەرى ونى سىزعىلاپ جاتىر. بىر-بىرىمەن ءتۇيىسىپ، سودان سوڭ جان-جاققا تارايدى، قايتا قوسىلادى. الدەقايدان زەنيت ءۇنى كەلەدى. بىرەسە ارەڭ ەستىلىپ، بىرەسە ءدال كورشى شارداقتان شىعىپ جاتقانداي.
تومەندە، ەسىك الدىندا، بۇرىشتاردا، كورشى ۇيلەردە ايقايلاعان داۋىستار:
— ءۇشىنشى تەرەزە، وڭ جاقتاعى جارىقتى سوندىرىڭدەر! — پەردەنى! ەكىنشى قاباتتاعى تەرەزە پەردەسىن تۇسىرىڭدەر! — جارىقتى سوندىرىڭدەر! كىمگە ايتىپ تۇرمىز! تويى نەسى؟! اقىلدارىنان الجاسقان با؟
مەن ءوزىمدى تاماشا سەزىندىم. ۇپ-ۇزىن كەڭ شاتىردا جالعىز ءوزىم، اينالانىڭ ءبارى جارق-جۇرق! بۇل تومەندە، قاقپا تۇبىندە كۇزەتتە تۇرعاننان الدەقايدا جاقسى عوي! راس، وندا كەزەكشىلەر كوپ، ونى-مۇنى اڭگىمە سوعۋعا دا بولار ەدى، مۇندا مەن جالعىزبىن. سوندا دا جاقسى. مەن بۇكىل شاتىردىڭ، بۇكىل ءۇيدىڭ قوجاسى سياقتىمىن، مەنىڭ ءقازىر كورىپ وتىرعانىمدى ەشكىم دە كورە المايتىن سياقتى.
زەڭبىرەك ءۇنى بىرتە-بىرتە تولاستاي باستادى. پروجەكتور ساۋلەلەرى دە الىس كوكجيەككە ىعىستى. الىستا تارس-تۇرس دىبىستار ەستىلەدى، ال مەنىڭ توبەمدە جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. دوڭگەلەك اي ءوزىنىڭ سولعىن ساۋلەسىن كورشى ۇيلەردىڭ شارداعىنا ءتۇسىرىپ تۇر. جاز كۇندەرى ءبىزدىڭ ءۇي ماڭىندا كوپ بولاتىن جىلتىراۋىق قوڭىزدار شىرىلدايدى. كەزدەيسوق پا، قايدام، ايتەۋىر ءبىز تۇرعان جەر «جىلتىراۋىقتار بۇرىشى» دەپ اتالادى. بىرەۋى ءدال مەنىڭ جانىمنان شىرىلدادى. دىبىس شىققان جاققا شاتىردىڭ تەرەزەسىنە قاراي ءجۇردىم. اياعىمنىڭ استىنان تەمىر سالدىرلاپ ەدى، جىلتىراۋىقتىڭ ءۇنى ءوشتى.
كەنەت شاتىر تەرەزەسىنەن تانىس داۋىس ەستىلدى:
— قايداسىڭ؟ ءجۇر ەندى قۇداي ءۇشىن!
اسپان التىن شاپاققا ورانىپ، پروجەكتور ساۋلەلەرى شارلايدى...
— مام، نەمەنەگە كەلدىڭ مۇندا؟ ۇيىقتاي بەرسەيشى! مەن ءبىراز وتىرا تۇرايىن. مۇمكىن تاعى...
— تاڭ اتپاي تۇرۋىڭ كەرەك قوي! — دەپ انام قويمادى. — ايتپاقشى، تۋعان كۇنىڭمەن قۇتتىقتايمىن!
— ءقازىر قانشا بولدى؟
— ون ەكىدەن جيىرما كەتتى...
ياعني، جيىرما ەكىسى. مەن ون بەس جاسقا شىقتىم! ولاي بولسا، ءتىپتى دە، ۇيگە بارعىم كەلىپ تۇرعان جوق. بۇگىنگى كەشتە قانشا دابىل قاعىلدى، ءبىراق ءازىر اينالا تىنىش.
— بارا بەر، بارا بەر، ءقازىر كەلەمىن!
مەن ونى ازەر كوندىرىپ، ۇيگە جىبەردىم دە، جۇلدىزدى اسپان استىندا قايتادان جالعىز قالدىم.
سوعىس كەزىنە ۇقسامايتىن تىنىش مينۋتتار. سوعىسقا دەيىن تۇندە نەگە وسىلاي شاتىرعا شىعىپ وتىرمادىم ەكەن دەپ ويلادىم. اينالانىڭ ادەمىسىن ايتساڭشى!
ءتۇن تىمىرسىق ەدى، مەن سالقىن تەمىرگە وتىردىم. كىشكەنە وتىرام، سودان سوڭ ۇيىقتاۋعا كەتەم. ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءورت ءسوندىرۋ ەرىكتى قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعانىمىزبەن، ءارقايسىمىز وزىمىزگە ءوزىمىز قوجامىز.
مىنە، مەن ءقازىر ولەڭ شىعارامىن. جالعىز ءوزىڭ وتىرىپ الىپ، كۇبىرلەپ ولەڭ جولدارىن ايتقانعا نە جەتسىن.
وتەدى، وزگەرەدى ءبارى جەردە،
قىس وتەر، كوكتەم كەلەر نۇرى تامعان.
ءبارىبىر سەن جاقسىسىڭ بارىنەن دە،
ۇمىتۋعا بولمايدى سەنى مۇلدە.
ءوزىڭدى ەشقاشان دا ۇمىتا المان.
بۇل ناتاشا تۋرالى. ءبىراق ءارى قاراي ەشتەڭە شىقپاي قويدى، ەندى باسقا جولداردى كۇبىرلەيمىن.
ۇمىتپايمىز: تىلىنگەن دالا، ماڭدى،
كوكشالعىندى كومىلگەن تاسقا، شاڭعا،
اۋىلداردى، كۇل بولعان قالالاردى —
ۇمىتپايمىز ءبىز مۇنى ەشقاشان دا!
بىردەڭە شىققان ءتارىزدى. ەرتەڭ، جوق بۇگىن نيكولاي ستەپانوۆيچكە وقىپ بەرۋ كەرەك.
كورشىمىز نيكولاي ستەپانوۆيچ پوزنياكوۆ — مەنىڭ ۇلكەن دوسىم. دوس دەۋىم، مۇمكىن، كۇلكىلى شىعار؟ نيكولاي ستەپانوۆيچ جەتپىسكە تاياپ قالدى. مەن بۇگىن ون بەستەمىن. الايدا، ءبىز شىن مانىندەگى دوستارمىز.
نيكولاي ستەپانوۆيچ كونسەرۆاتوريادا فورتەپيانو كلاسى بويىنشا پروفەسسور، ءارى ۇلكەن تەاتردىڭ بالەتمەيستەر!. ونىڭ مۋزىكانى ما، جوق بالەتتى مە قايسىسىن كوبىرەك ۇناتاتىنىن مەن بىلمەيمىن. ءبىراق مەن وعان قىزىعامىن. ءوز باسىم مۋزىكانى تۇسىنە بەرمەيمىن، بالەتتى دە كورگەن ەمەسپىن.
مەن ءۇشىن نيكولاي ستەپانوۆيچ باسقا جاعىنان قىمبات. وزگەلەر ونىڭ اقىندىعى مەن كىتاپقۇمارلىعىن بىلمەيدى. ول ولەڭدى ەسكىشە جازادى: سونەتتەر، رومانستار.
ماعان ونىڭ جازعاندارى ۇنايتىن:
التىن، جيھاز جينامادىم،
ۇمتىلمادىم مانساپقا،
اق شاشىممەن ماقتانامىن
جۇرەگىم جاس بال شاقتا.
جوعالتپاساڭ جاستىعىڭدى —
دانالىعى ءومىردىڭ.
اقىن بولساڭ، جاز شىنىڭدى
سەزىمىمەن كوڭىلدىڭ.
نەمەسە، مىنا ولەڭ:
جاس جىگىت بارادى
بەتكە الىپ جاعانى،
جىبىرلاپ تاماعى
اراقتى جاعادى.
جاس سۇلۋ قارادى،
شاقىردى جىگىتتىڭ
جانارى.
ەكەۋى
قايىققا بارادى:
جاس سۇلۋ
قارادى،
قايىقتا
جاڭاعى
تۇر ەكەن جىگىتتىڭ
قورەگى -
اراعى.
ءبىز ونىڭ ولەڭدەرىن وقىپ قويمايمىز. مەن كۇن سايىن نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ كىتاپحانا سەكىلدى بولمەسىندە ۇزاق بولامىن. ءبىز كونە كىتاپتاردى تاڭداپ وقيمىز، كوبىنە ولەڭدەردى.
— پوەزيا — الەمنىڭ ەڭ ۇلى قۇپيالارىنىڭ ءبىرى، دوستىم! — دەيتىن نيكولاي ستەپانوۆيچ. — شىن پوەزيا ادام جانىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرەدى جانە جاندۇنيەسىن جاڭارتادى. ال پوەزياداعى سەزىم شە! جالپى ونەر — شابىتتىڭ جەمىسى جانە ءلازاتتىڭ قاينار كوزى، ءلاززات ەليكسيرى دەۋگە بولادى، دوستىم! ونەر بولماسا ادام بالاسى مالمەن بىردەي. ونەر — ءاربىر ادامعا اۋاداي قاجەتتى تاعام. وسىنى تۇسىنگەن كەزدە عانا ادام بولعان: وركەندەگەن، العا ۇمتىلعان. جانە كەرىسىنشە، ينكۆيزاسيا كەزىندە ونەردى دە تۇنشىقتىردى. ال بۇل ينكۆيزاسيانىڭ ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتتى. الىسقا بارماي-اق مىنا مىسالدى الايىق — قازىرگى گەرمانيادا ونەر تۋىندىلارىن ورتەۋدە. بارلىق توپاس ادامدار سەكىلدى گيتلەردىڭ دە سۋرەتتەن حابارى جوق بولىپ شىقتى. ال توپاس، دارىنسىز ادامدار، دوستىم، قاشان دا قاتىگەز ءارى وڭباعان بولادى. وزدەرىنىڭ دارىنسىزدىعى ءۇشىن، وزدەرىنىڭ تۆورچەستۆوعا كەلگەندە بەدەۋلىگىنىڭ كەگىن جۇرتتان الادى. گيتلەردىڭ بەدەۋلىگى ادامزات مادەنيەتى ءۇشىن قىمباتقا تۇسەدى. بۇگىن گەرمانيادا عانا ەمەس، فاشيزم اياق باسقان جەردىڭ بارىندە ونەر قۇرىدى. ال، ەندى، دوسىم، فاشيزم وسى توپاستىعىمەن ءوزىن قۇرتادى.
ونەردى ولتىرگەن ءوزى دە ولەدى. جوق! ونەر ءومىردىڭ، ءولىمنىڭ ءوزى سەكىلدى ماڭگى! پوەزيا — ونەردىڭ، ويدىڭ بەينەنىڭ ابىرويلى بولىگى.
نيكولاي ستەپانوۆيچ قىزىنىپ، ادەمى ءارى سەنىمدى، كەيدە تۇسىنىكسىز سويلەيتىن، سونىسىمەن ماعان ودان سايىن ۇنايتىن.
مەن نيكولاي ستەپانوۆيچپەن دوس بولعانىما ماقتاناتىنمىن. ونىمەن بىرگە بولعان قىزىق. جانە ول مەن ءۇشىن داڭقتى تۇلعا. نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ جاس كەزىندە سەروۆ ونىڭ پورترەتىن سالعان، ترەتياكوۆكادان پورترەتتى ءوز كوزىممەن كوردىم. جاقىندا، سوعىستان بىر-ەكى جۇما بۇرىن، نيكولاي ستەپانوۆيچ مەنى افينوگەنوۆپەن تانىستىرعان. مەن ونىڭ پەسالارىن كورمەسەم دە ەسىمىنە قانىقپىن. «ماشەنكا»، «اقىماقتار» «قورقىنىش»، «جىراقتا» تۋرالى دا كوپ ەستىگەم. الەكساندر نيكولايەۆيچ افينوگەنوۆ نيكولاي ستەپانوۆيچتەن ءبىر كىتاپ الۋعا كەلگەن ەكەن — ازىلدەپ، كۇلىپ وتىردى، مەن بىزدە، ءوزىمىزدىڭ تەاترىمىز بارىن ايتقانىمدا، ءبىر رەتىن تاۋىپ پيونەرلەر ۇيىنە كەلۋگە ۋادە بەردى.
ۇيىمىزدە سەميا مۇشەلەرى — اكەم، انام — تۇگەل جينالعاننىڭ وزىندە، مەن نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ جانىنان شىقپايتىنمىن. اكەم ۇندەمەيتىن دە، انام اشۋلاناتىن. مەن نيكولاي ستەپانوۆيچكە اتا-انامنان ارتىق سەنەتىنمىن. مىسالى، ناتاشاعا ارنالعان ولەڭدەرىمدى. ول جايلى اكەم دە، انام دا ەشتەڭە بىلمەيدى. ال نيكولاي ستەپانوۆيچكە ءوزىم وقىپ بەرەم.
مەن الگى شىعارعان جولداردى تاعى كۇبىرلەيمىن:
وتەدى، وزگەرەدى ءبارى جەردە،
قىسقى قار كوكتەم گۇلىن سىپىرادى...
جوق، ارينە، بۇلاي جازباۋ كەرەك. ال ناعىز پوەزيا دەپ نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ ولەڭدەرىن ايت. تيۋچيەۆ، بريۋسوۆ، سولوگۋب، ترەدياكوۆسكييلەردىڭ ولەڭدەرى سەكىلدى.
مىناۋ نەمەنە؟ پروجەكتور ساۋلەلەرى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ، توبەسىن تاعى شارلاي باستادى. زەڭبىرەكتەر دە بۇرىنعىدان بەتەر گۇرسىلدەپ جاتىر. وق ۇشقىندارى شاتىردى تىسىرلاتىپ كەتەدى. بۇل — ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەردىڭ ۇشقىنى. مەن باسىمدى، بەتىمدى باسامىن. ەندى ولەڭ تۋرالى دا، ناتاشا تۋرالى دا، ءۇي نەمەسە نيكولاي ستەپانوۆيچ تۋرالى دا ويلاپ تۇرعانىم جوق، اسپانعا قارايمىن.
وسى كەزدە!.. پروجەكتور ساۋلەسىنىڭ اراسىندا ويىنشىق ءتارىزدى سامولەت كورىندى. جانىڭدى تۇرشىكتىرەر ۇلىعان ءۇن مەن ءدۇرس ەتكەن جارىلىس ەستىلدى. سونىڭ اراسىندا شاتىر تەرەزەسىنىڭ جانىنان جىلت ەتىپ وت كورىندى دە، الدە نە ىسىلداعانداي بولدى. وتتىق پا؟ سوندا الگى وقۋ پلاكاتتارىنان الدەنەشە رەت كورىپ، ەستىپ جۇرگەن وتتىق بولعانى ما؟ ول نەگە ىسىلدايدى؟ وقۋلىق دابىل ما؟
مەن شاتىردىڭ تەرەزەسىنە ۇمتىلدىم، ءبىراق ستابيليزاتوردى جالاڭ قولمەن ۇستاۋعا بولمايدى دەپ ۇيرەتكەندەرى ەسىمە ءتۇستى. ۇستاۋعا بولار ەدى، ارينە، الايدا ۇشقىن اتىپ الاۋلاپ جاتقاندا قورقىنىشتى كورىنىپ كەتتى. تەگى الاۋدىڭ ورتاسىندا جانىپ جاتقان شالانى قولعا الۋ دا ءدال وسىلاي قورقىنىشتى شىعار.
تۇلا-بويىم كۇيىپ-جانىپ بارادى. ماڭدايىمنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، جاۋىرىنىم شىمىرلاپ كەتتى.
اسپان جىرتىلىپ-ايىرىلىپ، جارق-جۇرق ەتەدى، ال الگى وتتىق ءالى ىسىلداپ وت شاشادى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن اياعىممەن تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردىم. وتتىق شاتىردان ەسىك الدىنا ءبىر-اق ءتۇستى.
قۋانىپ ۇلگەرگەنىم جوق — شاتىردىڭ ەكىنشى باسىندا تاعى وت شىعىپ، تۇتىندەپ جاتىر. شاماسى، سىر ورتەنىپ جاتسا كەرەك. مەن جۇگىرىپ بارىپ، ساسقانىمنان كۇرتەشەمدى شەشىپ، وتتى بۇركەدىم.
— ەسىڭ اۋىسقانبا! — دەپ اقىردى ماعان بوريا سكۆورسوۆ، جانىنداعى ەكى ادام مەنىڭ كۇرتەشەمدى اياقپەن تاپتاپ جاتىر.
— اقىماق! مىنا قۇم نە ءۇشىن!
— سەن نەمەنە ءوزىڭ؟ وقىمىستى ماۋباس... مۇندايلارعا سەنسەڭ...
ءۇي باسقارماسىنىڭ داۋسىن تانىپ قالدىم.
ولار ءۇيدىڭ توبەسىنە قايدان شىعىپ كەتتى — ويلاۋعا شامام جوق. قۇم؟ شەلەك، جاشىكتەرگە سالىنعان قۇم توبەدە ەمەس، اۋلادا بولاتىن. بۇل جەردە قۇمنىڭ قانداي قاجەتى بار!
ءبىز تورتەۋلەپ ءجۇرىپ كۇرتەشەنى، وتتىقتى سوندىردىك، ءتىلى جالاڭداي باستاعان ءورتتى توقتاتتىق.
نەمەن تىنعانىن بىلمەيمىن. بىرەۋ ءبىر شەلەك قۇم مەن ءبىر كاستريۋل سۋ اكەلدى.
كەيىن بوريا ماعان ءبىراز ۇرىستى، ءۇي باسقارماسىمەن دە شەكىسىپ قالدى. اقىر اياعىندا مەنى ءتىپتى ماقتادى.
— جالاڭ قولمەن جارماسۋعا بولا ما ەكەن! برەزەنت قولعاپتار قايدا؟ قىسقىشتار شە؟ ايتەۋىر ساسىپ قالماعانىنا شۇكىر...
ال مەنىڭ ابدەن ەسىم شىڭتى. قورىققانىم ءوز الدىنا، مىنا كۇرتەشە ءبىر جاعىنان...
ەرتەسىندە ساعات التىعا قاراي، كۇندەگىشە باسپاحاناعا كەلدىم. كۇندەگىشە دەيتىنىم، ەكىنشى جۇما بولدى — جۇمىس ىستەيمىن عوي.
جۇمىسىم پالەندەي مىقتى دا، ناشار دا ەمەس — سىرعاناتۋشىمىن. اتىنان-اق ءبىر نارسەنى سىرعاناتاتىنىم كورىنىپ تۇر. ول راس، ءبىراق ەڭ باستىسى بۇل ەمەس. ءداۋ-داۋ قاعاز ورامدارىن روتاسيا ماشيناسىنا دومالاتىپ اكەلۋ كەز-كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. مەن ءسىڭىرىم شىققان ارىق ءارى كەرەمەت كۇشتى بولماسام دا، بۇل جۇمىسقا ءالىم كەلەدى. قاعاز ورامدارىن رەلستىڭ بويىمەن ارنايى ارباشالارعا سالىپ سىرعاناتامىز. ورامدى باسۋ ماشيناسىنا ازىرلەۋ الدەقايدا كۇردەلىرەك: سىرتقى قاباتىن تەز سىپىرىپ الىپ، ماشيناعا بەكىتۋ كەرەك. باسىلىپ جاتقاندا، قاعاز كەزدەيسوق ءۇزىلىپ كەتسە، ءتىپتى، شاتاق. مىقشىڭداپ، قاپەلىمدە تۇزەپ جىبەرە الماساڭ، باسۋشىلار دا، سەح باستىعى دا، ءتىپتى، سەحتى سىپىرۋشىعا دەيىن ۇرسادى. جانە قالاي ۇرسادى. العاشقى كۇندەرى ەسىم شىقتى. جۇمىس قىزىپ جاتقاندا، كەدەرگى بولا قالسا، ايەلى دە، ەركەگى دە جاقسى ءسوز تاڭداپ تۇرمايدى.
— تەمىر جولدا كەسەلدىڭ بارىنە جول باعىتتاۋشى كىنالى بولسا، روتاسيادا، ارينە، سىرعاناتۋشى عانا.
— ەگەر قاعاز وسىنداي بولسا، مەن نە ىستەيمىن! — دەپ اقتالدىم. ماعان ءبارى قاعازدىڭ ناشارلىعىنان سەكىلدى.
قاعازدىڭ ساپاسى كەرەمەتتەي ەمەس ەكەندىگى راس. كوپتەگەن ورامدار دىمقىل، ساپ-سارى جولاقتارى بار، لاس كەلەتىن.
مەنىڭ مىندەتىم قيىن-اق: ماشيناعا سالىنعان ورام باسۋشىلاردىڭ قولىن بوگەمەۋى كەرەك جانە قاعاز شىعىنى بولماۋى ءتيىس. قاي-قايسىسى ءۇشىن دە بىردەي ۇرسادى.
— قاعاز قاعاز بولسىن، ال سەنىڭ يىعىڭدا باسىڭ تۇر عوي، قولىڭ دا بار! الدە سەندە ميدىڭ ورنىندا سۋ ما؟ — دەسەدى ماعان.
مەن جىنىم كەلىپ، ماعان ادەيى تيىسەدى دەپ ويلايمىن. جالپى ىلكى كۇندەرى ءوزىم ءوز بولماي ءجۇردىم. ءتىپتى، كوڭىلىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە كۇدىك وياندى: اقىماقتىق ىستەگەن جوقپىن با، اسىعىستىق ەتپەدىم بە؟ مۇمكىن كاسىپتىك ۋچيليششەگە بارعانىم دۇرىس پا ەدى؟
ءقازىر ءىستىڭ ءبارى ماعان بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىنىپ الدىم، قاعازدى يگەرۋگە بولادى ەكەن.
بۇدان ەكى كۇن بۇرىن سەحتىڭ قابىرعا گازەتىندە مەنى ماقتادى. راس، مەنىڭ نەگىزگى جۇمىسىم ءۇشىن ەمەس، باسۋشىلار مەن سينكوگرافتارعا كومەكتەسكەنىم ءۇشىن. مەنىڭ جۇمىس كۇنىم، بارلىق جاسى جەتپەگەندەر سەكىلدى، التى ساعات. جۇمىس سوڭىنان قۇيىلعان بەتتەردى سينكوگرافياعا تاسيمىن نە ءوزىمىزدىڭ روتاسيا سەحىنداعى جوندەلگەن بەتتەردى الىپ قايتا قۇيۋعا اپارامىن.
ەندى مەن سىرعاناتۋشى ەكەندىگىمە ۇيالمايتىن بولدىم. ۇيدە دە، تانىستارىما دا قىسىلماي ايتا بەرەم. ناتاشاعا دا ءوز جۇمىسىم جايلى ايتامىن.
مەن ەندى، ءوز ويىمشا، گازەتتى جۇرتتان بۇرىن وقيمىن. بايىرعى باسپاحانا جۇمىسشىلارى سەكىلدى، الدىمەن دايىن بولاتىن ءتورتىنشى بەتتى، سودان سوڭ ءۇشىنشى جانە ەكىنشى، اقىرىندا ەڭ ماڭىزدى، ماتەريالدارى باسپاحاناعا سوڭعى ساتتە تۇسەتىن ءبىرىنشى بەتتى قاراپ شىعام. ادەتتە، قاي گازەتتىڭ دە ءبىرىنشى بەتىندە ەڭ ماڭىزدى، ەڭ قىزىق ماتەريالدار باسىلادى.
گازەتتەر، سەنىڭ قولىڭنان شىعىپ جاتقاسىن با، قىمبات تا ءقادىرلى بولىپ كەتەدى ەكەن. ءيسى دە جاعىمدى. بۇگىن ءبىزدى ءبىرىنشى بەت ابدەن كىدىرتتى. ماتەريالدار تاڭعى سەگىزدە كەلدى. بۇرىن-سوڭ بۇلاي بولىپ كورمەگەن.
ەگەر سەن تاڭعى بەستە ويانىپ، التىدا جۇمىستا بولساڭ، ساعات سەگىزدەن اسقاندا ساعان ءتۇس بولعانداي سەزىلەدى. 22 شىلدە كۇنى ەدى. مەنىڭ تۋعان كۇنىم. سوعىس كۇنى. باسپاحانانىڭ شۋلى سەحتارىنان تىس جەرلەردە ادامدار جاڭا تۇرىپ جاتقان كەز. ولار جۇمىسقا بارا جاتىپ گازەت كيوسكالارىنىڭ جانىنان وتەدى، ۇيلەرىندەگى پوچتا جاشىكتەرىنە ۇڭىلەدى، ال گازەت جوق.
نە بولعان؟ ءبىزدى وسىنشا كەشىكتىرگەن ءبىرىنشى بەت نە ايتادى؟
مەن ءبىرىنشى بەتكە كوز جۇگىرتتىم دە، تۇسىنە قويدىم. بۇگىن تۇندە نەمىس اۆياسياسى موسكۆاعا جابىق شابۋىل جاساماق بولعان. ياعني، بۇگىن تۇندە بولعاننىڭ ءبارى، تۇنگى كەزەكتە وتىرىپ مەنىڭ كورگەندەرىم — الگى ىسقىرىپ وت شاشىپ ءۇي توبەسىندە جىلتىلداعان وتتىقتار — وسىنىڭ ءبارى نەمىس اۆياسياسىنىڭ شابۋىلى ەكەن! شابۋىل تويتارىسقا ۇشىراعان.
مۇمكىن سول جەردە، ءبىزدىڭ روتاسيا سەحىندا، مەن سوعىس دەپ اتالاتىن ماڭىزدى وقيعاعا العاش رەت قاتىسقان شىعارمىن.
ءبىراق وتتىقتار؟ شابۋىل جانە وتتىقتار! نەمىستىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ بومبا تاسۋشى سامولەت!! ولار موسكۆاعا وتتىقتار عانا تاستادى ما؟ ەگەر بومبا بولسا شە! جارىلىستاردى ءوزىم ەستىدىم عوي. ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەردىڭ ءۇنى عوي دەپ ويلاعانمىن. ال، ەگەر...
تۇسكى ۇزىلىستە اسحاناعا بارۋدىڭ ورنىنا سەح باستىعىنىڭ بولمەسىنە جۇگىردىم.
— تەلەفون سوعۋعا بولا ما؟
— ول جوق، — دەدى ماعان ناتاشانى سۇراپ ەدىم.
ون ەكىدە، سمەنا بىتكەسىن ۇيگە كەلدىم دە، جالما-جان كيىنىپ: پياتنيسكايا قايداسىڭ دەپ تارتتىم. جولىم بولدى. ەسىكتى ناتاشانىڭ اناسى اشتى. ۇيدە ەكەن.
— ناتاشا جۇمىستا، — دەيدى ول بايسالدى تۇردە.
— تەلەفون سوعىپ ەدىم...
— ەندەشە ءبىر جاققا كەتكەن عوي. بۇگىن رايكومگا بارامىن دەپ وتىرعان.
كسەنيا پاۆلوۆنا، بايقاۋىمشا، ماعان سەنىمسىزدەۋ قارايتىن ءتارىزدى. مىنە، ءقازىر دە...
— ال جالپى مەن ساعان ايتقىم كەلگەنى... — ول ماعان قالاي سويلەسسەم ءجون ەكەن دەگەندەي باقىلاي قارادى.
— ايتسام، جىگىتىم، ونىڭ باسىن تەككە اينالدىرىپ ءجۇرسىڭ. ول ۇيالشاقتاۋ بولعانمەن، كىشكەنتاي ەمەس. ەگەر ساعان ايتا الماي جۇرسە... ال ونىڭ ادامى بار. بىرەۋ ەمەس، وعان كۇيەۋ بولارداي ادام كوپ.
وسىمەن كۇن كەشكىردى. كەشكىسىن باسىمىز قوسىلعاندا اپام جاڭالىق ايتتى:
— ءبارىبىر ساعان جۇمىستى تاستاۋعا تۋرا كەلەدى.
— قالاي تاستاۋعا؟ نەگە؟
— ەكى كۇننەن كەيىن ءبىز ەۆاكۋاسياعا كەتەمىز. ءبىزدىڭ ناركومات كۋيبىشيەۆقا، پاپاڭدىكى — گوركييگە. كەتەتىن بولدىق. ءوزىڭ تاڭدا! مەنىمەن بولعانىڭ دۇرىس دەپ ويلايمىن.
جەتىسپەگەنى وسى ەدى!
— مەن ەشقايدا دا كەتپەيمىن. جۇمىستان كەتپەيمىن.
— كەتپەيمىنىڭ قالاي؟ — دەپ كۇيىپ-پىستى انام.
— قاجەت بولسا كەتەسىڭ، — دەپ قويدى اكەم، سودان سوڭ، — لەنا، مەن جايلى بەكەر ايتاسىڭ. ونى الداۋدىڭ كەرەگى نە: مەن ساعان ايتتىم عوي... ول مەنىڭ قاسىمدا قالۋىنا بولادى...
— جالعىز با؟
— مەن جۇمىستان كەتپەيمىن! كەتە المايمىن، كەتكىم كەلمەيدى! — دەپ بۇرىنعىدان بەتەر قاتايا ءتۇستىم. — مەن ون بەستەمىن جانە مەن...
مەن نيكولاي ستەپانوۆيچكە ونىڭ كىتاپتارىن ساتۋعا ۋادە بەرگەم، كەش بويى ونىڭ كىتاپحاناسىن قوپاردىق، قايسىسىن كوپ ساۋدالاسپاي بەرە سالۋعا بولادى، قايسىسىنا كوبىرەك اقشا سۇراۋ كەرەك.
ءبىر قاپقا تاڭداپ تولتىردىق. ەسحيل، سۋماروكوۆ، گومەر، بالمونت، سافو، ترەدياكوۆسكيي، لافارگ، اپۋلەي، تاگور، ساشا چەرنىي، ديدرو، گۋميليەۆ...
موسكۆادا تاماق قيىنداپ كەتتى، بازاردا ساعات سايىن قىمباتتاپ تۇر. كارتوچكا بويىنشا الاتىن تاماق جاراتىمسىز. ال بازاردا ءبارىن الۋعا بولادى. — ارينە، ءبىراق اقشاعا، زاتقا دا اۋىستىرادى، كارتوچكانىڭ تالونىنا سابىن، ىشىمدىك، نان الۋعا بولادى.
— كىتاپتاردى ساتقاسىن، توي جاسايمىز، — دەيدى نيكولاي ستەپانوۆيچ تاقتانىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ. — مەن ساعان جاڭا بىردەڭە وقيىن، جاراي ما؟
ول شكافتان ەسكى داپتەردى الىپ وقي باستادى:
جىرلار جازدىم شابىتتى
شىن جانىممەن.
ءومىر مەنەن جارىقتى
جىرلادىم مەن.
جىرلادىم مەن تۇندەردىڭ
مۇڭىن، دەمىن،
ۇلبىرەگەن گۇلدەردىڭ
دىرىلدەرىن.
قانات قاقتىم شىڭدارعا
بالا قۇستاي.
قارسى ءجۇزدىم سىندارعا
جاعا قۇشپاي.
كۇرەستەرگە شاقىردىم
جىرىممەنەن.
شىن باقىتى اقىننىڭ
عۇمىرلى ولەڭ.
تىنشۋ ەمەس، وت-جالىن
ءومىر ءمانى.
جاستىق وتىن ساقتادىم
كوڭىلدە ءالى.
كارىلىك پەن مۇڭدارعا
بەرىلمەدىم،
جۇرەگىمدە تۇرعاندا
سەنىم مەنىڭ!
ءبىزدىڭ ۇيدە وت جاعىلمايتىن. تۇربالار العاشقى ايازدا جارىلىپ كەتكەن. سىرتتا سالقىن. قازاننىڭ ورتاسى، كۇن قاقاپ تۇر.
جۇمىستان كەيىن كىتاپ تولى قاپشىقتى ارقاما سالىپ الىپ، جاقىن جەردەگى بۋكينيستىك كىتاپحاناعا تارتتىم. جابىق ەكەن. كەلەسى كىتاپحانا دا، ءسال ارەگىرەكتەگى ءۇشىنشىسى دە جابىق. نان جانە تاماق دۇكەندەرى عانا اشىق. ولاردىڭ الدى كەزەككە تۇرعان ىعى-جىعى حالىق: كارتوچكاعا ءبىر پۇتتان استىق بەرىپ جاتىر.
بۇل كۇتپەگەن جاعداي ەدى. جارىتىمسىز نان ۇلەستەرىن كۇنى بۇرىن الىپ ۇيرەنگەن ادامدار كەنەتتەن ءبىر پۇتتان استىق الىپ جاتىر. شىلقىعان بايلىق!
ماعان سولاي كورىندى.
ءبىراق كەزەكتە تۇرعاندار ءماز ەمەس، قاباقتارى تۇسىڭكى.
— استىق بەرىپ جاتقانى، جاعداي ونشا بولماعانى عوي، شاماسى. — كەشە، تاچانكادا، ءدال ماگازيننىڭ تۇبىندە ەكى ادامدى اتىپ تاستادى.
— نەمىستەر موسكۆانى قورشاپ الىپتى دەسەدى.
— استىعى قۇرىسىن! نەمىستى باسا-كوكتەتكەنشە، اشتان ولگەن ارتىق.
— زاستاۆالاردا نە بولىپ جاتىر دەسەيشى! دۇنيە-مۇلىكتەرىن تيەگەندەردى جۇك ماشينالارىنان لاقتىرىپ جاتىر. بالا-شاعا، قاريالار كەتە الماي جاتقاندا، بىرەۋلەر مۇلىكتەرىن ارقالايدى.
بىرىنەن ءبىرى وتكەن سىبىستار جان تۇرشىكتىرەدى، سوندىقتان قاپشىعىمدى ارقالاپ ءۇي جاققا بەتتەدىم.
— مۇمكىن، ەرتەڭ تاپسىرارمىن، — دەدىم نيكولاي ستەپانوۆيچكە سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن. ونىڭ كوڭىلىن قالدىرعىم كەلمەدى.
ال، نيكولاي ستەپانوۆيچ بولسا كۇتپەگەن جەردەن قۋانىپ قالدى:
— جاقسى بولعان، دوستىم! تاپسىرماعانىڭ جاقسى بولدى. سەن كەتكەسىن ءىشىم ۋداي اشىدى. كىتاپتار عوي. قيمايمىن. اسىرەسە، ساشا چەرنىي. كەيىن مۇنداي كىتاپتار تاپتىرمايدى عوي...
— قايدا جۇرەسىڭ وسى سەن؟ — انام اشۋلى قارسى الدى. — جۇگىرۋگە ۋاقىت تاۋىپسىڭ! ۇيدە وتىرشى قۇداي اقىنا!
انامنىڭ كەلگەنىنە ايدان استى. كۋيبىشيەۆتەن بىزبەن بىرگە بولايىن دەپ قايتىپ ورالعان.
— تازا توعانداردا قورعان جاساپ جاتىر دەسەدى، سەن كورمەدىڭ بە؟
— جۇرت نە دەمەيدى، — مەن ونى مازالاعىم كەلمەيدى. — مۇنىڭ ءبارى — وبس — ءبىر كەمپىردىڭ ايتقانى. تۇك ەمەس!
— بىرىنشىدەن، بىلاپىت ءسوز ايتپا! ال، ەكىنشىدەن، تۇك، تۇك ەمەسى جوق — ۇيدە وتىر! مەن ۇنعا بارامىن!
— جوق، مەن بارامىن!
اقىرى كوندىردىم، ۇشەۋمىزدىڭ كارتوچكامىزدى، قاپشىقتى الدىم.
— ۇشەۋىن بىردەي العانىڭ نە؟ — دەپ اشۋلاندى انام. — سەن ءۇش پۇتتى كوتەرە الاتىن با ەدىڭ؟
وسى جەردە مەن ابدەن ىزا بولدىم-اۋ دەيمىن.
دەگەنمەن نان دۇكەنىنە بارۋدىڭ ورنىنا تازا توعاندار جاققا تارتتىم. وسى ماڭنان قاشىق ەمەس بولاتىن. شىنىندا دا مۇندا وكوپ قازىپ، تانككە قارسى تىكەنەك قورعاندار جاساپ جاتىر ەكەن. جانە تەك ول جەردە عانا ەمەس. بۋلۆار اينالىمىنىڭ بويى، سادوۆوە مەن وكرۋگتىك تەمىر جول لينياسى — بارىندە دە قورعانىس شەبى جاسالۋدا.
ەرتەسىندە تاڭەرتەڭگى راديو حابارىن تىڭداماپ ەدىم، جاڭالىقتاردى باسپاحاناعا كەلىپ ءبىر-اق ءبىلدىم.
بۇگىن العاش رەت مەترو جابىلىپتى.
كوپىرلەردى سولداتتار مەن ۇشقىشتار باتالوندارىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قورعاپ تۇر.
ارانداتۋشىلار مەن قورقاقتاردى، ەل يگىلىگىن تالاۋشىلاردى ۇستاعان جەردە اتىپ تاستاۋ تۋرالى بۇيرىق شىعىپتى.
قارۋ-جاراق شىعاراتىن موسكۆا زاۆودتارىنىڭ ءبارى كوشىرىلىپ جاتىر.
مايدانداعى جاعداي اۋىر.
سەحتاردا حالىق قورعانىسىنا ەركىمەن باراتىنداردىڭ ءتىزىمى جاسالىنۋدا.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ەسىگىنىڭ الدىندا جاسامىس جۇمىسشىلار كەزەكتە تۇرعان سەح باستىعىنىڭ كەڭسەسىنە كەلدىم. ستول جانىندا كەۋدەشە كيگەن ەر ادام وقۋشىنىڭ قيعاش كوز داپتەرىنە ءوز ەركىمەن باراتىنداردى جازىپ الدى.
— بولدى، ميتيايەۆ. ساعات ون ەكىدە زاتتارىڭمەن اۋپارتكومنىڭ جانىنا كەل، قارۋدى سول جەردە الاسىڭدار. كەلەسى كىم؟
مەنىڭ الدىمدا جيىرما شاقتى ادام وتىر. مەن دە كەزەكتىڭ سوڭىندا تۇرا بەردىم. الگى قابىلداۋشىنىڭ جۇرتتىڭ بارىنە بەرەتىن جاۋابىن جالىقپاي تىڭدايمىن.
— جارايدى، ساۆەليەۆ. ساعات ون ەكىدە زاتتارىڭمەن اۋپارتكوم جانىندا بول. قارۋدى سول جەردە الاسىڭ.
— مەن ىشىمنەن ايتاتىن سوزدەرىمدى قايتالاپ تۇرمىن. فاميليام، ءاتى-جونىم، تۋعان جىلىم، كومسومول مۇشەسى ەكەندىگىم، اۋداندىڭ كوميتەتتەن كومسومولدىق بيلەتىمدى الىپ ۇلگەرمەگەنىم ەشتەڭە ەمەس شىعار. قىزىل ارميادا قىزمەت ەتتىڭ بە دەگەن سۇراققا مىلتىق اتا الاتىنىمدى، «ۆوروشيلوۆ اتقىشى» نورماسىن تاپسىرعانىمدى ايتام.
مەن كەزەك كۇتىپ تۇرعاندا، سىرت جاعىمنان باسپاحانا ماشينالارى جۇمىس جاساي باستادى. بۇگىن وندا ىلعي ايەلدەر...
— مەن سىزدەن كەيىنمىن! — دەپ ەسكەرتتىم دە ءوز ماشيناما جۇگىردىم. ەڭ بولماسا قاعازداردى ازىرلەۋىم كەرەك.
مەنىڭشە، ەشقاشان قاعاز بۋمالارىن ءدال سول كۇنگىدەي تەز جىرتپاعان سياقتىمىن! ءتورت بۋما قاعاز ءازىر بولدى. ەكەۋى ماشينادا، ارتىق قالعان ەكەۋىن ارباعا تيەپ قويدىم.
مەنىڭ كەزەگىم دە جەتتى.
فاميليامدى، ءاتى-جونىمدى ايتتىم. كەۋدەشە كيگەن كىسى قالامىن سياعا مالىپ ماعان قارادى دا، جازا باستادى. جۇرەگىم ءدىر ەتىپ كەتتى.
— ءارى قاراي!
— جيىرما التىنشى جىلى تۋعانمىن، كومسومولەس. ارميادا بولعانىم جوق...
— جيىرما التىنشى؟ — جازىپ وتىرعان ادام ماعان قارادى دا:
— بولمايدى! — دەدى.
— قالايشا بولمايدى؟ كومسومول مۇشەسىمىن، مىلتىق اتا الامىن...
— ءبارىبىر. جيىرما التىنشى جىلعىلار تۋرالى نۇسقاۋ جوق. ءوزىڭ ارميادا بولماعانسىڭ.
— ارميادا قاي ۋاقىتتا بولايىن.
— بولمايدى. كانە، كەلەسى كىم؟
ستولدان جاڭا عانا ۇزاي بەرگەن جۇمىسشى ماعان قاراپ جانى اشىپ كەتتى.
— قايعىرما، ءىنىم، قاعاز سەحىنا بار، وندا دا جازىپ جاتىر.
قاعاز قويماسىندا دا ءوز ەركىمەن سۇرانعانداردى تىزىمدەپ جاتىر ەكەن، ءبىراق مايدانعا ەمەس، قورعانىس شەبىن جاساۋ قۇرىلىستارىنا بارۋعا. مەن سحودنيا جاقتا وكوپ قازدىم عوي.
نە بولسا، ول بولسىن! مەنى تىزىمدەدى دە، سول بويدا كۇرەك بەردى. ون مينۋت وتكەندە باسپاحانا قاقپاسىنان تازا توعاندار جاققا شىقتىق. ءبىز جاس-كارىسى، ايەل-ەركەگى بار، ءجۇز شاقتى ادام بولدىق. ۇستىمىزدە ماي ساسىعان كيىم، اياعىمىزدا جىرتىق باتەڭكە. باسپاحانانىڭ ەدەنى اياقكيىم اتاۋلىنى جەپ قويادى، سوندىقتان ءبىز ەسكى-قۇسقى كيىپ كەلەمىز.
بۋلۆار جاعالاپ مال ايداپ بارادى. تەگى الىس جول ءجۇرىپ قالجىراعان سيىر، قوي-ەشكىلەر ەستىلەر-ەستىلمەس، ءالسىز موڭىرەپ، ماڭىراعان بولادى. تروتۋار بويىنداعى جالعىز-جارىم جۇرگەندەرمەن، سيرەك ءوتىپ جاتقان ما-شينالارمەن ىستەرى جوق.
— بۇگىن راديونىڭ دا ءۇنى ءوشىپ تۇر. جاقسىلىق ەمەس قوي، — دەدى جانىمدا كەلە جاتقان قىز.
ءبىز جاسىرىن تۇرعان زەنيت باتارەياسى مەن اەروستاتتىڭ جانىنان ەنى ءبىر مەتر، ۇزىنى ەلۋ مەتر ترانشەيا قازدىق.
راديو شىنىندا دا ۇندەمەي تۇر. ءۇي توبەسىندەگى، بۋلۆار اللەيالارىنداعى رەپرودۋكتوردىڭ بىردە-بىرى سويلەمەدى. ادەتتە ولار تەك اۋە دابىلى كەزىندە عانا ۇندەمەيدى.
— ءيا، تۇسىنىكسىز جاي...
سيىرلار كەتىپ بارادى. ەكى ءجۇز بە، ءۇش ءجۇز بە، مىڭ با؟.. اسفالت بويىمەن قابىرعالارى ىرسيىپ، ءدال ادامدار سەكىلدى شارشاعان كەيىپتە پوكروۆ قاقپالارى جاققا كەتىپ بارادى.
ۇساق جاڭبىر سىركىرەي باستادى. كۇن جەلكەم ەدى. ءشوپ پەن جاپىراقتان باتتاسقان جەردى بار كۇشىمىزبەن قوپارىپ جاتىرمىز. كۇرەك وتپەي مە، ەلدە قولىمىزدىڭ يكەمى جوق پا — جەر قاپەلىمدە بولا قويمادى.
جانىمىزدى ساقتاپ تۇرعان سالقىن مەن ىزا. ىزالاناتىن سەبەبىمىز — تۇسىنىكسىز ۇنسىزدىك، باسىڭا قىم-قۋىت ويلار كەلەدى.
زەنيت باتارەياسى مەن اەروستاتتى سۇر شينەل كيگەن، وزدەرى دە شينەل سەكىلدى بوزارعان ىلعي قىزدار كۇزەتىپ تۇر. مەن ولاردى نەمەسە ولارعا ۇقساس قىزداردى موسكۆا كوشەلەرى مەن بۋلۆارلاردا كوپ كەزدەستىرگەم. ولار سونشالىق باقىتتى، كوڭىلدى كورىنەتىن. مەن ولاردىڭ اسكەري تاعدىرىنا، ءتىپتى، ۇستەرىندەگى كيىمىنە دە قىزىعا قارايتىنمىن. ولار بۇگىن نەگە سونشالىق ءۇنسىز ءارى قاتال كورىنەدى؟
ءبىر كەزدەرى وسى تازا توعانداردا انام مەنى ارباعا وتىرعىزىپ الىپ، قىدىرتاتىن. ءبىر كەزدەرى وسىندا العاش ءتاي تۇرىپ جۇرە باستاعانمىن. اكەم ءتۇرلى-تۇستى شارلار اكەلەتىن. ءبىر كەزدەرى وسى جەردە بالالارمەن بىرگە قىزىل، شالبار كيگەن سىگاننىڭ جەتەگىندەگى ايۋدىڭ سوڭىنان جۇگىرەتىنمىن. كونكي تەبەتىنمىن. قايىق ەسەتىنمىن. مەيرام سايىن ءتۇرلى ءتۇستى ىسقىرعىش، قانتتان جاساپ تاياقشانىڭ باسىنا جاپسىرعان تاۋىق كامپيت الاتىنمىن. تەگى مەنەن از-ماز ۇلكەندەۋ مىناۋ قىزدار دا وسى جولدارمەن جۇگىرىپ جۇرگەندە، تازا توعاندار ءبىر كەزدە قورعانىس شەبى بولادى دەپ ويلاماعان بولار. ءبىز، وقۋشىلار، ءتىپتى، بۋلۆاردىڭ بويىمەن پروتيۆوگاز كيىپ، وسوۆياحيم مارشىنا قاتىسقاندا دا ويىمىزعا ەشتەڭە كەلگەن ەمەس. پيونەرلەر ۇيىنەن كەلە جاتىپ وسى جەرلەرمەن ناتاشا ەكەۋمىز قانشا جۇردىك. كۇنى كەشە سياقتى. ءوزىنىڭ ارماندارى تۋرالى دا ول ماعان وسى جەردە ايتتى. ونىڭ ارماندارىنا قىزىعاتىنمىن. مىنا ءبىز قازىپ جاتقان وكوپتار، قالاعا سۇعىنىپ ەنتەلەگەن نەمىستەر، زەنيتتەر مەن اەروستات شىنىمەن كوڭىل اۋدارارلىق نارسەلەر بولعانى ما.
موسكۆاعا تونگەن ءقاۋىپ ەشقاشان — كەشە، ونىڭ ارعى كۇنى، ءتىپتى، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شاتىرىندا، وتتىقتار جارقىلداپ، بومبا جارىلىسى ەستىلگەن تۇندە دە — ءدال بۇگىنگىدەي سەزىلگەن جوق ەدى.
كۇتپەگەن جەردەن كەلگەن ءقاۋىپتىڭ ماڭىزدىلىعى سونشا، جۇرت ول جايلى، ءتىپتى، ءبىر نارسە جايلى، ءسوز ەتۋدى قويدى.
ءبىز ءۇنسىز، قانىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ، جۇمىس ىستەۋدەمىز. ءبىر ءبىرىمىزدى سولاي دا ءتۇسىنىپ جاتىرمىز. موسكۆانىڭ ىرگەسىندە نە بولىپ جاتقانىن بۇگىن، ەرتەڭ، ءبىر اپتادان كەيىن قالامىزدىڭ تاعدىرى نە بولارىن ءبىزدىڭ ارامىزدا بىرەۋلەر بىلە مە ەكەن؟ بىلمەيتىن شىعار. ءبىزدىڭ ارامىزدا قولباسشىلار دا، اسكەري وپەراسيالاردىڭ تاعدىرىن شەشەر ستراتەگتەر دە جوق. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز: قاتەرلى جاي بولماۋى ءتيىس.
— باسقالار سەكىلدى قالادان كەتىپ قالماي، اقىماقتىق ىستەگەن بولارمىز؟
سوڭعى كۇندەرى مامام وسىنى قايتالاي بەرەدى.
— ساندىراق، — دەيدى اكەم. — ونىڭ ۇستىنە مەن قانداي جاعداي بولسا دا، كەتە المايمىن.
اكەم ەكى جۇمادان بەرى كازارما جاعدايىندا، ۇيگە كەلۋى تىم سيرەك. مەن كوبىنە اناممەن سوزگە كەلىپ قالامىن، موسكۆاعا ەشتەڭە دە ءتونىپ تۇرعان جوق دەپ ۇستى-ۇستىنە دالەلدەيمىن. ول كەلىسەدى. ءوزى دە سەنگىسى كەلەدى.
ال ءقازىر شە؟ شىنىمەن ول دۇرىس ايتىپ وتىر ما؟ جوق، مۇمكىن ەمەس! ءبارىبىر مەن ەشقايدا كەتە الماعان بولار ەدىم. ناتاشا دا موسكۆادا عوي. جالپى، ودان دا باسقا قانشا ادام ءجۇر. موسكۆادا، سودان سوڭ بۇل — موسكۆا، ءتىپتى، قازىرگى مەنىڭ تازا توعاندارعا وكوپ قازىپ تۇرعانىمنىڭ ءوزى ماڭىزدى. اسىرەسە بۇگىن ماڭىزدى جانە جانىمداعى، سوسىن باسقا كوشە، بۋلۆارداعى وكوپ قازىپ تۇرعاندار سەكىلدى، مەن دە مۇنى ءتۇسىنۋىم كەرەك.
ءبىز جۇمىستىڭ قىزۋىمەن قارسى ءۇيدىڭ ماڭدايىنداعى، بۋلۆارداعى رەپرودۋكتوردىڭ قىرىلداعانىن بايقاماپپىز. ديكتوردىڭ ءۇنى شىققاندا عانا، كۇرەكتى لاقتىرىپ تاستاپ، بىر-بىرىمىزگە قاراپ:
— تىنىش، تىنىش! — دەستىك. ءبىراق ەشتەڭە دە ەستي المادىق.
ءبىز جەر قازۋعا بۇرىنعىدان دا باتىلىراق كىرىستىك. قول مەن كۇرەك قانا توقتاۋسىز قيمىلداۋدا.
جاڭبىر باسىلدى. اۋادان ءتۇتىننىڭ بە — بىردەڭەنىڭ كۇيگەن ءيىسى شىعادى. ەسىك الدارىندا قاعاز، دوكۋمەنتتەردى ورتەپ جاتىر.
— سەن مۇندا نە بولعانىن بىلمەيسىڭ عوي! — دەپ ۇيگە كەلگەنىمدە بوريا سكۆورسوۆ باس سالدى.
— ءيا، نە بولدى؟
بوريا مەنى وڭاشا شىعارىپ سىبىرلادى.
— بىلەسىڭ بە، سەنىڭ ەميليا گەنريحوۆناڭ ءۇيدىڭ Tipكey كىتاپتارىن ۇرلاپ اكەتكىسى كەلدى!
— قالاي؟ نەگە؟
— قايدام نەگە ەكەنىن! شاماسى، نەمىستەردى كۇتىپ جۇرگەن شىعار. سودان كەيىن جۇرتتىڭ ءبارىن كورسەتەيىن دەيدى عوي. تەك ونىسى بولماي قالدى! ۇستاپ الدى دا، الىپ كەتتى ونى. ال، نەمىستەر ليستوۆكا تاستاپ جاتىر! سامولەتتەن. كوردىڭ بە، نە بولىپ جاتقانىن.
ەميليا گەنريحوۆنا — بەسىنشى پاتەردەگى موماقان ايەل، كەنەتتەن تىركەۋ كىتاپتارىن ۇرلاعان. ەميليا گەنريحوۆنا مەنى نەمىس تىلىنە وقىتقان. انام ەدى قويماعان. قوسىمشا ساباقتار دەپ اتالادى. ال انام ەميليا گەنريحوۆنانى ءمۇعالىم ءارى جانى جايساڭ ادام دەپ جەر-كوككە سىيعىزبايتىن. ەميليا گەنريحوۆنا ەكەۋمىز نەمىس ءتىلىنىڭ جالعاۋ، جۇرناق، جىكتەلۋىن جاتتايمىز، ءتىپتى، بالشىق سولداتتار تۋرالى ءانىن دە قوسىلىپ ايتاتىنبىز. مىنە، ەندى — كىتاپتار، ۇيلەردى تىركەۋ كىتاپتارى! جۇرتتىڭ ءبارىن، ياعني اكەمدى، انامدى، مۇمكىن مەنى دە نەمىسكە ۇستاپ بەرۋ ءۇشىن شىعار؟ جەكسۇرىن! ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى تاس-تالقان. انام زاتتاردى سالىپ جاتىر.
— نە بولدى؟
— جينال تەزىرەك. ءبىز كەتەمىز!
انام ءبىر ءتۇرلى ساسىپ جۇرگەن سەكىلدى.
— قالاي كەتەمىز؟ قايدا؟
— ەشتەڭە بىلمەيمىن! بىلمەيمىن! — دەپ انام ديۆانعا وتىرا كەتتى دە، جىلاپ جىبەردى. — پاپاڭ تەلەفون سوقتى، جينالىڭدار دەدى. ماشينا جىبەرەدى...
ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىز ەڭ قاجەتتى نارسەلەردى جيناقتاپ بولعاندا، ماشينا كەلدى. تانىس، جاسىل «ەمكا». نومەرىن دە باياعىدا جاتتاپ العام مب 24-10. ءبارى ەكى چەمودانعا سىيىپ كەتتى، بۇرىن بولماعان جاعداي. ادەتتە انام جاقىن جەرگە بارعاندا دا ىبىرسىتىپ زاتتى كوپ الىپ جۇرەتىن.
— الەكسەي الەكساندروۆيچ زاتتى تيەپ، مەنىڭ حابارىمدى كۇتىڭدەر دەگەن، — دەدى شوفەر.
ەسىك الدىندا ادام جوق. مەن چەمودانداردى ماشيناعا سالدىم.
— ەندى نە بار؟ — دەدى اپام.
ويىما ساپ ەتە ءتۇستى. جوعارىعا شىقتىم دا ولەڭ جازعان داپتەرىمدى جانە نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ ولەڭ داپتەرىن الدىم. ول مارجانداي تىزىلگەن جازۋىمەن ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن ماعان كوشىرىپ قويىپتى.
سودان سوڭ كىتاپ الدىم — گايداردىڭ مەن ءۇشىن اسا قىمبات «مەكتەبى». «مەكتەپتى» وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ماعان ناتاشا سىيلاپ ەدى جانە وعان اركاديي پەتروۆيچ قول قويعان. پيونەرلەر ۇيىندە «بارابانشىنىڭ تاعدىرىن» وقىپ بەرگەن كۇنى.
ءبىزدىڭ ءۇي قاڭىراپ قالدى، تۇرعىنداردىڭ ءبارى ەۆاكۋاسياعا كەتتى.
— دۇرىس، كەتكەندەرىڭ دۇرىس، — دەدى نيكولاي ستەپانوۆيچ. — كەل، سەنى ءبىر قۇشاقتايىن، دوستىم.
ەكەۋمىز قۇشاقتاستىق.
— مۇمكىن، ەشقايدا كەتپەسپىز. پاپام كۇتىڭدەر دەپتى...
— الدەقالاي بولادى دەپ ايتقان عوي، دوستىم...
قارتايعان، ءارى جاپا-جالعىز قالعالى تۇرعان نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ كوزىنە تۋرا قاراي المادىم. ونى قالاي تاستاپ كەتەمىز؟
— ەگەر ءبىز كەتەتىن بولساق، ءسىز دە بىزبەن جۇرەسىز، — دەدىم مەن. — قانە، ءسىزدىڭ زاتتارىڭىزدى جيناقتايىق. ماما، ءبىز نيكولاي ستەپانوۆيچتى بىرگە الىپ كەتەمىز، ايتپەسە مەن...
— جينال تەزىرەك... الامىز... ارينە، نيكولاي ستەپانوۆيچ!
نيكولاي ستەپانوۆيچ باس تارتىپ ەدى، مەن شكافتىڭ ۇستىنەن الىپ، چەمودانىن ماشيناعا سالعانىمدا، اۋداندىق كوميتەتتەن كومسومول بيلەتىمدى ءالى الماعانىم ەسىمە ءتۇستى. قالاي كەتەم؟ ال، باسپاحانانى نە ىستەيمىن؟ مەن جۇمىس جاساپ ءجۇرمىن عوي. ماشيناعا وتىرىپ الىپ، اتا-اناممەن ءۇن-تۇنسىز تارتىپ بەرەم بە؟
— مام، مەن اۋداندىق كوميتەتكە، سودان سوڭ باسپاحاناعا بارىپ كەلەيىن، — دەدىم ۇياتتان ورتەنىپ. قالاي ەسىمە كەلمەگەن؟
مەن ونىڭ ۇرىسقانىنا دا قاراماي، جۇگىرە جونەلدىم. اۋداندىق كومسومول كوميتەتىندە ۆوكزالداعى سەكىلدى ۋ-شۋ، اياق باساتىن جەر جوق.
بولمەلەر مەن كابينەتتەردىڭ ەسىكتەرى اشىق، باسپالداق، دالىزدە تولعان قىز بەن جىگىت. ءبارى ىعى-جىعى، تەلەفونمەن ايقايلاسادى، بىر-بىرىنە الدە نەنى دالەلدەيدى، تۇسىندىرەدى. مۇنىڭ ءبارى ءدال جۇرەردىڭ الدىنداعى قاپىلىس ەمەس ەكەنىن تۇسىنە قويدىم! مايدانعا، باتالوندارعا كەتىپ جاتىر، تاپسىرما، الدە ءبىر دوكۋمەنتتەر الۋدا. ۆينتوۆكا، پيستولەتتەر، گراناتا مەن جارىلعىش شىنىلار، پلاكاتتار مەن بروشيۋرالار دا وسى جەردە بەرىلەدى. بۇرىشتارداعى ميليسيونەرلەرگە دەيىن جوعالىپ، جىم-جىرت بولا قالعان موسكۆا كوشەلەرىنەن كەيىن اۋداندىق كوميتەتتەگى مىنا شۋلى ءومىر مەنى كوڭىلدەندىرىپ تاستادى.
مەن بىرنەشە بولمەدە بولدىم، ءتۇسىندىردىم — ناتيجە جوق.
— سەن كەرەك بولعان كەزدە، وزدەرى-اق شاقىرادى، — دەدى ماعان ءبىر بولمەدە.
— اۋداندىق كوميتەتتىڭ بيۋروسىنسىز بيلەت المايسىڭ، — دەدى ەندى بىرىندە.
— كەتەتىن بولساڭ جۇرە بەرەسىڭداعى، — دەدى ەندى بىرەۋلەرى.
— ءاي، شىراعىم، قولىمىزدى بايلاماشى، — دەدى ءتورتىنشى بولمەدەگىلەر.
مەن ەڭ سوڭعى شەشىمگە بەل بۋىپ، «اۋداندىق كوميتەت حاتشىسى» دەگەن جازۋى بار بولمەگە كىرۋدى ۇيعاردىم.
ەسىك اشىق ەكەن. قارۋ-جاراقتى، قولدارىندا ءبىر قاعازدارى بار ادامدار كىرىپ-شىعىپ جاتىر.
جولىم بولا كەتتى. كابينەتكە كىرگەنىمدە، حاتشى اق حالاتى بار كىپ-كىشكەنتاي بالا جىگىتكە بيلەت تاپسىرىپ تۇر ەكەن. بالا جىگىتتىڭ ارقاسىندا اۆتومات، ءوزى حاتشىنىڭ الدىندا ەرەكشە سالتاناتتى ماڭىزدانىپ، قازديىپ قالىپتى، ءوزىنىڭ بويى مەنەن ءسال الاسالاۋ ما. بەت الپەتى شارشاڭقى بولعانمەن، سۇلۋ ەكەن.
— قۇتتىقتايمىن، جەنيا! ءارقاشان بيىكتەن كورىنگەيسىڭ!
— راقمەت، گەنناديي ۆاسيليچ! — دەدى جىگىت بيلەتتى الىپ جاتىپ.
— راقمەتىڭ نە! شايتانعا كورىنسىن دەۋ كەرەك! — حاتشى كۇلدى. — جاقسى جەر! تەك ورىنسىز قىزبالىق ەتپە!
— راقمەت، گەنناديي ۆاسيليچ، — دەپ قايتالايدى جىگىت. — جارايدى، ايتقانىڭىزدى ورىندايمىن.
جىگىت ەسىككە بۇرىلا بەرگەندە، مەن دە ستولعا ۇمتىلدىم.
— گەنناديي ۆاسيليچ، مەن دە بيلەتىمدى...
— ءقازىر، ءقازىر، كىدىرە تۇر، — دەدى گەنناديي ۆاسيليەۆيچ، — مىنا ادامداردى جىبەرەيىن، سودان سوڭ سويلەسەمىز.
كومسومول جاسىنان شىعىڭقىراپ كەتكەن جاسامىس ادام ستول جانىنداعى مەنى يتەرىپ تاستاپ، حاتشىنىڭ الدىنا ۇزىن ستۆولدى ەرەكشە ۇلكەن ريەۆولۆەردى قويدى.
— مىنە، گەنناديي ۆاسيليچ، وتكەندە ايتقانىم.
— ۆاسيا اعاي، مىناۋ قاي زاماننىڭ دۇنيەسى؟ ءتىپتى، جازۋى بار عوي؟ بليۋحەردەن؟ — دەپ حاتشى تاڭدانا قارادى.
— بۇل دۇنيە ازامات سوعىسىن باسىنان كەشىرگەن، — دەپ الگى ريەۆولۆەردىڭ يەسى ءسال وكپەلەپ قالدى.
— ازامات سوعىسى وتكەلى قاشان، ۆاسيا اعاي، — گەنناديي ۆاسيليەۆيچ قارۋدى مۇقيات قاراپ جاتىر. — گوروح پاتشانىڭ كەزىندە وسىنداي پۋشكا بولعان.
— بىرەۋگە باياعىدا كورىنگەنمەن، ەندى بىرەۋگە كۇنى كەشە سەكىلدى. جاستار، سەندەرگە گوروح پاتشانىڭ كەزى، ال بىزگە كەشە عانا. الىڭىز، الىڭىز، گەنناديي ۆاسيليچ، وكىنبەيسىز. بۇزىلماعان، ءوق-دارى سالۋى دا وڭاي. ون توعىز جىل كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلدىم.
— الام، الام. رەنجي كورمەڭىز، ۆاسيا اعاي، — دەپ كەلىستى حاتشى.
ول كەلىپ-كەتىپ جاتقانداردان بوساماي قويدى. اراسىندا تەلەفونعا جارماسادى، اراسىندا سىرتقا شىعىپ كەتەدى.
— وڭباعان جەكسۇرىنداردى اتۋ كەرەك! — دەپ جاتتى تەلەفونمەن. — ەستىپ تۇرسىڭ با، تاباندا اتىپ تاستاۋ كەرەك! «اتا المايمىن» دەگەن نە؟ اتا الماساڭ، اسكەري پاترۋلگە بەر.
مەن تەرەزەدەن وقتا-تەكتە جاۋىنگەرلەر مەن جارىلعىشتار سالىنعان جاشىكتەردى تيەگەن، جەڭىل پۋشكالار مەن مينومەتتەر تىركەگەن اسكەري ماشينالار ءوتىپ جاتقان جىم-جىرت كوشەلەرگە قاراپ تۇرمىن.
گەنناديي ۆاسيليەۆيچ مەنى ۇمىتىپ كەتكەن جوق پا؟ حاتشى ستولىنىڭ جانىندا ادامدار سيرەگەن كەزدە، ءبىر دەم جۇتىپ الىپ، تاعى العا كيدىرمەلەدىم:
— ءسىز ماعان...
— ءيا، ءيا... ءقازىر... — دەدى گەنناديي ۆاسيليەۆيچ. — ايتا بەر. جىگىتتەر، كىشكەنە كىدىرە تۇرىڭدار، ايتپەسە، مىنا كىسى باعانادان كۇتىپ تۇر. ءيا، ايتا بەر.
مەن اۋداندىق كوميتەتكە نەگە كەلگەنىمدى ءتۇسىندىردىم.
— نەگە اسىعاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى گەنناديي ۆاسيليەۆيچ. — سەن ءبىر جاققا كەتىپ باراسىڭ با؟
مەن «ءيا» دەگىم كەلدى دە، كەنەت ءوزىم دە كۇتپەگەن جەردەن:
— مايدانعا كەتىپ بارامىن... — دەپ قالدىم.
— كىمنىڭ جولداماسىمەن؟ ءبىزدىڭ بە؟
تەگى مەن قىزارىپ كەتسەم كەرەك. ءقازىر مەنىڭ وتىرىگىم اشىلىپ قالادى. نە دە بولسا، باسقا جول جوق:
— جوق، اكەممەن كەتەمىن...
شايتان ءتۇرتىپ، «پاپاممەن» دەۋگە شاق قالدىم!
— جارايدى، ءقازىر قارايىق! — دەپ گەنناديي ۆاسيليەۆيچ ەسىككە بەتتەدى. — ماعان سۆەتوۆانى شاقىرىپ جىبەرە قويىڭىزشى؟
قىز كەلىپ كىردى. حاتشى وعان مەنىڭ ءىس قاعازدارىمدى اكەلۋىن تاپسىردى. مەن ءوزىمدى ءوزىم ۇستاپ بەرمەۋ ءۇشىن حاتشى جاققا قاراماۋعا تىرىسىپ تۇرمىن.
ايتەۋىر، ءىس قاعازىم تابىلىپ، گەنناديي ۆاسيليەۆيچ وقي باستادى.
— قايتەمىز. ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىزدى ورىنداۋعا تۋرا كەلەدى، — دەپ ول كەنەت «سىزگە» كوشتى. سودان سوڭ بايقاۋىمشا، ماعان تۋرا قارادى: «دەمەك، جيىرما التىنشى بولدىڭ عوي؟
— نە جيىرما التىنشى؟
— تۋعان جىلىڭدى ايتامىن.
— ءيا، جيىرما التىنشى جىلعىمىن، — دەپ ءسال تۇتتىعىپ جاۋاپ بەردىم.
— ليداجان، — دەپ ول قاعاز اكەلگەن قىزعا بۇرىلدى. — مىنا جولداستىڭ دوكۋمەنتتەرىن تولتىرىپ، بيلەتىن قول قويۋعا اكەلىڭىزشى. بۇگىن تاڭەرتەڭگى بيۋرونىڭ پروتوكولىنا قوسارسىز.
مەن وتىرىك ايتقانىما وكىندىم: ەگەر حاتشىعا مايدانعا كەتكەلى جاتىرمىن دەمەسەم، شىنىندا دا ارمياعa نە پارتيزاندار وتريادىنا سۇرانۋىما بولاتىن ەدى عوي. مىنە، مەن سەكىلدى، ءتىپتى، بويلارى مەنەن الاسا كومسومولەستەردى جىبەرىپ جاتىر. ال مەن بيلەتتى الامىن دا ەڭ جىگەرسىز قورقاقتاي موسكۆادان تايىپ تۇرادى ەكەنمىن. باسپاحاناداعى قىزىقتى دا قاجەتتى جۇمىستى تاستاي سالا، ءقاۋىپسىز جاققا كەتەمىن؟
بۇگىن مەنىمەن بىرگە تازا توعانداردا ترانشەيا قازعان باسپاحانا جۇمىسشىلارى ءقازىر موسكۆا كوشەلەرىندە قولدارىنا قارۋ الىپ، نەمىستەردىڭ شابۋىلىن تويتارىپ جاتىر. ولار موسكۆانىڭ ءار مەتر جەرى مەن ءاربىر ءۇيى ءۇشىن جانتالاسا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقاندا، مەن ما-مام، پاپاممەن تىپ-تىنىش تىلعا تارتىپ وتىرماقپىن. كومسومولەس ايتاتىنى جوق!
جوق، مەن جۇمىستان كەتپەيمىن. بىرەۋ كۇشپەن زورلاسا دا، ەشقايدا بارمايمىن. بولماي بارا جاتسا، جۇمىستان جىبەرمەيدى دەرمىن. شىنىندا دا ءجۇمىستان جىبەرمەۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ روتاسيا سەحىندا ىلعي ايەلدەر مەن قاريالار عانا قالدى. ەندىگى جەردە ءار ادام قىمبات بولاتىن ءتۇرى بار.
مەنى اۋەلى كارتوچكا دۇرىس تولتىرىلدى ما دەپ تەكسەرۋ ءۇشىن، سودان سوڭ گەنناديي ۆاسيليەۆيچكە شاقىردى.
— ال ەندى بيلەتىڭدى قابىلدا. ءقۇتتىقتايمىن، — دەدى رايكوم حاتشىسى — توقتا، توقتا! سويلەسۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە تىنىم بەرمەيدى. باسقا ءبىر جەرگە بارايىق. تىنىشتاۋ جەر ىزدەيىك.
تۇككە تۇسىنبەگەن كۇيىمدە گەنناديي ۆاسيليەۆيچتىڭ سوڭىنان ەرە بەردىم. بىرەۋ ارتىمىزدان جۇگىرىپ كەلىپ، حاتشىدان بىردەڭە سۇرادى، ءوزى ونىڭ كەۋدەشەسىن تارتىپ قويادى.
— شىداساڭدارشى، اعايىندار. ءقازىر كەلەمىن، — دەپ ۋادە بەردى گەنناديي ۆاسيليەۆيچ.
ەكەۋمىز ءار بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، وڭاشالىق ىزدەپ ەدىك — بارىندە تولى ادام.
«ەرلەر ءۇشىن» دەگەن جازۋى بار ەسىكتەن وتە بەرىپ، گەنناديي ۆاسيليەۆيچ ازىلدەپ قويدى:
— وسىندا كىرسەك پە ەكەن! ايتپاقشى، كىدىرە تۇرشى، ءتىپتى، وسىعان كىرۋگە دە مۇرشا جوق.
اقىرى ترانسپارانتتار ۇيىلگەن شاعىن بوس بولمە تاپتىق-اۋ.
— شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسىنىڭ پاتشالىعى عوي، — دەدى گەنناديي ۆاسيليەۆيچ. — ايتقانداي-اق، وسى كورنەكتى ۇگىت قۇرالدارىنىڭ اراسىندا ءبىر ادام وتىراتىن ەدى، وڭباعان بولىپ شىقتى. سوندايلار دا بولادى. تۇسىنەسىڭ بە؟ ال، وتىر.
مەن باسىمدى يزەپ، مىجىرايعان بىلعارى كرەسلوعا وتىردىم.
— جوق، تۇسىنبەيسىڭ! — دەدى ول شىنىمەن. — جارايدى، ەندى باسقا اڭگىمەگە كوشەيىك. نەگە وتىرىك ايتتىڭ؟ وتىرىك ايتتىڭ عوي؟ كوزىڭنەن بايقاپ قالدىم.
— قالايشا؟ — دەپ اقتالعان بولدىم.
— بۇلتاقتاما! ۋاقىت جوق! مايدان جايلى وتىرىك ايتتىڭ. پاپاممەن دەدىڭ، سودان سوڭ اكەممەن دەدىڭ. وتىرىك قوي؟ تەك شىن بولسىن، كومسومولدىق ءسوزىڭ...
مەن نە دەيىن؟ ۇندەمەدىم.
— باسپاحانادا جۇمىس جاسايسىڭ عوي؟
— ءيا.
— ەندەشە، — گەنناديي ۆاسيليەۆيچ ورنىنان تۇردى. — ءبىز ساعان بيلەت بەردىك. مەنىڭ ويىمشا، دۇرىس ىستەدىك. ەگەر ءدال بۇگىن كەلمەگەندە، ءبىز بەرمەگەن بولار ەدىك. ءوزىڭ موسكۆالىقسىڭ با؟ وسىندا تۋدىڭ عوي؟
— ىلعي دا موسكۆادا بولدىم، اكە-شەشەم دە...
— موسكۆالىق بولساڭ، — دەدى گەنناديي ۆاسيليەۆيچ، — قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ ون التىنشى قازانىن ءومىر بويى ۇمىتپا. ال، وتىرىك ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. كەلىستىك قوي؟
مەن جۇگىرىپ ۇيگە كەلسەم، انام مەن نيكولاي ستەپانوۆيچ چەمودانداردى ماشينادان ءتۇسىرىپ جاتىر ەكەن.
— قايدا جوعالىپ كەتتىڭ؟ قانە، كومەكتەس! — دەپ انام دۇرسە قويا بەردى.
— قالاي؟ — دەپ مەن تۇسىنبەي قالدىم. — كەتپەيتىن بولدىق پا؟
— ءيا، كەتپەيمىز. پاپاڭ الگىدە عانا تەلەفون سوقتى، جۇكتى تۇسىرە بەرىڭدەر، ءقازىر كەلەم دەدى.
قۋانعاننان ەكى چەموداندى بىردەي كوتەرە جونەلدىم — وزىمىزدىكى جانە نيكولاي ستەپانوۆيچتىكى.
— مۇنىڭ نە سەنىڭ؟! — دەپ ايقايلادى انام. — كۇشكە تۇسەدى عوي.
— ەشتەڭە ەمەس، ءوزىم كوتەرەمىن! مەن كومسومول بيلەتىمدى الدىم!
— كوردىڭ بە، ءبارى وڭعا باستاعانىن! — دەدى نيكولاي ستەپانوۆيچ.
انام مەنى قۇتتىقتاپ، سودان سوڭ باسپالداققا كوتەرىلە بەرگەندە:
— ايتپاقشى، ساعان ناتاشا دەدى مە ءبىر قىز تەلەفون سوقتى، — دەدى. -سالەم ايتتى. مايدانعا بارا جاتىر. كىم ول؟ مەنىڭ ەسىمدە جوق.
— ناتاشا؟ مايدانعا؟ — مەن قوس چەموداندى ەسىك الدىنا قويا سالدىم.
— قاشان؟
— ۋاقىتىن ايتقان جوق. ول كىم؟
— ءجاي، تانىس قوي.
باسقا نە دەيىن؟ مەن ول تۋرالى ايتقان ەمەسپىن.
ناتاشانىڭ ۇيىندە تەلەفون جوق بولاتىن. مەن پياتنيسكاياعا جەتۋگە ۇيعاردىم. مۇمكىن ۇلگەرەرمىن. جۇمىسىنا حابارلاسۋ ماعىناسىز — التى بولىپ قالدى.
زاتتاردى كىرگىزىپ، ماشينانى جىبەرگەسىن.
— مەنىڭ ءبىر شارۋام بار ەدى بارىپ كەلەتىن. ءبىر ساعاتقا، — دەدىم.
ترامۆاي دا، مەترو دا جۇمىس ىستەمەيتىنى ەسىمە سوندا ءتۇستى، ياعني، جاياۋ بارۋعا تۋرا كەلەدى. ال كوپىردەن قالاي وتەم؟ كوپىردەن وتكىزبەيدى دەگەن.
— ءوزىڭ ءبىل، — دەدى انام. — تەك كىدىرمە. پاپاڭ ءقازىر كەلەدى. ەڭ بولماسا بۇگىن بىرگە بولسايشى. مۇمكىن ول از عانا كىدىرەر.
مەن راديونى بۇرادىم.
— ءالى جۇمىس ىستەمەي مە؟ انام باسىن شايقادى.
— سول ساتتە، مەن بولمەدەن شىعىپ ۇلگەرمەي-اق، مۋزىكا وينادى.
بۇل جاقسى! ياعني، ەڭ ءقاۋىپتى ءسات وتكەنى.
— حابار ونشا جاقسى ەمەس، — دەدى انام.
— ءبارىبىر موسكۆا ەشقاشان بەرىلمەيدى.
— ايتقانىڭ كەلسىن...
كوشەگە شىقتىم. راديو داڭعىرلاپ موسكۆانى جاڭعىرتىپ تۇر. كۇنى بويى توقتاپ قالعان ترامۆايلار دا جىلجي باستاپتى. مەترولاردىڭ ەسىكتەرى دە اشىلىپ جاتىر. موسكۆا وزەنىنىڭ كوپىرلەرىندە قاراۋىل تۇرعانمەن، ترانسپورت تا، جاياۋلار دا وتۋدە. سۆەتوفور ساۋلەلەرى دە جانىپتى. ولاردىڭ ماڭىندا ميليسيونەر كورىنەدى. جاياۋلار كوشە تارتىبىمەن قوزعالۋدا. كۇندىز كەز-كەلگەن جەردەن ءوتىپ جاتقان ەدى. كوشە ءتارتىبىنىڭ قايناعان جەرى -دزەرجينسكيي الاڭىندا دا باعانا سولاي بولاتىن.
مەن ترامۆايعا قىستىرىلىپ، ارەڭ ءىلىندىم.
نە بولعانىن بولجاي قويۋ قيىن ەدى، ءبىراق ايتەۋىر ءبىر وزگەرىس بارىن سەزىپ كەلەمىن.
تەك ناتاشا عانا ويلاندىرادى. ول شىنىمەن مايدانعا كەتىپ، مەن كەزدەستىرە المايمىن با؟
ناتاشانىڭ تەرەزەسى بارلىق ۇيلەردىكى سەكىلدى جابۋلى ەكەن.
— ولار ۇيدە جوق، — دەدى ەسىك اشقان كورشى ايەل. — كسەنيا پاۆلوۆنا قىزىن شىعارىپ سالۋعا كەتتى.
— قايدا كەتتى؟
— ول جاعىن بىلمەيمىن. زاتتارىن جيناستىردى دا، كەتتى.
اۋداندىق كومسومول كوميتەتىندە ايتقان وتىرىگىم شىندىققا اينالادى دەپ كىم ويلاعان. مۇمكىن ول وتىرىك ەمەس، بولار ءىستى الدىن الا سەزىنگەنىم شىعار؟
ءقازىر گەنناديي ۆاسيليەۆيچتى تىم بولماسا ءبىر مينۋتقا كورگىم كەلىپ كەتتى.
«مەن شىنىندا دا اكەممەن مايدانعا بارا جاتىرمىن، — دەگەن بولار ەدىم. — مەن وتىرىك ايتقانىم جوق. «مىنە!»
الايدا، ءبىر مينۋت ۋاقىت جوق ەدى. ءتىپتى، اۋداندىق كوميتەتكە تەلەفون سوعۋعا دا مۇمكىندىك جوق.
ال مايدانعا بارا جاتقانىم راس! راس، راس! مەنىڭ بۇعان قانشا كۇشىم كەتتى دەيسىڭ!
— اكەم بىرگە اكەتەمىن دەپ تۇر عوي! — مەن پاپامدى ادەيى اكەم دەدىم. سولاي دەسەم ايباتتىلاۋ كورىنەتىن ءتارىزدى.
— شىنىندا دا، لەنا، — دەپ قوستادى اكەم. — ويىنشىق ەمەس. نەمىس دەگەن موسكۆانىڭ تۇبىندە. بۇل جاعداي باسقالار سەكىلدى، ءبىزدى دە نەگە ويلاندىرماسقا؟ جانە بۇل كىشكەنتاي ەمەس قوي. ازامات سوعىسى باستالعاندا مەن نەشە جاستا ەدىم. ەسىڭدە مە؟
— ىلعي دا، — «مەن»، «مەن».
— مەن ءوزىم تۋرالى ەمەس، ول تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. ۇپ-ۇلكەن كومسومول بيلەتىن الىپتى.
انام جىلاپ-ەڭىرەدى، جالىندى، تاعى جىلادى، سودان سوڭ ماعان ايقايلادى — مەن سوندا دا بەرىلمەدىم! وعان جانىم اشىعانمەن، تىستەنىپ وتىرىپ الدىم دا، دەگەنىمدى ىستەدىم. مۇمكىن، ءتىپتى، مەن ونى ۇگىتتەگەن شىعارمىن. ماعان سولاي كورىندى.
ەندى ول ءبىزدى جىلاپ-سىقتاماي، قيىن ساتتە مايدانعا اتتاندىرۋ سالتىمەن شىعارىپ سالدى.
— ەشتەڭە ەمەس، ءبىر ءجونى بولار، — دەپ سىبىرلادى اكەم ماعان، انام اس بولمەگە شىعىپ كەتكەندە.
بارلىق ەر بالالار سەكىلدى مەن انامنان گورى اكەمە جاقىنداۋ ەدىم. مەن اكەمدى سوعىسقا دەيىن دە، قازىرگى سوعىس كەزىندە دە سيرەك كورەتىنمىن، ءبىراق ءبىز ۇلكەن ىستە دە، كىشكەنە ىستە دە ءتىل تابا كەتەتىنبىز. اسىرەسە، اكەم اناما دا ايتپايتىن كەيبىر سىرلارىن ماعان ايتاتىنىنا، سەنەتىنىنە ماقتاناتىنمىن.
ەرتەڭىنە جينالاتىن جەردە بىزگە ءوسوۆياحيمنىڭ وقۋلىق ەسكى ۆينتوۆكالارى مەن پروتيۆوگازدارىن ۇلەستىرىپ جاتقاندا مەن اكەمنەن سۇرادىم:
— ون التىسىندا نە بولدى؟ كوپىرلەردىڭ بارىنە مينا سالعانى نەسى جانە سەن ۇيدەگى جۇكتى ماشيناعا نەگە تيەڭدەر دەدىڭ؟ ءبىز شىنىندا دا كەتۋگە ءتيىس پە ەدىك؟
اكەم كوپ سوزدىلىگىمەن كوزگە تۇسپەيتىن ادام ەدى. ول ءوزىنىڭ وتىز جەتى جاسىنان ەرەسەكتەۋ كورىنەتىن، ونىڭ ۇستىنە ءاجىمدى ءجۇزى مەن شاشى سيرەپ تاقىرلانا باستاعان باسى، انامنىڭ ايتۋىنشا، ىلعي جۇمىستان قاتىپ جۇرەدى. شاشىنىڭ تۇسە باستاۋى بۇعان عاشىق ايەلدەردىڭ كوپتىگىنەن ەمەس، كۇنىنەن بۇرىن قارتايىپ جۇرگەنى — جۇمىس باستىلىعىنان دەپ انام اكەمە ازىلدەيتىن (مۇمكىن، شىنىندا سولاي شىعار؟) مۇندايدا اكەم ۇندەمەيتىن.
— ياعني، سولاي بولۋى كەرەك بولعانى، — دەدى اكەم.
— ال سەن شە؟
— جاقسى، ءوزىڭدى مىلجىڭداۋعا ەرتىپ شىقپاسام دا ايتايىن. مۇنى ەسكەر! ەگەر نەمىستەر موسكۆاعا كىرسە، مەن قويمانى ورتەگەن بولار ەدىم. مىنە، قانداي شارۋا.
اكەم مەنى حالىق كوميسسارياتتارىنىڭ نەمەسە، جۇرت ايتاتىنداي پارتيا-شارۋاشىلىق اكتيۆىنىڭ موسكۆادا قالعان قىزمەتكەرلەرىنەن قۇرىلعان ەرەكشە باتالونىنا وزىمەن بىرگە ەرتىپ الدى. ىڭعاي بەرمەگەن ۇلكەن باس-تىقتاردىڭ الدىندا قورعادى. ءتىپتى، ماعان ءبىر جاستى قوسىپ ايتتى.
— مەن ول ءۇشىن تولىق جاۋاپ بەرەم. جىگىت، كىشكەنتاي ەمەس.
وتكەن كەزدەردە اكەم كوپ جىل بويى زاپاستاعى كومسوستاۆتىڭ مۇشەسى رەتىندە ءار جاز بويى ازىرلىكتەن وتەتىن، سوندىقتان دا ونى بىردەن شتاب باستىعىنىڭ كومەكشىسى ەتىپ تاعايىندادى.
بىزگە ارناۋلى كيىم بەرگەن جوق. كىم قالاي كەلسە، ساپقا سولاي تۇرا بەردى. كوبى جىلى كەۋدەشە، ماقتالى شالبار كيىپ، بەلبەۋمەن بۋىنىپ العان، قۇلاقشىن بورىك پەن كەرزى ەتىك كيگەن. جاۋىنگەرلەردىڭ جاس شامالارى دا ءار ءتۇرلى. ەگەر مەنى جانە بىرنەشە بالانى قوسساق، ون التى-ون جەتىدەن باستاپ (مەن ون التىدامىن دەپ، ءتىپتى، ءوزىمدى دە سەندىرىپ قويعام) ەلۋلەرمەن اياقتالادى.
ءبىز تاڭەرتەڭگى توعىزدان كەتە لەنينگراد تاس جولىمەن جاياۋ جۇردىك. مەن لەنينگراد تاس جولىن سوعىسقا دەيىنگى بالالىق جىلداردان — يپپودروم مەن «دينامو» ستاديونى، سۋ ستانسياسى مەن حيمينسك وزەن ۆوكزالى، اۆياسيا مەيرامى كۇندەرىندەگى تۋشينسك اەرودرومى مەن موسكۆانىڭ تىمىرسىق جازعى كۇندەرىندە تالاي بارىپ سۋعا تۇسكەن «ششۋكينو دەريەۆنياسىنىڭ جانىنداعى كانال ارقىلى بىلەمىن.
مۇمكىن سوندىقتان بولار، وسىنداي سونشالىق تانىس جولمەن مايدانعا بارا جاتقانىمىزعا، ونىڭ ۇستىنە بۇل مايدان جاقىن بولعاندىقتان جاياۋ بارا جاتقانىمىزعا ءبىر ءتۇرلى سەنگىڭ كەلمەيدى.
— قالاي، ءتىرىسىڭ بە؟ — اكەم كولوننانىڭ باس جاعىنان قالىپ، ماعان كەلدى.
— ءتىرىمىن. نەمەنە؟
— بىلەسىڭ بە، قانداي نارسە؟ مەن بۇل جولمەن ءبىرىنشى رەت كەلە جاتقانىم جوق، — دەدى ول. — سەندەردە مەكتەپتە قالاي ەدى الگى، وتكەندى قايتالاۋ دەۋشى مە ەدىڭدەر؟
— مەن دە كوپ قايتالاعام...
— ول تۋرالى ايتىپ تۇرعانىم جوق، — دەپ اكەم ءسوزىمدى اياقتاتپادى. — ون جەتىنشى جىلى ريەۆوليۋسيا كۇندەرىندە اكەمدى شىعارىپ سالدىم. ون توعىزىنشى جىلى، ازامات سوعىسىندا ءوزىم. ەندى، مىنە...
اكە! قىزىق، مەن ونى بۇرىن ماقتان ەتىپ كورگەنىم جوق. كەرىسىنشە، مەنىڭ اكەم تىم قاراپايىم سەكىلدى كورىنەتىن. ول جۇمىسقا بارادى، ىلعي قولى تيمەي، تۇسىنىكسىز شارۋاشىلىق جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرەدى، كەيدە كەيىپ، كوبىنە ۇندەمەيتىن.
ەندى، مىنە، ءقازىر اكەم ءبىزدىڭ كولوننامەن قاتارلاسىپ كەلە جاتىر، ونىڭ سوزىنە، بۇيىرىعىنا ءبارى قۇلاق تۇرەدى. ءبىر كەزدە اپ-ادەمى ولەڭ جازعان، ءبىراق، شاماسى، ول ولەڭدەرىن انامنان وزگە ەشكىم وقىماعان مەنىڭ اكەم، ازامات سوعىسىنا (گەنناديي ۆاسيليەۆيچ سەكىلدى، ماعان دا ازامات سوعىسى دەگەن الىس ءبىر دۇنيە سەكىلدى، مۇمكىن — اناداعى اۋداندىق كوميتەتتە بولعان اڭگىمە ەسىمدە — ريەۆولۆەر يەسىنىكى دۇرىس شىعار؟) قاتىسقان مەنىڭ اكەم شاتۋرادان ءارى موسكۆادان شىعىپ كورمەگەن، ۇيدە سيرەك بولاتىن، بۇرىن مەن وقتا-تەكتە ءبىر كورەتىن اكەم. جازدا مەنىڭ جانىمدا بولۋ ءۇشىن ەمەس، ۇيقىسىن قاندىرۋ ءۇشىن — ونىڭ ىلعي دا ۇيقىسى قانبايتىن — دەمالىسقا شىعاتىن اكەم.
ءقازىر ماعان ول سونشالىق قيماس قىمبات كورىنىپ كەتتى.
ءبىزدىڭ قارۋىمىز ونشا جالت-جۇلت ەتپەيدى، ءتىپتى، وعىمىز دا جوقتىڭ قاسى. كومانديرلەر جاعى الدەبىر جاڭا پيستولەتتەر الدى دا، بىزگە بەرگەنى وقتالماعان ۆينتوۆكا. وقتى بارعان جەردە بەرەمىز دەستى.
ونىڭ ەسەسىنە ءبىزدىڭ باتالوننىڭ الدىڭعى جاعىندا باسىندا التىنداعان ۇشكىر جەزى، «اۋىر ونەركاسىپ حالىق كوميسسارياتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوسياليستىك جارىستاعى جەڭىمپازدارىنا» دەگەن جازۋى بار قىزىل تۋ جەلبىرەپ بارادى.
لەنينگراد تاس جولىنىڭ بويى، كۇزگى سارعايا باستاعان اعاشتار اراسىنداعى كوگال الاڭدارى، سولداتتاردىڭ كوپشىلىگى تاماق پىسىرەتىن ورىندارى بىقسىعان وكوپتار مەن زەنيت باتارەيالارىنا تولى.
ءبىز مايدانعا كەلە جاتىرمىز. بىزبەن قاتارلاسىپ، قابىرعالارى كوگىلدىر اق تابليچكاعا مارشرۋتتارى جازىلعان، سوعىسقا دەيىنگى تروللەيبۋستار كەلە جاتىر. لەنينگراد تاس جولى — قورعانىس شەبى، تروللەيبۋستار جانە مايدانعا بارا جاتقان بىزدەر — وسىنىڭ ءبارى ءبىر ءتۇرلى قابىسپايتىن ءتارىزدى.
ءبىزدىڭ جانىمىزدان ءبىز سەكىلدى جارتىلاي ازاماتتىق كيىم كيگەندەر ەمەس، ناعىز قىزىل اسكەرلەر جانە قارۋ-جاراق تيەلگەن اسكەري ماشينالار ءوتىپ بارادى. ءبىز ولارعا قىزىعا قارادىق. سوندا دا، مايدانعا بەت العان وسىناۋ ۇلكەن قوزعالىستا ءوزىمىزدىڭ جالعىز ەمەستىگىمىزگە قۋاندىق.
بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن، ون ءۇشىنشى قازاندا، «قازىرگى جاعداي تۋرالى» ماسەلە قاراعان موسكۆانىڭ پارتيا اكتيۆى بولىپ وتكەنى تۋرالى اكەمنەن ەستىگەم. ءقازىر لەنينگراد تاس جولىنىڭ بويىمەن مايدانعا اعىلىپ بارا جاتقاننىڭ ءبارى، سولاي قاراي جاياۋ كەلە جاتقان مىنا ءبىز دە — سول اكتيۆ شەشىمىنىڭ ورىندالۋى بولار. مۇنىڭ ءبارى ۇلكەن كۇش قوي.
ءبىز مايدان حابارلارىن كۇنىنە ءۇش رەت تىڭدايتىنبىز. مۇمكىن، ولار ءبىزدى قۋانتپاعان دا بولار، شىنىندا دا جاقسىلىعى از بولاتىن. قاتال دا اۋىر حابارلار. الايدا ون التىنشى قازاننان كەيىن، بۇعان دەيىنگىگە قاراعاندا، ول حابارلار باسقاشا قابىلداناتىن بولدى. موسكۆا ماڭىندا ەلەۋلى وزگەرىس بولماسا دا، وتكەن جولعى قورقىنىش ەندى ارتتا ەدى.
مۇمكىن مەنىڭ جانىمداعى جورىق ساپىندا كەلە جاتقان، مەنەن سەگىز، ون، ون بەس، ءتىپتى، جيىرما بەس جاسقا دەيىن ۇلكەندەرى دە بار ينتەلليگەنتتىك ماماندىق يەلەرىنىڭ كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى بولۋى سوندىقتان دا بولار. تروللەيبۋستار بوس كەلە جاتقاندا، ءبىز جاياۋ شۇبىرامىز، قارۋىمىز الەكساندر نيەۆسكيي كەزىندەگىدەن دە قاراپايىم، بۇدان دا قىلىش، نايزامەن قارۋلانعان ارتىق ەدى دەپ سولداتتار ازىلدەسىپ قويادى.
— ءبارى دە بولادى، — دەپ اكەم ماعان عانا ەمەس، ءبىزدىڭ باتالوننىڭ بارلىق جاۋىنگەرلەرىنە ايتىپ كەلەدى.
— ءبارى بولعاندا ءبىز بولمايمىز، — دەپ ازىلدەيدى، ماعان شال كورىنەتىن، حالىق كوميسسارياتىنىڭ جوسپارلاۋ قىزمەتكەرى، بۇكىل جول بويى گيتلەردى جانە بىرەۋدى بارىنشا سىباپ كەلە جاتقان مەنىڭ كورشىم. — ناپولەون بولعىسى كەلەدى! — دەپ وقتاۋسىز ۆينتوۆكاسىن يىعىنا كوتەرىپ قويادى. — تەك اكادەميك تارلە ول تۋرالى ەش ۋاقىتتا جازبايدى! موسكۆانى الماقشى! تاپقان ەكەن!
ءبىراق كەشىكپەي ول دا باسەڭدەدى.
«قىران» مەتروسىنان وتە بەرە ءبىز ويلاعانداي وڭعا ەمەس، ۆولوكولام تاس جولمەن سولعا بۇرىلدىق. تاعى دا ۇزاق، ءبىر جارىم ساعاتتان استام، كانال مەن تۋشينسك اەرودرومىنا شىققانشا جۇردىك.
قالادان الدەقاشان شىقتىق. دەريەۆنيالار مەن ەگىن القاپتارىنان ءوتىپ، تاس جولىمەن كەتىپ بارامىز. ءبىر جاقتاردان جارىلىستار ەستىلەدى، توبەمىزگە تيە جازداپ سامولەتتەر وتەدى، قار ارالاس جاڭبىر سىركىرەيدى.
شاعىن ورماننىڭ بىرىنەن وتە بەرگەندە كومانديرلەردىڭ ءبىرى:
— جاتىڭدار! تانكىلەر! — دەپ كوماندا بەردى. تانكىلەر جاقىن كەلگەندە، قىزىل جۇلدىزبەن ورىسشا جازۋلاردى ايىرۋ قيىنعا تۇسپەدى. تانكىلەر القاپتى باسىپ ءوتىپ، ورمانعا قاراي زۋلاپ بارادى. ءوز كۇشىمىزدى كورىپ قۋانعان ءبىز بالشىقتان تەز-تەز اتىلىپ شىقتىق.
تانكىلەر كولونناسى ورمانعا ءوتىپ كەتتى دە، ءبىز ولاردىڭ سوڭىنان جاڭبىر جۋعان جولمەن كەلە جاتىرمىز. سول جەردە العاشقى كىدىرىس كەزىندە، جۇرتتىڭ كوبىنىڭ سولدات ءومىرىنىڭ نە ەكەنىن بىلە بەرمەيتىندىگى انىقتالدى. ارينە، بارلىق ۋاقىتتا اسفالتتى جولمەن جۇرە بەرەمىز دەپ ويلاۋ اقىماقتىق بولۋى مۇمكىن، الايدا جيەگىنە شىققاننىڭ وزىندە:
— ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە ادامشا شىعاتىن ەدىم، كوشەگە كيەتىن جالعىز باتەڭكەمدى بۇلدىرگەنىمدى قاراشى!
— ءيا، اياق كيىمىمىز مۇنداي جولعا جارامسىز ەكەن.
— شايتان العىر، اياعىمدى قىسىپ بارادى.
— باتەڭكەگە كەلگەندە، قاتەلىك جاساعان ەكەنبىز، — دەپ بىرەۋلەر كۇڭكىلدەپ قويادى.
قاتتىراق ايتىپ جاتقاندارى دا بار. جولداعى مازاسىزدىق پەن بالشىقتا ۇندەمەگەن بىرەۋى ءبىر مەزگىلدە كىمگە ەكەنى بەلگىسىز:
— سوعىسقا دەيىن سىندى دا، سىيلىقتى دا، قوناققا شاقىرۋدى دا قابىلدايمىز دەۋشى ەدىك! — كەنەت وزىنە ءوزى تاڭدانىپ: — قىزىق، سوعىسقا دەيىن، — دەگەنى.
اركىم ءوز ويىمەن ءوزى ەدى.
ورمان الاڭقايىنداعى باعاندا «اڭ اۋلاۋعا پروپۋسك بويىنشا رۇقسات ەتىلەدى» — دەگەن حابارلاما تۇر. جانىندا سنارياد قيراتىپ كەتكەن قاقپا جاتىر. شاماسى اڭ شارۋاشىلىعىنا كىرەتىن قاقپا بولسا كەرەك. «شىلىم شەكتىڭ بە، ءسوندىرىپ تاستا! ورماندى ورتتەن قورعا! ورمان ءبىزدىڭ باي...» دەگەن جازۋى بار، وق تەسىپ بىت-شىت بولعان تاقتايشا جاتىر. تومەنگى جاعى جۇلىنىپ كەتىپتى.
بىزگە گراناتا، پاتروندار بەرگەن ەكىنشى كىدىرىستەن كەيىن دە جولسىزبەن بىرنەشە ساعات جۇردىك. مەنىڭ بايقاۋىمشا، جيىرما شاقىرىمداي جۇرگەن سياقتىمىز.
— سەگىز، — دەدى اكەم، — اسىرىپ سويلەمە.
ورمان مەن جەر جاقىن ماڭداعى جارىلىستاردان دىرىلدەپ كەتەتىندەي. جارق-جۇرق ەتكەن ۇشقىندار. اتىس جاقىن جەردە بولعانمەن، بىزگە دىبىسى عانا جەتىپ تۇر. ءىڭىر قاراڭعىلىعى ءتۇسىپ كەلەدى.
ارامىزداعى شينەلى مەن اسكەري دۇكەننەن جاڭا الىنعانداي قارا جيەك جۇرگىزگەن فۋراجكاسى بار باتالون كومانديرى كوماندا بەردى:
— شىلىم شەگۋگە بەس مينۋت بەرەمىن! كەيىن ۋاقىت بولمايدى.
— بەس مينۋت! كەيىن ۋاقىت بولمايدى. شىلىمدى جەڭ ىشىنە تىعىپ تارتىڭدار! — دەگەن سىبىر ۆزۆودتا قايتالانىپ جاتتى. شىلىم شەگەتىندەر ەپپەن تۇتىندەتە باستادى. پاپيروسىن جەڭىنە جاسىرىپ اكەم كەلدى:
— ءىشىڭ پىسىپ وتىر ما؟
بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي قالتاسىن قاراپ، ماعان ءبىر ءسابىز ۇسىندى:
— شايناي وتىر. اناڭ ايتقان، ءۆيتامينى كوپ دەپ، قۇلاعىڭدى وراپ ال. سالقىن.
كۇلكىم كەلدى. انام اكەمە ءسابىز سالىپتى دا، قولعاپ بەرۋدى ۇمىتىپ كەتكەن. اكەمە قولعابىمدى ۇسىندىم.
— سەن ال. اكەم المادى:
— مەن شىلىم شەگەمىن. ماعان سالقىن ەمەس. جارتى ساعات وتكەندە ءبىز تالقانى شىعىپ بوس قالعان دەريەۆنياعا جەتتىك. ءبىزدى قىزىل اسكەرلەر قارسى الدى. تاڭ قالعانىمىز، ولار، ءتىپتى دە، قۋانعان جوق:
— كيمەلەپ قايدا باراسىڭدار؟ جاتىڭدار! نە بولىپ جاتقانىن كورمەيسىڭدەر مە؟!
بولىپ جاتقان ەشتەڭە جوق. دەريەۆنيانىڭ ارعى جاعىندا اتىس ءجۇرىپ جاتىر.
مەن اكەمدى جوعالتىپ الدىم. ونى عانا ەمەس، بارلىق كومانديرلەر كورىنبەي كەتتى. قالاي بولسا سولاي جاتا قالىستىق.
اتىس كۇشەيە باستادى.
بىرەۋ وكوپ قازىڭدار دەپ ايقايلادى، ءبىراق بۇكىل باتالوندا ءبىر دە ءبىر كۇرەك جوق. ءبىز شۇڭقىرلار مەن جىرالارعا ىڭعايلىراق ورنالاسىپ، ۆينتوۆكانى دايىن ۇستاپ جاتتىق. قىزىل اسكەرلەر ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاتىر. تەگى، بىزدەگى جاۋىنگەرلىك ءتارتىپ تارتىپكە ۇقساماسا كەرەك، ءبىراق باسقا امال جوق. سنارياد، مينالار اينالا جارىلىپ جاتىر، اسىرەسە، قىزىل اسكەرلەر جاتقان وكوپ اينالاسىندا جارىلىس كۇشتى.
جيىلەي باستاعان قالىڭ قار جاپالاقتارى لاس جەرگە تۇسە ەرىپ جاتىر. جەرگە ەرتەگىدەگىدەي جايلاپ ادەمى تۇسەدى. تەك وتتارى جىلتىلداعان شىرشا مەن اياز اتا عانا جوق. جارىلىس وتتارى، باتپاققا بۇعىپ جاتقان ءبىز، سودان سوڭ الدىمىزدا جاتقان قىزىل اسكەرلەر عانا بار.
اقىرى وت سايابىرلادى. مەن اكەمدى، قۇلاعىن ۋقالاعان باتالون كومانديرىن، جاندارىنداعى تاعى دا ءبىزدىڭ ەكى كومانديردى كوردىم. ولار بەيىتتىڭ جانىنداعى ساراي تۇبىندە اسكەري كيىمدى بىرەۋمەن، تەگى دەريەۆنيانى قورعاپ تۇرعان ءبولىمنىڭ كومانديرى بولۋ كەرەك — سويلەسىپ تۇر. بايقاۋىمشا، ولاردىڭ اڭگىمەسى ءبىز تۋرالى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ءبىز ەڭبەكتەپ ءسال جىلجىدىق تا، قىزىل اسكەرلەرمەن قاتار، سولاردىڭ وكوپتارىنا جايعاستىق.
مەن ءالى ءبىر دە نەمىس كورگەنىم جوق، ءبىراق ولار جاقىن جەردە، دەريەۆنيا سىرتىندا ەكەنىن سەزىندىم. مەنىڭ كورشىم، جاس قىزىل اسكەر، وزدەرىنىڭ كەشە تاڭەرتەڭنەن وسى جەردە قورعانىستا تۇرعانىن ايتىپ جانە ەندى نەمىستەر وتە المايدى دەپ سەندىردى.
— وڭباعاندار، قاتتى اتادى! ايتپەسە، ءبىزدىڭ كۇشىمىز باسىم! — دەپ قويدى. سودان سوڭ: — جاۋدا قالعانسىڭدار ما؟
— جوق، نەگە! — دەپ قارسىلاستىم. — ءبىز ەرەكشە باتالونبىز.
— ءا-ا، ەرەكشە!.. — دەپ تۇسىنگەندەي جاۋاپ بەردى. — دۇرىس، دۇرىس!
ءبىز ازىرشە جاۋ وعىنىڭ بارلىق كۇشىن سەزىنگەنىمىز جوق، قورعانعان جەرىمىز شىنىندا دا جايلى ەدى. دەريەۆنيا تومەندە، بىزگە جاقسى كورىنىپ تۇر. ءبىز بەيىت ماڭىندا، بيىكتە تۇرمىز عوي، ول جەردە ىلگەرى وتەم دەگەن كەز كەلگەن نەمىستى توقتاتۋ تۇك ەمەس. تەك كۇن كەشكىرمەي تۇرا تۇرسا عوي. قاراڭعى تۇسسە نە بولارىن ەلەستەتە الماي-اق قويدىم.
نەمىستەر كورىنبەيدى. ارتيللەريالارى دا ءۇنسىز. مەنىڭ كورشىم سۋ مەن بالشىققا جابىسىپ قالماس ءۇشىن اياعىن كەزەك-كەزەك قوزعاپ قويادى. وكوپتا لاس قانا ەمەس، ساز بالشىق. مەن ابدەن سۋ بولدىم. الايدا قوزعالۋعا باتا المادىم. باتا الماعان سەبەبىم، قىزىل اسكەر كورشىمنىڭ الدىندا ىڭعايسىزداندىم. ول وتە ساق قوي. ءبىراق مەن قاتەلەسىپپىن. كورشىم، ءتىپتى، باسقا جاي تۋرالى ويلاعان ەكەن.
— مەن وسىنداي تىنىش تۇرعاندا كوز ءىلىندىرىپ الايىنشى، — دەپ ەتىگىن سارت ەتكىزىپ ماعان بۇرىلدى. — ال سەن قاراپ جات. بىردەڭە بولسا... ايتپەسە، ءۇشىنشى ءتۇن ۇيقى جوق.
— ارينە، ارينە! — دەپ قۋانىپ كەتتىم. قىزىل اسكەر ءبىر ءتۇرلى ەپپەن تىزەرلەپ وتىردى دا، كوزىن جۇمدى.
مەن قولىمدا ۆينتوۆكا، وكوپتىڭ شەتىندە، دەريەۆنيانىڭ قيسايعان قورعاندى، جارتىلاي قيراعان، كەيبىرەۋلەرىنىڭ توبەلەرىن شوپپەن جاپقان، كەيبىرەۋى تەمىرمەن جابىلعان قىراۋلى ۇيلەرى بار يرەلەڭدەگەن كوشەسىنە قاراپ قاقشيىپ تۇرمىن. دەريەۆنيانىڭ اتى دەريەۆنيا.
ياروسلاۆ، يۆانوۆ، تۆەر، موسكۆا وبلىستارىندا مۇنداي دەريەۆنيالاردىڭ قانشاسىن كوردىم مەن. سونىڭ ءبارى بەلگىسىز ءبىر ورتاق قاسيەتىمەن ءبىرىن ءبىرى ەسكە تۇسىرەدى جانە مەن ولاردىڭ ءبارىن بىردەي سۇيەمىن. ولاردى قورشاعان دالانىڭ كەڭدىگىن، ورماندارىن، ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەرىن سۇيەمىن. ەڭ باستىسى، ونداعى بۇرىن مەنى قۇشاعىنا الاتىن ەركىندىكتى سۇيەمىن. مۇندا قالادا ىستەي المايتىنىمنىڭ بارىنە رۇقسات ەتىلەدى: ەسىمنەن تانعانشا شومىلامىن، بالالارمەن تۇنگى الاۋ جانىندا وتىرامىن، ورماننىڭ جان بارمايتىن قويۋ ورتاسىنا دەيىن كەتەم، اتقا شابامىن، قىرماندا جۇرەمىن، بوتەن باقشالاردان الما تاسيمىن.
مىنە، ءقازىر سونداي دەريەۆنيادا تۇرمىن. ءبىراق ۋاقىت باسقا. جانىمىزدا نەمىستەر. ءتىپتى تۇبىمىزدە دەسەدى.
بۇرىن مەن مەكتەپ بويىنشا جانە اۋداندىق جارىستاردا اعاش گراناتالاردى سونشالىق قىزىعىپ لاقتىرۋشى ەدىم. پروتيۆوگاز كيىپ تە كورگەم. ال ءقازىر قىزىعۋ دا، ءتىپتى، ماقتانىش سەزىم دە جوق، تەك كۇمان مەن مازاسىزدىق. شىنىمەن كەۋدەشەمنىڭ قالتاسىندا جاتقان گراناتالار جارىلا ما ەكەن؟ ەگەر مەن لاقتىرعانشا جارىلىپ كەتسە شە؟ ۆينتوۆكا شە؟ ول جارىستارداعى سەكىلدى وقتاۋلى عوي، ءبىراق كىشى كاليبر ەمەس. ەگەر قاجەت بولا قالسا، اتىلار ما ەكەن؟ كەنەت اتىلماي قالسا؟
مۇمكىن مەن قورقىپ تۇرعان شىعارمىن. جوق، جوق. جۇرتتىڭ بارىندە وسىنداي ۆينتوۆكا، وسىنداي گراناتا مەن پاتروندار. بارىندە! ولار مەن سەكىلدى ويلاپ تۇرماعان بولار.
— توسىننان ءبىر ءتۇرلى شىعار؟ — دەدى كورشىم كەنەتتەن.
— ويانىپ تا قالدىڭىز با؟
— ۇيىقتاپ كەتىپپىن! جاقسى! — دەپ جاۋاپ بەردى. — توسىننان ءبىر ءتۇرلى مە دەيمىن؟
مەن ءبارىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن، ءبىراق سىر بەرمەيمىن.
— نەمەنە ءبىر ءتۇرلى؟ تۇسىنبەگەن سىڭاي تانىتامىن.
— ءجاي، — دەپ راقاتتانا ەسىنەپ قويىپ سىبىرلايدى. — جاۋرادىڭ عوي، سەزىپ تۇرمىن. قالتىراپ كەتتىڭ.
شىنىندا دا قالتىراپ تۇرعان بولارمىن. سالقىن. اياعىم سۋ-سۋ، ءتىسىم تىسىمە تيمەي ساقىلداپ تۇرمىن.
— توڭىپ تۇرعانىم جوق، قايداعىنى ايتاسىز، — دەدىم. سەنىمدىرەك بولۋ ءۇشىن ۆينتوۆكامدى كولدەنەڭ تاستاپ، ماقتالى شالبارىمدى كوتەرىپ قويام. وكوپتا تۇرىپ، قالتامداعى گراناتانى الىپ، سالماقتاپ كورەم، سودان سوڭ قايتادان قالتاما سالام. — ءسىز كوپتەن مايدانداسىز با؟
— العاشقى كۇننەن، — دەپ جاۋاپ بەرەدى كورشىم. ماعان قارايدى دا، سالدەن سوڭ كىمگە ايتىپ تۇرعانى بەلگىسىز — شىلىم شەككىم كەلىپ تۇر... مىنە، قىرسىق، — دەيدى.
شىلىم شەگەتىندەردى تۇسىنگەن ەمەسپىن. سودان قانداي ءلاززات الادى؟ راس، اكەم ءومىر بويى شىلىم شەگىپ، انام ايتقانداي، ءبارىمىزدى ءتۇتىن ساسىتىپ بولدى.
انام ءبىر كۇنى پوليكلينيكاعا بارسا، دارىگەر وعان: «سىزگە شىلىم شەگۋگە بولمايدى»، — دەپتى. «مەن شىلىم شەكپەيمىن، مۇنىڭىز نە، دوكتور!» — دەيدى انام. «تەمەكىنىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر»، — دەپ دارىگەر سەنبەي قارايدى، «كۇيەۋىم تارتادى»، دەپ انام ارەڭ سەندىرىپتى.
ەندى مىنا قىزىل اسكەر كورشىمنىڭ جانىندا مەن دە اكەم سەكىلدى كورىنۋىم كەرەك.
— مەن دە شىلىمعا زاۋقىم كەتىپ... — دەپ كەلىسەمىن دە: — ءسىز قانداي پاپيروس تارتاسىز؟ — دەيمىن.
پاپيروس ماركالارىن، ونىڭ ىشىندە اكەمنىڭ «بەلومورىن» جاقسى بىلەمىن. كورشىم سۇراعىما تۇسىنبەي تاڭدانا كۇڭكىلدەپ قويادى.
— قايداعى پاپيروس؟! قارا تەمەكى بولسا دا مەيلى عوي.
مىنا ادامعا ءبىر جاقسىلىق ىستەگىم كەلەدى.
— مەن ءقازىر الىپ كەلەمىن، — دەيمىن. — كىدىرە تۇرىڭىز.
— قوي، ءارى! ەسىڭ دۇرىس پا! — وكوپتان قارعي بەرگەنىمدە، كورشىم اياعىما جارماستى. — جاي ايتقانىم عوي...
— مەن اكەمنەن «بەلومور» الاتىن ەدىم...
— اكەڭمەن ءجۇرسىڭ بە؟
— ءيا.
— كەيىن، كەيىن الارسىڭ. ءقازىر قاجەتى جوق. شىدايمىن.
اينالا، مايدان ماڭى دەيتىن ەمەس، تىپ-تىنىش. ءبىر جەردە اتەش ايقايلايدى، قار ۇشقىندايدى، سيىر موڭىرەيدى، دىزىلداعان تاۋىقتىڭ ءۇنى ەستىلەدى. سيديعان اعاشتاردىڭ باسىندا جاس قارعالار ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. جان بالاسى كورىنبەيدى، ءبىراق ولار جاقىن جەردە، دەريەۆنيادا. بىرەسە انا جەردەگى، بىرەسە مىنا جەردەگى مۇرجالاردان كۇلگىن ءتۇتىن قىلاڭ بەرەدى، ەسىكتىڭ سىقىرى ەستىلدى، بىرەۋ دەريەۆنيا كوشەسىمەن جۇگىرىپ ءوتتى.
قار جاپالاقتارى ءبىز جاتقان سىز وكوپتىڭ ەرنەۋىنە ءتۇسىپ جاتىر. مەنىڭ كورشىمنىڭ بوركى مەن شينەلى دە قار-قار. ال باسپاحانانىڭ سىرى مەن مايى سىڭگەن مەنىڭ كەۋدەشەم سۋ بولعانى سونشالىق، مەن وسى كيىمىممەن وزەنگە ءتۇسىپ شىققاندايمىن. قار ۇستىمە قونىپ ۇلگەرمەي ەرىپ جاتىر.
جاڭا قازىلعان وكوپ ماڭى ءالى سەمبەگەن شوپتەرگە تولى. كوك ءشوپتىڭ، جاپىراق پەن قاراعايدىڭ، قارامايدىڭ ءيسى كەلەدى. سوعىس شىرشانىڭ بۇتالارى مەن سىرعالارىن قىرقىپ تاستاعان، ەندى از عانا كۇندە ولار قار استىندا كۇبىرگە اينالادى.
مەن جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە جەردە وسىلاي جاتىپ كورگەن ەمەسپىن. قازان ايىندا، ءتىپتى، قالا سىرتىنا شىعىپ كورمەپپىن.
مۇمكىن، موسكۆانىڭ اسفالتتى كوشەلەرى مەن تاستارىنىڭ اراسىندا وسكەندىكتەن بە، جازعى كانيكۋل كەزىندە از عانا كۇنگە ورمان، دالاعا شىعىپ، قالاداعىداي «جۇلۋعا بولمايدى!»، «جۇرۋگە بولمايدى» دەگەن قورقىنىشتى تابليچكالارى جوق، كادىمگى جەر مەن كوك ءشوپتى، اعاش پەن بۇتانى كورگەندە كەرەمەت قۋاناتىنمىن.
ءتىپتى، ءقازىر دە بالشىق پەن لاس، سوعىس پەن نەمىستەر جايلى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءتىپتى، تۇلا بويىم جىلىنعانداي راقاتتانىپ جاتىرمىن. اينالا شارشاپ كەلىپ ۇيقىعا كەتەتىن ۇيدەگى تىنىشتىقتاي. مەن شوشىپ كەتكەنىم سونداي، كورشىمدى قولىممەن ءتۇرتىپ قالىپپىن.
— سەن نەمەنە؟ — دەپ سىبىرلادى. — ۇيىقتاپ كەتتىڭ بە؟
كۇتپەگەن تۇسىنىكسىز جايلار ەندى باستالدى. مەنىڭ الدىمدا دا، قاتارىمدا دا اتىس. مەن كورشىم دە اتىپ جاتقانىن بايقاماپپىن. مەنىمەن ءىسى جوق، اتىپ جاتىر. ال، مەن شە؟
دەريەۆنياعا قاراپ ەدىم، ەندى كوردىم — ءۇش اياقتى موتوسيكلگە مىنگەن نەمىستەر! كينوشەجىرەلەردەن، گازەتتەردەگى سۋرەتتەردەن كورگەنىمدەي، ءتىرى نەمىستەر. ەكى موتوسيكل، ءتورت نەمىس.
مەن اتىپ جىبەرەيىن دەپ وقتالىپ ەم، موتوسيكلدەر ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. بىرەۋى شارباق جانىنا، ەكىنشىسى سارايدىڭ قابىرعاسىنا تاسالانادى. مۇمكىن، كوزدەمەي اتۋ اقىماقتىق بولار. دەگەنمەن، مەن باسىپ قالدىم. ەسىمدى ەندى جينادىم-اۋ دەيمىن. پاترون الىپ، ساراي قابىرعاسىنىڭ شەتىنەن ءسال كورىنىپ تۇرعان موتوسيكلدى كوزدەدىم. كورىنىپ تۇرعان دوڭگەلەگى مەن ءرۋلدىڭ جارتىسىن كوزدەۋگە تىرىستىم. شۇرىپپەنى تاعى باسىپ جىبەردىم، الايدا نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ قيىن. وڭىمنان دا، سولىمنان دا، الدى-ارتىمنان دا زۋىلداپ جاتقان وق. موتوسيكلدىڭ دوڭگەلەگى مەن ءرۋلى كورىنبەي كەتتى. ەكىنشى موتوسيكل دە جوق.
ياعني، نەمىستەر شەگىنگەن بولار؟ وسىنى ويلاعانىمشا، كورشىم:
— جەكسۇرىندار، دەريەۆنيانى الدى! ەندى بەكەم بول! بەرى شىقپاسا جارار ەدى... فريستەر تۇنگى قاراڭعىلىقتان قورقادى.
اتىس ون مينۋتتان اسپادى. تاعى دا تىنىشتىق. الدىڭعى جاقتا بىرنەشە رەت مينا جارىلدى. ماعان كورشىم وسىلاي ءتۇسىندىردى.
— مينومەتتەن ۇرىپ جاتىر!
بۇل دا ۇزاققا بارمادى. وسىنداي تىنىشتىقتا نەلىكتەن نەمىستەر دەريەۆنيانى الىپ قويادى؟ ارينە، مەنىڭ كورشىم قاتەلەسىپ ايتتى.
ءبىزدىڭ قورعانىس شەبىمىزدىڭ ۇزىندىعى ءۇش ءجۇز مەتردەي جەرگە سوزىلدى. ول بەيىتتىڭ ارعى جاعىنان باستالىپ، دەريەۆنيانىڭ ءبىز جاتقان شەتىمەن تومەندەگى توعانعا ۇلاسادى. بۇتالار مەن ورمان اعاشتارىنىڭ تاساسىنان توعان كورىنبەيدى، ءبىراق كورشىم مازاسىزدانىپ قايتا-قايتا سول جاققا قاراي بەرەدى.
— ەستىلمەيدى...
— He ەستىلمەيدى؟ — دەيمىن مەن.
— وندا ءبىزدىڭ پەتەەروۆشىلار بار. تانكىگە قارسى قارۋ دەگەندى ەستىگەنمىن. ءبىراق از. ءتۇس كەزىندە ايتقان. قىرىقاياقتىلار باتارەياسى جەتۋى كەرەك.
نەمىستەر موسكۆاعا قاراي وتە الاتىن بىردەن-بىر جول توعاننىڭ جانىنان وتەتىنىن كورشىمنەن ءبىلدىم. جاقىن ماڭدا باسقا جول كورىنبەيدى. قىرىقاياقسىز قيىن سوعاتىن بولار.
— دەريەۆنيا شە؟
— جول دەريەۆنيا ارقىلى وتەدى. سودان سوڭ كوردىڭ بە، سولعا، توعانعا بۇرىلادى.
دەريەۆنيا ءۇنسىز. نەمىستەر بار دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى، وقتىڭ نە باسقانىڭ دىبىسى جوق.
كەشكى اسپاننىڭ ءسۇت تۇستەس بۇلتتارىنىڭ اراسىنان اي كورىنەدى. ونىڭ كۇلگىن ساۋلەسىمەن قار دا، وكوپ جانىنداعى سۋ-سۋ ءشوپ تە جىلت-جىلت ەتەدى. دەريەۆنيانىڭ شەتىندەگى قيسايىپ قالعان شارباقتىڭ جانىندا قوس شىرشا قاراۋىتادى. شىرشالار قيسايىپ وسكەن، توبەسى جۇلىنىپ قالىپتى. بالا كۇنگى ەرتەگىدەگى بيلەپ جۇرگەن ادامداردى ەلەستەتەردەي.
— دەريەۆنيادان ءارى، وڭ جاقتا ءبىر نارسە ورتەنىپ جاتىر. سارعىشقىزىل ۇشقىنداردان اسپان تىتىرەپ تۇرعانداي. بەيىت جاقتان وكوپقا قورعانىس شەبىندە بىزبەن بىرگە تۇرعان قىزىل اسكەرلەر ۆزۆودىنىڭ كومانديرى كەلىپ، داۋسى قارلىعا: «قالاي؟ ىشەكتەرىڭ جابىسىپ قالعان بولار؟» — دەدى مەنىڭ كورشىمە. سودان سوڭ «كۋحنيا ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ جاتىر»، — دەپ قۋانتىپ تاستادى.
— قىرىقاياقتىلار كەلدى مە؟ — دەدى كورشىم.
— ءبارى ويداعىداي!
— وندا ءومىر سۇرۋگە بولادى.
وقتا-تەكتە الىستان دىبىستار ەستىلەدى.
— تىنىشتالىپ كەلەدى، — دەدى كورشىم. — ءبىز دە دەم الامىز. ءبىز دەريەۆنيا كوشەسىنىڭ شەتىنە قاراپ جاتىرمىز. سول جاقتاعى توبەسى سابانمەن جابىلعان ءۇيدىڭ ەسىگى سىقىرلادى. تاعى ءبىر سىقىر ەتتى دە، ەسىك اشىلىپ، باسىندا قۇلاقشىنى بار قۇيتتاي ادام شىقتى، ءوزى جالاڭاياق، ۇستىندە جۇقا كويلەگى عانا بار.
— بالانى قارا! — دەپ تاڭداندى كورشىم. — مىنە، كەرەمەت! تىر جالاڭاش، قۇلاقشىن كيىپتى.
بالا جان-جاعىنا قاراپ الدى دا، باسقىشپەن تۇسە باستادى. ارتىنا قاراپ، شارباقتىڭ ەسىگىنە كەلدى.
— ءقازىر ماماسى ەمىن بەرەدى. سالقىن تيەدى عوي! قاراشى ءوزىن! — دەپ كورشىم ىزا بولدى.
الايدا ماماسى دا، باسقا دا كورىنبەدى. بالاقاي جولعا شىقتى دا، باقىرىپ جىلاپ قويا بەردى. ايدىڭ جارىعىمەن ەندى انىق كورىنەدى: ءۇش جاستىڭ شاماسىنداعى بالا.
— نە ىستەسەك ەكەن؟ ولتىرەدى عوي ونى! ولتىرەدى! — دەپ كورشىم جانى شىعىپ جاتىر.
باسقا وكوپتاردا دا بالانى بايقاسا كەرەك. كۇرسىنگەن، قورىققان دىبىستار ەستىلەدى: «جۇگىرسەڭشى، بالاقاي! كەرى كەت، كەرى! ۇيگە بار! سالقىن تيەدى!»
سونىڭ اراسىندا ارتيللەريا وق سەبە باستادى. ارتىنشا اۆتومات زىرىلداپ قويا بەردى. «بالاقاي ءبىز جاققا تۇرا جۇگىردى. جولمەن جۇگىرىپ كەلە جاتىر، ءوزى باقىرىپ كەلەدى.
— قارا، قارا! — دەپ كورشىم مەنى يىعىمەن ءتۇرتتى. بەيىت جاقتاعى وكوپتان بىرەۋ اتىپ شىقتى دا، بۇكشەڭدەپ تومەنگە جۇگىردى.
مەن ونىڭ كەۋدەشەسى مەن قارا قۇلاقشىنىن بايقاپ قالدىم. ياعني، ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءبىرى. ەتىگى بالشىققا تارتىلىپ جۇگىرىپ بارادى، بەيىت جاقتان: «توقتا!» دەگەن ايقايلار ەستىلەدى. ءبىراق ول جولعا قاراي جۇگىرە بەردى. كەنەت ۇشىپ ءتۇستى. جولعا ءبىر اتتام قالعاندا، الدىنان وق گۇرس ەتتى.
— ءولتىردى! شىنىمەن ءولتىردى مە! — ەندى كورشىمدى مەن مازالادىم.
الگىندە عانا بالا جۇگىرگەن جەردە ءتۇتىن بىقسيدى. باسقا تۇك جوق. مەنى جوتەل قىسىپ بارادى. جوتەلى نەسى؟ ءتىپتى توقتاتا الار ەمەسپىن.
— توقتاي تۇرشى سەن! — دەپ كورشىم قولىن سەرمەدى. — ول ءتىرى، قارا، ەڭبەكتەپ كەلەدى.
بالانى قۇتقارۋعا جۇگىرگەن جاۋىنگەر شىنىندا دا ەڭبەكتەپ كەلەدى. ءبىر كەزدە ورنىنان اتىپ تۇردى دا كەرى وكوپقا قاراي، جانۇشىرا جۇگىردى. قولىنداعى پيستولەتىن بايقاپ قالدىم، قۇلاقشىنسىز باسى كوزىمە ءتۇستى — شىنىمەن اكەم بە؟ سۇيتكەنشە تانىس ءمۇسىن جۇگىرىپ ءوتتى. ارينە، اكەم!
— سول، سول! — دەپ كورشىمە ايقايلادىم، ءبىراق مەنىڭ ايقايىم مەن كورشىمنىڭ داۋىسى جاقىنداعان موتور ۇنىنە كومىلىپ قالدى.
— تانكىلەر! گراناتا ازىرلەڭدەر! — دەگەن كوماندا ەستىلدى. بەيىت جاققا وتكەن اكەمدى ەندى كورە المادىم. قارسى الدىمىزدا دەريەۆنيا كوشەسىمەن الىپ تانكىلەر كەلەدى.
وت! اتىلدى! تاعى اتتى! باس تانك ءبىزدىڭ شەبىمىزدى اتىپ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان شۇباعان تانكىلەردىڭ گۇرىلى قۇلاقتى جارىپ بارادى. تاعى اتتى، سول جاقتان ۇردى. ەندى وڭعا بۇرىلدى. بىزگە تۋرا كەلە جاتقان باس تانك الگى بالاقايدى دا ولتىرگەن عوي.
— سەن نەمەنە، ەسىڭنەن تاندىڭ با؟ گراناتا بەر!
كورشىم ماعان ايقاي سالدى.
تانكىلەر كىلت بۇرىلىپ جولعا ءتۇستى. بىردەن بۇرىلىپ كەتتى! بۇيىرىندە قاپ-قارا كرەسى بار باس تانك الگىندە عانا ءتۇتىن بىقسىپ جاتقان جەردەن ءوتىپ بارادى. سوڭىنان ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، جوق، ونىڭ ورنىندا برونەترانسپورتەر، ودان كەيىن موتوسيكلشىلار وتريادى كەلەدى.
— گراناتا بەر دەدىم عوي! گراناتا! — دەپ ايقايلادى كورشىم، گراناتالاردى جول جاققا لاقتىرىپ جاتىپ.
مەن «ليمونكاعا» جارماسىپ، تانكىلەر كەلە جاتقان جاققا لاقتىرىپ جىبەردىم.
— نە ىستەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟! جاياۋلار جاققا تاستاساڭشى! بۇل گراناتا تانكىنىكى ەمەس قوي! — دەپ، ەكىنشى «ليمونكانى» كەزەي بەرگەنىمدە، كورشىم تاعى اقىردى.
شىنىندا دا! «ليمونكانىڭ» جارىلىسىنا تانكىنىڭ قىڭق ەتپەيتىنىن ويلاماپپىن. كورشىمدە تانكىنى قۇرتاتىن گراناتالار.
مەن ءۇشىنشى، ءتورتىنشى گراناتالاردى لاقتىردىم. سول ساتتە وڭ جاعىمىزدان كەرەمەت اتىس باستالدى.
— ايتپادىم با!؟ ءبىزدىڭ قىرىقاياقتىلار! باتارەيالار جۇمىس جاسادى! — كورشىم قۋانعاننان ۇشىپ كەتە جازدادى.
موتوسيكلشىلار جول بويىندا پىشىراپ كەتتى. الدىڭعى تانكىلەر مەن برونەترانسپورتەر ولاردى كىدىرتىپ تاستادى. تانكىلەر توقتاپ قالدى. باس تانكى جول جيەگىندە، جىندانعانداي، اجىلداپ اينالىپ تۇر. تاعى ەكەۋى الدىڭعىدان ءوتىپ كەتە الماي، دىرىلدەگەن كۇيى ءبىر ورىندا قالدى.
جول بويىندا نە بولىپ جاتقانىن ءتۇسىنىپ بولار ەمەس. اتىس، سناريادتان اتىلعان مەتالل ساتىر-سۇتىر ءتۇسىپ جاتىر. موتوسيكلدەر مەن اۆتومات وعىنىڭ ءۇنى. برونەترانسپورتەردىڭ ءتۇتىنى اسپانعا اتتى. نەمىستەر ايقاي سالىپ كوماندا بەرىپ ءجۇر.
— بۇق! ەڭكەي دەيمىن، كوردىڭ بە ءبىزدى كوزدەپ جاتىر!
كورشىمنىڭ ايقايىن ەستىپ ەڭكەيگەنمەن، وق پەن وتتىڭ اراسىندا ءبىزدى كىم، قاي جاقتان اتىپ جاتىر — ءبىلىپ تۇرعانىم جوق.
سول كەزدە بىرەۋ وڭ جاقتان مەنىڭ اتىمدى اتاعانداي بولدى. مەن بۇرىلىپ وڭعا ەمەس، ارت جاعىما قاراپ ەم:
— مۇندا كەل! بايقا، ەڭبەكتە! — دەگەن داۋىستى ەستىدىم.
— كىمگە ايتاسىز؟ ماعان با؟ — دەپ ايقايلادىم.
— ساعان، ساعان! بايقا، بايقا!
مەن ۆينتوۆكامدى قىسىپ، وكوپتان سەكىردىم دە:
— شاقىرعان سياقتى... — دەدىم كورشىمە بۇرىلىپ.
— جات، ميعۇلا! — دەپ كورشىم جان داۋسىمەن ايقاي سالدى، مەن بالشىققا جالپ ەتىپ قۇلادىم. ءدال سول ساتتە جانىمنان وقتار زۋىلداپ جاتتى. شىنىمەن مەنى كوزدەپ جاتىر ما؟
مەن بالشىقتىڭ ۇستىمەن ەڭبەكتەپ، ارت جاقتاعى وكوپتى ۆينتوۆكانىڭ دۇمىمەن قازا باستادىم. ەسكەرتكىشكە ۇساپ سەرەيىپ تۇرا كەلگەنشە، بىردەن وسىلاي ەتۋىم كەرەك ەدى.
وكوپتان وتە بەرىپ، تاڭەرتەڭ لەنينگراد تاس جولىنىڭ بويىندا وزىممەن قاتار جۇرگەن قارت ەسەپشىنىڭ اياعىنا ءسۇرىندىم. سۇيەمەلدەپ مەنى تىزەرلەپ وتىرعىزىپ:
— بولمايدى بۇلاي. جالاڭتوستىكتىڭ قاجەتى نە. قانە،بىرگە بولايىق، — دەدى جايمەن.
ءبىز ەڭبەكتەپ بەيىتكە قاراي جىلجىدىق. بەيىت توبەنىڭ ەڭ باسىندا، ول جاقتا دا ءبىزدىڭ ادامدار بار. ەندى ولاردى انىق كوردىم. بىرنەشە جاۋىنگەر نەمىستەردەن ادەيى جاسىرىپ قويعانداي ەكى جاعى بەيىت جانە تەرەكتەرمەن تاسالانعان جولدىڭ بويىندا تۇر.
— مەنى شاقىرعان كىم؟ — دەدىم بەيىتكە جەتپەستەن بۇرىن، قارت ەسەپشى ۇندەمەدى. ەستىمەدى عوي دەيمىن.
اكەم ىلعال ءشوپتىڭ ۇستىنە وڭ قولىن سوزعان كۇيى، قۇلاقشىنسىز، كەۋدەشەسىنىڭ ومىراۋى اعىتىلىپ جاتىر. قان ىشىنەن اعىپ جاتقاندا، قولى جانسىزى نەسى... مەن ەشتەڭەگە تۇسىنە المادىم.
— سەنبىسىڭ؟ مىنە... — دەپ ماعان كوزدەرى شاراسىنان شىعا جازداپ قارادى. — مىنە... سەنىڭ دە العاشقى سىناعىڭ... ءسابيدى ايتسايشى... قۇتقارا المادىم... قورقىنىشتى... بورىكتىڭ ىشىندە باسى عانا... دەنەسى جوق. اۋزى اشىلىپ جاتىر. سەن نەمەنە؟ قاپالانبا؟ مەن ءومىر سۇرەمىن. ماعان تەك سۋ بەرمەڭدەر. بولمايدى! — دەپ ەرنىن تىستەپ ىڭقىلدادى.
جانىمدا باتالون كومانديرى تۇرعان.
— نە ىستەۋگە بولادى؟ ا؟ — دەپ ونىڭ جەڭىنە جارماستىم.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، دوسىم، ءبارى دە رەتتەلەدى، ءقازىر زەمبىل اكەلەدى، سودان سوڭ دارىگەرلىك كومەك جايىن بىلەمىز. ەگەر دارىگەرلىك باتالون الىستا بولسا، ارتيللەريستەردەن ماشينا الامىز. سەن اكەڭمەن بىرگە كەتەسىڭ.
— ال اندا شە؟ — دەپ ۇرىس ءجۇرىپ جاتقان جاقتى كورسەتتىم.
— اندا دەگەن نە؟ — دەپ كومبات شاتىناي قالدى. — ايتتىم عوي اكەڭمەن كەتەسىڭ دەپ! تۇسىنىكتى! بولدى.
— مەن ول تۋرالى ەمەس...
— مەن سول تۋرالى! — دەپ قاتتىراق ايتتى دا، ءسال جۇمسارعان جۇزبەن: -نەمىستەردى توقتاتتىق. — بالاعا جۇگىرگەن كەزدە ەشتەڭە جوق ەدى، كەنەت جەتە بەرگەندە...
ءبىز سانيتارلىق ماشينامەن شارلاماعان جەرىمىز جوق، ءبىراق دارىگەرلىك باتالوندى تاپپاي قويدىق. بەيىتتىڭ جانىندا اكەمنىڭ جاراسىن تاڭعان داكە ابدەن شىلقىپ كەتتى، سونداي ايانىشتى كورىندى. اكەم قىرىلداپ اۋىر دەم العان سايىن، مەنىڭ دە جانىم شىعىپ وتىر.
— سەن ويلاما... مەن ساعان شىن ايتامىن، — دەپ كۇبىرلەيدى. — شىن ايتام — مەن ءومىر سۇرەمىن. سەن بىلەسىڭ عوي، مەن ونىڭ الدىندا كىنالىمىن... سەن... سەن جىگىتسىڭ... بالاعا جانىم اشيدى. وڭباعاندار. تانكىمەن ءسابيدى اتىپ...
— ءبىر نارسە جاساۋ كەرەك! بۇلاي بولمايدى عوي! — دەپ ماشينامىز باتىپ شىعا الماي جاتقاندا كابيناداعى شوفەرگە باردىم. — دارىگەر تابۋ كەرەك!
شوفەر كابينادان شىعىپ، شاناقتاعى اكەمە قارادى دا:
— مۇمكىن موسكۆاعا تارتارمىز؟ دۇرىسىراق بولار! كەشىكپەي لەنينگراد تاس جولىنا شىقتىق. ەندى تەزىرەك قالاعا جەتسەك ەكەن!
بەسىنشى تاۋلىك وتكەندە اكەمدى جەرلەدىك. ادامدى جەرلەۋدىڭ وسىنشا قيىنشىلىعىن مەن ويلاپ پا ەكەنمىن؟ كەزدەيسوق، كوشەدە تاپ بولعان ءبىر كەزدە اكەممەن قىزمەتتەس بولعان كىسى ەكەۋمىز ءتورت كۇن بويى بەيىتتەردى ارالادىق. اقشانىڭ دا، اقىلدىڭ دا كومەگى تيمەدى. ءۇش بولكە نان، ەكى جارتىلىق، ءبىر ايلىق تاماق كارتوچكاسى — ءبارى تاۋسىلدى.
اكەمدى نەمىس بەيىتىنە جەرلەدىك. نەمىس بەيىتىندەگى جۇزدەگەن نەمىس فاميليالارىنىڭ اراسىندا ەندى نەمىس ميناسىنان قازا تاپقان ورىس فاميليالى ادام جاتىر. راس، بۇل قاۋىمنىڭ باسقا، ورىسشا دا اتى بار. ۆۆەدەن تاۋلارى...
بىرنەشە كۇن ءوتتى. اسكەرگە قايتا ورالۋ تۋرالى ويىمنىڭ بەكەر ەكەنىن ءتۇسىندىم. ەكى تاۋلىك ىزدەسەم دە، ءبىزدىڭ ادامداردى تاپپادىم. اسكەري كوميسسارياتتا مەنى تىڭداعىلارى دا كەلمەدى. ءبىزدىڭ ەرەكشە باتالوندى جىبەرگەن پۋنكتتە كوڭىل جۇباتارلىق ەشتەڭە ايتپادى: باتالون بىت-شىت بولعان، ءتىرى قالعان جاۋىنگەرلەر ارمياعا قوسىلعان. ەگەر مەن سوندا ۆينتوۆكامدى ۇمىتىپ كەتپەگەن بولسام... ءيا، وندا باسقاشا بولار ەدى.
مەن باسپاحاناعا قايتا ورالدىم. جۇمىسسىز ساندالىپ جۇرمەس ءۇشىن كەلدىم. انامنىڭ موينىنا ءمىنىپ وتىرا المادىم. جۇمىس جاساماعانمەن، انام دونورعا قان تاپسىرىپ تاماققا قوسىمشا كارتوچكا الادى.
ءتۇن سايىن ءۇي توبەسىندەگى شارداقتا كۇزەتتە تۇرامىز. نەمىس سامولەتتەرى بۇرىنعىسىنشا تۇنىمەن موسكۆاعا شابۋىلدايدى. نەمىستەر قالاعا ءجۇز، ەكى ءجۇز، كەيدە، ءتىپتى، ءۇش جۇزدەگەن ماشينامەن توپ-توپ بولىپ كەلە جاتادى. ولارعا موسكۆا ماڭىندا جەردە دە، اۋەدە دە تويتارىس بەرەدى. امان قالعان «يۋنكەرستەر» مەن «حەينكەلدەر» قالا شەتىنە موسكۆا ماڭىنداعى ساياجايلارعا بومبا تاستايدى. اناۋ ءبىر كەزدەرى ورمان سىبدىرلاپ، وزەندەرى سىلدىرلاي اعىپ، ادامدار دەمالىپ جۇرەتىن موسكۆا ماڭى بومبالانۋدا. سوعىستىڭ ساناۋلى ايلارى وتكەندە بومبالار ول جەرلەردى ارسا-ارسا ەتىپ جىرتىپ كەتتى.
ءبىزدىڭ باسپاحانادا جاۋ باسىپ العان جەرلەر ءۇشىن ليستوۆكالار مەن گازەتتەر شىعارىلاتىن: سمولەنسكىنىڭ «رابوچيي پۋت»، بريانسكىنىڭ «بريانسكيي رابوچيي»، كالۋگانىڭ گازەتى، اۋداندىق گازەتتەر. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا «نەمىس باسقىنشىلارىنا ءولىم كەلسىن!» دەگەن سوزدەرمەن قاتار «وقى دا، جولداسىڭا بەر!» دەگەن جازۋ بولادى.
بۇل گازەتتەر روتاسيا ماشيناسىندا باسىلىپ جاتقاندا، ءبىز ءوزىمىزدى ءبىر ءتۇرلى، باسقاشا سەزىنەتىنبىز. موسكۆانىڭ ۇيرەنشىكتى وزگە گازەتتەرىن باسقانداعىداي ەمەس. بۇل گازەت-ليستوۆكالاردىڭ ءار سانى ەرەكشە ماڭىزدى. باسپاحانادان شىققان بويدا ول ليستوۆكالار مەن گازەتتەردى بۋما-بۋما كۇيىندە بىرنەشە ساعاتتان كەيىن نەمىستەر جايلاپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جەرلەرگە تاستاۋ ءۇشىن اسكەري ادامدار اەرودرومدارعا اكەتىپ جاتادى. بۇل ليستوۆكالار، گازەتتەر فاشيستەرگە دە جەتەدى عوي، دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ادامداردىڭ دا قولىنا تيەدى، ولارعا ورىس سوزىمەن قوسا ولاردى ۇمىتپايتىندار بار ەكەنى جايلى ءۇمىت پەن سەنىم اپارادى.
نەمىستەر ءۇشىن ءبىز ارنايى ليستوۆكالار باساتىنبىز. كوپتەگەن باسپاحانا جۇمىسشىلارى سەكىلدى، مەن دە نەمىس تىلىنە مىقتى ەمەسپىن. ءبىراق ليستوۆكاعا نەمىسشە عانا ەمەس، ورىسشا دا جازىلعان «پروپۋسك» دەگەن ءسوز كەرەمەت كورىنەتىن. ليستوۆكا قولىنا تۇسكەن نەمىس بىردەن بەرىلەدى. ليستوۆكالاردىڭ وسىنشا كوپ باسىلۋى، سوعىس جۋىق ارادا بىتەدى دەگەن ءسوز. مەن ەندى سوعىستىڭ اياقتالار كۇنى تۋرالى ويلايتىن بولدىم.
ون التىنشى قازاننىڭ وتكەنىنە باس-اياعى ەكى جۇما بولسا دا، موسكۆا ءدال سول كۇنگىدەي ەمەس، وزگەرىپ كەتتى. مالىمەتتەرگە قاراعاندا، مايداندا دا كوپ وزگەرىس جوق. نەمىستەر قالانى جارتىلاي قورشاپ الدى. قورعانىس جايى كۇن وتكەن سايىن قاتالدانا باستادى. سالقىن دا، اشتىق تا جاعادان الۋعا اينالدى.
ال، كوڭىل-كۇي شە! ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيى دەگەن ۇلكەن نارسە ەكەن. ءبىزدىڭ ادامدار، ەگەر بىرەۋ نەمىستەر موسكۆانى الۋى مۇمكىن دەسە، ونى دەرەۋ دۇشپانىنداي تالاپ ولتىرەر ەدى. ءبىراق ەشكىم دە بۇلاي ايتۋ تۇگىلى، ويلاعان دا جوق. ون التىنشى قازاننان كەيىن ورناعان تەمىردەي ءتارتىپ قالانىڭ ءومىرىن وزگەرتىپ جىبەردى.
كوپتەگەن مەكەمەلەر موسكۆادان كوشىپ جاتتى. سوندا دا قالعان ادامدار كوپ-اق. كوشىرىلگەن زاۆودتاردىڭ ورنىندا اۋەلى شەبەرحانالار، ءبىراز كۇن وتكەسىن سامولەتتەر مەن تانك، ماشينا مەن قارۋ-جاراق جوندەيتىن سەحتار جۇمىس جاساي باستادى. بۇرىنعى كونسەرۆ زاۆودتارى ەندى سنارياد، گراناتا، ال ءسۇت، ليموناد، سىرا قۇيىلاتىن جەرلەردە ورتەنگىش زات قۇيىلعان بوتەلكەلەر شىعارىلادى.
ورتالىق اۆتومات لابوراتورياسى سەكىلدى، كەرەمەت دەگەن عىلىمي لابوراتوريالار قاراپايىم اۆتومات تەتىكتەرىن جاسادى. جۇزدەگەن سىرت كيىم اتەلەلەرى ءبىر اي بۇرىن جابىلۋعا ءازىر بولسا دا، مايدان كيىمدەرىن تىگۋگە كوشتى. ىشكى كيىم، اسىرەسە، جىلى زاتتار جەتىسپەيتىن. قالادا ارميا ءۇشىن سىيلىق جيناۋ باستالدى. «مايدان ءۇشىن جىلى كيىم — جەڭىس كەپىلى». «سەن مايدانداعىلارعا سىيلىق جىبەردىڭ بە؟»، «وتاندى قورعاۋشىلار سەنىڭ قىزۋىڭمەن جىلىنادى!» دەگەن پلاكاتتار ءىلىندى. گازەتتەر ولەڭ جاريالادى:
جاۋىنگەر جاۋمەن الىسىپ،
تالىقسىپ كەلگەن كەزىندە،
جۇرگەندەي ەلمەن تابىسىپ،
جىلىنار سەندىك سەزىمگە!
سەزىمگە ءبىزدىڭ ورانىپ،
جىلىنار قىستا توڭعاندا.
اتتانار سوسىن ول انىق
الداعى جەڭىس جولدارعا.
حالىق كوميسسارياتتارى دا جۇمىس جاساپ جاتتى: تۇگەلدەي باسقا جاققا كوشىرىلگەن ولار بۇرىنعى ورىندارىنا قايتا كەلدى، اۋەلى جەكەلەگەن قىزمەتكەرلەر، سودان سوڭ بولىمدەرى.
جۇرت كۇندە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارادى، كەشكىسىن ۇيگە ورالادى. تەرەزەلەرىن قاراڭعىلايدى، كەشكى تاماققا ول-پۇلدى قورەك ەتىپ، سودان كەيىن تۇنگى كەزەكشىلىككە نەمەسە ۇيلەرىندە جاس بالالارى بولسا، مەتروعا بارىپ تۇنەۋگە كەتۋ ءۇشىن ورالادى. ترامۆاي، اۆتوبۋس، تروللەيبۋستار دا توقتاعان جوق. جەر استىمەن مەترونىڭ ىلعي دا ادامدارعا لىق تولى ۆاگوندارى زىرلاۋدا. كوشە قيىلىستارىندا سۆەتوفورلار جىمىڭداپ، ميليسيونەرلەر دە تۇرادى. كوشەلەر مەن بۇرىلىستاردا اسكەري تەكسەرۋشىلەر جۇرەدى. دۇكەندەردە كارتوچكاعا تاماق بەرەدى. جابىلماعان كينو، تەاترلارعا باس سۇعۋ قيىن ەدى: بۋفەتتەرىندە قىمباتقا بولسا دا كولباسا، ىرىمشىك قوسقان نان ساتىلادى!
انام قايتا جۇمىس جاسادى. حالىق كوميسسارياتىنا ورنالاستى. وندا كارتوچكاسىز سۋفلە بەرىلەدى ەكەن. بىرەۋلەر سۋفلە دەگەن تاماق ەمەس دەپ سوعادى. ءبىراق بۇل سوزدەر مەنىڭ ميىما كىرىپ-شىقپايدى. اشتىعىڭدى تەز باسىپ تاستايتىنى ءۇشىن مەن سۋفلەنى ۇناتامىن. باسپاحانا اسحاناسىنداعى كۇن سايىن جەيتىن ءبىر قاسىق بيداي كوجەدەن كەيىن سۋفلە دەگەنىڭ ماعان قول جەتپەس تاماق كورىنەدى.
بۇگىن انام تەلەفون سوعىپ، سۋفلە بار دەدى، سودان سوڭ كىشكەنە كىدىردى دە:
— ەرىنبەسەڭ مەنى قارسى الشى،—دەدى.
كەشكى جەتىگە تاياۋ، مەن نوگين الاڭى مەن رازين كوشەسىنىڭ بۇرىشىنا كەلدىم دە، حالىق كوميسسارياتىنا كىرە بەرىستە انامدى كۇتتىم. جۇمىس اياقتالۋىنا ەكى-ۇش مينۋت قالدى. كەلەسى ۇيدەگى راديودان... «ءۇشىنشى بەلگى موسكۆا ۋاقىتى بويىنشا ون توعىز ساعاتتا بەرىلەدى» دەپ حابارلاپ جاتىر.
مەنىڭ الدىمدا اۆتوبۋس، اۆتوماشينالاردىڭ كوگىلدىر جارىعىمەن كومەسكى جالت-جۇلت ەتكەن كەشكى كۇڭگىرت الاڭ، موسكۆادا ءالى قار جوق. كەيدە جاڭبىر ارالاس جاۋعانمەن سول بويدا ەرىپ كەتەدى. ءقازىر سالقىن، ءبىراق اۋا رايى ىلعال ەمەس. يلينسك سكۆەرىنىڭ جازىق بويىمەن اۋزى-مۇرنىنان شىققان ترامۆايلار ەرسىلى-قارسىلى اعىلۋدا.
راديودان «ۋاقىتتى تەكسەرۋدىڭ» سوڭعى ءۇشىنشى بەلگىسى ەستىلگەندە، انام دا شىقتى. ءدال سول ساتتە جان شوشىتار كۇشتى سوققىدان جەر دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى. قارا ءتۇتىن، وت پەن شاڭ يلينسك سكۆەرىن تىتىرەتىپ جىبەردى، شىڭعىرعان داۋىس، قيراعان تەرەزەلەر... نوگين الاڭىمەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان ەكى ترامۆاي اۋدارىلىپ، سكۆەرگە اۋناپ قالدى.
جاي جارىلىس پا، بومبا ما — نە بولعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى. ءبىز رازين كوشەسىمەن جۇگىرىپ وتىرىپ قىزىل الاڭعا بەتتەدىك.
— تەزىرەك، تەزىرەك، ۇيگە جەتەيىك! — دەيدى انام.
— وندا كەرى ءجۇرۋ كەرەك قوي. مۇندا نەگە كەلەمىز؟ انام توقتاپ:
— ءيا، ءيا، كەرى قاراي ەكەن عوي... — دەپ كۇبىرلەدى. نوگين الاڭىندا ىعى-جىعى حالىق. سول جاقتاعى سكۆەردەن جۇرگىزبەي جاتىر. ءبىز وڭ جاعىنان ءوتىپ، ارەڭ دەگەندە ەكى ءجۇز مەتردەي ۇزادىق.
كوپىر الاڭىندا قىپ-قىزىل قان، ادامدار! ءولىپ جاتقاندار، جارالانعاندار، تىرىلەر.
— پاپا، پاپاجان! كەتەيىكشى، پاپاجان! قورقام! وي، قانداي قورقىنىشتى، پاپا! — قىزىل گالستۋگى پالتوسىنان شىعىپ كەتكەن بالا ەسى شىعىپ ايقاي سالىپ تۇر. ول گالستۋگىن تۇزەپ، اكەسىن كوتەرىپ تۇرعىزعىسى كەلگەنمەن، ءالى جەتپەيدى. اكەسى تروتۋار ۇستىندە، تاماعىن وق قيىپ كەتىپتى.
قارت كەمپىر اۋىر دەنەسىن ارەڭ قوزعاپ، بەس-التى جاسار جارالى قىزدى — شاماسى نەمەرەسى بولار — كوتەرىپ بارادى.
— حايۋاناتتار دۇكەنى شە؟ اجە، تاسباقا اپەرەم دەگەنىڭ قايدا؟ ءوزىڭ ايتتىڭ عوي؟ — دەپ نەمەرەسى شىرىلدايدى.
شىڭعىرعان ادامدار — بالا، ەرلەر، ايەلدەر. ساۋلارى دا، جارالىلارى دا شىڭعىرۋدا.
— مەن جۇرە الاتىن ەمەسپىن، كەيىن كەتەيىكشى، — دەپ سىبىرلادى دا، انام مەنى جەتەلەپ الا جونەلدى.
ءبىز كەرى جۇگىرىپ، قىزىل اسكەرلەر قورشاۋىنان ارەڭ شىقتىق. سكۆەردى تۇگەل قورشاپ العان. سانيتارلىق ماشينالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى اعىلىپ جاتىر، ولاردىڭ دىبىسى سارناعان، ايقايلاعان ادام ۇنىمەن قوسىلىپ جاتىر.
— سوليانكا ارقىلى كەتەيىك، — دەپ انام مەنى ءالى جەتەلەپ كەلەدى.
سوڭىمىزدان سيرەنا ازىناپ قويا بەردى، ىلە ديكتوردىڭ داۋىسى ەستىلدى:
«ازاماتتار! اۋە دابىلى! ازاماتتار! اۋە دابىلى!» ءبىز ۇيگە تايانعاندا دا راديودان اۋە دابىلى جايلى تىنىمسىز حابارلاپ جاتتى. جۇگىرىپ جۇرگەن ءبىز عانا ەمەس، كوشەدە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بۇرىشىندا دا اۋە دابىلىنان قاشىپ ۇيلەرىنە جۇگىرگەن ادامدار. وسىنشا كۇشتى جارىلىس پەن كەشىگىڭكىرەپ حابارلانعان اۋە دابىلى ۇيرەنشىكتى ءتارتىپ پەن بەيقامدىقتى قۋىپ جىبەرگەندەي.
— ال، بيدون قايدا؟ — دەدى كەنەت انام.
— بىلمەيمىن.
ول قولىن سەرمەپ:
— ساداقا بولسىن! نە دەگەن سۇمدىق! — دەدى. قاقپا الدىندا «جەدەل كومەك» تۇر ەكەن. مەن ونى الىستان بايقاپ، اسىعا باسىپ كەلەم.
نە بولىپ قالدى؟
اق حالاتتى ادامدار زەمبىلدەردى ماشيناعا سالىپ ەسىكتەرىن جاۋىپ كەتتى.
— كەتتىك.
— نە بولدى؟
— نە بولسىن، — دەپ باسقا تۇرعىندارمەن قاتار تۇرعان ءۇي باسقارماسى ءۇمىتسىز كەيىپپەن قولىن سەرمەدى. — وسىنداي اقىماقتىق بولار ما! دابىلسىز، ەشتەڭەسىز! اياق استىنان!
— كىمدى اكەتتى، كىمدى؟ — دەپ، نە بولعانىن تۇسىنبەگەن مەن قايتالاپ سۇرادىم.
— سكۆورسوۆتى، سەنىڭ دوسىڭ ءبوريستى...
— بوريانى؟ قالاي؟
— شارداقتا قۇمدى بايقاپ ءجۇر ەدى. سول كەزدە... جارىلىس تولقىنى سوعىپ... ءبىز كەلگەنشە ول...
انام ەكەۋمىز ۇيىمىزگە كوتەرىلدىك. دالىزدە جىن ويناعانداي. سىلاقتار ءتۇسىپ قالعان. Ac بولمەدە تەرەزەنىڭ قورعانى سىنعان، اينەكتەر ەدەندە جاتىر. بولمەنىڭ ەسىگىن ارەڭ اشتىق، وندا دا بىت-شىت، جەل ۇلىپ ءجۇر. اينەگى قيراعان تەرەزە جاقتاۋى قيسايىپ قالىپتى.
— نيكولاي ستەپانوۆيچتى ەستىگەن شىعارسىزدار؟ — كورشى كەمپىر ەسىكتەن قاراپ، ءبىر ءتۇرلى كەيىپپەن سويلەدى. — الدە بىلمەيسىزدەر مە؟
— نە بولىپ ەدى؟
— وي، سۇراماڭىز!
مەن جۇگىرىپ نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ بولمەسىنە باردىم دا، نە بولعانىن قاپەلىمدە تۇسىنە المادىم.
— شكافتىڭ استىندا قالدى. بىلەسىز بە، شكافتىڭ استىندا، — دەپ ءتۇسىندىردى كورشى.
نيكولاي ستەپانوۆيچتە دەم جوق. كىتاپ تولى شكافتىڭ استىندا قالعان قارت ءولىپ كەتىپتى. بۇل شكافتا نيكولاي ستەپانوۆيچتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا مەن ساتۋعا جيناقتاعان، ءبىراق ساتىپ ۇلگەرمەگەن كىتاپتار دا بار.
شكاف قوزعالار ەمەس. اقىرى قالاي ەكەنى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر ورنىنان جىلجىتىپ، نيكولاي ستەپانيەۆيچتى سۋىرىپ الدىم. جانىندا داپتەر جاتىر. ءوزىنىڭ ولەڭدەرى جازىلعان داپتەر. مونشاقتاي تىزىلگەن جازۋ. ءوزىنىڭ جازۋى. كوزىمدى جۇگىرتىپ ەم، مەنىڭ اتىم مەن فاميليام جازىلىپتى. بۇرىن وقىماعان ولەڭ، ولەڭ جولدارىن دا شولىپ ءوتتىم.
قالقام، ەرتەڭ ويانادى ورماندار،
كەشىكپەي-اق ويانادى
بارلىعى.
بۇتالار دا ءالى-اق، ەرتەڭ قۇلپىرىپ،
ءبۇر اتادى،
نۇر قۇيادى ساناعا.
جازيرا بەل ديدارىندا كۇن تۇنىپ،
البىرايدى — گۇلگە اينالىپ بارا ما...
سوندا مەن دە — كوپتەن كۇتكەم ىنتىعىپ،
تارتىپ كەتەم — جەر جاناتتى دالاما.
ماعان ايتقانى ما؟ بۇل ولەڭدەردى نيكولاي ستەپانوۆيچ بۇرىن وقىعان ەمەس. مۇمكىن سوڭعى ولەڭدەرى بولار؟ سوڭعى!
بوريا سكۆورسوۆ... نيكولاي ستەپانوۆيچ... اناۋ سكۆەردە قىرىلىپ قالعاندار... ءبىر ساتتە وسىنشا ءولىم!
بۇل كەزدە مەن تاعى ءبىر ءولىم بولعانىن بىلگەنىم جوق. نەمىس تورپەداسى تۇسكەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇيىندە نيكولاي ستەپانوۆيچكە كەلىپ جۇرەتىن اقىلدى دا كوڭىلدى ادام، بەلگىلى دراماتۋرگ الەكساندر نيكولايەۆيچ افينوگەنوۆ قازا بولىپتى.
وسىنىڭ ءبارى ءبىر كەشتە — 1941 جىلعى 29 قازاندا، اكەمدى جەرلەگەننەن كەيىن التى كۇن وتكەندە بولعان ەدى...
ءبىز ءۇش كۇن بويى سولتۇستىك وزەن پورتىندا بارجىدان جۇك تاسىدىق.
قىس بولسا كەلىپ قالدى، ۇلگەرۋ كەرەك بولدى. اياز تۇسسە بولدى، سۋ قويماسى مەن كانال قاتىپ قالادى. ال بارجالار قىسقى كەمە جوندەۋ ورنىنا جەتىپ ۇلگەرۋلەرى قاجەت.
ءبىز كوپ ەمەس ەدىك: ءتۇرلى مەكەمەلەردەن جىبەرىلگەن قىرىق شاقتى ادام، ال جۇك تيەگەن الىپ بارجا ەكەۋ بولاتىن. تايعاناق تەمىر بارجالاردىڭ ءۇستى ادام ايتقىسىز سۋىق.
مەنى جانە تاعى ەكى جاس جىگىتتى باسپاحانادان وسىندا جىبەرگەندە، ءبىراز ادام قىزىعىپ قاراعان:
— وندا، تىم بولماسا، تاماقتارىڭدى تويعىزاسىڭدار. تەگى ازىق-تۇلىك نە جەمىس-جيدەك تۇسىرەتىن شىعارسىڭدار.
شىنىندا دا اشتىقتان كوزىمىز قاراياتىن.
ءبىراق سولتۇستىك پورتتا قارنىمىز قارىق بولاتىن ەشتەڭە جوق ەكەن. ءبىز بارجادان قاپ-قاپ تۇز بەن تىگىن فابريكاسىنا كەلگەن بۋما-بۋما ماتالار تۇسىردىك...
تاڭعى سەگىزدەن كەشكى سەگىزگە دەيىن جۇمىس جاسايمىز دا، سول پورتتا ۇيىقتايمىز: بىرەۋ ديرەكتوردىڭ بولمەسىندە، بىرەۋلەر دارىگەرلىك پۋنكتتە، كوپ تيراجدى گازەت رەداكسياسىندا.
مەنىڭ جولىم بولعان سەكىلدى — ەكى بارجانىڭ «البيون» دەگەن ادەمى اتى بار بىرەۋىندەگى شكيپەر كايۋتاسىندا ۇيىقتايتىن بولدىم. «البيون» دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ جۇرگەنىم جوق. ءومىر بويى كەپكەن بالىقتاي بارجىدا جۇرگەن ۇندەمەيتىن شكيپەر شال دا بىلمەيدى ەكەن.
كايۋتادا جىلى، قۇرعاق. اياز بەن جەل وتىندە كۇنى بويى سۋىق سورعان دەنەڭ كايۋتادا ءبىر راقاتتانادى.
تاڭەرتەڭ جانە كۇندىز ءبىزدى پورتتىڭ شاعىن اسحاناسىندا تاماقتاندىرادى.
كەشكىسىن شكيپەر ەكەۋمىز شاي ىشەمىز.
سيدور كۋزميچ ناندى سىندىرىپ، شوشقانىڭ مايىن كەسەدى، سودان سوڭ ەكەۋمىزگە شاي قۇيادى:
— تاماق ال!
نان مەن مايدى ءوزى جەيدى دە، ماعان شاي بەرەدى. مەن ىستىق شايدى ۇرتتاپ، كۇندىزدەن قالعان ناندى جەيمىن. شكيپەر اۋەلى ماي جاعىپ، سودان سوڭ ۆارەنە جاعىپ ناندى سوعىپ الادى. سويتەدى دە:
— جاتاردا كوپ جەگەن زياندى، — دەپ قويادى. سيدور كۋزميچ مەنىمەن كەشكە عانا بىرگە ىشەدى.
كۇندىز ءبىز جۇمىستا جۇرەمىز.
ءۇش كۇن ىشىندە مەن بۇل جايعا دا ۇيرەنىپ الدىم. ءتىپتى سيدور كۋزميچقا دا وكپەلەمەيتىن بولدىم. ول ءوز تاماعىن، مەن ءوز تاماعىمدى جەيمىن. ماعان جاتار ورىن مەن شاي بەرگەنى جامان با.
مەن شكيپەردى ۇستىمدەگى جاپ-جاڭا باتەڭكەم مەن اكەمنىڭ جۇننەن توقىعان مويىن ورامالىن مايعا ايىرباستا دەپ اينالدىرىپ كوردىم. شكيپەر كەلىسپەدى:
— ال مەنىڭ ەشتەڭەم جوق. نە بار مەندە؟ تاپقانىمدى ىشەمىن...
شكيپەردە نە بار ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىن: ماي بار، جارما بار، توسەكتىڭ استىندا 8-10 كيلوگرامداي بۇرشاق جاتىر.
— مەن سىزگە جاقسى زاتتار بەرىپ تۇرمىن عوي، — دەپ سيدور كۋزميچقا جالىنامىن. — جالىنامىن. كوپ بەرمەي-اق قويىڭىز، ازداپ ماي، ءبىر كيلو جارما، سودان سوڭ اناۋ بۇرشاقتان... باتەڭكەمدى نە ورامالىمدى الىڭىز.
مىندەتتى تۇردە تاماققا ايىرباستايمىن دەپ بۇل زاتتاردى انامنان ادەيى الىپ شىققام. پورتتا جۇمىس ىستەيمىن، ول جەردە كيىم الۋشىلار بولۋى مۇمكىن عوي دەگەم.
ءبىراق شكيپەر كونبەدى. بۇگىن تەڭىزدەگى ءومىرىمنىڭ سوڭعى كەشى. بۇگىن ءتۇن، ەرتەڭ ءۇش ساعاتتاي جۇمىس ىستەگەن سوڭ، ۇيگە قايتۋعا بولادى.
— سونىمەن، سيدور كۋزميچ، نە ايتاسىز؟ — دەپ شاي ىشكەسىن تاعى سۇرادىم.
شكيپەردىڭ جۇزىنەن مەيىرىم سەزىلگەندەي بولدى:
— قانە، كورسەتشى، وزىڭدە نە بار؟
باتەڭكەنى دە، ورامالدى دا ول بىرنەشە رەت كورگەن، دەگەنمەن ولاردى سيدور كۋزميچقا تاعى ۇسىندىم.
— قاراڭىزشى، جاقسى نارسەلەر عوي.
سيدور كۋزميچ ورامالدى الىپ مايشامنىڭ جارىعىنا ۇستاپ كوردى، باتەڭكەنىڭ بىرەۋىن سالماقتاپ ۇستادى دا، مەن ەندى شارۋا ءبىتتى دەپ ويلاعانشا:
— جوق، بولمايدى، — دەدى. — ازىق بەرە المايمىن. اقشا الاسىڭ با؟
جوسپارىم ابدەن ءبۇلىندى. ەرتەڭ ۇيگە بارا جاتقاندا جولاي ورتالىق بازارعا سوعىپ اقشاعا بىردەڭە قاراستىرماسام...
— قانشا بەرەسىز؟
— ءجۇز ەلۋ، — دەدى شكيپەر. — نەمەسە ەكەۋ.
كەلىسسەم بە ەكەن؟ مەن ەرتەڭ تەمىر پەشى قاقاپ تۇرعان ۇيىمە كەلەتىنىمدى، سودان سوڭ انام جۇمىستان ورالعانشا ءدامدى بىردەڭەلەر، مىسالى، بازاردان بيداي تابا السام، كوجە، نەمەسە كارتوپ ءپىسىرىپ ازىرلەپ قويۋدى ەلەستەتتىم.
ويلانىپ قالدىم: بازاردا كارتوپتىڭ كيلوسى ءجۇز — ءجۇز جيىرما، ال قىزىلشا — ەلۋ سوم. ياعني...
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى سيدور كۋزميچ. — ءوزىڭ عوي ال دەگەن!
— كەلىستىم...
— جارايدى. ۇيىقتايىق. ال ەرتەڭ...
ەرتەسىنە تاڭ سارىدەن جۇك تۇسىرۋگە كەتتىم. سيدور كۋزميچ ۇيىقتاپ جاتىر. «ۇيىقتاي بەرسىن، كەيىن كەلەرمىن»، — دەپ ويلادىم.
بارجاداعى جۇكتى تۇسكە قاراي بىتىردىك. مەن تاماققا بارماي «البيونعا» كەلىپ، شكيپەر كايۋتاسىنا ءتۇستىم.
— سيدور كۋزميچ، ءبىز بىتىردىك. مەن...
— ءيا؟
— اقشانى... ءسىز ماعان اقشا بەرەجاقسىز عوي.
— كوپ سويلەمە! — دەدى شكيپەر. — اقشانى مەن كەشە بەردىم عوي.
— قالاي كەشە بەردىڭىز؟
— سەن، نەمەنە، مەنەن ەكى رەت اقشا العىڭ كەلىپ تۇر ما! — دەپ ايقايلادى سيدور كۋزميچ. — بۇيتەتىن بولساڭ، مەن ءقازىر ميليسيا شاقىرامىن! قاراي گور ءوزىن!
...مەن موسكۆاعا قاراي جاياۋ تارتتىم. وكپەك جەل ورشەلەنە ءتۇسىپ، تاس جولدىڭ بويىنداعى قاردى بۇرقىراتىپ جاتىر. مەن جەلگە قارسى قالىڭ قارعا ومبىلاپ كەلەمىن. نيكولسك سەلوسى، تەمىرجول كوپىرى، ۆويكوۆ زاۆودى، تروللەيبۋس پاركى، «سوكول» مەتروسى — ءبارى ارتتا قالدى. قانشا ساعات ءجۇردىم ەكەن. ەكەۋ، ۇشەۋ؟
موسكۆادا قار قالىڭ ەكەن. ءۇيدىڭ توبەلەرىن، تروتۋارلاردى باسىپ قالىپتى. ونى مۇندا ەشكىم تازالامايدى. ماشينالاردىڭ دوڭگەلەگى، موسكۆالىقتار مەن مايدانعا بارا جاتقان سولداتتاردىڭ اياعىنا عانا ىلەسەدى. مايدانداعى جاعداي جامان ەمەس. موسكۆا تۇبىندە نەمىستەردىڭ سازايى بەرىلدى. موسكۆانىڭ اينالاسى نەمىستەردىڭ ولىگى مەن قيراعان تەحنيكاسىنان كورىنبەيدى.
لەنينگراد تاس جولىنىڭ جانە گوركيي كوشەسىنىڭ بويىندا اسكەرلەر كەتىپ بارادى. ۇلكەن قالا، بەينە توڭىپ جاتقانداي، قىستىڭ سالقىن تۇمانىنا ورانىپ تۇر. تەرەزەلەر قىمتاۋلى. كوشەلەردە ەڭكەيگەن، جۇزدەرى قاتۋلى ادامدار كەزدەسەدى.
مەن ۇيگە قاراڭعى تۇسكەسىن كەلدىم. شەشىنبەستەن، سالقىن پەشتىڭ جانىنا وتىرا كەتتىم.
انام جۇمىستان كەلىپ، پەشتى ءوزى جاقتى جانە تەزدەتىپ تاماق دايىندادى.
— اۋىرىپ كالعان جوقسىڭ با؟
مۇمكىن مەن شىنىندا دا اۋىرعان شىعارمىن؟
— جوق، — دەدىم مەن. — ازداپ شارشادىم. زاتتار مەن تاماق جايىن سۇراعان جوق. بۇعان دا شۇكىر.
مەن بىرنەشە ءتۇن بويى تۇسىمدە ايقايلاپ ءجۇردىم.
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى انام. — مۇمكىن، سەنى ۇرىلار، باندىلار قورقىتقان بولار؟ ايقايلايسىڭ، دوڭبەكشيسىڭ، — دەدى انام قىزارىپ، — كەشىر مەنى، ءتىپتى، بوقتايسىڭبا-اۋ...
1942 جىل
ءبىز كولحوز الاڭى مەن كولونچاۆكانىڭ ارالىعىنداعى ۆلاديمير كازارماسىنا قاراشانىڭ ءبىر تۇنىندە كەلدىك. كەلدىك تە جاس جاعىنان دا، ءتۇر جاعىنان دا ءار ءتۇرلى، ءبىراق «ومىرگە جولداما» اتتى فيلمدەگىدەي، ايتەۋىر بىر-بىرىنە ۇقساس اسكەرگە شاقىرىلۋشىلاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتىك. مەن بۇل كارتينانى سوعىسقا دەيىن ەسكى فيلمدەردى كورسەتەتىن كينوتەاتردان كورگەنمىن.
ەندى ءبىر تاڭقالارلىعى، ەرتەسىنە ۇستەرىنە فورما كيگەن اقىلدى بىرەۋلەر وسى حالىقتىڭ ىشىنەن ءجۇز ەلۋ تاقىر باستى «جوعارى» ءبىلىمدى، ياعني جەتى-سەگىز كلاستىق ءبىلىمى بارلاردى جيناپ الىپ، ەسىك الدىنا شىعاردى دا:
— ساپقا تۇر! — دەپ بۇيرىق بەردى.
بىزدە اسكەري كيىم جوق. جاقىندا عانا ساتىپ العان كەۋدەشەمنىڭ قالتاسىندا پوچتا جاشىگىنە تاستايتىن حات جاتىر. تومەنگى شەتىندەگى دالا پوچتاسىنىڭ ادرەسىن مەن وسى كازارمانىڭ ىشىندە وتىرىپ جازعانمىن. مۇنىڭ ءبارىنىڭ مەن ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزى بار. حات بىرنەشە سويلەمنەن عانا تۇرادى: «ەندى مەن دە اسكەردەمىن. جاقىن كۇندەردە ادرەسىمدى ساعان حابارلايمىن. بۇدان بىلاي ۇيگە جازۋدىڭ قاجەتى جوق».
العاشقى كوماندا ەستىلگەندە، حاتتى قالتاما سۇڭگىتتىم. حاتتى جازعانىم تاماشا بولدى.
مەنىڭ ويىمدى قۋاتتاعانداي، شاپشاڭ قيمىلدى لەيتەنانت:
— ءتۇزۋ تۇر! ءبىر بىردەن سانا! — دەپ بۇيرىق بەردى. ءبىز دە تەزدەتىپ جاتىرمىز. ەندى لەيتەنانت الگى قاھارىنان باسەڭسىپ:
— ال، جىگىتتەر، ەندى وڭ جاقتان تورت-تورتتەن ساپقا تۇرىڭدار، — دەپ ءتۇسىندىردى، ساپقا قالاي تۇرۋ كەرەكتىگى بىردەن ميىمىزعا قونا قويماعان بىزگە. — مىنە، وسىلاي، دۇرىس! العا ەمەس، ارتقا قاراڭدار.
تۇسىنە باستادىق.
— وڭعا! العا! — دەپ كوماندا بەردى.
كولوننا اۋەلى قاقپاعا قاراي، سودان سوڭ بۇرىلىسقا ويىستى.
كوشەدە ەداۋىر سالقىن ەكەن. باتەڭكەلەرىمىز قار باسقان تاس جولدىڭ بويىنداعى كەدىر-بۇدىرعا قاقتىعىسىپ، سىقىر-سىقىر ەتەدى. كوشەنىڭ تازالانباعانىنا ءبارى دە ۇيرەنىپ العان. وتكەن جىلى قار موسكۆادا بۇدان الدەقايدا كوپ بولىپ ەدى.
كوپپەن بىرگە قاتارلاسىپ ساپتا كەلە جاتسام دا، پوچتا جاشىگىن ىزدەپ كەلەمىن، ەكى كوزىم دالادا. قاراپ كەلەمىن، كەزدەسكەن جاشىكتىڭ ءبارىن ساناپ كەلەم: وڭ جاقتا بىرەۋى، ودان ارەگىرەكتە كوشەنىڭ سول جاعىندا، سودان سوڭ تاعى وڭ جاقتا... ءبىراق ساپتان شىعۋعا بولمايدى. كەيىنىرەك سالارمىن دەپ ءوزىمدى جۇباتىپ كەلەم. توقتاماي جۇرە بەرۋ مۇمكىن ەمەس قوي.
— سىزدەن سۇرايىن دەپ ەم، — دەدى جانىمدا كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرى سىپايى ۇنمەن.
سول جاقتاعى كورشىمە قارادىم. ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەگى الاباجاققا قاراعاندا، ول ەرەكشە كيىنگەن ەكەن: ادەمى تون، بىلعارى بورىك، قوڭىر باتەڭكە. كوزاينەك كيگەن، بەت-جۇزى جۇقالتاڭ، بالعىن.
— مەن ءسىزدى قايدان كەزدەستىرۋىم مۇمكىن؟ ءتىپتى تانىس سياقتىسىز. ءسىز پيونەرلەر ۇيىنە قاتىناسقان جوق پا ەدىڭىز؟
قاتىناسپايتىن مەن بە! قاتىناسقاندا قانداي جانە قاتارىنان بىرنەشە جىل. اشىلعان كۇننەن باستاپ! ءبىراق ول سوعىسقا دەيىن ەدى عوي. پيونەرلەر ۇيىنە بارماعانىما قانشا بولدى! جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن كەزدەستىردىم، ءبىراق ءوزىم بارعانىم جوق.
— بىلەسىز بە، مەن بۇرناعى كۇنى عانا باردىم. اسكەرگە باراتىنىمدى بىلگەسىن بارىپ شىعايىن دەدىم.
— كورشىم كىنالى جۇزبەن سويلەدى. — مەن دە اشىلعاننان بەرى قاتىسامىن، وتىز توعىزدان. كوركەم ءسوز ستۋدياسىندا. ءسىز بىلەتىن شىعارسىز ونداي ستۋديا بارىن؟ ول دا ءۇشىنشى قاباتتا...
مەن كورشىمنىڭ ءسوزىن تىڭداعان سايىن الىس بالالىق شاقتىڭ لەبىن سەزىنگەندەي بولدىم.
كۋرسك ۆوكزالى. ول دا باسقالار سەكىلدى، ادام كوپ گۋىلدەگەن ارانىڭ ۇياسىنا ۇقسايدى. ءبىراق ءقازىر، باسقا ۆوكزالدار سەكىلدى، ءتىپتى باسقاشا. مۇندا ادامدار كۇتەدى، قوشتاسادى — مۇمكىن، ماڭگىلىككە شىعار... كەتكەندەردىڭ ءبارى بىردەي ورالا بەرمەيدى عوي. ورالعانداردىڭ وزدەرىن ەرتەڭ نە كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز.
— ۆاگوندارعا! — دەگەن كوماندا ەستىلدى.
ءبىز جىلى ۆاگونعا جايعاسىپ الدىق. ەشكىم شىعارىپ سالعان دا جوق. سونىڭ ءوزى جاقسى!
ءبىز ءجۇز ەلۋ ەدىك. باياعىدان بەرى ەرلىك جاساۋدى ارمانداپ ەستەرى كەتىپ، جاۋدىڭ تالقانىن شىعارۋعا قۇلشىنىپ جۇرگەن موسكۆالىق ءجۇز ەلۋ بالا. ءبىز ريەۆوليۋسيا جايلى، ازامات سوعىسى جايلى جانە پاۆليك موروزوۆ جايلى جازىلعان العاشقى كىتاپتاردان باستاپ-اق كۇرەسكە ءازىر ەدىك. ءبىز «پيونەر پراۆداسىنداعى» ابيسسينيا مەن يسپانياداعى ۋاقيعالار تۋرالى ماقالالاردى دا وقىپ وسكەنبىز. حاسان كولى مەن حالحين-گولداعى ۇرىستاردى دا بىلەمىز... قىرىق ءبىرىنشى جىل دا باستالدى. مايدانعا اتتانۋدى قانشا كۇتۋگە بولادى!
ءبىزدى موسكۆا ماڭىنداعى شاعىن قالاعا، ونىڭ شەت جاعىنداعى مەكتەپ ۇيىنە اكەلىپ مونشاعا ءتۇسىردى، ءبيتىمىز جوق پا دەپ تەكسەردى، سودان سوڭ كيىم بەردى دە:
— ەندى سەندەر اير مەكتەبىنىڭ كۋرسانتتارىسىڭدار. ياعني، ارتيللەريالىق ينسترۋمەنتالدى بارلاۋ مەكتەبىندە وقيتىن بولاسىڭدار، — دەپ حابارلادى.
— قانشا وقيمىز؟ — دەدى بىرەۋ باتىلسىزداۋ داۋىسپەن. قاراسام، باعاناعى كوركەمسوز ستۋدياسىنان كەلگەن كوزاينەكتى بالا ەكەن. ول سۇراق قويدى دا، كوزاينەگىن ءسۇرتىپ، گيمناستەركاسىنىڭ ەتەگىن جوندەدى.
— قاجەت بولعانىنشا!
اير مەكتەبىنىڭ نە ەكەنىن ءبىز بىلمەيتىنبىز. ارتيللەريالىق ينسترۋمەنتالدى بارلاۋ دەگەن نە — ونى دا بىلمەيمىز. جۇزدەگەن عىلىمنىڭ تۇبىنە جەتكەندەي سەزىنىپ، مەكتەپتە مىڭداعان كۇنىمىزدى وتكىزگەندەي ابدەن جالىعىپ ءارى دانىشپانسىپ جۇرگەن ءبىز، ءتىپتى، قاراپايىم شىندىقتى بىلمەيدى ەكەنبىز. ماسەلەن، ءدال كوورديناتتارى بەلگىلى جاعدايدا تۇرعاندا عانا زەڭبىرەكپەن كوزدەگەن نۇكتەگە تيگىزۋگە بولاتىنى دا بىزگە قاراڭعى ەدى. ماقساتتى جەرگە تيگىزۋ ءۇشىن الدىمەن ول نۇكتەنى كوزدەۋ كەرەكتىگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە... ارتيللەريا شەبىنىڭ كوورديناتتارىن انىقتاۋ ءۇشىن جانە جاۋدىڭ وعىن دارىتپاۋ ءۇشىن ارتيللەريالىق ينسترۋمەنتالدى بارلاۋدىڭ بولاشاق قايراتكەرلەرى رەتىندە ءبىز اينالىسا باستاعان سوعىس قۇدايىنىڭ ميى دەگەندەي ءوز الدىنا تۇتاس عىلىم، ارنايى جۇمىس سالاسى بار بولىپ شىقتى!
مەن سول كۇنى موسكۆادا جىبەرە الماعان حاتىمدى پوچتا جاشىگىنە سالدىم. مۇنىم جاقسى بولدى. ايتپەسە، كەلەسى كۇنى قايتا جازعان بولار ەدىم. ەرتەسىنە ءبىزدىڭ تولىق ادرەسىمىزدى ايتتى. مايداننان حات جازام دەپ جۇرگەندە ادرەسىم، ءتىپتى، ماسقارا بولىپ شىقتى: موسكۆا وبلىسى، نوگينسك، پوچتا جاشىگى...
مەكتەپ جانىندا ورمان بار. ناعىز قاراعايلى ورمان. بيىك اعاشتار سىم ءتارىزدى ىزىڭدايدى. بۇتاقتان-بۇتاققا سەكىرگەن اق تيىندەر قاردى جەرگە ءتۇسىرىپ ءجۇر. ءاربىر سەكىرگەن سايىن ماناۋراي دەمالىپ الىپ، مۇزداق قاردىڭ بەتىندە قارعىپ ويناعان اپ-ادەمى بۇلتيعان نارتتاي سۋىقتورعايلاردى بەينە ايازدان قىزارىپ كەتكەن بە دەرسىڭ. اراسىندا جان-جاعىنا قاراپ قويىپ، قاناتىن تازالايدى، ءبىزدى كورگەندە جاقتىرماعانداي تۇرمەن جوعارى كوتەرىلىپ كەتەدى.
ءبىز بۇل ورمانعا كۇندە بارامىز. ارقامىزدا ءشيتى مىلتىق، پروتيۆوگاز، تەودوليتتەر مەن ستەرەوتۇربالار، بۋسسولدار. بەلىمىزدە — وق ءدارى. اياعىمىزدا — شاڭعى. ورماندا جاقسى بولعانمەن، بىزدىكى قىدىرىس ەمەس. ءبىز ءبىر ءتۇستى اسكەري فورما كيگەن ءجۇز ەلۋ بالامىز. ءجۇز ەلۋ گيمناستەركا، شالبار، شينەل. ءجۇز ەلۋ جاساندى تەرىدەن تىگىلگەن قۇلاقشىن-بورىك، ءۇش ءجۇز باتەڭكە، قولعاپ. بىزدە بەس وقۋ كلاسى، ون ۇيىقتايتىن بولمە، ءجۇز ەلۋ توسەك بار. مىنەز-قۇلقىمىز دا ءجۇز ەلۋ.
— نە دەگەن حالىق! — دەپ تاڭدانادى ءبىر كەزدە كونسەرۆاتوريانىڭ ءمۇعالىمى بولعان مەكتەپ باستىعى كاپيتان كاتونين. — ءار قايسىسى تۇرعان تۆورچەستۆولىق تۇلعا دەرسىڭ!
شىنىندا دا ءبىز تۇلعا ەدىك. بىرەۋمىز ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كىتاپ وقۋدى ۇناتامىز دا، ەرتەمەن توسەكتەن ارەڭ تۇرعىزادى. مەكتەپتەگى مەزى قىلعان ساباقتاردى قالعىپ وتىرىپ تىڭداۋعا ۇيرەنىپ كەتكەن ءبىرازىمىز مۇنداعى ساباقتا دا مۇلگىپ-شۇلعىپ وتىرامىز. ءۇشىنشى بىرەۋلەر... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ ارامىزدا ءبارى بار: كىتاپ وقىعىشتار، ۇيقىسىرايتىندار، ماماسىنىڭ ەركەلەرى، ايقايلاۋىقتار، ۇياڭدار، «ادىلەتتى» سۇيەتىندەر، — ءبارى دە جاقسى جىگىتتەر!
كۇن سايىن تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇردە وتەتىن ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ ۋستاۆىمەن تانىسۋ ەرەكشە تۇلعالارعا العاشقى سوققى بولىپ ءتيدى. قىسقاسىن ايتقاندا، ءوزىمىز «گۋبا» دەپ اتايتىن — ءبىزدىڭ گاۋپۆاحتامىز بوس تۇرمايتىن، ال جازا دەگەنىڭىز مۇيىزدەن شاشىلعان بايلىقتاي بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعادى دا تۇرادى.
ماڭىزدىلىعى جونىنەن بىرىنشىدەن كەم تۇسپەيتىن ەكىنشى سوققى سولدات اسحاناسىندا باستالادى. كۇن سايىن تابەتىڭ ويانىپ، № 1،2،3 پوستىلاردىڭ جانىندا قاقشيىپ كەزەكتە تۇرۋدىڭ ورنىنا اسحانادا قالىپ، قازانداردىڭ ماڭىندا تاماق پىسىرۋگە جازالانعىڭ كەلىپ تۇرادى.
اقىرىندا، ءۇشىنشى سوققى ءا دەگەننەن ەمەس، كەيىنىرەك، تۇتقيىلدان، كۇتپەگەن جاقتان اقىل-وي تۇرعىسىنان كەلەدى. جالپى العاندا ەرەكشە تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك اقىل-ويعا كەندە ەمەس بولىپ شىقتى، ەسكەرتۋ العاننىڭ جاقسى ەمەس ەكەنىن، كومانديرمەن كەرىسۋ — اقىماقتىق ەكەنىن، «گۋبادا» قىزدىرىنعاننان گورى، ءىشىڭ پىسسا دا، ساباقتا مۇلگىگەنىڭ نە جەرگىلىكتى ورماندا تەودوليت جۇرگىزگەنىڭ ارتىق ەكەنىن ەرەكشە تۇلعالار كۇن وتكەن سايىن تۇسىنە باستادى.
بۇلاردان ماڭىزدىراعىن دا ءتۇسىنىپ قالدى.
ەگەر سەن شىنىدا دا مايدانعا بارعىڭ كەلسە، قىڭقىلداي بەرمە — سولدات جۇگىن ارقالا دا سابىرمەن كۇت. سولدات جۇگىنە كەلەتىن بولساق، ول — ءشيتى مىلتىق، ساپەردىڭ كۇرەگى، پروتيۆوگاز، تەودوليت، بۋسسولدار نەمەسە ستەرەوتۇربالار — اركىمنىڭ ماماندىعىنا قاراي سوڭعى ەكەۋىنىڭ بىرەۋى بەرىلەدى.
ءبىزدى مۋشكەتەرلەر دەپ اتاعان جوق، دەگەنمەن ءوزىمىز ۇشەۋ ەدىك. فاميليالارىمىز تىزىمدە قاتار دا تۇرمايدى. الايدا، ساپتا قاتار جۇرەمىز، ساباقتا قاتار وتىرامىز، ۇيىقتاعاندا اياقتارىمىز ءتۇيىسىپ جاتادى. سوندىقتان ۇيىقتايتىن مەزگىلدە مەكتەپ بويىنشا كەزەكشى مەن ستارشينا بولمەمىزدى تەكسەرۋگە قالاي ەسىك جابىلسا سولاي ءبىز كوپشىكتەرىمىزدى ءتۇيىستىرىپ الىپ مىلجىڭ سوعاتىنبىز. «مىلجىڭ» دەگەن — مەنىڭ ءسوزىم. ۆولوديا «سالعىلاسامىز»، ساشا «اڭگىمەلەسەمىز» دەپ جۇمسارتادى. ءبىز دەگەنىم — ۆولوديا، ساشا جانە مەن. ساشا — ءوزىنىڭ سىرتقى تۇرىنەن كورىنىپ تۇرعانداي، ۇندەمەيتىن ۇيالشاق. ۆولوديا — كەرىسىنشە، مىعىم، قىزىل شىرايلى، كەسكىندى، كوڭىلدى جانە وزىنە سەنەدى.
— قانە، قانە، بالالار! ءبىز ولە قويمايمىز! — دەپ ول ارقامىزدان قاعىپ قويادى.
ول جۇرتتىڭ ءبارىن، ءتىپتى، كومانديرلەردى دە «بالالار» دەيدى. ءبىراق كوزدەرىنشە ەمەس، ارينە، سىرتتارىنان.
— ءبىزدىڭ بالالار بۇگىن قيمىلداپ جاتىر، — دەيتىن ول كومانديرلەر مەكتەپ باستىعىنىڭ كابينەتىنە جينالا باستاعانىن كورگەندە. — بىردەڭەنى سىپسىڭداسادى. باسقالار مايداندا ءجۇر! بۇلار جىلى جەرگە جايعاسىپ العان. بۇيرىق بەرەدى.
— ياعني سەن ءوزىڭ؟ بىزدەن ءبىر جاس كىشىسىڭ؟! — دەدى ساشا، اسكەري كوميسساردان قىرىق بىردە مايداندا بولعانىمدى ايتىپ، مايدانعا بولماسا دا، اسكەري مەكتەپكە جىبەرۋىن وتىنگەنىمدى بايانداپ بەرگەنىمدە. — ەكىنشى رەت ءوزىڭ بارعىڭ كەلدى! ال مەن سولاي ىستەي الار ما ەدىم دەپ ويلاپ وتىرمىن...
— ءوي، نەمەنە، ىستەي الار ما ەدىم دەگەن، — دەدى ۆولوديا.
— دۇرىس ىستەگەنسىڭ. قارنىڭ شۇرقىراپ ۇيدە وتىرعاننان وسىندا جۇرگەنىڭ ارتىق تا، جىلى جەر، سىي-قۇرمەت، تاماعىڭ توق دەگەندەي.
ەندى مەن ساشا مەن ۆولوديا تۋرالى ءبارىن بىلەمىن. تەك ساشانىڭ پيونەرلەر ۇيىندە كوركەم ءسوز ستۋدياسىنا بارىپ جۇرگەنىن، ال ۆولوديانىڭ سپورتپەن اينالىسىپ، وقۋشىلاردىڭ جەڭىل اتلەتيكا جارىستارىندا جۇلدە العاندارىن عانا ەمەس. ساشانىڭ اناسى بۇدان ءبىراز بۇرىن قايتىس بولعانىن، اكەسى اۆياسيا ينجەنەرى، وتكەندە ەكىنشى رەت ۇيلەنگەنىن، ەندى ساشانىڭ جاقسى وگەي شەشەسى بارىن، كەشىكپەي ءىنىسى نە قارىنداسى بولاتىنىن بىلەمىن. ال ۆولوديانىڭ ءىنى-قارىنداستارى جوق، اناسى جۇمىس ىستەمەيدى، اكەسى شارۋاشىلىق قىزمەتكەرى. جالپى مەن از با، كوپ پە — ايتەۋىر شاما-شارقىمشا بىلەمىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ ءومىربايانىمىزدىڭ ءوزى باي ەمەس: پاپامىز مىنانداي، انامىز مىنانداي، وسىمەن ءبىتتى.
— مەن سەنەن ءبىر نارسە سۇرايىن دەپ ەدىم... — ساشا مەنىمەن، ۆولوديامەن، ءتىپتى، باسقا بىرەۋمەن اڭگىمەنى وسىلاي باستايدى. ءوزىنىڭ ادەتى سولاي.
ول بىزدەن ۆوستوكوۆتى، پولونسكييدى، ۆەنيەۆيتينوۆتى، داۆىدوۆتى، گنەديچتى بىلەسىڭدەر مە دەپ سۇرايدى، ءوزى ولاردىڭ ولەڭدەرىن جاتقا سوعاتىن. مەن دە بىلەتىنمىن، نيكولاي ستەپانوۆيچپەن بىرگە تالاي وقىعام، ءبىراق ءبارى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى.
ۆولوديا اشىق مويىندايدى:
— تۇڭعىش رەت ەستىپ وتىرمىن. سودان سوڭ، بالالار، ومىرگە جاقىنداساڭدارشى! بۇگىن تۇسكى تاماققا نە بەرەدى ءوزى؟ مىنە، بۇل ىسكەر سۇراق. ال، گنەديچ دەگەن كىم؟ دۆوريان با، ياعني قارنى توق بولعان؟ قاناۋشى تاپ!
ءبىر كەشتە ساشا بىزگە داپتەرىن الىپ وقي باستادى:
— «ءسىزدىڭ جانارىڭىز مەنىڭ پروتيۆوگازىمنىڭ كوزىندەي، جارقىلدايدى، تۇنگى ۇرىس كەزىندەگى راكەتاداي، دۇنيەنى ساۋلەلەندىرىپ جىبەرەدى. ءسىزدىڭ نازىك ءۇنىڭىزدى كەزەكشىنىڭ «تاماققا»، «ۇيقىعا» دەگەن جانعا جايلى داۋسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. مەنىڭ ماحابباتىم 1930 جىلى جاسالعان تۇڭعىش وقتىڭ جىلدامدىعىمەن ازيمۋت بويىنشا ۇشادى دەپ ۇمىتتەنەمىن»...
— بۇل نە؟
— بۇل سولدات فولكلورى، — دەدى ساشا. — جاياۋ اسكەردىڭ حاتى دەپ اتالادى. قىزىق ەمەس پە؟ مەن مۇنى كوشىرىپ الدىم. كوشىرگەندە قاتە جىبەرىپپىن. ۇيات، ارينە. ءبىراق كەيىن ءتۇسىندىم...
— قاتە دەگەن نە، ءتايىرى! مىنە، وسىنداي ادەبيەت ماعان ۇنايدى! — دەپ قۋانىپ كەتتى ۆولوديا. — ماعان بەر، كوشىرىپ الايىن!
ءبىز ءبارىمىز دە قاتە جىبەرىپ جازاتىنبىز. جەتى، توعىز كلاستىق ءبىلىمىمىز بار. ەگەر ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىز بەن قابىرعا گازەتىنە جازعان ماقالالارىمىزدى، حاتتارىمىزدى مۇعالىمدەرىمىز كورسە عوي! الايدا، باقىتقا قاراي، بۇگىنگى مۇعالىمدەرىمىز ءبىزدىڭ ساۋاتىمىزدى تەكسەرمەيدى. تەك ءبىر كۇنى لەيتەنانت بۋنكوۆ مەنىڭ جازعان ۇزىن-شۇباق تۇسىنىكتەمەمدى وقىپ:
— ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ساۋاتتىراق جازاتىن ەدىك، — دەدى. ول مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن ەدى.
ءبىر كۇنى ۆولوديا، ساشا جانە مەن ۇشەۋمىز كوشەگە قاراۋىل قىزمەتىنە شىقتىق. مەكتەپ كۋرسانتتارى ءۇشىن بۇل ەداۋىر باقىت ەدى، ويتكەنى، ولار كومەنداتۋرالىق تاپسىرماعا جىبەرىلىپ جارىمايتىن. كوشە ءتارتىبىن باقىلاۋعا شىعۋ باقىتى زەنيتشىلەر مەن دەسانتتاردىڭ ۇلەسىنە تيەتىن. مايداندا بۇلاردىڭ كورمەگەنى جوق دەپ قالادا ولارعا وق پەن وتتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ءتىرى قالعان ادامدارعا لايىق قۇرمەتپەن قارايتىن.
ءبىز كەزدەسكەن كومانديرلەرمەن سالەمدەسىپ، سيرەك ۇشىراسقان سولداتتاردىڭ جانىنان ءۇنسىز وتە بەردىك. مەن بالالاردىڭ الدىندا كوزگە تۇسۋگە تىرىسىپ، اسىرەسە، ساشانىڭ كوزىنشە ادەبيەتتەن قۇرالاقان ەمەستىگىمدى بىلدىرگىم كەلىپ، گايدار بىزگە «بارابانشىنىڭ تاعدىرىن» قالاي جاتقا وقىعانىن، «جابايى يت دينگو» — دەگەن پوۆەسىنىڭ جازىلۋ تاريحى جايلى فراەرمان قالاي اڭگىمەلەگەنىن ايتا باستادىم. پيونەرلەر ۇيىنە يراكليي اندرونيكوۆتى تاكسيمەن الىپ كەلۋ ماعان تاپسىرىلعانىن، سودان سوڭ ونىڭ ءتۇرلى ادامداردى اينىتپاي سالىپ سويلەگەنىن سوقتىم.
— ال، مەن گايداردى الىستان عانا كوردىم، — دەدى ساشا. — تەگى ول سەندەرگە كەلە جاتتى عوي دەيمىن. بىزگە جازۋشىلار كوپ كەلمەيتىن.
— اتاقتىلاردان مەن كىمدى كوردىم؟ — دەپ قويدى ۆولوديا. — جالعىز سيولكوۆسكييدى عانا بولۋ كەرەك. ءيا، ءيا، كونستانتين ەدۋاردوۆيچي! گازەتتەگى پورترەتىن. كوردىڭدەر مە، مەن ولەڭ-جىردان اۋلاق ەمەسپىن. سەندەردىڭ گانيەۆيچتەرىڭنەن كەم ەمەس.
— گانيەۆيچ ەمەس، گنەديچ. قالاي ۇيالمايسىڭ؟ — دەپ ساشا تاس-تالقان بولدى.
— گانيەۆيچ، گنەديچ — ءبارى ءبىر ەمەس پە، بالالار! — دەپ كەلىستى ۆولوديا. — قاراڭدار، قىزدار كەتىپ بارادى — مىنە، بۇل — شارۋا!
ءبىز كينوتەاتردىڭ جانىنان ءوتىپ بارامىز. جۇرت تاراپ جاتقان. كەنەت...
— تۇرا تۇرىڭدار، — دەپ سىبىر ەتتىم بالالارعا، بەلدىگىمدى تۇزەپ قويىپ. ءسۇيتتىم دە كينودان شىققان توپ حالىقتىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتتىم. قىزدى قالاي قۋىپ جەتىپ، شينەلىنىڭ جەڭىنەن قالاي تارتىپ قالعانىم ەسىمدە جوق:
— ناتاشا!
— ال، ناتاشامىن. نەمەنە؟ — قىز ماعان تاڭىرقاي قاراپ، قولىن تارتىپ الدى.
ول ەمەس ەكەنىن سوندا عانا ءتۇسىندىم. سودان سوڭ قاراۋىلدا جۇرگەن سولداتتىڭ كىشى لەيتەنانتتىڭ جەڭىنە جارماسۋى سوراقىلىق قوي! نەگە؟ سەبەبى بۇل قىز باسقا، مەن بىلەتىن ناتاشاعا ۇقساس كورىندى ماعان! ءبىراق ول ناتاشانىڭ بۇل جەردە ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس، ول دەسانتتىق بولىمدەردە ەمەس، مايداندا بولاتىن.
مەن قىزارىپ كەتتىم:
— كەشىرىڭىز مەنى... ويلاپ ەدىم...
الايدا كەش قالىپپىن. قىز جالعىز ەمەس ەكەن. جانىندا كاپيتان مەن اعا لەيتەنانت بولىپ شىقتى.
— قاي بولىمنەنسىڭ؟ — دەدى كاپيتان، سودان سوڭ اقىرىپ قالدى: — قانە، دۇرىس تۇر! ءبولىمىڭنىڭ نومەرى؟
ساشا جۇگىرىپ كەلىپ، ارەڭ دەگەندە ماعان جاقىندادى. ءبىزدى كوشەدە جۇرگەندەر قورشاپ الىپ قىزىقتاپ تۇر.
— قولىنا قىزىل بايلاپ الىپتى. كەزەكشى سولدات بولدى عوي. سۇيتە تۇرا قىزعا جارماسادى، — دەدى بىرەۋى.
— ول كوشە ءتارتىبىن باقىلاپ ءجۇر، — دەدى ايەل داۋسى. — ءتارتىپ بۇزسا، كىمدى بولسا دا توقتاتادى.
اركىم ءار ءتۇرلى دولبارلار ايتىپ جاتىر.
مىنا اڭگىمەلەردى ەستىگەسىن، كاپيتان مەن اعا لەيتەنانت ابدەن قىزىنىپ كەتتى.
— قانە، ءجۇر بىزبەن! — دەدى كاپيتان.
— كەتتىك، كەتتىك، — دەپ اعا لەيتەنانت كۇرەكتەي الاقانىن مەنىڭ يىعىما سالدى. — بوقمۇرىندار! وسىندايلاردى قايدان جيناپ الادى!
— بوريا! مۇمكىن قاجەت ەمەس شىعار، — دەدى قىز، — ءوزىمىز دە...
— ناتاشەنكا، — دەپ كاپيتان سويلەتپەدى، — سەن ارالاسپا!
— سىزدەردىڭ پراۆولارىڭىز جوق، — دەپ ساشا العا ۇمتىلدى. — ءبىز قاراۋىلدا ءجۇرمىز عوي...
— ءا، سەن دە بار ما ەدىڭ؟ — بويى الاسا اعا لەيتەنانت سەرەيگەن ساشانىڭ جۇزىنە قارادى. — قانە، سەن دە ءجۇر! قورعاۋشى تابىلدى!
ءبىز قانشا قارسىلاسقانمەن، ەرۋگە تۋرا كەلدى. ايتپەسە جاعداي مۇلدە قيىنداۋى مۇمكىن عوي! مۇندايلاردىڭ الدىندا ءوزىڭنىڭ كىناسىز ەكەنىڭدى دالەلدەپ كور! جالعىز ءوتىنىشىمىز — ءبىزدى كومەنداتۋراعا اپارۋلارىن سۇرادىق. ياعني، باقىلاۋعا جىبەرىلگەن جەرىمىزگە. بۇل دا كومەكتەسپەدى.
— ۆولوديا قايدا وسى؟ — دەدىم جولاي ساشاعا.
— بىلمەي تۇرمىن سونى. جانىمىزدا ءجۇر ەدى، زارەسى ۇشىپ قاشىپ كەتكەن عوي.
ءبىزدى اۆياسيا دەسانتتارىنىڭ بريگاداسىنا اكەلدى، قىزىل اسكەر بيلەتىن، باتەڭكەمىزدىڭ باۋىنا دەيىن سىپىرىپ الدى دا، «گۋباعا» جاۋىپ قويدى.
«گۋبالارى» قاڭىراپ تۇر ەكەن. ساشا ەكەۋمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز قاراپ وتىردىق. ساشا كوزاينەگىن ءسۇرتتى دە:
— تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭە بولدى عوي، ا؟ — دەدى.
— ءيا، — دەپ كەلىستىم مەن دە. — اقىماقتىق بولدى.
— سەن بىلەسىڭ بە، — دەدى كەنەتتەن ساشا، — مەن قىزىعىپ وتىرمىن. ولاردى تۇسىنەمىن. دەسانتشىلاردى ايتام. ولاردىڭ كورمەگەندەرى جوق، ەندى كەلىپ ءوزىمىزدىڭ قالادا... ءبىز، ءتارتىپ ساقتاۋشىلار! كۇلكىلى! سولاي ەمەس پە؟
ساشا فيلوسوف بولاتىن، ويلانۋدى، پىكىر ايتۋدى ۇناتادى. مۇندايدا مەن وعان ەشتەڭە ايتا المايمىن.
— سولاي شىعار...
ول كوزاينەگىن الىپ، تاعى ءسۇرتتى. سودان سوڭ:
— مەن سەنەن سۇراعىم كەلىپ ەدى... سەن... قالاي دەسەم ەكەن... سەنىڭ بىرەۋىڭ بار ما؟.. كىمدى سۇيەسىڭ؟ — دەدى.
مەن ءۇنسىز باسىمدى يزەدىم.
— وتە سۇيەسىڭ بە؟ شىنىمەن؟
— وتە...
ءوزىم، شاماسى، ناعىز مىلجىڭ بولىپ شىقتىم عوي دەيمىن.
ناتاشا جايلى ۇزاق سويلەدىم. مەنىڭ اڭگىمەم بويىنشا، ناتاشا ماعان عاشىق، مەنىڭ ەركەككە ءتان سابىرلىلىعىمنان ازاپ شەگەدى، مەنسىز ءومىر سۇرۋگە جوق بولىپ شىقتى. مايداننان ءجيى-جيى حات جازىپ تۇرادى...
ساشا بۇرىن مەنەن بۇل جايلى سۇراعان ەمەس. مەن دە ودان سۇراۋعا ۇيالاتىنمىن.
ەندى ساشانىڭ ءوزى ايتتى:
— ماعان دا ءبىزدىڭ ستۋدياداعى ءبىر قىز ۇنايتىن. ارينە، ول ەشتەڭە سەزگەن ەمەس. كەيىننەن ونىڭ ۆەنكا حولوديلينمەن سۇيىسكەنىن ءبىلدىم. مىنە، مۇنداي دا بولادى...
ەرتەمەن كەزەكشى بىزگە قويمالجىڭ بالىق سورپاسى مەن ءبىر-بىر ۇزىمنەن نان اكەلىپ بەردى.
— كۇش جيىپ الىڭدار، جىگىتتەر، — دەپ كۇلىمسىرەدى. قارنىمىز اشىپ وتىرعان. ەكەۋمىز دە كوتەلوكقا باس قويدىق. قاسىق بەرمەدى: ۇمىتىپ كەتتى مە، الدە دەسانتتار «گۋباسىندا» قاسىقپەن تاماق ىشۋگە بولماي ما. سودان سوڭ كەشەگى اعا لەيتەنات كەلىپ، كۇتپەگەن جەردەن جىلى شىراي ءبىلدىرىپ، قامقورسي سويلەدى:
— Heci بار، بالالار. قالىڭدار. بىزدە ءبولىم عوي. سەندەردە نە: ۆينوكل قاراۋ. ءبىز ەرتەڭ قايتا جاساقتالامىز، سودان سوڭ ىسكە كىرىسەمىز. دوكۋمەنت جاعىن قاتىرىپ بەرەمىز — قالانىڭ كومەندانتى ءوزىمىزدىڭ ادام. ال مەكتەپ باستىعىمەن كەلىسەمىز.
ءبىز ءۇنسىز بىر-بىرىمىزگە قارادىق. مۇمكىن دۇرىس تا شىعار؟
اعا لەيتەنانت ءبىزدىڭ ۇندەمەگەنىمىزدى كەلىستىگە جورىپ، قۋانىپ كەتتى:
— مىنە، دۇرىس. سەندەر اقىلدى، جاۋىنگەر بالالارسىڭدار! كورىنىپ تۇر. وكىنبەيسىڭدەر. بۇگىن ءبىز سەندەردى سەكىرتىپ جاتتىقتىرامىز. سامولەتتەن سەكىرىپ كورىپ پە ەدىڭدەر؟
ءبىز تاعى بىر-بىرىمىزگە قارادىق.
— جوق. مادەنيەت پاركىندەگى مۇنارادان سەكىردىم، — دەدىم.
— ول تۇك ەمەس. العاشقىدا كۇردەلى بولمايدى، — دەپ اعا لەيتەنانت جۇباتا سويلەدى. — جايىمەن كىدىرىپ سەكىرۋ، بارىنەن كوزدەگەن جەرگە ءدال ءتۇسۋ قيىنداۋ. ال، جالپى سەكىرۋ وپ-وڭاي...
اعا لەيتەنانت بىزگە سەنىممەن، كۇلىمدەي قارادى.
— ال، كەشە، بالالار... اشۋلانباڭدار كاپيتان ەكەۋمىز ەپتەپ... وزدەرىڭ تۇسىنەسىڭدەر عوي، قىزۋلاۋ ەدىك. ونداي-ونداي كىمدە بولمايدى!
بۇل كۇنگى وقيعالار كوزدى اشىپ جۇمعانشا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوتىپ جاتتى. ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىزدى ەشقانداي جاتتىعۋسىز پاراشيۋتتان سەكىرۋ ءۇشىن اۋەگە كوتەردى، ەسكى ترامۆاي سەكىلدى سەلكىلدەگەن «دۋگلاس» اەرودرومنان ءبىر اينالعاندا، ەسىكتى اشتى دا:
— سەكىر! — دەدى.
ءبىز قورقىپ نە قۋانىپ ۇلگەرمەستەن، وزىنەن ءوزى جايىلعان پاراشيۋتتىڭ استىنان ءبىر-اق شىقتىق.
جەرگە تۇسكەن سوڭ، ءوزىمىزدىڭ ءتىرى ەكەنىمىزدى سەزدىك. تاعى دا اۋاعا كوتەرىلدىك، ەندى ەكەۋمىز ەمەس، ءوزىمىز سەكىلدى ون شاقتى بالامەن بىرگە. قىزىق بولعاندا — بالالاردىڭ بىرەۋى قورىقتى، ونى سامولەت ەسىگىنەن يتەرىپ تە شىعارا الماي قويدى. ءبىز ويلانباستان جانە امان-ەسەن قاردىڭ بەتىنە تۇستىك. بىزگە ۇنادى.
تۇسكە قاراي ءبىزدى ىزدەپ لەيتەنانت بۋنكوۆ كەلدى.
— جولداستار، سەندەر مازاسىزدانباڭدار. بۇلار مىنا ىستەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن بولادى. پروتوپوپوۆ كەشە بىزگە ءبارىن ايتتى. بۇلاردىڭ ازداپ ءىشىپ العانى دا انىقتالدى...
ءبىز ۇيگە، مەكتەبىمىزگە ورالعاندا، بۋنكوۆ ءبىزدى كاپيتان كاتونينگە اپاردى. بۋنكوۆ قالاي بولعانىن بايانداپ بولعانشا، ءبىز مەكتەپ باستىعىنىڭ الدىندا، كۇناhap ادامداي، يىعىمىزدان سۋ كەتىپ، تۇرا بەردىك.
— بالالارعا سەنۋ كەرەك، — دەدى اقىرىندا بۋنكوۆ، اناۋ پالەندەي ەشتەڭە دەمەسە دە. — سەنۋ كەرەك جانە تەكسەرۋ دە كەرەك، ارينە. ءبىراق مىندەتتى تۇردە سەنۋ كەرەك.
ءبىزدى ەشكىم ۇمىتپاپتى، ىزدەپ مازالارى كەتىپتى، قالانى اياعىنان تىك تۇرعىزىپتى. ال، ءبىز... ءبىزدىڭ دەسانتشىلاردا قالعىمىز كەلگەنىن ەشكىم سەزبەسە دە، ءوزىمىز ءبىر ءتۇرلى قىسىلىپ تۇردىق.
— بالالار، ويدا جوقتا بايلانىسىپ قالعاندارىڭدى-اي! — دەپ ۇيىقتار الدىندا توسەگىمىزدە راقاتتانا كەرىلىپ جاتقان ساشا ەكەۋمىزگە ۆولوديا ءتىل قاتتى. — ال، مەن سەندەردى كورگەن بويدا قاراۋىل بولمەسىنە تارتتىم. وسىلاي دا وسىلاي، مەكتەپ باسشىسىنا حابارلاۋ قاجەت دەدىم. سودان سوڭ مەكتەپكە كەلىپ، بۋنكوۆقا دا ەمەس، بىردەن كاتونينگە كىردىم. بۋنكوۆتى شاقىرتقان سول. مەن بولماعاندا، «گۋبادا» ارقالارىڭدى ءبىراز كۇنگە قىزدىراتىن ەدىڭدەر...
ءبىز تاعى دا ءار ءتۇرلى تاڭىرىپقا اڭگىمە سوقتىق، سول كەزدە ۆولوديا:
— بالالار، تەگى ماعان دا كومسومولعا وتەتىن ۋاقىت بولدى-اۋ دەپ ويلاي بەرەم. قالاي قارايسىڭدار؟
— ارينە، ۋاقىت بولدى، — دەپ كەلىستىم مەن.
— سەندەر ماعان كەپىلدەمە بەرەسىڭدەر مە؟ مەن بۋنكوۆقا ايتىپ ەم، ول قولدايدى.
— مەن بەرەمىن، — دەدىم مەن. — ارينە، بەرەمىن.
-ساشا ۇندەمەي قالدى.
— ساشا، سەن شە؟ — دەپ سۇرادى ۆولوديا.
— مەن بە؟ بەرەتىن شىعارمىن.
— مىنە، جاقسى بولدى، بالالار، — دەپ قۋاندى ۆولوديا. — سەنىمدەرىڭە راقمەت! ال مەن اقتاۋعا...
«وڭتۇستىك-باتىس جانە دون مايداندارىنىڭ اسكەرلەرى ستالينگراد تۇبىندە باتىل قارسى شابۋىلعا شىقتى»...
راديو مەن گازەتتەر قۋانتا باستادى.
«سوعىسقا ءبارىمىزدىڭ ەتىمىز ۇيرەنىپ كەلەدى. ەرتەلى-كەش جۇمىستامىن. ءبارى دە جاقسى. قاپالانبا. تەك قاڭىراعان ۇيدە تۇندە قيىن-اق. ءقازىر ءوزىمىزدىڭ ۇيدە دە ەمەس، نيكيفوروۆتار تۇرعان ۇيدە تۇرامىز. نوننا ەسىڭدە مە؟ ولار ەۆاكۋاسيادا عوي. قالعاندارىمىزدى تومەنگى قاباتتارعا كوشىردى. ساقتىق ءۇشىن عوي. مايدان حابارلارى قۋانتىپ ءجۇر. ءبارى تەزىرەك بىتسە ەكەن. سەن نەگە حات جازبايسىڭ، تاماقتارىڭ قالاي؟ بوس مەزگىلدە نە ىستەيسىڭدەر؟ پيونەرلەر ۇيىندەگى دوستارىڭنان حات الىپ تۇراسىڭ با؟ الگى ءبىر مايدانعا كەتكەن قىز، اتى ناتاشا ما ەدى، حات جازا ما؟..»
ول ماعان حات جازبادى. ءتىپتى، مەنىڭ العاشقى حاتىما دا جاۋاپ بەرگەن جوق.
ۇيدەن حات كۇنارا، كەيدە كۇندە كەلەدى. مەن دە اناما جازىپ تۇردىم. سودان سوڭ ناتاشاعا سيرەك جازۋعا تىرىستىم.
— قويسايشى ءوزىڭ سونى! — ۆولوديا مەنىڭ ىلعي لەنين بولمەسىندەگى وزىمە كەلگەن حاتتاردان باسقا ءبىر حات كۇتەتىنىمدى بىلەتىن. — ايەل زاتى ءۇشىن باسىڭدى قاتىرىپ... ونىڭ ۇستىنە ءوزى اسكەردە جۇرسە! ءوزىڭ كورىپ ءجۇرسىڭ عوي ولاردى... سەنىمەن ءىسى جوق بولار!
مەن شىنىندا دا كورىپ ءجۇرمىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مەنىڭ كورگەنىم بىرەۋ: كينوتەاتردىڭ جانىنان كاپيتان مەن اعا لەيتەنانتتىڭ قورشاۋىندا كەتكەن باسقا ناتاشا. ۇشەۋى دە كوڭىلدى. مەنىڭ ناتاشام دا سولاي جۇرگەن بولار. ماعان حات جازباۋى دا سوندىقتان...
دەمالىس كۇنى ۆولوديا ەكەۋمىز قالاعا شىعۋعا رۇقسات الدىق.
— بۇگىن سەن مەنىمەن بولاسىڭ! — دەدى ۆولوديا. — ءبىر ۇيگە بارامىز...
— بىلەسىڭ بە... ساشا دا كەزەكتە...
مەنىڭ بارعىم كەلمەي تۇر. دەگەنمەن كەتتىك.
توقىما كومبيناتىنىڭ جانىنداعى تار ۇيدەن كارتوپتىڭ، تۇزدى بالىقتىڭ، جۋانىڭ، ءاتىردىڭ جانە بەلگىسىز نارسەلەردىڭ ءيسى شىعادى.
— مەن ساعان ايتتىم عوي: قىزدار دەگەن — مىنەكي!— دەپ ۆولوديا باس بارماعىن شوشايتتى.
ءازىلقوي ۆولوديا قىزدارمەن تەز ءتىل تابادى ەكەن. تەگى ەكەۋمىز تۇڭعىش رەت ءبۇيىرىمىز شىعا تويدىق. ءۇش بوتەلكەدەي ادامنىڭ قۇسقىسى كەلەتىن بىردەڭە ىشتىك.
— سەن نەگە ماعان بۇلاي قارايسىڭ؟ ادەمى ەمەسپىن بە؟
قىز ماعان قارادى — دوڭگەلەك جۇزىندە شەشەك داعى بار، قىسىق كوز، قاسىن قاپ-قارا ەتىپ بوياپ قويعان.
— ءوزىڭ سۇيىسە المايسىڭ، — دەپ مۇڭايدى ول. سودان سوڭ: — باسقا بىرەۋ جايلى ويلاپ وتىرسىڭ با؟ مەن دە سەن تۋرالى ويلاپ وتىرعانىم جوق... ءبىراق ول جوق... قازا تاپقان.
ءوزىڭ دايىندالۋعا بەرىلەتىن ساعاتتاردان ارتىق ەشتەڭە جوق!
سىرتتا بوران. دالادا قانشالىقتى سالقىن ەكەنىن بىلەمىز. كۇنبە-كۇن تاڭەرتەڭگى ساعات التىدا كويلەكشەڭ دەنەشىنىقتىرۋعا دالاعا شىعامىز. ءدال قازىرگىدەي تاس قاراڭعى ءارى سالقىن بولادى. ال، كلاسىمىز جىلى. سىرتتا بوران ۇلىپ تۇرعاسىن، ىشتە ودان سايىن جىلى سەكىلدى كورىنەدى. ءبىز گيمناستەركالارىمىزدى شەشىپ، راقاتتانىپ وتىرمىز. جاعامىزدى تىكتىك.
ءوزىڭ دايىندالۋعا بەرىلەتىن ساعاتتار، بىلاي قاراعاندا، ماعىنالى وتكىزىلۋگە ءتيىس. وتكەن ماتەريالداردى قايتالاۋ، قارۋ-جاراعىڭدى تاعى دا تەكسەرىپ قويۋ، كيىمدەرىڭدى رەتتەۋ ءۇشىن بەرىلەدى.
الايدا بۇل — ءوزىڭدى باسقا ۋاقىتتاعىدان گورى ەركىن سەزىنەتىن كەز. ىشكى جانە باقىلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ ۋستاۆىنان باسقا، كونان دويلدى، شپانوۆتىڭ «العاشقى سوققى» دەگەن كوپ تاراعان رومانىن نەمەسە ۆاسيليەۆسكايانىڭ «كەمپىرقوساعىن» وقۋعا، ءجاي وزىڭشە اڭگىمە سوعۋعا بولادى.
سودان سوڭ ول جايلى ويلاۋعا بولادى.
قيال — ۇلى نارسە! مەن ونىڭ ماعان دەگەن ماحابباتىن، ونىڭ ويلارىن، ءۇمىتىن، ءتىپتى، ماعان جولدانباعان حاتتارىن قيالدايمىن. ءوزىڭدى دايىنداۋ ساعاتتارى! قيالداۋدىڭ، ءوزىڭدى ءوزىڭ تالداۋدىڭ، كەيدە ءوزىڭدى-وزىڭ تۇككە تۇرعىسىز دەپ سانايتىن ۇلى ساعاتتار!
گازەتتەر مەن راديو مايداننان قۋانىشتى حابارلار جەتكىزدى — بۇل تراگەديا! بۇل، ارينە، قۋانىش قوي، ءبىراق ول جەردە ءبىزدىڭ بولماۋىمىز — تراگەديا. كوڭىلسىز حابارلار كەلىپ جاتاتىن جاقتا تاعى دا ءبىز جوقپىز، ول سول جەردە ءجۇر. باسىڭنان شىقپاي قوياتىن ويلاردان قۇتىلۋ ءۇشىن جاعاڭدى قايتا-قايتا تىگىپ، مىلتىعىڭدى دا تازالاي بەرەسىڭ...
جاڭا جىل قارساڭىنداعى وسىنداي ءبىر كەشتە مەكتەپتە كۇتپەگەن جەردەن كوماندا بەرىلدى:
— تۇرىڭدار!
ءبىز بولىمشە، ۆزۆود، باتارەيا بويىنشا ساپقا تۇرىپ، ەكىنشى قاباتتاعى زالعا تۇستىك. مۇندا باستىقتىڭ ءبارى جينالىپتى. ولاردان باسقا يىقتارىندا قارا سىزىقشالارى بار، بەيتانىس كومانديرلەر بار ەكەن. ارتيللەرياشىلار!
ءبىز «تىك تۇر» دەگەن كوماندا بويىنشا قاتارلاسىپ تۇردىق.
كەزەكشى لەيتەنانت بۋنكوۆ باستىققا ءبىزدىڭ تۇرعانىمىز تۋرالى باياندادى.
— ەركىن تۇرىڭدار! — دەدى كاپيتان.
مەكتەپ باسشىلارى بەيتانىس كومانديرلەرمەن قاتار ءجۇرىپ، بىزگە قاراپ قويىپ، ءوزارا اڭگىمەلەسەدى. ءبارى ءبىز كورمەگەن سالتانات ءارى جۇمباق جاي سەكىلدى. ءتىپتى وسىنشا باستىقتىڭ الدىندا «ەركىن» تۇرۋدىڭ ءوزى عاجاپ قوي!
— ال، جىگىتتەر، قالاي؟ جامان ەمەس قوي دەيمىن؟ — دەگەن بەيتانىس كومانديرلەردىڭ ءبىرىنىڭ ءۇنى ەستىلدى.
— جاقسى. جاقسى جىگىتتەر، — دەپ مەكتەپ باستىعى كۇلىمسىرەدى.
— شىنىمەن كەتەمىز بە؟ — دەپ سىبىرلادى ساشا ماعان. — ال ساعان دەسانتشى كەرەك بولسا!
«ارينە، مايدانعا بارامىز! — دەگەندى قاباعىمنان تانىتامىن. — باسقا قايدا؟ جانە جاڭا جىلدىڭ الدىندا! تىلعا بارمايمىز عوي ەندى!»
ءجۇز ەلۋ بالانىڭ ءبارى وسىنى ويلاپ تۇردى بىلەم.
اقىرى كاتونين توقتاپ، العا شىقتى.
كەزەكشى لەيتەنانت بۋنكوۆ «ءتۇزۋ تۇر» دەپ كوماندا بەرگەلى جاتىر ەدى، مەكتەپ باستىعى قولىن سەرمەدى:
— كەرەك ەمەس. جولداستار! — دەدى ول بىزگە قاراپ. — ءبىز ەرتەڭ جاڭا جەرگە بەت الامىز. ساعات 17°°-دە ستانسياعا ەشەلون كەلەدى. ەرتەمەن قارۋ-جاراق، قۇرالدارىڭدى تاعى ءبىر تەكسەرىپ الىڭدار. باتالون كومانديرلەرى مەن ۆزۆود كومانديرلەرى قالسىن. باسقالارىڭا دەمالۋعا رۇقسات. جايلى ءتۇن بولسىن!
جايلى ءتۇن! مۇنداي تۇندە جايلى جاتاتىنداي ەسالاڭ ءبىزدىڭ ءجۇز ەلۋ بالانىڭ اراسىندا جوق سياقتى.
ارامىزدا كەرتارتپالار دا بولدى، ءبىراق ءبىز مەكتەپ باستىعىنىڭ ءسوزىن ايتىپ ولاردىڭ ءۇنىن شىعارتپاي قويدىق. قارۋ-جاراق، قۇرالداردى تەكسەرۋ — بۇل نەمەنە؟ ويىن با؟
— ءيا، بالالار، بۇل تەگىن ەمەس! — دەدى ۆولوديا. — تاڭعا دەيىن ءتىرى بولايىق، قايىرلى ءتۇن!
قايىرلى ءتۇن! دەگەنمەن ۆولوديا مىقتى ەكەن — قور ەتە ءتۇستى. ال مەن بۇل ءتۇنى ساشاعا ناتاشا تۋرالى ايتتىم. ونىڭ قىرىق بىردەن بەرى مايداندا ەكەنىن، جالپى ول تۋرالى ويلارىمنىڭ ءبارىن ايتىپ شىقتىم.
— ول مەنەن ءۇش جاستاي ۇلكەن — دەپ مويىندادىم ساشاعا.
ساشا جاستىعىن اۋدارىپ سالىپ، كوزاينەگىن تۇزەتتى سودان سوڭ. ول ءقازىر مەن كۇتپەگەن ءبىر نارسە ايتاتىنداي كورىندى.
— نەسى بار، — دەدى اقىرىندا ساشا. — جالپى جاستا تۇرعان نە بار ەكەن!
— مەن دە سولاي ويلايمىن...
— دەگەنمەن ماعان ونىڭ قاشىپ كەتكەنى ۇنامايدى، — دەدى ساشا كەنەت. — ۇيىقتاپ جاتقانى دا. وسىنداي تۇندە!
— كىم؟
— مىنانى ايتام. — ساشا ۇيىقتاپ جاتقان ۆولودياعا قارادى.
— انادا... ال ءبىز وعان كەپىلدەمە بەردىك. — جارايدى، قايىرلى ءتۇن!
— ونىڭ نە، ساشا! ۆولوديا جاقسى جىگىت. قاراشى، جۇرتتىڭ ءبارى ونى جاقسى كورەدى. ءتىپتى بۋنكوۆ تا...
— بۋنكوۆ، راس، جاقسى. جارايدى، جارايدى. جاقسى ۇيىقتا، — دەپ قايتالادى ساشا. — مەن جاي ءوزىم عوي...
1943 جىل
موسكۆا ۇستىندە ساليۋت بەرىلىپ جاتتى. وڭتۇستىك-باتىس، كالينين، سولتۇستىك-كاۆكاز، وڭتۇستىك، ورتالىق، پريبالتيكا مايداندارى شابۋىلعا شىقتى. كۇن سايىن — ازات بولعان قالالار. كەش سايىن — جاڭا ساليۋتتەر.
مەنى ءبارى جالىقتىردى. حيرۋرگيا بولىمشەسىنىڭ ۇزىن كوريدورىنداعى ەڭ تۇكپىردە تۇرعان قارا كولەڭكە مىنا پالاتا دا، تاقىل-تۇقىل تاماق بەرىپ، ەرتەلى-كەش قىزۋىڭدى ولشەيتىن گوسپيتالدىڭ ءبىرسارىندى كوڭىلسىز تىرلىگى دە، مەن ىلعي كازارما ۇيلەرىمەن قورشالعان ayلاعا قاراپ وتىراتىن بۇلىڭعىر تەرەزە دە، ەكى اي بويى بىتپەي گيپس سالىنعان اياعىم — ءبارى مەزى قىلىپ جىبەردى. ءبىر جۇمادان بەرى بالداقپەن جۇرگەنىم دە سەرگىتپەيدى. جالعىز بالداقپەن قالاي جانە قايدا سەكىرەسىڭ.
كۇنتىزبە قازاننىڭ اياعىن كورسەتكەنمەن، موسكۆادا قىس ءتۇسىپ كەتتى. گوسپيتال سوكولنيكيدە — ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بۇرىنعى جاتاقحاناسىندا. بۇل ءوزى كىشىگىرىم قالا، بۇرىن قانداي بولعانىن ەلەستەتۋ قيىن. مەن بۇرىن ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسى دەگەندى كورگەن دە ەمەسپىن. ءقازىر بۇل جاتاقحانالاردى وڭىپ كەتكەن حالات كيگەن، كوڭىلسىز، ەشتەڭەمەن ءىسى جوق جۇزدەگەن جارالىلار مەكەندەيدى. اۋىر جارالىلاردى كوزدەن تاسا ۇستايدى. ولاردى دارىگەرلەر، سەسترالار، كۇتۋشىلەر جانە پالاتاداعى كورشىلەر عانا كورەدى. ولار ولگەندە دە دەنەلەرىن جاۋىپ، كورسەتپەي، بۇرىنعى قويمانىڭ بولمەسىندەگى مورگكە الىپ كەتەدى.
مەنىڭ ارمياعا كەلگەنىمە ءبىر جىل بولدى. بۇل مايداندا ۇلكەن وقيعالار بولعان جىل ەدى. جارالىلاردىڭ ىشىندەگى ناعىز جاۋىنگەرلەر (مەنىڭ سىڭارىم ەمەس) مايدانداعى جاڭالىقتار جايلى جارىسا ايتىپ، دۋىلداسادى.
ناعىز جارالىلاردى مەن سيرەك كوردىم. دالىزدە از عانا قىدىرىستاپ جۇرگەن كەزدەرىمدە، جارا تاڭاتىن بولمەدە عانا كورەم.
بولىمشەدەگى ءبىز جاتقان ەكى ورىندىق جالعىز پالاتاعا ءوزىم سەكىلدى جاۋىنگەرلەر تۇسەدى: شىعىپ كەتكەن، سىنىپ قالعان، وندا دا ۇرىس دالاسىندا ەمەس، موسكۆا كوشەلەرىندە، دەنەشىنىقتىرۋ ساباعىندا.
ولار وزدەرىنىڭ ماحاببات مايدانىنداعى ءجۇرىس-تۇرىستارىن ماقتان ەتىپ، سودان سوڭ ماعان قوسىلىپ تىلدا جۇرگەندەردىڭ قايعىلى تاعدىرىن ايتىپ مۇڭايادى.
بىردە جاسامىس ستارشينا كورشىم بولدى. مەن ابدەن زەرىگىپ كەتتىم. ستارشينا جارعا قاراپ جاتىپ الادى، مەنى عانا ەمەس، جالپى ەشكىمدى كورگىسى كەلمەيتىندەي.
— سەن تاڭدانبا، — دەدى ماعان مەنەن باسقانىڭ ءبارى ۆەروچكا دەپ اتايتىن مەديسينالىق سەسترا ۆەرا ميحايلوۆنا. ول مەنەن ون جاستاي ۇلكەن. — بۇل كىسىنىڭ ءوز قايعىسى بار. ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى دەيدى. ەكىنشى رەت «قارا قاعاز» الىپتى — كىشى بالاسى قازا بولعان. ۇلكەنى قىرىق ءبىرىنشى جىلى قازا تاپقان. ساعان قاراعىسى كەلمەيتىنى سوندىقتان. مۇمكىن، سەن ۇلىنا ۇقساس شىعارسىڭ نە قۇرداس بولارسىڭ... ال، باسقا ەشكىمى جوق بىلەم.
مەن ۆەرا ميحايلوۆنادان قورقاتىن ەدىم، الدە ۇيالام با. ول ماعان كىشكەنتاي بالا دەپ قارايتىن سەكىلدى.
گوسپيتالداعى دارىگەرلەر اۋرۋلاردى تۇرلىشە قارايدى. كوبىنە ەمدەۋشى دارىگەر مەن سەسترا، كەيدە بولىمشە باستىعى تولعان دارىگەر، سەسترالارمەن بىرگە ءجۇرىپ تەكسەرەدى.
وسىنداي ۇلكەن تەكسەرۋدىڭ بىرىندە:
— گۋريي ميحايلوۆيچ، مەنى باسقا پالاتاعا اۋىستىرىڭىزشى، — دەدىم.
باسقا پالاتالاردىڭ ءبارى بىزدىكىنەن ۇلكەن، سوندا بارسام تەزىرەك جازىلىپ كەتەردەي كورەمىن. جانە پالاتانىڭ بارىندە قۇلاققا قويىپ تىڭدايتىن راديو بار، سونىڭ ءوزى-اق زەرىكتىرمەيدى. ءبىر كەزدە كىر قويماسى بولعان ءبىزدىڭ پالاتادا راديو نۇكتەسى دە جوق. ءتىپتى مايدان حابارلارىن دا تىڭداي المايسىڭ! شوقشا ساقالدى، الاسا بويلى بولىمشە مەڭگەرۋشىسى اياۋشىلىقپەن جۇزىمە قارادى:
— بولمايدى، كوگەرشىنىم! قاراي گور! ودان دا تاعدىرىڭا العىس ايت، مۇنداي سىنىقتاردىڭ جازىلا قويۋى... قايتا باقىتتى ەكەنسىڭ. — گۋريي ميحايلوۆيچ مەنىڭ گيپستى اياعىما قاراپ قويدى.
مەن باقىتتىمىن دەپ جۇرگەنىم جوق.
قىرىق ءبىرىنشى جىلى مايدانعا ەنە بەرگەندەي بولىپ ەدىم، الايدا وندا بىرنەشە ساعات قانا بولدىم. قىرىق ەكىنشى جىلى ءولدىم-تالدىم دەپ اسكەري مەكتەپكە كەزىگىپ ەم، ول دا وڭباي شىقتى! مەكتەپتە جۇرگەندە جانىم جەك كورەتىن لوگاريفمدەر مەن سينۋس، كوسينۋستارعا تاعى جولىقتىم. قۇداي بەرگەندە، ءۇش اي وتپەي ءبىزدى جىلى ماشيناعا تيەپ الدى دا كەتتى. سوعىسۋعا كەلە جاتىرمىز دەپ ءمازبىز. كەلە جاتقان جەرىمىز — گوروحوۆەسكىدەگى وقۋ پولكى بولىپ شىقتى! كاسىبىمىز — ماسامەن كۇرەسۋ، باياعى باسپاحانا جۇمىسى. ەندى، مىنە، گوسپيتال. ءبىر جىلدان استام بولماعان موسكۆاعا ەكى كۇنگە بارىپ كەلۋگە سۇرانىپ شىعىپ ەم — سول كۇنى ماشينانىڭ استىنا ءتۇستىم. قالاي دەڭىز؟ كوشە ءتارتىبىن باقىلايتىن سولداتتىڭ كەسىرىنەن — كوشەمەن نەگە جۇرەسىڭ دەپ جارماسا كەتكەنى.
ول وزىنشە مىجىپ اقىلىن ۇيرەتىپ جىبەرىپ ەدى، ەندى كوشەنىڭ ارعى بەتىنە شىعامىن دەگەنشە بولعان جوق — تىزەمنىڭ سىنىپ كەتكەنىن ءبىر-اق كوردىم.
باقىتتى دەيدى.
ءقازىر گوروحوۆەسكىدەگى لاگەردى، ءوزىمىزدىڭ پولكتى، باتارەيانى، ۆزۆودتى، ساشا بارينوۆ پەن ۆولوديا پروتوپوپوۆتى، بۋنكوۆتى ەڭ ءبىر ۇيرەنشىكتى جاقىنداردى ەسكە العانداي ەلەستەتەمىن. ولاردىڭ داۋسىن ەستىگەندەي، جۇزدەرىن كورگەندەي بولامىن. مىنە، ستارشينا ۆزۆودتى تاماققا اكەلە جاتىر، ادەتتەگىشە «ءان شىرقا!» — دەيدى، بۇرىن مەن باستايتىن ەدىم. ەندى كىم ەكەن؟ ارينە، بىرەۋ تاپقان بولار. ءوزىمىز ايتاتىن اندەردى ەستىگەندەي بولام، ويتكەنى ولاردىڭ بارى ەكەۋ: «بەلورۋسسيا اياۋلىم، ۋكراينا التىنىم! سەندەردىڭ جاس باقىتىڭ...»، — دەپ باستالاتىن بىرەۋى. ەكىنشىسى — «قيىر شىعىس، تويتارىس بەر! «قىزىلتۋلىم، باتىلىراق ۇرىسقا!» مىنە، باتالون كومانديرى لەيتەنانت بۋنكوۆ ءۇيدىڭ ىشىندەگى ءتارتىپ ماسەلەسىن قاراپ ءجۇر: ستارشينانى قولعا الىپ جاتىر، اناۋ كوزدەرىن جىپىلىقتاتادى. بۇل ونىڭ ابىرويىمدى ايرانداي توككەنىڭىز نە، جولداس باتارەيا كومانديرى، — دەگەنى. ال باتالون كومانديرى مۇنى جاقسى بىلەدى، ءبىراق ول تىقاڭداعان باستىقتاردى جاقتىرمايدى، قايتا بالالاردى ۇناتادى. ۆولوديا ادەتتەگىشە قالجىڭباستانىپ ءجۇر. ال، ساشا مۇرنىن تارتىپ قويىپ، كوزاينەگىن سۇرتكەن كۇيى قابىرعا گازەتىن شىعارىپ جاتىر. سول ءۇشىن ونى اسحاناداعى كەزەكشىلىكتەن بوساتقان. ساشا ءقازىر — باتارەيانىڭ كومسورگى.
ال، ساشانىڭ قىزمەتى كۇلكىلى جانە سودان ءوزى كەرەمەتتەي قىسىلادى. كاپتەنارمۋس — جازۋشى... ارينە، مەكتەپتەگىدەي ەمەس، ءقازىر جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ماماندىعى ءار ءتۇرلى. مەن، ماسەلەن، تاياقپەن بارلاۋ جاسايمىن. لەيتەنانت بۋنكوۆ — ءبىزدىڭ توپوگرافيالىق بارلاۋ باتارەياسىنىڭ كومانديرى. ال، لەيتەنانت سوكولوۆ — ءبىزدىڭ ۆزۆود كومانديرىمىز. بىزدە فوتو بارلاۋشى ۆزۆود دەگەن پايدا بولدى. ال بۇرىنعى مەكتەپ باستىعى كاتونين — ەندى پولك شتابىنىڭ باستىعى. ءقازىر مەكتەپتەگىدەي ەمەس، پولكتا ادام كوپ، ءبىراق كاتونين «ءوزىمنىڭ بالالارىم» دەپ ءبىزدى ۇمىتپايدى. مىسالى، وسى ساتتە مايور تۇسكى تاماقتان كەيىن جەركەپەدەگى «ءوزىنىڭ بالالارىن» ارالاۋعا كىرگەن شىعار — تۇسكى ءۇزىلىس كەزى، اربيعان ەكى قابات جەر ۇيدەگىلەر تۇگەل، شتابتا دا تىنىشتىق. جالپى مەن ءار مينۋت، ءار ساعاتتا ولاردىڭ نە ىستەپ جاتقانىن ەلەستەتە الامىن.
ءبىز گوروحوۆەسكىگە ءبىرىنشى قاڭتاردىڭ قارلى تاڭىندا كەلگەنبىز. يلينو ستانسياسىندا قارت سولدات-كەزەكشى ءبىزدى قارسى العانى ءالى ەسىمدە:
— وح، سۇمەلەكتەر! سەندەردى جەل ايداپ كەلدى مە؟! — دەدى. گوروحوۆەسك لاگەرلەرى تۋرالى ءار ءتۇرلى اڭىزدار بار. جەتپىس بەس مەتر قۇم، قۇمدى شۇقىپ قالساڭ بۇرگە. قىستا بۇرگەلەر جەركەپەلەرگە جينالادى، ءتىپتى، سولداتتار ۇيىقتايتىن جۋساننان دا جاسقانبايدى. اينالادا ءتىرى جان جوق، ءبىراز جەردە گوروحوۆەسك قالاسى عانا بار.
بۇرگە مەن قۇم ءوز الدىنا. قۇمنىڭ اينالاسى — باتپاق.
بۇعان قوسا ماساسى تاعى بار. ماسا دەگەن بۇرگەدەن دە جامان عوي. بۇرگەدەن قىشىما بولساڭ، ماسادان بەزگەك بولاسىڭ. لاگەردىڭ تاماعى دا... ءارى كەتسە ءۇش اي توزەرسىڭ، ودان ءارى — ءاي، بىلمەيمىن.
ال ءقازىر مەن سول گوروحوۆەسك لاگەرىن قىزىعىپ ەسىمە الامىن. سوندا قايتا بارىپ، بالالارمەن تاعى بىرگە بولۋ ءۇشىن نە سۇراسا دا بەرەر ەدىم...
قىسقى بوران تۇلدانىپ
تەرەزەنى قاعادى.
سولداتتار ءسال مۇڭدانىپ
ىڭىلداپ ءان سالادى.
پەش ورتەنىپ تۇر جانىپ،
جىلى توسەك — مەكەنىڭ.
ۇمىتادى سوندا جۇرت
سىرتتا سوعىس ەكەنىن.
ەسكە الادى تامسانىپ
ءۇيدى، سوناۋ ءومىردى.
ولار تويدى قارسى الىپ
جۇرگەن بولار كوڭىلدى.
تاستاي تۇنەك بۇل جەردە،
ءولىم تۇنعان ءبىر عالام:
جالىن كەشىپ جۇرگەندە،
توبەڭنەن وق زۋلاعان.
قايرات بەرىپ سوندا دا
بىر-بىرىنە سويلەيدى:
— جىعىلارمىز ورعا دا،
ءبىراق باقىت ولمەيدى.
قىسقى بوران تۇلدانىپ
تەرەزەنى قاعادى.
سولداتتار ءسال مۇڭدانىپ
ىڭىلداپ ءان سالادى.
وندا ماعان حات تا كەلگەن بولار ەندىگى. ۇيدەن ەمەس — انام كۇندە دەرلىك گوسپيتالعا كەلىپ كەتەدى، جازۋى، سوزىنە دەيىن ماعان وتە تانىس حاتتاردى ايتام...
قازان مەيرامىنان كەيىن مەن تاعى جالعىز قالدىم. ستارشينانى وپەراسيا جاساماي-اق شىعارىپ جىبەردى.
مەنىڭ جاعدايىم ءتاۋىر سياقتى، گۋريي ميحايلوۆيچ اياعىمدى قاراپ:
— ەندى، كوگەرشىنىم، اۋناپ جاتا بەرمە! ءجۇرۋ كەرەك، ءجۇرۋ. ەمدىك باعىتتاعى جاتتىعۋلار جاساۋ قاجەت. ەكى كەزەك، جوق، ءۇش. سەسترا، جارالىنى قاداعالاڭىز، — دەدى.
گوسپيتالدا اۋرۋدىڭ ءبارىن جارالىلار دەيدى.
مەن ءجۇردىم، جاتتىعۋ جاسادىم، پالاتادا جالعىز قالعاندا تاعى جالعاستىرامىن. گيپستى الىپ، سىنعان جەرىمدى قاتتى ەتىپ بايلاپ تاستادى. تەزىرەك بىتسە ەكەن، تەزىرەك!
ءبىر كەشتە، جاتار الدىندا پالاتادا جاتتىعۋ جاساپ جاتىر ەدىم، ۆەرا ميحايلوۆنا كەلىپ قالدى. مەن اياعىمدى قوزعاپ تۇرىپ ەسىكتىڭ اشىلعانىن دا بايقاماپپىن.
سەسترانى كورگەندە، ساسىپ قالدىم.
جامىلعىنى تارتقىشتاپ:
— سەسترا، اياعىمدى جەتىلدىرىپ... گۋريي ميحايلوۆيچ ايتقان جاتتىعۋلار... — دەپ مىڭگىرلەدىم.
مەن نە دەپ تۇرمىن، دارىگەردىڭ نە دەگەنىن ۆەرا ميحايلوۆنانىڭ ءوزى دە ەستىدى عوي.
الايدا ۆەرا ميحايلوۆنا ۇندەمەدى. ءتىل قاتپاستان توسەگىمنىڭ جانىندا، وزىمە قادالىپ تۇرا بەردى... قاراعانى ءبىر ءتۇرلى، كۇندە دارىگەرمەن كەلىپ جۇرگەندەگى قاراسى ەمەس: وندا گرادۋسنيك سالادى، الىپ كەتەدى، حالىڭ قالاي دەپ سۇرايدى.
قازىرگى بەت-جۇزى دە ادەمى. بالا كەزىمدە كورىپ، قول جەتپەستەي ارماندايتىن سۇلۋ ايەلدەرگە ۇقسايدى. مەن ولارعا ولەردەي عاشىق بولاتىنمىن، ءبىراق بۇل تۋرالى وزىمنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن.
مەنىڭ ءتۇرىم ونشا بولماسا كەرەك.
— سەن نە، اينالايىن؟ — ۆەرا ميحايلوۆنانىڭ داۋىسى دا ادەتتەگىدەن باسقاشا شىقتى.
كەنەت مەن ونىڭ جۇرەگىنىڭ تارسىلداپ تۇرعانىن ەستىدىم. الدە ءوز جۇرەگىم بە ەكەن؟ ەرنىم دە قۇرعاپ قالدى.
مەن نە دەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەپ، كورپەمدى كەۋدەمە تارتا ءتۇستىم.
ول مەنىڭ توسەگىمە وتىرىپ، مەنىڭ قولىمدى ۇستادى دا:
— قورىقپا، اقىماق، قورىقپا! — دەدى.
مەن ءبارىن بىلەم جانە تۇك بىلمەيمىن. سول ساتتە نە بولعانىن تۇسىنە المادىم.
ول مەنىڭ بەتىمنەن، تاماعىمنان ءسۇيىپ، قولىمدى ءوزىنىڭ ورتتەي ىستىق بەتىنە تاقادى، مەن بۇرىن-سوڭ باسىمنان كەشپەگەن ءبىر راقات كۇيدە جاتا بەردىم.
— قۇشاقتا مەنى، قۇشاقتا! سەن بالا ەمەسسىڭ عوي... سەنىڭ تازا، پاك ەكەنىڭدى بىلەمىن. باسقالار وزدەرى جۇگىرەدى... مەن ولاي ىستەگىم كەلمەيدى... مەنى قۇشاقتا، اقىماق! — دەپ جالىندى.
سول ساتتە ونىڭ داۋسى ناتاشانىڭ داۋسىنا ۇقساپ كەتتى. تەك سوزدەرى عانا ونىكى ەمەس.
«ناتاشا! ناتاشا! ۇندەمە! سويلەۋدىڭ كەرەگى جوق!» — دەپ ىشىمنەن ايتىپ جاتىرمىن.
ماعان جاقسى بولعانمەن، كەنەت ءوزىمنىڭ قۇشاقتاي المايتىنىمدى سەزدىم. قۇشاقتاۋ تۇگىلى، جاقىنداي الاتىن ەمەسپىن.
ال، ول كەنەت جىلاپ قويا بەردى — قىزعا ۇساپ سەلكىلدەپ جىلادى:
— مەن ءبارىن بىلەمىن. بىلەمىن! مەنىڭ ءسابيلى بولعىم كەلەدى، تازا، پاك، قۇيتتاي... سول ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ، ەركەلەتكىم كەلەدى...
ول پالاتادان اتىپ شىقتى. مەن ءارى ۇيالىپ، ءارى جانىم اشىدى...
ەرتەسىندە ۆەرا ميحايلوۆنا كۇندەگىسىندەي پالاتاعا كەلەدى. قولتىعىما گرادۋسنيك سالدى، تەرەزە پەردەسىن ىسىرىپ، جەلدەتكىشتى اشتى. سودان سوڭ مەنىڭ جانىما كىدىرىپ، قىزۋىمدى بايقايىن دەگەندەي، قولىن ماڭدايىما باستى.
— كەشەگىنى ەسىڭە الماي-اق قوي! ءجاي، ءبارى وتەدى، — دەدى دە، شىعىپ كەتتى.
«قىمباتتى دوستىم!
سەن گوسپيتالدان شىقپاي قويدىڭ عوي. ساعان كەلەيىن دەپ جينالىپ ەدىم، كاتونين مەن بۋنكوۆ تا جىبەرگەن. كومسومول جۇمىسىنان شىعا المادىم. بۇگىن سەنىڭ قۋانىشتى حاتىڭدى الدىم: گيپستى السا، جاقىن ارادا كەلەسىڭ دەگەن ءسوز!
بىزدە ءبارى جاقسى. ۇساق-تۇيەك وقيعالار جايلى كەزدەسكەندە ايتارمىن. ەڭ باستى ماسەلە — مايدانعا جىبەرۋ تۋرالى سىبىس جوق.
سولدات عىلىمىنان باس الماي جۇرگەن جاي بار. سەن مازالانبا، وقىپ جاتقانىمىز — باياعىدا ءوزىڭ بارداعىلار. ساعان ءۇش حات جىبەرىپ وتىرمىن. سەنىڭ كۇتىپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىن. باسقا حاتتاردى، ءوزىڭنىڭ بۇيرىعىڭ بويىنشا، الىپ قويدىم. تەزىرەك جازىل. سەنسىز ءىشىم پىسىپ ءجۇر.
بارىنەن سالەم! ايتپاقشى، ۆولوديانى قۇتتىقتاۋىڭا بولادى، ول — ەفرەيتور بولدى.
قۇشاقتايمىن.
ءوزىڭنىڭ ساشاڭ».
«سالاماتسىڭ با!
سەنىڭ بەس حاتىڭدى ءبىر كۇندە الدىم. نەتكەن بايلىق! جانىمداعىلاردىڭ ءبارى قىزىعادى: حات الۋدان ءبىرىنشى ورىندامىن. بۇل ءۇشىن ساعان راقمەت! مامام دا جازادى، ءبىراق سەندەي ءجيى ەمەس. ول دا امان كورىنەدى. مۇمكىن، مەن ماماما سەنىڭ اناڭا بارىپ تۇر، قاجەت بولسا كومەكتەس دەپ جازارمىن؟ جازىپ جىبەر، جاراي ما؟ ۇيالما. مەن سەنىڭ تەك حات جازعاندا عانا باتىل ەكەنىڭدى بىلەمىن.
ويناپ ايتام عوي. ال سەنەن شىنداپ وتىنەتىنىم — ويىڭا كەلگەندى جازا بەرمە بۇدان بىلاي. ەكەۋمىز جاقسى دوستار بولىپ قالايىق.
حاتىم قىسقا بولسا كەشىر. كوپتەن جازباعانىما دا رەنجىمە.
ساۋ بول!
ناتاشا».
«سالاماتسىڭ با!
حاتتارىڭ ءۇشىن راقمەت! قاتەلەسپەسەم، مەن ساعان حات جازىپ جىبەرگەلى تاعى ەكى حات كەلدى عوي دەيمىن.
مەن سەنەن حات العاندى جاقسى كورەم. ولاردا بالالىق شاقتىڭ ەلەسى بار، — سەن اشۋلانبا — شىنىندا دا بالانىڭ حاتى ءتارىزدى. ال سەنىڭ مايدانعا بارسام دەگەنىڭنىڭ ءوزى — بالانىڭ ارمانى. مۇندا سەن ويلاعاننان گورى باسقاراق. سەنىڭ ءقاۋىپسىز جەردە بولعانىڭا قۋانامىن.
ءوزىم تۋرالى ساعان نە ايتام؟ جۇمىس ىستەيمىن. ءبىزدىڭ شارۋا، بىلتىرعىعا قاراعاندا (قىرىق ءبىردى ايتپاعاننىڭ وزىندە) ەداۋىر جاقسى. سوعىس كەشىكپەي بىتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
سەن ءوسىپ كەتكەن بولارسىڭ.
امان بول.
ن».
«سالاماتسىڭ با!
سەنىڭ حاتىڭ مەنى ءارى قۋانتىپ، ءارى تاڭداندىردى. قۋانتقانى — سەنىڭ حاتىڭ بولعانى. ال تاڭداندىرعانى — سەن وردەن العانىم، جارالانعانىم جايلى ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟ مۇمكىن سەن موسكۆادا شىعارسىڭ، ۇيگە بارىپ مامامنان ەستىدىڭ بە؟
قۇتتىقتاعانىڭ ءۇشىن ۇلكەن راقمەت!
جارالانعانىم تۋرالى، ءتىپتى ايتۋعا تۇرمايدى. باياعىدا، اقپاندا بولدى عوي. قولىمدى وق جىرىپ كەتكەن. سول كەزدە ورنى ۇلكەن تىرتىق بولىپ قالادى-اۋ دەپ ۋايىمداعام. تىرتىق ونشا ۇلكەن ەمەس. ءبىر جامانى كورىنىپ تۇراتىن جەردە.
سەن كوپتەن مەنەن حات العانىم جوق دەپ جازىپسىڭ. اشۋلانبا! ەندى ءجيى جازامىن. حات الماعاندا كوڭىلسىز ەكەنىن مەن تۇسىنەمىن، سوندىقتان سەنىڭ مەنى ۇمىتپاي جۇرگەنىڭ ءۇشىن راقمەت! ەندى ءوزىڭ جازعان ءبىر ءجاي تۋرالى. ءيا، سۇيەمىن. ءبىر ادامدى ۇناتامىن. مەن قاتىگەز بولعىم كەلمەيدى. ءوزىڭ سۇراعاسىن ساعان وتىرىك ايتقىم دا كەلمەيدى.
مەن ساعان بىزدەر ناعىز دوستار بولىپ قالامىز دەپ ايتتىم دا، جازدىم دا عوي. دۇرىس ەمەس پە؟!
حاتتارىڭدى كۇتەمىن!
ۇمىتپا جانە اشۋلانبا!
ناتاشا».
نەگە؟
كوميسسيا — ءبىتتى دەگەن ءسوز! كوميسسيا ادەتتە جارالىلاردى بوساتىپ، اۋرۋلاردى ۇيلەرىنە قايىرادى.
كوميسسيا ەكى جۇماعا دەمالىس بەردى، مەن ۇيگە تارتتىم. اۋەلى ترامۆايمەن سوكولنيكيعا جەتتىم دە، ءارى قاراي مەترومەن كەتتىم. ارقامداعى قاپشىعىمدا ەكى جۇماعا بەرىلگەن تاماق بار. اناما قۇر قول كەلمەيتىنىمە قۋاندىم.
ەكى جۇما! قامسىز ەركىندىك! اسكەري فورمانى شەشىپ، ءجاي ازاماتتىق كيىممەن جۇرۋگە بولادى. ال، باس شە؟ تىقىر باس ءبارىبىر ۇستاپ بەرەدى. اسكەري باقىلاۋشىلار جاي ادامداردى دا تەكسەرەدى. سوندىقتان فورمامەن جۇرە بەرۋگە تۋرا كەلەدى.
بۇگىن مىندەتتى تۇردە ۇيدە بولام. ونىڭ ۇستىنە كۇن دەمالىس. ۇيدە اناما كومەكتەسەمىن. ال، ەرتەڭ شە؟ مۇمكىن، ەرتەڭ ناتاشانىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعارمىن؟ جوق. وتكەندەگى حاتتان كەيىن... جوق، وندا بارمايمىن. ودان دا موسكۆانى ارالايمىن. مۇمكىن، كينوعا كىرەرمىن. ال، ەگەر پيونەرلەر ۇيىنە كىرىپ شىقسام؟ ساشا دا قۋانىپ قالار ەدى. پيونەرلەر ۇيىنە ەرتەڭ-اق بارىپ شىعۋعا بولادى. جولداستاردى تاۋىپ العان جاقسى بولار ەدى، ءبىراق كىمدى؟ بىرەۋلەرى اسكەردە، ەندى بىرەۋلەرى ەۆاكۋاسيادا. موسكۆادا قالعانداردان ەشكىم حابارلاستى ما دەپ انامنان سۇرارمىن. ال، بۇرسىگۇنى شە؟
مەن سىلتىماۋعا تىرىسسام دا، اياعىم كونبەيدى. ترامۆايدا تۇرەگەپ تۇردىم. مەترودا ماعان ورىن بەردى. وتىرمايمىن دەسەم دە، ىشىمنەن «جارالى جاۋىنگەر» دەپ قابىلدادى دەپ ماقتانىپ تۇرمىن.
انام كۇتىپ وتىر ەكەن. ماعان بيداي بوتقا ءپىسىرىپ، امەريكالىق كولباسا ساقتاپ قويىپتى.
— قانشا كۇنگە؟ كوپ ۋاقىتقا ما؟ — دەپ انام بىردەن سۇرادى. — نەشە كۇنگە جىبەردى؟
— كوپ ۋاقىتقا، ماما، — دەدىم. — ەكى كۇنگە، بۇگىن جانە ەرتەڭ. بۇرسىگۇنى — بولىمگە!
لاگەرگە كەش جەتتىم. ءبىرازىن كورىپ ۇلگەردىم، بۋنكوۆتى، سوكولوۆتى، تەك ساشا جانە ۆولوديامەن ۇيىقتار الدىندا عانا كەزدەستىم. ولار كەزەكتە ەكەن — ساشا باقىلاۋدا، ۆولوديا اسحانادا. ەكەۋى دە جۇرت ۇيقىعا جاتقان كەزدە ورالدى.
ءبىز باياعىشا توسەككە شىعىپ الىپ، اڭگىمە سوعۋعا كىرىستىك. — كەلگەنىڭە ىرىم جاسايىق، — دەپ سىبىرلادى ۆولوديا. — مەن ازداپ ساقتاپ ەدىم.
ول جاستىعىنىڭ استىنان با، قۇتىنى الىپ، اۋزىن بۇرادى دا:
— ءما، جۇت! — دەپ سىبىرلادى.
— ءىش، — دەدى ساشا.
— بۇل نە؟
— بول، ءىش، — دەپ ۆولوديا تاعى سىبىرلادى.
— ەندەشە سەنىڭ جوعارىلاعانىڭ ءۇشىن! — دەدىم ۆولودياعا.
— سەنىڭ امان ورالعانىڭ ءۇشىن! — دەدى ساشا. مەن كوبىرەك ۇرتتاپ جىبەردىم دە، دەم الا الماي قالدىم. مەنەن كەيىن ساشا ۇرتتادى.
— تازا سپيرت، 96 گرادۋس، — دەپ قويدى ۆولوديا. Coدان سوڭ نە بولعانى ەستە دە جوق. تۇندە ءبىز كەزەكشىنىڭ جانىنا بارعانىمىز، ىشكويلەكشەڭ كوشەگە شىققانىمىز — ءبىرى ەسىمدە جوق. ءبىزدى توسەگىمىزگە اكەلىپ ستارشيناعا «جازالاماڭدار!» — دەپ بۇيىرعان بۋنكوۆپەن دە نە جايلى سويلەسكەنىمىزدى بىلمەيمىن.
— باتالون كومانديرىنە راقمەت ايتىڭدار، — دەدى كەزەكشى ستارشينا. — ەگەر كەزەكشى بۋنكوۆ ەمەس باسڭا بىرەۋى بولعاندا، دالادا، قاردا قالاتىن ەدىڭدەر!
تاڭەرتەڭگى دەنەشىنىقتىرۋ مەن كەزەكتى تەكسەرۋدەن كەيىن ۆولوديا بىزگە بوس قۇتىنى كورسەتتى:
— ءبارىن تاۋسىپپىز! جانە قۇر ءوزىن ءىشىپپىز!
انامدى الداپ، دەمالىسىمدى تۇگەل ۇيدە وتكىزبەگەنىمە ىشىمنەن وكىنىپ، ويلاپ ءجۇردىم. تىلداعى سولداتتىق ومىرىمە قايتا ورالعاندا ويلادىم. انامنان حات كەلمەگەندە وكىنىپ ءجۇردىم.
«سوعىسقا ۇيرەنىپ كەلەمىز عوي، — دەگەن بۇرىنعى حاتتارىن ەسىمە الدىم. — تەك تۇندەردە قاڭىراعان ۇيدە قورقىنىشتى». ءۇي شىنىندا دا قاڭىراپ تۇر ەكەن، كوردىم. باسقا ءۇي، باسقا بولمە. انام دا بوتەن ۇيدە جۇرگەندەي سەزىنەتىن ءتارىزدى.
جۇلدىزدار جوق اسپاندا،
دالا سىرلى.
تۇرمىن جالعىز ەسكە الىپ
اناشىمدى.
مەنى ومىردە وزىڭدەي
ساعىنار كىم...
اناشىما ماڭگىلىك
قارىزدارمىن.
ءبارى وتەدى كوكتەمدەي -
تاڭ دا، ءۇمىت تە...
انا عانا قالادى ماڭگىلىككە...
مەن ەشقاشان انا تۋرالى ولەڭ جازعان ەمەسپىن. ەندى جازدىم. انامنىڭ بوتەن ديۆانعا جاتىپ، بوتەن ستولدان تاماق ءىشىپ جۇرگەنىن بىلەمىن. قابىرعاعا ىلىنگەن اكەم مەن مەنىڭ سۋرەتىمنەن باسقاسى دا بوتەن سۋرەتتەر.
انام تۇندەردە ديۆانعا وتىرىپ، ءبىزدىڭ سۋرەتتەرىمىزگە قاراپ وتىرادى.
مۇمكىن، انامنىڭ سول بولمەدە تۇرعانى دا جاقسى بولار. اكەم مۇندا بولىپ كورگەن جوق. سوندا دا ول انامنىڭ دا، مەنىڭ دە جانىمدا...
كلۋب — ءبىزدىڭ لاگەردەگى جەر بەتىنە ورنالاسقان ۇيلەردىڭ ءبىرى. جەركەپەلەردە سولداتتار مەن وفيسەرلەر تۇرادى. جەر ۇيلەردە — وقۋ كلاستارى مەن شتابتار، سودان سوڭ دارىگەرلىك پۋنكت پەن لەنين بولمەسى. اسحانا جوعارىدا، ءبىراق ازىناعان باراكتا.
ال، كلۋب ءۇيى — شىنىندا كادىمگى ءۇي. سىرتىنان قاراعاندا ۇپ-ۇلكەن بورەنەدەن جاسالعان ۇپ-ۇلكەن قۇرىلىس، ءىشى دە ەداۋىر؛ جيىرما ءۇش قاتار ورىندىقتارى بار، ساحناسى، ءتىپتى، كينوبۋدكاسى دا بار.
ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن جانە بولاشاق ۇرىستارعا دايىنداۋ ءۇشىن (ياعني، ءبىز نە دەگەنمەن ۇرىسقا قاتىسامىز دەگەن ءسوز) ءبىزدى باتارەيا، ۆزۆودىمىزبەن مايدانگەرمەن كەزدەسۋ وتكىزۋگە كلۋبقا اكەلەدى.
مايدانگەر، وردەن جانە ءۇش بىردەي مەدالى بولعانمەن، سوزگە شەشەن ەمەس ەكەن.
— كەلە جاتىرمىن... ال، ولار سول جەردە... اتىپ جاتىر. ءبىز دە باستىق. ولار تاعى...
ورمانمەن كەلەمىز... شەگىندىك. تاعى اتتى... مەنى جارالاپ كەتتى. قورشاپ الدى. بىزدەردىكى اتىپ جاتىر... پارتيزاندارعا كەزىكتىم. بىردە كەلە جاتىر ەدىم...
زال تولىپ وتىر. ءبىز سوڭعى قاتاردا وتىرعانبىز، ۇزىك-ۇزىك سوزدەرىن عانا ەستيمىز. ساحنادان قىزارىپ قىسىلعان ادامدى كوردىك، سودان سوڭ قايتا-قايتا:
— كەلە جاتىرمىن... ال ءبىز كەلە جاتىرمىز... — دەگەن سوزدەرىن عانا ەستىدىك.
كەنەت ويلاماعان وقيعا بولدى. ەڭبەگى سىڭگەن مايدانگەر قولىن ءبىر سىلتەدى دە، پرەزيديۋمعا بۇرىلىپ:
— مىنە، بۋنكوۆ جولداس وتىر. ءبىز ونىمەن باسىنان باستاپ بىرگە بولدىق. قالاي بولعانىن سول ايتسىن، — دەپ جۇرە بەردى.
ءبىز، توپوگرافتار، ءبىرىنشى بولىپ قول سوقتىق (بۋنكوۆ مايداندا بولعان)، سودان سوڭ بۇكىل زال دۇرىلدەي قول شاپالاقتادى.
— نەگە مەن ايتامىن، ساۆەليي كارپوۆيچ؟ — بۋنكوۆ ورنىنان تۇردى. — زالدا لەيتەنانت سوكولوۆ وتىر. ول مايدان جولدارىندا ءبىز ەكەۋمىزدەن از ءجۇردى مە؟ ال، مايور كاتونين شە؟ جولداس مايور، ءسىزدى ەكىنشى اتاعانىما كەشىرىڭىز. گرودنودان موسكۆاعا دەيىن جانە لەنينگرادتى قورعاۋدا بولدى. پرەزيديۋمدا، زالدا مۇنداي ادامدار قانشاما!
بۋنكوۆ ءاربىر فاميليانى اتاعان سايىن زال قول سوعىپ وتىردى. بۋنكوۆ وتىرا بەرگەندە، زال ودان سايىن دۋىلداپ كەتتى.
— ۆولود، ۆولود، مەن كورشىم پروتوپوپوۆتى ءتۇرتتىم. — ال سەن؟ انادا نە دەگەنىڭ ەسىڭدە مە؟
— ال، ايتتىم: نەسى بار ەكەن؟ مەن ءدال سولاي دەگەنىم جوق...
1944 جىل
وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءبىزدىڭ پوگوندارىمىزدا «8» دەگەن سان بار ەدى. ءبىزدىڭ سەگىزىنشى ارتيللەريالىق وقۋ — بارلاۋ پولكىنان ەكەنىمىزدى كورسەتەتىن بۇل سان دا، جىلدان استام تاققان پوگون دا ءبارىمىزدى دە ابدەن جالىقتىرعان. بۇكىل سوعىس بويىنا كۋرسانت بولىپ ءجۇرۋ — ابىروي ەمەس!
ەندى، مىنە، كۋرسانت ەمەس، سولداتپىز. گوروحوۆەسكىنىڭ لاگەرى دە ارتتا قالدى. ەكى جۇما جىلى ماشينادا روسسيا، ۋكراينا — مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇزاق ساپارىم. سمولەنسك، بريانسك، كييەۆ، ۆيننيسا، تيراسپول، لۆوۆ، پەرەمىشل. بۇل جەرلەردە سوعىس ءجۇرىپ وتكەن.
ءبىزدىڭ پوگوندارىمىزدا «103» دەگەن جۇمباق ءۇش سان بار. قايدا بارا جاتىرمىز — بىلمەيمىز؛ بىلەتىنىمىز — مايدانعا كەلە جاتىرمىز. ءبىز ەندى 103 ارتيللەريالىق بارلاۋ ديۆيزيوننىڭ جاۋىنگەرلەرىمىز.
راس، باسقالاردان ەرەكشەلەۋ سوعىساتىن بولامىز. ءبىزدىڭ سوعىستاعى ءىسىمىزدى «جۇمىس» دەپ اتاۋعا بولادى. تەودوليت جەلىسىن تارتامىز، ستەرەوتۇربالارمەن دۇشپان قارۋىنىڭ وعىن اڭديمىز، نەمىس باتارەيالارىنىڭ دىبىسى بويىنشا ولاردىڭ تۇرعان جەرىن جازىپ الامىز، نەمىس قورعانىسىنىڭ ورىندارىن سۋرەتكە تۇسىرەمىز. وسىنىڭ ءبارى — ءبىزدىڭ ارتيللەريانىڭ قىزمەتى دەپ اتالادى.
ءبىز ەكى جۇزگە تاياۋمىز. سولداتتاردىڭ ءبارى — قۇربىلاس موسكۆالىقتار. سەرجانتتار مەن ستارشينالار ولاردان ءسال ەرەسەك، دەگەنمەن ءبارى دە جاس. تەك وفيسەرلەر عانا وتىز جاسقا تاياپ قالعان نە وتىزدىڭ ىشىندەگى «قارتتار». ديۆيزيون كومانديرى مايور كاتونين بولدى. ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا، باتالون كومانديرى بولىپ جاقىندا اعا لەيتەنانت اتاعىن العان بۋنكوۆ تاعايىندالدى. ۆزۆود كومانديرى دە بۇرىنعى، لەيتەنانت سوكولوۆ. نە دەگەنمەن ءوزىمىز عوي!
مەندە ەندى مىلتىق، پروتيۆوگاز، ءدۇربى، «ۆەشكا» دەپ اتالاتىن اق، قىزىل جولاقتى، ۇش جاعى تەمىر تاياق بار. بۇل — نەگىزگى قارۋىم. جاڭا قىزمەتىم بويىنشا، مەن الا تاياعىممەن جۇرتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جۇگىرىپ وتىرىپ، قاي جەردە بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە بولاتىنىن زەرتتەيمىن. كوڭىلدى، ءارى تەز ويلاۋدى تالاپ ەتەتىن جۇمىس. قالاي بولعاندا دا، تەودوليت جۇرگىزگەننەن نە ەسەپتەۋشى بولىپ ۇزاقتى كۇن براديس كەستەسىمەن اۋرەلەنگەننەن ارتىق.
ءبىزدىڭ ەشەلون تۇسىنىكسىز ارىپتەرمەن جازىلعان. «ءىezajsك»1 دەگەن ستانسياعا كەلدى. كەلگەنىمىز پولياك جەرى بولعاندىقتان، بۇل سولاردىڭ تىلىندە جازىلعانى داۋسىز، ءبىراق ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز ورىسشاعا اۋدارا المادىق. نەمىس جازۋلارى كورىنبەيدى، تەگى قۇرتقان بولۋ كەرەك.
ەشەلوننان جۇك ءتۇسىرۋ تەز اياقتالدى. ءبىز ءتۇرلى اسكەري ماشينالاردى: شارۋاشىلىق ۆزۆودىنىڭ جۇك ماشينالارىن، دىبىس ولشەۋشىلەر مەن فوتوسۋرەتشىلەردىڭ ارنايى ماشيناسىن، ەڭ سوڭىندا سوعىس كەزىندە شىعارىلعان ءۇستىن تاقتايمەن جاپقان ءوزىمىزدىڭ جۇك «گازيكتەرىن» پلاتفورمادان تۇسىردىك.
اسحانامىزدى قۇرتىپ، قۇرالدار سالىنعان جاشىكتەردى ءتۇسىرىپ بولدىق تا، تۇسكى استىڭ ءپىسۋىن كۇتتىك. جولعا شىعاردا بەرگەن قۇرعاق تاعامداردى الدەقاشان تاۋىسقانبىز. ال، ىستىق تاعامدى ەڭ سوڭعى رەت بۇرناعى كۇنى ىشكەنبىز.
اسپاز بەن كەزەكشىلەر ۆوكزالدىڭ جانىندا تاماق دايىنداعانشا ءبىز ەمىن-ەركىن راقاتتانىپ ستانسيانى سول جەردە ارالادىق. «الىسقا كەتپەڭدەر» — دەگەننەن باسقا كوماندا بولعان جوق. كوڭىل-كۇيىمىز دە كوتەرىڭكى. ءبىزدى سمولەنسكىگە دەيىن شىعارىپ سالعان گوروحوۆەسكىنىڭ كۇرتىك قارى مەن ايازىنان كەيىن مۇندا — پولياك جەرىندە، جەلتوقساننىڭ ورتاسىندا اۋا رايى ەرەكشە كورىندى: كۇن كوزى شىعىپ، جەر بالشىق، لايساڭ، كوك ءشوپ كورىنەدى، قۇستار سايراپ جاتىر. شينەلدى ماشيناعا تاستادىق تا، ومىراۋدى اعىتىپ، كەۋدەشەمەن كەتتىك.
ۆوكزالدىڭ ىشىندە بۋفەت بار ەكەن. ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت پەن ءبىر ايەل ساتۋشى. ولار بىزگە تۇسىنىكسىز ءوز تىلدەرىندە اڭگىمە سوعىپ تۇر، ساتىپ الۋشىلار جوق ەكەن، سوعان قاراعاندا شاماسى ءبىز دە ولاردى قىزىقتىرماساق كەرەك، ايتەۋىر بىزبەن ەشكىمنىڭ ءىسى بولمادى. بۋفەتتە ۇلكەندىگى ءار ءتۇرلى بوتەلكەلەر، اپپاق كىشكەنتاي بولكەلەر، ىستالعان كولباسانىڭ كەسىندىلەرى بار.
— شەت ەل! — دەدى ۆولوديا اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، تاماق جەگىسى كەلىپ، ءارى ىزالانىپ. — ماڭدايلارى جارتى قارىس، ال وزدەرى سوعىسقا قاتىسپايدى!
— كىمدى ايتاسىڭ؟ — دەدىم مەن تۇسىنبەي قالىپ.
— ارينە، ءبىزدى ايتىپ تۇرعانىم جوق، — دەپ ۆولوديا بۋفەتشىلەرگە قارادى.
ۆوكزالدان شىعىپ، ءوزىمىزدىڭ اسحاناعا كەلىپ ەدىك، كوڭىل جۇباتارلىق ەشتەڭە بولمادى.
— ءالى ءبىر ساعاتسىز تاماق دايىن بولمايدى، قىدىرا تۇرىڭدار، — دەدى.
قىدىرعاسىن دۇرىس قىدىرۋ كەرەك قوي. باتالون كومانديرىنەن رۇقسات الىپ، قالاعا كەتتىك. العاشقى كەزدەسكەن پولياكتان قالانىڭ اتى جايلى سۇراپ، تۇسىنە الماي، ءبىراز تۇردىق.
— نيس نيما! ۆشيسكو گەرمان زابرال ۆزيشكو، — دەي بەرەدى ول ءبىزدىڭ سۇراعىمىزدىڭ بارىنە.
— قالا قالاي دەپ اتالادى؟ قالاي؟ — دەدىك ءبىز.
— ەايسك؟ سەايسك؟
— لەجايسك؟ — دەدى اقىرىندا پولياك قولىن شەكەسىنە اپارىپ. — لەجايسك! ءيا، پان، سولاي — لەجايسك.
سودان سوڭ ول اسىعا باسىپ بۇرىلىپ كەتتى.
سوڭىمىزدان ديۆيزيوننىڭ باسقا بالالارى قۋىپ جەتتى: ءجۇزى ءسابيدىڭ بەتىندەي دوپ-دوڭگەلەك، سوندىقتان ءبىز ماكاكا اتاپ كەتكەن ەسەپتەۋشى ۆيتيا پەتروۆ، دىبىسشىلاردان (دىبىس ولشەۋشى بارلاۋ باتارەياسىن ءبىز وسىلاي اتاپ كەتكەنبىز) قىرعىز شۇكىربەك كەلدى.
— تىپ-تىنىش، — دەدى شۇكىربەك ءسال مۇڭايىپ. — ءبىزدىڭ جايلاۋ ءتارىزدى... قالادا سوعىس بەلگىسى جوق. قيراعان، بۇلىنگەن دە ەشتەڭە كورىنبەيدى. ۇيلەر تازا، كوشە، ب ا ق — ءبارى بۇلىنبەگەن. جەمىس باعى، — دەپ شۇكىربەك بىردەن بايقادى. ارمياعا بارىمىزدەن بۇرىن الىنىپ، بىزگە ارتيللەريالىق ەرەكشە بارلاۋ ديۆيزيونى قۇرىلاردا عانا كەلگەن ول، شاماسى، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن ساعىنادى. شۇكىربەك تيان-شانعا عاشىق بولاتىن جانە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ادەمى قالا فرۋنزە دەپ ويلايدى.
قوناقجاي شىعىس ادامدارىنا ءتان كەڭ پەيىلمەن ءبىزدىڭ ديۆيزيوندا بىرگە بولعان از مەزگىلدىڭ ىشىندە سولداتتار مەن وفيسەرلەردى تۇگەل دەرلىك ەلىنە شاقىرىپ ۇلگەردى جانە قويدىڭ ەتىن قالاي جەيتىنىمىزدى ايتىپ قىزىقتىرىپ قويدى. ءقازىر دە شۇكىربەك ءوز جەرىن ەسىنە الىپ، ارمانداعانداي ءتىل قاتتى:
— جوق، بىزدە بۇلاي، بۇل جەردەگىدەي ەمەس. بىرەۋ كەلسە، ول قۇرمەتتى قوناق بولادى. ەگەر ۇيگە كىرمەي كەتسەڭ، ەڭ قۇرمەتتى ورىن — تورگە وتىرماساڭ، نە تاماقتان باس تارتساڭ، وكپەلەيدى. ال ىستىق كولدىڭ سۋى قانداي كوكپەڭبەك! مۇمكىن، بىرەۋلەرگە ۇناپ قالار...
— جارايدى ەندى، دەپ اشەيىندە ۇندەمەيتىن ۆيتيا پەتروۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. — تاماق جەگىم كەلىپ، ىشەگىم شۇرىلداپ كەلەدى.
كىشىپەيىل شۇكىربەك، تەگى اڭگىمەنى باسقا تاقىرىپقا بۇرۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى بىلەم، ىڭعايسىز جاعدايدى تۇزەۋگە تىرىسىپ:
— ءقازىر سوعىس، ارينە، — دەدى. — بىزدە دە تاماق جاعى كەم بولسا كەرەك. ەركەكتەر قالعان جوق دەپ جازادى ۇيدەگىلەر. ايەلدەر مەن بالالار عانا قالىپتى. سەنىكى دۇرىس، ماكاكا! ەندى ايتپايمىن!
— ەشتەڭە ەمەس، بالالار! قىڭقىلداماۋلارىڭدى سۇرايمىن! — دەپ ۆولوديا شۇكىربەكتىڭ ارقاسىنان قاتتى قاققانى سونشا، اناۋ قۇلاپ كەتە جازدادى.
لەجايسكىنىڭ كوشەلەرىندە جان جوق. پولياكتار دا سيرەك كەزدەسەدى، ءبىزدىڭ اسكەرلەر دە از.
— مەن سەنەن مىنانى سۇرايىن دەپ ەم، — دەدى ساشا. — سەن قالاي ويلايسىڭ، مايدان بۇل جەردەن الىس پا ەكەن؟
— كىم ءبىلسىن، جاقىن بولماس...
— قايداعى مايدان؟ — دەپ ماكاكا مەنى قوستادى.
— سەندەر مايدان دەيسىڭدەر-اۋ، ال مەنىڭ تاماق ىشكىم كەپ كەلە جاتىر! — دەپ سايرادى ۆولوديا.
ءبىز كەلە جاتقان اللەيا-كوشەلەردىڭ بويى سامساعان الىپ كاشتاندار.
كۇن شىعىپ تۇر، كوگىلدىر اسپان توسىندە اق شاربى بۇلتتار قالىقتايدى.
ەكى قاباتتى بيىك ءۇيدىڭ ماڭدايىنداعى «Bursa Gimnazyjna»1 دەگەن جازۋدى ءبىز قينالماي وقىدىق.
— قىزىق، پوميالوۆسكييدىڭ كەزىندەگى سەكىلدى، — دەدى ساشا. — بۋرسا!
ءبىز قالا كوشەلەرىن اينالىپ، باعاناعى ساياحاتىمىزدى باستاعان جەر — ۆوكزالدان قايتا شىقتىق. اسحانانىڭ ءتۇتىنى بۇرقىراپ، تاماق ءيسى مۇرىن جارادى. ءالى دايىن ەمەس، تەك ءيسى عانا شىعادى.
— قىدىرىڭدار، سلاۆياندار. قىدىرىڭدار. ەندى جارتى ساعات. ونىڭ ەسەسىنە تاماق ەرەكشە — مايدان نورماسى بەرىلەدى! — دەپ قۋانتتى ءبىزدى.
مايدان نورماسى دەگەن — ءجۇز گرامم اراق، ال قازىرگىدەي قىستىگۇنى ءجۇز ەلۋ گرامم بەرىلەدى دەگەندى ەستىگەنبىز. ءبىراق ءدال وسى جەردە، لەجايسكىدە بەرەدى دەپ ويلاماپ ەدىك.
— اراق بەرەتىن بولعانى، ياعني جاقىن بولدى عوي، — دەپ قۋاندى ۆولوديا، مايداننىڭ نە نورمانىڭ جاقىندىعى تۋرالى ايتقانى بەلگىسىز.
— ءجۇر، شىنىندا دا، قىدىرا تۇرايىق، — دەدى ساشا. — ورتالىعىن كورگەنىمىز جوق قوي.
ورتالىقتىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلمەسەك تە كەتتىك. بارلىق جاقتان كورىنىپ تۇراتىن كوستەلدىڭ توبەسىن باعدارعا الدىق.
— كوستەل قايدا تۇرسا، سول جەر ورتالىق بولادى، — دەپ ءتۇسىندىردى ساشا.— كەتتىك!
ساشانىڭ سوزىنە سەنۋگە ۇيرەنىپ الدىم. ول كوپ بىلەتىن، مەن ءتىپتى وعان قىزىعاتىنمىن.
— باستاي بەر، يۆان سۋسانين، — دەپ ۆولوديا دا كەلىستى.
سوعىس نەشە ءتۇرلى ادامنىڭ باسىن قوسقان دەسەڭشى! مىسالى، اقىلدى، ادال ساشا. ەگەر سوعىس بولماسا، ءبىر پيونەرلەر ۇيىنە بارىپ جۇرسەك تە، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تانىماس ەدىك. ءوسىپ، ەر جەتىپ، جان-جاققا كەتەر ەدىك. ال، ءقازىر مەن ساشاداي بولماسام دا، دوس بولىپ ءجۇرمىز.
العاشقى جىلى ساشا «گۋبادا» ءبىزدىڭ بارىمىزدەن كوپ وتىردى، جازانى دا باسقالاردان ءجيى الاتىن. جانە ءوزى ءۇشىن ەمەس. ادىلەتسىزدىك كورسە، ساشا، بىردەن اڭگىمەگە ارالاسىپ، كەرىسىپ قالاتىن. سەرجانت نە ستارشينا كۋرسانتقا ءجونسىز ءتيىستى مە — ساشا دا ارالاسا كەتەدى. كومانديردىڭ بۇيرىعى — زاڭ، الايدا ساشا ءۇشىن بۇل فورمۋلانىڭ ءبىر عانا ماعىناسى بار: ادىلەتتى زاڭ. كوپ جاعدايدا ساشانىڭ اراشالاعاندارى ەسكەرتۋ الادى دا، گاۋپتۆاحتاعا بۇل وتىرادى، نە اجەتحانا تازالاۋعا جىبەرىلەدى. دەگەنمەن كۇن وتكەن سايىن ساشانىڭ بەدەلى ارتا بەردى. نەدەن دە بولسا قورىقپايتىندىعىمەن، ادالدىعىمەن ارتتى. ول، ءتىپتى، كومسورگ بولدى.
ۆولوديا دا بەدەلدى بولاتىن. ونىڭ قاراپايىمدىلىعى، قالجىڭى، كۇشتىلىگى ءۇشىن جانە... بىلمەيمىن، ايتەۋىر سىيلايدى...
ال مەن شە؟ مەن دە «گۋبادا» تالاي وتىرىپ، تالاي جازالاندىم، سودان سوڭ ۇلگىلى كۋرسانت بولدىم. ءبىراق ءدال ساشاداي بەدەلگە جەتە قويعانىم جوق. ەگەر مەن بەدەلدى بولسام، ول دا ساشانىڭ ارقاسى. ءبىزدىڭ دوستىعىمىزدى ءبارى بىلەدى. بىرەۋلەر: «ءۇش مۋشكەتەر»، ەندى بىرەۋلەر: «قاسيەتتى ۇشەۋ!» دەپ قاعىتادى.
ول ەكەۋىنىڭ جانىندا مەن ءوزىمدى ەركىن سەزىنەتىنمىن. ولار عانا ەمەس، مەن شۇكىربەكتى، ۆيتيا پەتروۆتى جانە سوعىس تابىستىرعان باسقا دا جولداس بالالاردى سۇيەتىنمىن.
بۇرىن مەن ءدال قازىرگىدەي، ادامداردى بارلاپ، تانىپ كورگەن ەمەسپىن.
ادامدار ءار ءتۇرلى ەدى. مەن دە ولاردىڭ وزدەرى قالاي كورىنسە، سولاي قابىلدايتىنمىن! الايدا، مۇمكىن، ادامداردىڭ ءار ءتۇرلى بولاتىنىن — ولاردىڭ ءارقايسىسىندا جەكە-جەكە قاسيەتتەر بارىن مەن دە ەندى عانا ءتۇسىنىپ جۇرگەن شىعارمىن. جالپى، ءاربىر ادامدا جاقسى دا، جامان دا قاسيەتتەر بولادى عوي. مۇلدە جامان، مۇلدە جاقسى ادام بولمايدى. قاي قاسيەتى باسىم قالىپتاسادى — ول ادامنىڭ ءوزىن-وزى يگەرۋىنە بايلانىستى.
قالانىڭ ورتاسىنا جەتىپ ۇلگەرمەي، ءبىز قارالى مارش ءۇنىن ەستىدىك. مارش اۋەنى بالالىق شاقتان، موسكۆادا اقبوز اتقا جەگىلگەن ولىك سالاتىن جايداق اربالار جۇرەتىن جەرلەۋ ءداستۇرى كەزىنەن بىزگە تانىس بولاتىن. ءبىر كەزدەرى ءبىز، بالالار، ولاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، كەيدە بۇكىل قالانى اينالىپ شىعىپ، زيراتقا دەيىن باراتىنبىز.
— بىرەۋدى جەرلەپ جاتىر. كورەيىك، — دەدى ۆولوديا. ءبىز بۇدان 4-5 جىل بۇرىنعى موسكۆاداعى كەزىمىزدەي مۋزىكا شىققان جاققا اياڭداي بەرىپ ەدىك:
— شوپەننىڭ مارشى عوي، مۇمكىن پولياك شىعار، — دەدى ساشا.
— نەگە شوپەننىڭ مارشى دەيسىڭ؟
مەن بۇل شوپەننىڭ مارشى ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىم، جالپى شوپەن قايعىلى مارشتار جازدى دەپ ويلاعان دا ەمەسپىن، ءبىراق ءوزىمنىڭ مۋزىكادان حابارىم شامالى ەكەنىن ساشانىڭ الدىندا مويىنداۋعا باتىلىم بارمادى. ءبىز اسىعا باسىپ، كوستەلدىڭ جانىنداعى الاڭعا كەلدىك. ولىكتى سالعان اشىق جۇك ماشيناسىنىڭ سوڭىنداعى اسكەري وركەستردەن كەيىن ءبىزدىڭ كومانديرلەرمەن بىرگە پولياك وفيسەرلەرى، جاي كيىنگەن پولياكتار كەلە جاتقانمەن، پولياك ەمەس، قازا بولعان ءبىزدىڭ ادام ەكەن. ولىكتىڭ ءجۇزىن الىستان ايقىن كورە المادىم، ءبىراق ۇستىندەگى فورماسىن انىق كوردىم. ءجاي قوزعالعان ماشينا ۇستىندە بيىك اق ماڭدايلى، قوڭىر شاشتى ءبىزدىڭ وفيسەر جاتىر. ونىڭ سامال جەلمەن جەلبىرەگەن شاشىن ماشينا قاتارىندا كەلە جاتقان گيمناستەركالى قىز الدەنەشە رەت قايىرىپ قويدى.
جاڭا قازىلعان اشىق قابىردىڭ جانىنا كەلگەندە، ماشينا توقتاپ، مۋزىكا تىندى. كەنەت الاڭ ۇستىندە جاڭا ءبىر عاجايىپ اۋەن وينالدى. مۇنداي اۋەندى مەن ەستىگەن ەمەسپىن، ەرىكسىز كوستەل جاققا بۇرىلدىم. بۇل وركەستر ەمەس، مۇڭعا تولى اۋەن شىعارىپ جاتقان بەلگىسىز ءبىر الىپ اسپاپ بولۋ كەرەك. اسقاق جەكە تۇرعانىنىڭ وزىنەن جۇمباق كورىنەتىن كوستەل ءۇيى تۇگەل كۇڭىرەنىپ تۇرعان سەكىلدى.
مۇڭدى ءارى سالتاناتتى، جانىڭدى تۇرشىكتىرىپ ءبىر مەزگىل كوڭىلىڭە مەدەۋ بەرەر نازىك ءارى كۇركىرەگەن اسقاق ءۇن كوستەلدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن بۇزىپ شىعىپ جاتقانداي، الاڭدى اۋەنگە تولتىرىپ تۇر.
— پولشا كاپيتان سميرنوۆتى سوڭعى ساپارعا اتتاندىرىپ جاتىر، — دەدى پولياك وفيسەرى ءبىزدىڭ پولكوۆنيككە قاراپ تازا ورىس تىلىندە. — لەجايسك تۇرعىندارى ونى ەشقاشان ۇمىتپايدى.
— ءيا، — دەدى جانىنداعى پولكوۆنيك. — گەنناديي ۆاسيليەۆيچ سىزدەر ءۇشىن دە، بىزدەر ءۇشىن دە از نارسە جاساعان جوق. ەگەر ءبىز ءبارىمىز وسىلاي...
گەنناديي ۆاسيليەۆيچ! مەنى بىرەۋ العا قاراي يتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى. مەن سىعىلىسىپ، ماشيناعا قاراي ءوتتىم دە الدىڭعى جاقتا تۇرعان وفيسەرلەردىڭ يىعىنىڭ ۇستىنەن ولىكتىڭ ءجۇزىن كوردىم. شىنىمەن سول ما؟ قىرىق ءبىردىڭ قازانىندا ماعان كومسومولدىق بيلەت تاپسىرعان ءبىزدىڭ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى — گەنناديي ۆاسيليەۆيچ بولعانى ما؟ سول! ارينە، سول!
بۇل قالاي بولعانى؟ مەن كاپيتان سميرنوۆتىڭ قازاسى جايلى، جالپى ول جايلى ەشتەڭە بىلمەيمىن. ءۇش جىل ءوتتى. سوعىس ۋاقىتىندا از ەمەس. باسقالاردى مايدانعا اتتاندىرعان ونى ەندى الىستاعى پولياك جەرىندە جەرلەپ جاتىر، جانىندا ورىس، پولياك وفيسەرلەرى تۇر.
ورگان ءۇنى تىنعاندا، پولكوۆنيك قارالى ءسوز سويلەدى. گەنناديي ۆاسيليەۆيچتىڭ دەنەسىن جەرگە تۇسىرگەندە بىرەۋ:
— قوش بول، گەنا! — دەدى جايىمەن.
سودان سوڭ گيمناستەركالى ءبىر قىز ونىڭ بەتىنە ەڭكەيىپ، شاشىن تۇزەپ قويدى. قىزدىڭ ءجۇزىن كورە المادىم. ءبىراق كىم ەكەن دەپ ويلادىم. مۇمكىن، ايەلى، نە قارىنداسى بولار.
ەركەكتەر ولىكتى كوتەرىپ، قابىرعا سالار جەردە، الگى قىز مەنىڭ جانىمنان ءوتىپ، سكۆەرگە قاراي جان ۇشىرا جۇگىرە جونەلدى.
ونىڭ گيمناستەركاسىنىڭ توسىندە قىزىل جۇلدىز وردەنى بار، كىشى لەيتەنانتتىڭ پوگونىن تاققان. بەتىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. بيىك ماڭداي، ۇلكەن كوزى بىرنارسەگە تاڭدانعانداي كەڭ اشىلعان كىشكەنە قىر مۇرىن...
«ناتاشا!» مەن سوڭىنان جۇگىردىم، ءبىراق ونىڭ مەنى ەستىمەيتىنى، وسى ساتتە ەستي المايتىن حالدە ەكەنى ەسىمە ءتۇستى.
— ناتاشا!
ول — سول. ءبىراق بوتەن ادام سەكىلدى. مەن ونى اسكەري فورمادا جانە مۇنداي ەرەسەك كۇيدە كورگەن ەمەسپىن.
— ناتاشا!
ول كوڭىلسىز بۇرىلدى.
الاڭ ۇستىندە، مەنىڭ سىرت جاعىمدا، گيمن وينالىپ، ساليۋت بەرىلىپ جاتتى. جاس ءقابىردىڭ باسىنا سولداتتار توبەسىنە جۇلدىز قاداعان تاقتايدان جاساعان بەلگى قويدى.
ءبىر ساعات وتكەندە، مۇمكىن ودان كەشىرەك پە ەكەن ساشا، ۆولوديا ۇشەۋمىز، ءبىزدىڭ ماشينانىڭ جانىندا وتىردىق. قاسىمىزدا قالبىرعا قۇيىلعان كوجەمىز تۇر.
— وسىنشا قايعىرۋعا بولمايدى! — دەپ جالىندى ساشا. — وتىنەمىن سەنەن! مەن جاڭا ۇيدەن حات الدىم. ءىنىلى بولىپپىن. يگور دەپ ات قويىپتى. جاقسى ەسىم عوي، ءا؟
— جاقسى، — دەپ كەلىستىم مەن.
— ال، ساعان حات جوق ەكەن، — دەدى ساشا.
— ءاي، قويشى! — دەپ ۆولوديا اقىل بەردى ماعان. — ساعان قانشا ايتام. سونداي قىز از با؟ ءالى-اق وزدەرى جۇگىرىپ كەلەدى.
— ماحاببات شە؟ — دەدى ساشا.
— ماحاببات! ويدان شىعارعان بىردەڭە. جازۋشىلار ويدان شىعارىپ سوققان، ال سەندەر، بالالار، نانعانسىڭدار.
— دۇرىس ەمەس، ۆولوديا، — دەدى ساشا. — جانىم جەك كورەدى...
— قوي ءارى!
شارۋاشىلىق ۆزۆودىنان باسقانىڭ ءبارى مونشاعا كەتتى. لەيتەنانت سوكولوۆ كەش ورالۋعا رۇقسات بەردى.
ءبىز تۇسكى اسقا كەشىگىپ كەلگەنبىز، ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەشكىم ۇرىسقان جوق. سوكولوۆقا ساشا ايتىپ ءتۇسىندىردى مە ەكەن، نە شۇكىربەك پەن ماكاكانىڭ ءبىرى مە، الدە ۆولوديا ما.
مەن اراقتان ءسال قىزىپ قالدىم. باسىم دىڭىلداپ، تاماق ىشكىم كەلمەدى. اراقتان بەنزيننىڭ ءيسى شىعا ما-اۋ، سونداي جيىركەنىشتى ەكەن. تەمەكى بەرگەندەرى جاقسى بولدى. مەن شىلىم شەكتىم.
ۆولوديا قۇتىسىن الىپ ءبىر جاقتان جۇگىرىپ كەلەدى. ءبىرازدان بەرى كورىنبەپ ەدى، ەندى قولىنا بوتقا جانە بوتەلكە الىپ كەلىپ تۇر.
— قانە، تاعى!
— قايدان الدىڭ مۇنى؟ — دەدى ساشا.
— ءبارى ءبىر ەمەس پە! قانە، — دەپ ۆولوديا ماعان قويۋ شىرىن ءتارىزدى سارى سۇيىق بىردەڭەنى قۇيدى. — ساعاتىما اۋىستىرىپ الدىم. ساشوك، ساعان دا قۇيايىن! سەن ۇرسا بەرسەڭ دە، مەن قامىڭدى ويلاپ جۇرەمىن.
ۆولوديانىڭ ءوزى، ساشا ەكەۋمىز تاماق جەپ بولعانشا، ءبىر ساپتى اياقتى باسىنا كوتەردى دە، ەكىنشىسىن تاعى قۇيىپ الدى.
— ىشەتىندەر ادامزات بالاسىنىڭ ەڭ ناشار توبىن قۇرامايدى، — دەدى ۆولوديا، شاماسى، مەنى كوڭىلدەندىرگىسى كەلسە كەرەك. — جانە ەش نارسەنى ويلاماۋ كەرەك! — دەپ قويدى، مەنىڭ ىشپەي وتىرعانىمدى كورىپ. ال مەن سول ساتتە ەشتەڭە دە ويلاپ وتىرعانىم جوق ەدى. اۋا رايى بۇزىلا باستاعانمەن، ماعان جىلى سەكىلدى. جەل كۇشەيىپ، كۇزگى ۇساق جاڭبىر سىركىرەدى. قالا ءۇستىن تۇمان باستى. اينالانىڭ ءبارى وتكەن، الىستاعى بالالىق شاقتى: دەريەۆنيانى، تاڭعى وزەندى، شاڭ باسقان كوكورايدى، تۇنگى الاۋلاردى ەسكە ءتۇسىردى. مەن ناتاشانى ەسىمە الدىم: بۇگىنگى ناتاشانى ەمەس، ۇستىنە قوڭىر كويلەك كيىپ، مەنىمەن ۋتەسوۆتىڭ كونسەرتىنە بارعان ناتاشانى...
كەشكىسىن مەن ساشاعا ايتتىم:
— ءبىز ءبارىبىر ونىمەن كەزدەسەمىز. ءوزى ايتتى...
نەمەنەگە؟
وعان حات جازىپ، حات كۇتىپ، ءبىر-بىرىمىزدى كورمەي جۇرگەندە ءبارى باسقاشا ەدى. ويدان شىعارىلعان ماحاببات... وندا قيالداۋعا، سەنۋگە، قول جەتپەيتىن ءبىر نارسەلەردى ارمانداۋعا بولاتىن.
— ەندى مەن ءبارىن بىلەمىن. گەنناديي ۆاسيليەۆيچ جوق، ءبىراق وعان دەگەن ماعان تانىس ەمەس ماحاببات قالدى. ونىڭ ماعان جازعانى وسى ەكەن. مەن بالالىقپەن سەنبەي جۇرگەم. «ءبارى ءبىر سۇيەمىن... ءبارىبىر»... — دەپ جازعام.
مۇمكىن، مەن مۇنىڭ ءبارىن ويىمنان شىعارىپ جۇرگەن بولارمىن. مۇمكىن، ءبارىن ەستەن شىعارۋ كەرەك شىعار؟
بالالىق شاقتى جەك كورىپ كەتتىم. پيونەرلەر ءۇيى، كونفەت، بالمۇزداق، ەكەۋمىزدىڭ موسكۆانى ارالايتىنىمىز — ءبارىن كوڭىلىمنەن ىسىرىپ تاستاعىم كەلدى. كۇلكىلى! ول كەزدە ماعان باسقا قىزدار ۇناماپ پا ەدى؟ ۇناعان. ءبىراق مەن ولارعا ايتقان ەمەسپىن. ولار مەنىڭ سوزىمە سەنبەيتىندەي كورىنەتىن. ال، ول شە؟ ول دا سەنبەيتىن، دەگەنمەن ايتەۋىر تىڭدايتىن.
ماحاببات دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەم بە ءوزىم؟ قايدا كوردىم ونى؟ مۇمكىن، ۆولوديانىكى دۇرىس شىعار! الايدا بىلەمىن، بىلەمىن. انام اكەمدى سۇيەتىن. اكەم — انامدى. ولاردا قالاي بولىپ ەدى؟ انام ءسۇيدى، ول ءسۇيدى. ولار تاڭەرتەڭ، كەشكە بىرگە بولاتىن جانە دەمالىس كۇندەرى. سودان سوڭ جىلدىق دەمالىستارى سايكەس كەلگەندە، بىرگە بولاتىن. سويلەسەتىن، ۇرسىساتىن، كەيدە سۇيىسەتىن. سول ءۇشىن دە ولار — اكە مەن شەشە عوي. ماحاببات جايلى بۇدان باسقا نە بىلەمىن؟ پاۆكا كورچاگين دە ءسۇيدى. سونداي كەزەڭدە، ءبىراق ماحاببات بولدى! ەرەسەكتەرشە دۇرىستاپ قاراعاندا، ماحاببات دەگەن نە ءوزى؟ ەندى ءبىز دە ۇلكەن ادامدارمىز عوي... مەن ماحاببات جايلى وقيتىنمىن، ءبىراق ونىڭ ءبارى كىتاپتاعى. كينودان دا ماحاببات كوردىم. ءبىراق بۇل — كينو. كينودا چاپايەۆ، ماكسيمدەر بولاتىن. «ءبىز كرونشتادتانبىز» دەگەن فيلمدە بالالار بولاتىن. «جوعارى ناگرادا» فيلمىندە بارلاۋشىلار، «ەرلىك»، «يسترەبيتەلدەردە» ۇشقىشتار... مۇنىڭ ءبارى ورىندالمايتىن ارمان عانا. مەن ءبىر كەزدەردە بولسا دا كينوداعى ادامدارداي بولا الام با؟..
مونشادا ىستىق، كوشەدەگى سەكىلدى دابىرلاعان كىسى كوپ ەكەن. مەكتەپ وقۋشىلارىنا ۇساپ، بىر-بىرىنە سۋ شاشىپ، ويناپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ بالالار. ۇندەمەيتىن ساشا عانا ءۇستىن سابىنداي بەرەدى. ۆولوديا كەلىپ، ونىڭ ارقاسىنان قاعىپ قالىپ ەدى، ساشا سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى دە، ۆولودياعا ەمەس، مەن جاققا قارادى:
— جۋىن، مەن ارقاڭدى ىسايىن، جاراي ما؟ — دەدى ماعان.
كوپ جىلدار وتەدى، سوعىس باسىلادى، سودان سوڭ گەنناديي ۆاسيليەۆيچ سميرنوۆ تۋرالى ءقازىر بىلمەگەنىمدى بىلەتىن بولامىن. قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ ون التىنشى قازانى كۇنى گەنناديي ۆاسيليەۆيچتىڭ پارتيزان وتريادىنا كەتكەنىن بىلەمىن. ول ماعان بيلەت تاپسىرعان كۇنى ون التىنشى قازان ەدى عوي. سول كۇنى ول مەنىڭ وتىرىگىمدى ءبىلىپ قويعان. مەن وندا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ەكەۋمىز، بوس جەر تابىلماي، شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسىنىڭ بولمەسىندە بولعان كەزدە ول ماعان «ەشقاشان وتىرىك ايتپا» دەپ وتىرعاندا، مەن ونىڭ ءوزى دە بىرەر ساعاتتان كەيىن ەڭ ءقاۋىپتى جەرگە كەتەتىنىن بىلگەنىم جوق.
ونىڭ نەمىس ءتىلىن وتە جاقسى بىلگەنىن، وعان باياعىدا ستاروساد بۇرىلىسىنداعى «پەتروپاۋلە شۋلە» مەكتەبىندە وقىعان ءوز اكەسى ۇيرەتكەنىن بىلەتىن بولامىن. مەن ونىڭ ءتۇرلى فوتوسۋرەتتەرىن كورەم. موسكۆا ماڭىندا ۇستىندە كەۋدەشەمەن قولىنا اۆتومات ۇستاپ تۇرعانى؛ پارتيزان دوستارىنىڭ اراسىندا؛ اعا لەيتەنانت پوگونىمەن ستالينگراد تۇبىندە؛ كۋرسك دوعاسىندا نەمىس وفيسەرىنىڭ فورماسىن كيىپ تۇرعانى، ازات ەتىلگەن كييەۆتە، جاۋ قولىنداعى لۆوۆتا، ەڭ سوڭعىسى — لەجايسكىدە، ءوزى قازا تاپقان جەردە...
مەن سميرنوۆتىڭ موسكۆا تۇبىندە نەمىس جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىنىڭ شتابىن ادامدارىمەن قالاي ورتەپ جىبەرگەنىن، كۋرسك ۇرىسىنىڭ كەزىندە نەمىس تانك ارمياسىنىڭ كومانداشىسى گەنەرال-پولكوۆنيك فون ءشميدتىڭ كاراۋىندا «قىزمەت» ىستەگەنى، شابۋىل جوسپارىن ونىڭ ءوز قولىنان قالاي العانى، لۆوۆتا باندەراشىلار وتريادىن جالعىز ءوزى قۇرتىپ جىبەرگەنى، لەجايسكىنى ازات ەتكەنى، سودان سوڭ ازات ەتىلگەن لەجايسكىدە ساتقىنداردىڭ وعىنان قازا بولعانى — وسىنىڭ ءبارىن كەيىن بىلەمىن.
ونىڭ حاتتارىن، ءتىپتى، بالا كەزىندە جازعاندارىن وقيمىن، حات جازىپ وتىرعان ادامىنا دەگەن ونىڭ نازىك سەزىمى مەنى ونشا قوبالجىتپايدى.
سارعايعان ماركالى كونۆەرتتەر ارقىلى، ءتىپتى، قازىرگى ءولى كۇيىندە دە ماعان ءارى قىمبات، ءارى الىس بولىپ كەتكەن گەنناديي ۆاسيليەۆيچ جايلى، ونىڭ نازىك سەزىمى جايلى بىلەتىن بولامىن.
اينالا قولدان ەككەن قاراعايلى ورمان. ءبارى بىردەي ءوسىپ، اسپانعا ورلەپ بارادى. قاراعايلار كوپ بولعانمەن ورمان دەپ اتاي المايسىڭ. قولدان سالعان سۋرەت سەكىلدى، ءبارى بىردەي اعاشتار عانا. وزدەرى سانسىز كوپ بولسا دا، ءارقايسىسى ءوز الدىنا تۇر. شەتىندە جالعىز قايىڭ تۇر. قايىڭ جانىمىزعا ۇيىمىزدەي جاقىن.
بۇيرا شاشىڭ جەلبىرەگەن،
سۇلۋ قايىڭ، تۇرسىڭ نەعىپ؟
ساعىنىشتان ەلجىرەگەن
جاس جۇرەگىم ءدۇرسىل قاعىپ —
ەلەستەدى ورماندارىڭ
مەنىڭ الىس جەرىمدەگى...
تۇرسىڭ جالعىز، توڭعان جانىڭ،
بۇيرا شاشتى جەل ۇرلەدى.
سەن ۇقسايسىڭ
كوزى جايناپ
جالعىز قالعان اق بوكەنگە...
تاعدىر جەلى سەنى دە ايداپ
اكەلدى مە جات مەكەنگە...
ولەڭ جولدارى وزىنەن ءوزى كەلدى. ءبىراق جالعىز قايىڭ دا ورمان ەمەس قوي...
ورمان دەگەن ەمەن، قايىڭ، شىرشا، ۇيەڭكى — ءبارى ارالاس وسكەن، الاڭدارى، بۇلاقتارى، بالشىعى بار. ءبىز ورماندى بالا كەزدەن بىلەمىز. ءارقايسىمىزدىڭ ءوز ورمانىمىز بولسا دا، ولاردىڭ بارىنە ءتان ورتاق قاسيەت بار سەكىلدى. ورماندا قىدىرۋعا، اداسىپ كەتۋگە، اراسىنداعى وزەنشەلەردە شومىلۋعا بولادى. جاڭعاق شاعىپ، ساڭىراۋقۇلاق تەرەسىڭ، جابايى المانى كەمىرىپ كوكورايدا جاتاسىڭ! ورمان تاماقتاندىرادى، ەركەلەتەدى، توڭدىرادى، جىلىتادى، ماس قىلادى، ەمدەيدى.
نوگينسكىدەگى ەڭ قيماس جىل جارىم مەزگىلىمىزدى وتكىزگەن ءبىزدىڭ لاگەردىڭ ماڭىنداعى دا كادىمگى ورمان بولاتىن. سولدات جەركەپەلەرى، اسكەري ويىندار — ەشقايسىسى ونى قۇرتا الماعان.
ال، مىنا قازىرگى كەلە جاتقانىمىزدى دا ورمان دەيمىز. بۇتا دا، ءشوپ تە جوق، تەپ-تەگىس بىركەلكى اعاشتار عانا.
— ورمانداعى ءۇزىلىس، — دەدى مايور كاتونين.
— ءوزى ءبىر پارك قوي! — دەدى سوكولوۆ.
— مەنىڭشە، جامان ەمەس، تەك سيرەكتەۋ ەكەن، — دەدى ساشا.
— ورمان بولعانىڭا بولايىن! سەلدىرەپ قالعان! — دەپ ازىلدەدى اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ.
ورماننان ءارى قاراي اشىق جەر. قارسىز دالالىق. دالا دەگەندە جولاقتانعان ءوڭسىز جەر ايتەۋىر. سوسىن جۇرت، قاراساق شەت-شەگىنە كوزىڭ جەتپەيتىن، جاسىل ءشوپ، كوك شالعىندى ءبىزدىڭ دالا جايلى اڭگىمەگە كەتتى.
ەرتەسىنە:
— ماشيناعا! — دەگەن كوماندا ەستىلدى.
ءبارى اسىپ-ساسىپ جاتىر. بۇرىنعىدان تەز جينالدىق. ماشينالار جولعا شىعىپ، باتىسقا ما، سولتۇستىك باتىسقا ما — كەتىپ بارادى.
اقىرى تارنوبجەگ قالاسىنان شىعا بەرگەندە «وتكەلگە» دەگەن جازۋ كورىندى.
— نەدەن وتەمىز؟؟
— ول نە وتكەل؟
الدىمىزدا شاعىن وزەن بار ەكەن. ماشينا، اربالار، تانك، «كاتيۋشالار» ءوتىپ جاتىر. ءبىز دە شۇبالعان كەزەكتىڭ سوڭىنا تۇردىق.
ءبىزدىڭ ماشينادا ون توعىز بالا بار. لەيتەنانت سوكولوۆ شوفەردىڭ قاسىندا، كابينادا.
ءتۇس دەگەن بۇيرىق بولماعاسىن، تەزىرەك جۇرسەك ەكەن دەگەن جالعىز ويمەن بىر-بىرىمىزگە تىعىلىسىپ وتىرمىز.
سوكولوۆ شىعىپ بىزگە قارادى:
— قالاي؟
— ءبارى جاقسى. جولداس لەيتەنانت، مىناۋ نە دەگەن وزەن؟
— بۇل — اتاقتى ۆيسلا. ەستىپ پە ەدىڭدەر؟ تۇسسەڭدەرشى، بوي جازىڭدار، — دەدى سوكولوۆ.
ءبارى قۋانىپ، سەكىرىپ جاتىر. بىردەن تۋىسقاندار بەيتىنە بەت الدىق.
«1944 جىلعى تامىزدا ۆيسلا وزەنىن الۋداعى ۇرىستا قازا تاپقان باتىرلاردىڭ داڭقى ارتا بەرسىن!»
ءبىر مينۋتتان كەيىن ماشيناعا كەلدىك. ەندى ەشكىم ۇندەگەن جوق. شاماسى، ءبارى دە ويلانىپ وتىرسا كەرەك. مىنە، ءقازىر ون توعىزبىز، شوفەر مەن ۆزۆود كومانديرىن قوسقاندا — جيىرما ءبىر. ال كەيىن ءبارى بىتكەندە نەشەۋمىز قالامىز؟
— نەمەنە، سلاۆياندار، قىدىرمايسىڭدار ما؟ — دەدى بۋنكوۆ كەلىپ.
— ەندى تەزىرەك قوزعالساق ەكەن، جولداس اعا لەيتەنانت! — دەدى شۇكىربەك. ونى كوپشىلىگى قوستاپ قويدى.
— تۇرىپ قالدىق قوي!
— ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدىرەك ءتارىزدى.
ۆيسلادان وتكەنشە ەشكىم ۇندەگەن جوق. ءبارىمىزدىڭ ويىمىزدان تۋىسقاندار بەيىتى كەتپەدى. ءولىم دەگەن سونشالىق تەز، جانىڭدا جۇرەتىن، سەزىلەتىن نارسە مە؟
گەنناديي ۆاسيليەۆيچ شە؟ ءتىرى ەدى عوي. سودان سوڭ ولىگى ماشينادا جاتتى. جۇرتتىڭ ءبارى ونى شىعارىپ سالدى. ول دا شىعارىپ سالدى، شاشىن جوندەدى. ول گەنناديي ۆاسيليەۆيچتى ءسۇيدى.
ءولىم. بۇرىنعى كەزدەردە دە ءولىم بولعان عوي. اكەمنىڭ ءولىمى — مەن ءۇشىن ەڭ اۋىرى بولدى.
وسى ويلاردىڭ ءبارىن قالاي باسىمنان شىعارىپ تاستاسام ەكەن. بالالار ۇندەمەيدى، شاماسى الداعى ۇرىستار جايلى ويلاپ وتىرعان بولار. مەن دە سول سوعىس، ۇرىس جايلى ويلاۋىم كەرەك. بۇل بۇگىنگى ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە عوي. الدا، ءبىر جەرلەردە نەمىستەردىڭ تالقانى شىعىپ جاتىر عوي، ياعني ءتورت جىل بويى جۇرتتى زارىقتىرعان ازاپتىڭ اقىرى جەتتى دەگەن ءسوز. مەنىڭ جانىمدا ماشينادا وتىرعان بالالاردىڭ ءبارى، ارينە، وسىلاردى ويلاپ ۇندەمەي وتىر.
مەن نەگە تۋىسقاندار بەيىتىن جانە لەجايسكىدەگى گەنناديي ۆاسيليەۆيچتىڭ بەيىتى تۋرالى ەسىمە الا بەرەم؟ ءبىز ناتاشا ەكەۋمىز كەزدەسكەندە ول جايلى ءسوز قوزعاعانىمىز جوق قوي. سودان سوڭ: «ءبىز كەزدەسەمىز»، — دەدى. جانە دە ءوزىن قالاي ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.
ال مەن ناتاشانىڭ ونى سۇيەتىنىن بۇرىن بىلگەنىم جوق...
كەش تۇسە باستادى. جول بويى شۇبىرعان اسكەري كولوننالار، ازىق-تۇلىك، سناريادتار تيەگەن «گازيكتەر»، جەڭىل زەڭبىرەك، مينومەت سۇيرەتكەن «ستۋدەبەككەر»، «شيەۆرولە» اتالاتىن ماشينالار، اربالار. جاسامىس ات ايداۋشىلارى بار، ەنتىكپەمەن اۋىرعانداي ىرسىلداپ اۋىر دەم العان شارشاڭقى اتتار جەگىلگەن. كەرى قاراي، وتكەلگە كەلە جاتقان ماشينا سيرەك. سانيتارلىق ماشينالار جانە جەڭىل «ەمكالار» مەن ۆيلليس سەكىلدى «گازيكتەر» ءجيى ۇشىراسادى. مىنە، ەندى ءبارى جينالىپ، ىلەزدە جول بويى ۇمار-جۇمار بولىپ كەتتى.
جاقىن جەردەگى شاعىن ورمان ۇستىنەن «مەسسەرلەر» شىعا كەلدى دە، جول بويىنداعى كولوننالاردى بەتكە الىپ، تومەن زۋلادى. تومەن ۇشقاندارى سونداي، كابيناداعى ۇشقىشتار كورىنەدى. اتتار وسقىرىپ، ادامداردىڭ «اۋا! اۋا!» دەگەن ايقايى ەستىلەدى. بىرنەشە سولدات اۆتوماتتان «مەسسەرلەرگە» وق اتتى.
ءبىزدىڭ ماشينانىڭ شوفەرى قۇلاپ ءتۇستى. ول رادياتوردىڭ جانىندا ءبىر شەلەك سۋ الىپ تۇرعان — كەنەت تاس جولعا وتىرا قالدى، شەلەگى تارس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى دە، سايعا دومالاپ كەتتى. «مەسسەرلەر» كورىنبەي كەتتى. ءبىز شوفەرعا جۇگىردىك. قوزعاپ جاتىرمىز. كەنەت ساشا:
— قاراڭدار، باسىن قاراڭدار! — دەدى.
ەكى وق باسىنان ءوتىپ كەتكەن ەكەن. دەنەسىن كوتەرىپ جولدىڭ شەتىندەگى ىلعال كوك شوپكە سالدىق. وڭ جاقتان، سول جاقتان ولىكتەردى اكەلىپ جاتىر.
— كوزىن جابۋ كەرەك ەدى، — دەدى ساشا، — تيىن اقشامەن جابۋ كەرەك دەيتىن.
ولىكتىڭ قاباعى ءالى جىلى ەكەن. مەن كوزىن جاپقانىمدا، ونىڭ تاڭىرقاي قادالىپ قالعان كوزدەرىنەن جاس كورىندى.
...اكەمدە دە وسىلاي بولىپ ەدى. قىرىق ءبىردىڭ ون سەگىزىنشى قازانىندا. ءبىز موسكۆاعا كەلىپ قالدىق. ءقازىر ءبىرىنشى كەزدەسكەن گوسپيتالعا جەتكىزەمىز، ءبارى جاقسى بولادى. اكەم ءۇنسىز، كەنەت قىرىلدادى. سودان سوڭ تەرەڭ دەم الدى. ول ىسقىرعان ءۇن شىعارىپ، كوزدەرى باقىرايىپ كەتتى.
— پاپا! پاپا! — مەن ونى قوزعاپ جاتىرمىن. — پاپا...
ماشينا گوسپيتال قاقپاسىنا كەلىپ توقتادى.
— قالاي؟ — دەپ شوفەر ماعان قارادى.
سودان سوڭ مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن، تۇسىنە قويدى.
— قايدا بارامىز؟ — دەدى كىشكەنەدەن كەيىن. — وسىندا ما، الدە بىردەن ۇيگە مە؟ سەن موسكۆالىقسىڭ عوي؟
— ۇيگە.
مەن ادرەستى ايتتىم. اكەم سول كوزى اشىق كۇيىندە جاتىر.
ءۇي جانىنا كەلگەندە شوفەر ايتتى:
— كوزىن جاپ. جامان بولادى جانە قورقىنىشتى. ۇيدە بىرەۋ بار ما؟
قاراڭعى بولاتىن. مەن سيپالاپ، اكەمنىڭ كوزىن جاپتىم، سوندا ساۋساعىم سبولعانىن سەزدىم. اكەمنىڭ سوڭعى سالقىن كوز جاسى...
ءبىز ەندى ۆيسلانىڭ سىرت جاعىندا، زاۆيسليانسك نەمەسە ساندوميرسك دەپ وفيسەرلەر تۇرلىشە اتايتىن جەردەمىز. بۇل جەردىڭ جاۋدان قالاي ازات ەتىلگەنىن كورگەنىم جوق. مۇمكىن بۇل ماڭدى الۋعا قاتىناسسام، نە تىم بولماسا كارتاسىن كورسەم، قۇربان بولعانداردىڭ باعاسىن دا تۇسىنگەن بولار ەدىم. دەريەۆنيالار مەن شاعىن قالالار، قىراتتار مەن دالالىقتىڭ ءبارى تولعان مولا — ءبىزدىڭ سولداتتار مەن وفيسەرلەردىڭ بەيىتتەرى. كارتادان قاراپ بىلۋگە — كارتالار دا ەسكى ءارى ءدال ەمەس. مايور كاتونين، اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ، ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ كومانديرى بويى مەنەن دە ۇزىن سەرەيگەن، بۇرىن ورەلدە مۇگالىم بولعان كوزىلدىرىكتى لەيتەنانت سوكولوۆ — ءبارى سولاي دەيدى. ءوزى ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز بولعانمەن ماعان ۇنايدى. كارتالاردا ارتيللەريالىق نۇكتەلەردىڭ نەگىزگى تىرەكتەرى كورسەتىلەدى: كۇردەلى جانە قاراپايىم بەلگىلەرى مەن پيراميدالارى، ءتۇرلى قادالارى مەن قوندىرمالارى بار گەودەزيالىق پۋنكتتەر تىزبەگى. ال ءىس جۇزىندە ولار جوق. جانە كەرىسىنشە كوپتەگەن سەلو، جول، وزەن، كوستەلدار، سۋ ايدايتىن قوندىرعىلار جانە باسقا دا قازىرگى بار تابيعي باعدارلار ءتىپتى بەلگىلەنبەنگەن.
ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ العاشقى كۇندەرىندە ءبىرشاما ىڭعايسىزدىقتار بولدى. كوماندوۆانيەنىڭ جالپى ويلارىن تۇسىنە بەرمەيتىن بىزگە، سولداتتارعا، سولاي كورىنۋى دە مۇمكىن. ءبىز تەودوليت ءجۇرىسىن الدىڭعى شەپتىڭ ماڭىندا تارتتىق. ءبىراق نەمىسكە قالاي جاقىنداساق بولدى — قارماعىمىزدى جيىپ الىپ، كورشىلەس شەپكە ءوتىپ الامىز، وندا دا ءبارى ءدال سول كۇيىندە قايتالانادى.
لەيتەنانت سوكولوۆ كۇڭكىلدەپ، اشۋلانىپ، ونسىز دا بۇيرا شاشىن ودان سايىن ۇيپالاپ، باتارەيالار مەن ۆزۆودتاردى جاپپاي الدىڭعى شەپكە جايىپ قويعانى ءۇشىن ديۆيزيون شتابىن سىرتتاي سىباپ الادى.
— كورپۋس كەلگەندە ءبىز ديۆيزيونىمىزدى ورنىقتىرىپ الۋىمىز كەرەك ەدى، — دەيدى ول بۋنكوۆقا. — ءقازىر اندا-مۇندا شاپقىلاۋمەن ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. سودان سوڭ جانتالاسۋ باستالادى.
ايتىپ تۇرعانى قاي كورپۋس ەكەنىن بىلەمىن. ءبىز قاراماعىنا جىبەرىلگەن ارتيللەريالىق كورپۋس، ول ءالى ۆيسلانىڭ ارعى جاعىندا. ول كورپۋستىڭ ساياسي ءبىر بولىمىندە ناتاشا جۇمىس ىستەيدى. كورپۋس ەندى كەلۋى كەرەك. ول كەلگەنشە، شىنىندا دا، ءبىز ديۆيزيوننىڭ ءدال كوورديناتتارىن كارتاعا ءتۇسىرىپ ءبىلىپ الماساق، ارتيللەريانىڭ باقىلاۋ پۋنكتتەرىن انىقتاي المايمىز. ال ونىسىز فوتو باقىلاۋ، وپتيكالىق، دىبىستىق باقىلاۋ جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس.
— تۇسىنەمىن، ميشا، — دەيدى سوكولوۆقا باتالون كومانديرى، — ويلاساڭشى، بۇيرا باسىم-اۋ، كاتونين بولاشاق ارتيللەريا ديسلوكاسياسىن ءالى بىلمەيدى عوي. كەنەت جاۋىنگەرلىك جوسپار وزگەرەتىن بولسا، ديۆيزيوندى ورنالاستىرعاننان نە پايدا؟ ال بالالار جۇمىس ىستەپ ۇيرەنە بەرسىن.
— سەندەر كاتونين ەكەۋىڭ ستراتەگسىڭدەر، — دەيدى ۆزۆود كومانديرى. — ال مەن ءمۇعالىممىن. بالالاردى ايايمىن. ۇرىسپاي-سوعىسپاي جولاي ءۇش ادامنان ايىرىلدىق. جانە الداعى شەپتە ءجۇرمىز.
— سەنىكى دۇرىس دەيىك، — دەپ كەلىستى بۋنكوۆ. — ءجۇر، مايورعا بارىپ سويلەسەيىك.
— ءوزىڭ سويلەس. مەن بارمايمىن.
وفيسەرلەردىڭ قارىم-قاتىناستارى بىزگە تۇسىنىكسىز. بۋنكوۆ پەن سوكولوۆتىڭ دوس ەكەنىن بىلەمىن. ءبىراق ديۆيزيون كومانديرى مەن سوكولوۆتىڭ اراسىندا نە بولعانى بەلگىسىز. ايتپەسە، سوكولوۆ بارمايمىن دەمەس ەدى عوي. شاماسى، ءبىر سەبەبى بولدى عوي، بۇل جايدى بۋنكوۆ بىلەتىن سياقتى جانە سوكولوۆقا جانى اشيدى. كەلەسى كۇنى سوكولوۆ كوڭىلدى كەلدى جانە ادەيى تارانىپ سۇلۋلانىپ كەتكەندەي كورىندى.
— جينالىڭدار، ءبىرىنشى دىبىس بارلاۋ باتارەياسىنىڭ ورتالىق ستانسياسىنا جۇرەمىز! — دەدى.
ءبىر ساعات وتكەندە ۆزۆودىمىز ءبىرىنشى دىبىس بارلاۋ باتارەياسىنىڭ ورتالىق ستانسياسى اۋدانىنا كەلدى. دىبىسشىلار پودلەسە دەگەن شاعىن دەريەۆنيانىڭ شەتىندەگى اشىق الاڭعا بەكىندى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى ەدى، لەيتەنانت ۇيىقتاۋعا بۇيرىق بەردى.
— شەتتەگى ۇيلەرگە قوناسىڭدار. ال تاڭەرتەڭ ىسكە ەرتە كىرىسەمىز، — دەدى.
ءبىز — ساشا، ۆولوديا، ۇشەۋمىز، لاستاۋ ۇيگە تاپ بولدىق.
— بولا ما؟
ۇيقىلى-وياۋ ءۇي يەسى ءتىل قاتپاستان ەدەندى نۇسقادى. پەشتە ەكى بالا ۇيىقتاپ جاتىر. ءۇي يەسى تەرەزە الدىندا جىرتىق كورپەنىڭ ۇستىندە.
ساشا ەكەۋمىزگە قاراعاندا ۆولوديا پولياكتارمەن ەركىن سويلەسەتىن.
— ايەل قايدا؟ — دەپ سۇرادى ۆولوديا، ءۇي يەسى ءبىر قۇشاق سابان الىپ كىرگەسىن. — انالارى قايدا؟ — دەپ بالالار جاقتى نۇسقادى.
— ايەل جوق، جوق! — ءۇي يەسى ساباندى جەرگە توسەدى. ءبىز شەشىنبەستەن سابانعا شينەلىمىزبەن جاتا كەتتىك.
تەك بەلبەۋىمىزدى عانا اعىتتىق. بىرنەشە مينۋت وتكەندە ىشكە ماكاكا مەن سوكولوۆ كىردى.
— قالاي ورنالاستىڭدار؟
— ءبارى ويداعىداي، جولداس لەيتەنانت! — دەدى ۆولوديا.
— ەندەشە دەمالىڭدار.
ءبىز ارى-بەرى دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادىق. سودان سوڭ ۆولوديا ۇيىقتاپ كەتتى. پەشتىڭ ۇستىندەگى ءۇي يەسىنىڭ بالالارى دا قورىلداپ جاتىر.
— وزدەرى كەدەي تۇرادى ەكەن، — دەپ سىبىرلادى ساشا. — شەت ەل دەگەن وسى بولسا!..
ءۇي يەسى عانا وقتا-تەكتە كۇرسىنىپ، توسەگى سىقىرلاپ ۇيىقتاي الماي جاتقان سەكىلدى.
شاماسى كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىر ەكەن، شىڭعىرعان دىبىس شىقتى دا، ءدال قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ەكى رەت مىلتىق اتىلدى.
ساشا ەكەۋمىز مىلتىعىمىزدى ىڭعايلاپ تۇرا بەرگەنىمىزدە، ۆولوديا ەسىك الدىندا ءبىر نەمىستى ۇستاپ ۇلگەرىپتى. ەكىنشى نەمىس بىزگە كەزەنە بەردى دە، باسپالداقتان قۇلاپ ءتۇستى. اۆتوماتى ۇشىپ كەتتى دە، ءوزى مەنىڭ اياعىمنىڭ استىندا كوزى جىپىلىقتاپ، قولىن كوتەرىپ جاتىر.
— ءۇشىنشى فريس قاشىپ كەتتى. ەسىكتەن شىقتى! — دەپ ۆولوديا نەمىستىڭ اۆتوماتىن الدى. — اكەل مۇندا! اتتىڭ عوي، وڭباعان! اكەل قانە! بالالار، انانى قۋىپ ۇستاۋ كەرەك.
ساشا اتىلىپ سىرتقا شىقتى. سىرتتا دا مىلتىق داۋىسى.
— نە بولىپ قالدى؟ — ۇيگە سوكولوۆ پەن ماكاكا كىردى.
ساشا دا ورالدى.
— قاشىپ كەتتى، — دەدى ساشا. — تاس قاراڭعى... ۆولوديا سوكولوۆقا شارداقتان نەمىستەر تۇسكەنىن، بىرەۋىنىڭ قاشىپ ۇلگەرگەنىن ايتىپ جاتىر.
— جەكسۇرىندار! — دەپ سوكولوۆ نەمىستەرگە قارادى. سودان سوڭ ءبىزدىڭ ارتىمىزدا تۇرعان ءۇي يەسىنە: — سەن دە جاقسى ەكەنسىڭ — فاشيستەردى جاسىرىپ قويىپ، ۇندەمەيسىڭ! — دەدى.
ءۇي يەسى كىنالى كەيىپپەن تومەن قارادى. ءبىر كەزدە وكىرىپ جىلاپ لەيتەنانتتىڭ اياعىنا جىعىلدى. پەش ۇستىندەگى بالالار جىلاي باستاعان، سولارعا بارىپ، بىزگە ءبىر نارسەلەردى ايتىپ تۇسىندىرە باستادى.
— جارايدى، بولدى... — دەپ سوكولوۆ قولىن سەرمەدى.
— مىنالاردى نە ىستەيمىز، جولداس لەيتەنانت! — دەدىم نەمىستەردى نۇسقاپ. ەندى بايقادىم: ەكەۋى دە جالاڭباس، شينەلسىز. بىرەۋى ءتىپتى جاس، ءبىز شامالاس، ەكىنشىسى — ساقال-مۇرتىن قىرماعان ەگدە ۋنتەر-وفيسەر.
— ولاردى ما؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى سوكولوۆ. — ءۇيدىڭ سىرتىنا شىعارىپ، اتىپ تاستاڭدار! ال، ۇستاپ العاندارىڭ ءۇشىن راقمەت!
— جۇرىڭدەر، جۇرىڭدەر! — دەپ ۆولوديا بۇيرىقتى ورىنداۋعا اسىقتى.
سول جەردە ماكاكا.
— تۇرا تۇرىڭدار... بۇلاي بولمايدى... — دەدى.
— جولداس لەيتەنانت، بۇلار تۇتقىندار عوي، — دەپ مەن دە قوسارلانا كەتتىم.
— تۇتقىن بولسا نەسى بار ەكەن! — دەپ ۆولوديا مىلتىعىمەن نەمىستىڭ بىرەۋىن نۇقىپ جىبەردى. — تالقىعا سالاتىن ەشتەڭەسى جوق.
ءۇي يەسى سوكولوۆتىڭ جانىنا جۇگىرىپ كەلىپ ءوز تىلىندە بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتىر. تۇسىنگەنىمىز: نەمىستەر ءوزىن دە، بالالارىن دا قورقىتقان كورىنەدى؛ وزدەرى شاتىرعا تىعىلعان كەزدە، ورىستارعا ۇستاپ بەرسەڭ، اتىپ تاستايمىز دەپ زارەسىن العان.
سوكولوۆ بىزگە اشۋمەن قارادى:
— بوقمۇرىندار، اۋىزدارىڭنان سىلەكەيلەرىڭ شۇبىرىپ، نەمەنەگە جەرگە قاراي قالدىڭدار؟ مۇمكىن، باستارىنان سيپاپ قويا بەرەرمىز بۇلاردى؟! ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بۇلاردىڭ نە ىستەگەنى ەستەرىڭدە مە؟ ۇمىتىپ قالدىڭدار ما؟ ەندەشە، ءوزىم-اق...
سوكولوۆ پيستولەتىن سۋىرىپ الدى دا، نەمىستەردى سىرتقا شىعاردى. ۆولوديا سوڭىنان كەتتى. ءبىز — ساشا، ماكاكا، مەن دال بولىپ تۇرمىز.
ەكى رەت پيستولەت اتىلدى. ۆولوديا كۇلىمدەپ، ريزالىق كوڭىلمەن ورالدى:
— بىتىردىك شارۋالارىن!
— مۇمكىن مەن دۇرىس ايتىپ تۇرماعان شىگارمىن، ۆولوديا، — دەدى ساشا. — ءبىراق سوكولوۆ ەكەۋىڭ دۇرىس ىستەمەدىڭدەر. تۇتقىنداردى اتۋعا بولمايدى.
— ولار دەگەن جەكسۇرىندار عوي تۇتقىندار ەمەس! — دەپ تاڭداندى ۆولوديا. — سودان سوڭ كومانديردىڭ بۇيرىعى — زاڭ، بالالار! قويىڭدار سەندەر!
لەيتەنانت بىزگە كەلگەن جوق.
— كەتەيىن. ايتپەسە، جازا الىپ قالىپ... قايىرلى ءتۇن. مەن تۇنگى كەزەكتەمىن عوي، — دەپ ماكاكا دا شىعىپ كەتتى.
بۇدان كەيىن ءتۇن بولاتىن با ەدى. ءبىز باسىمىز جاستىققا تيمەستەن كورەر تاڭدى كوزىمىزدەن اتىردىق. جالعىز ۆولوديا عانا قاتتى ۇيىقتاعانى سونشالىق، تاڭ اتا ونى وياتۋعا تۋرا كەلدى.
ەرتەسىنە ءبىز ماشيناداعى تەودوليت پەن بۋەسولداردى ءتۇسىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى تاياقشامدى قوسىپ الدىم، تۇندە اتقان نەمىستەردىڭ ولىگىنىڭ جانىنان وتتىك تە، ارعى جاعىنداعى دالاعا تارتتىق. دالادان ءارى ارعى باۋرايىنان وقتا-تەكتە جاۋ پۋلەمەتىنىڭ ءۇنى مەن مينومەتتەردىڭ ساتىرى ەستىلىپ تۇرعان شاعىن توبەشىك بار-دى.
سوكولوۆ وتكەن تۇندەگى وقيعالاردى ەسىنە المادى، ءوزى سابىرلى دا ىسكەر كالپىندا. كارتادان تىك تۇرىپ جۇرگىزىپ تارتاتىن نۇكتە كوورديناتتارىن بەلگىلەپ، ءارقايسىمىزعا تاپسىرما بەردى. ءتورت ساعاتتىڭ، ىشىندە ءبىز ءبىرىنشى دىبىس بارلاۋ باتارەياسىنىڭ ورتالىق ستانسياسىن، وپتيكالىق بارلاۋدىڭ ەكى پوستىسىن بايلاپ ۇلگەردىك، نەمىستەر ورنالاسقان باعىتتاعى بىرنەشە نۇكتەلەردى ايقىندادىق.
— كەزدەيسوق جاعداي بولا قالسا، تىرەك نۇكتەلەر بولسىن، — دەدى سوكولوۆ. — ەگەر شابۋىلعا شىعا قالساق قاجەتى بولادى.
تۇسكى ۇزىلىسكە تاياۋ ەسەپتەۋشىلەر ءبىزدىڭ ءجۇرىسىمىزدىڭ ماتەريالىن دالەلدەدى دە، سوكولوۆ مەنى ەسەپتەۋ قورىتىندىسىمەن بۋنكوۆقا جىبەردى.
باتالون كومانديرى بىزدەن بەس شاقىرىمداي جەردە باسقا ۆزۆودتارمەن بىرگە بولاتىن. مەن جاياۋ ولارعا جەتكەنشە، ءىڭىر قاراڭعىسى ءتۇسىپ كەتتى. اسپاندا نەمىس راكەتالارى جارقىلداپ، الدىڭعى جاقتا اتىس كۇشەيە ءتۇستى. كۇندىز تىم-تىرىس جاتقان جول بويى جاندانا باستادى: ماشينالار، قارۋ-جاراق، مينومەت سۇيرەگەن اۋىر جۇك تارتقىشتار شۇبىرىپ جاتىر. الدە ۆيسلانىڭ ارعى جاعىنان ءوتىپ كەلە جاتقان ارتيللەريا پولكى ما ەكەن؟
بىرەۋدەن سۇراۋدىڭ ءمانى جوق ەدى، ءبىراق دىرىلدەپ، سىرىلداعان ماشينالار تاسقىنىنىڭ اراسىنان ناتاشانى كەزدەستىرەم بە دەگەن وي باسىمنان كەتپەدى. مەن اشىق جۇك ماشينالارىنىڭ شاناعىنا قاراپ، جابىق فۋرگونداردىڭ ەسىگىنە ءۇڭىلدىم، شتابتىڭ جەڭىل ماشينالارىنىڭ اينەگىنە دە كوز سالۋمەن بولدىم. الدىمنان جەڭىل «گازيك» شىعىپ، بىرەۋ مەنى شاقىرعانشا وسىلاي جۇرە بەردىم.
«گازيكتە» كاتونين، بۋنكوۆ جانە ءبىر پودپولكوۆنيك وتىر ەكەن. مەن، شاماسى، اتاعى جونىنەن ەڭ كىشىسى — اعا لەيتەنانت بۋنكوۆقا قالاي دەرىمدى بىلمەي ساسىپ قالسام كەرەك. باتالون كومانديرى وسىنى سەزدى بىلەم، ءوزى سۇرادى:
— قانە، نەمەنە قولىڭداعى؟
مەن مالىمەتتەردى بەردىم، ءبىراق ولاردىڭ قاجەتى دە بولماي قالعان سەكىلدى.
— لەيتەنانت سوكولوۆكا بار، — دەپ بۇيىردى ول، — كوماندانى جيناقتاسىن دە. ءبىز نيزينىدا ون توعىز ساعاتتا كۇتەتىن بولامىز... — بۋنكوۆ ساعاتىنا قارادى دا: — ون توعىز وتىزدا كۇتەمىز. جۇگىر! ۇلكەن وقيعالار ازىرلەنۋدە دەرسىڭ...
قاراڭعىلىق ەرتە ءتۇستى. پودلەسە ماڭىنا ءىڭىر تۇسكەنى سول ەدى، دەريەۆنيا تۇرعىندارى — ولار ونشا كوپ تە ەمەس-تى — تەرەزەلەرىن جاۋىپ جاتىر. بىرەۋلەر تەرەزە جاباتىن ارنايى پەردەلەرمەن، كوپشىلىگى جاي ەسكى-قۇسقى شۇبەرەك، جايمالارمەن. دەريەۆنيا ۇيلەرىنىڭ تەرەزەلەرى ءقايبىر ۇلكەن دەيسىڭ.
ساعات التىعا تاياۋ مەن وزىمىزگە كەلىپ سوكولوۆقا باتالون كومانديرىنىڭ بۇيرىعىن جەتكىزگەندە، دەريەۆنيادا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعانداي قاراڭعى ەدى. ۇيلەر جىم-جىرت، كوشەدە قۇلاق-مۇرىن كەسكەندەي. تەك ءبىزدىڭ ماشينالاردىڭ جانىندا ءۇنسىز قاراڭداعان كۇزەتشىلەر كورىنەدى.
بىرتىندەپ اينالا جاندانا باستادى. ۇيلەردىڭ ەسىكتەرى سارتىلداپ، ەتىك، باتەڭكەلەر سىڭىرى ەستىلدى، ادامدار كۇبىر-كۇبىر سويلەپ، شوفەرلار ماشينا جانىنا كەلە باستادى. ءبىزدىڭ باتارەيانىڭ زاتى قانداي كوپ — سولدات يىعىنا ءبارى سيىپ كەتەدى، دەگەنمەن ءبارىن تيەۋ كەرەك.
ءبىز ديۆيزيون شتابى ورنالاسقان نيزينى دەگەن جەرگە جينالدىق. مۇمكىن، جول جۇرگەن سولداتقا ىلعي دا قۋانىش اكەلىپ، ال جولعا جينالۋدىڭ ابىر-سابىرى كوپ بولعاندىقتان با — وفيسەرلەر دە، كۇزەتشىلەر دە، ماشينالارعا تەحنيكانى تاسىپ اكەپ جۇرگەن ءبىز دە — بىرەۋىمىز بايقايتىن نارسەنى بايقاماپپىز دا، ەستىمەپپىز دە.
اۋەلى دەريەۆنيانىڭ سول جاعىنان، كەشە ءبىز الدىڭعى شەپتە جۇمىس جاساعان جەردەن نەمىستىڭ بەلگى بەرۋشى بىرنەشە راكەتاسى اسپانعا كوتەرىلدى. ولار بەيتاراپ الاڭدى، ءبىزدىڭ الدىڭعى جاقتاعى وكوپتارىمىزدى جارىق قىلىپ بارلاپ ءوتتى.
سودان سوڭ نەمىستەر مينومەتتەن وق جاۋدىرا باستاپتى، ءبىرىنشى سنارياد پودلەسەگە تۇسكەنشە، وسىنىڭ ءبارىن ءبىز كورمەپپىز. سنارياد، باقىتقا قاراي، قاڭىراپ بوس تۇرعان ۇيگە ءتۇسىپتى. ءتۇتىن بۇرق ەتتى دە، ءۇي ساتىر-سۇتىر جانىپ، وڭ جاق بۇيىرىنە قۇلاپ ءتۇستى.
— ءبارىڭ دە ورىندارىڭنان قوزعالماڭدار! — دەپ بۇيرىق بەردى سوكولوۆ. — موتورلاردى وشىرىڭدەر! پەتروۆ پەن احمەتالييەۆ، ماعان ەرىڭدەر!
ولار اۋلا اراسىمەن ەڭبەكتەپ العى شەپكە كەتتى. ون-ون بەس مينۋتتان كەيىن، ءبىز قورعانىس شەبىنىڭ ەكىنشى قاتارىنداعى وكوپتاردا نەمىس اۆتوماشينالارىمەن اتىس باستاپ كەتتىك. نەمىس ارتيللەرياسى توبەمىزدەن ءبىزدىڭ ارتىمىزداعى دەريەۆنيانى اتقىلاۋدا. پودلەسە جانىپ جاتىر. ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك، ۆزۆود كومانديرى دە سولاي دەدى: ايتەۋىر شوفەرلەر ارەڭ دەگەندە ءبىزدىڭ ماشينالاردى امان الىپ شىققاندارى جاقسى بولدى. ويتپەگەندە...
نەمىستەردىڭ پيعىلىن ءتۇسىنۋ قيىن بولدى. الدىنالا ازىرلەنگەن، ويلاستىرعان شابۋىلعا شىعۋ جوسپارلارى بۇزىلعان بولۋى كەرەك، ويتكەنى ءبىزدىڭ شاعىن بەكىنىس الاڭىمىزعا قارسى از عانا اۆتوماتشىلار توبى مەن ارتيللەريا عانا. تانك، ماشينا، موتوسيكل — جالعىزى بولعان جوق. شاماسى، نەمىستەر ارتيللەريانىڭ كۇشىمەن ءبىزدىڭ العى شەپتەگى وكوپتاردى الىپ، ەندى ءبىزدى اتقىلاپ جاتقان بولسا كەرەك. مۇمكىن، بۇل شابۋىلدىڭ پسيحولوگيالىق ءبىر ءمانى بار شىعار؟
الدە بىزگە شابۋىل جاساعان دۇشپاننىڭ قورشاۋدا قالعان ءبىر توبى بولار ما؟ ءبىراق مۇنىڭ دا رەتى جوق: نەمىستەر ءبىز بىرنەشە كۇننەن بەرى بەلگىلەپ جۇرگەن وزدەرىنىڭ اتىس شەبى جاقتان كەلە جاتىر.
الاي دا ءدال ءقازىر نەمىستەردىڭ ويى نە دەپ جاتقان ەشكىم جوق. نەمىستەر بىرنەشە رەت وكوپتان تۇرۋعا ۇمتىلىپ كوردى، ءبىزدىڭ ارتيللەريا ءوز وعىن ءدال وكوپتاردى ەمەس، باسقا الىستاعى جاۋ بەكىنىسىنىڭ تۇكپىرىن كوزدەپ اتىپ جاتىر.
باقىتىمىزعا قاراي، جاۋ ارتيللەرياسى ءبىزدى ەمەس، دەريەۆنيانى اتقىلاي بەردى. دەريەۆنيانىڭ ورتەنىپ جاتقانى سونشالىق («تۇرعىندار قالاي ەكەن؟»، «تۇندەگى ءۇي يەسى بالالارىمەن قۇتىلا الدى ما ەكەن؟»، ءبىزدىڭ وكوپتارىمىزدىڭ ءىشى جارىق بولىپ تۇردى. ءبىز ولاردىڭ وكوپتارىن عانا ەمەس، وزدەرىن، مىلتىق، كاسكالارىنا دەيىن انىق كورىپ جاتىرمىز.
ولارعا قاراي ءبىز دە وق جاۋدىرىپ جاتىرمىز. مەن سونشالىق تىرىسقانمەن، دالاعا اتىپ جاتىرمىن جانە دە مەن جالپى ءشيتى مىلتىق دەگەن ونشا ىڭعايلى نارسە ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. راس، قۇرالايدى كوزىنەن اتقان مەرگەن بولساڭ ءبىر ءسارى... ال بۇل جەردە — كوزدەپ اتۋ قايدا، ءوزىڭ وكوپتان باسىڭدى شىعارا الماي جاتقاندا، قاي نەمىستىڭ قايدا جۇرگەنىن شايتان ءبىلسىن بە (گيتلەرشىلەر برۋستۆەردەن وقتى جاۋدىرىپ جاتىر)، سەن ءاربىر اتقان سايىن مىلتىعىڭدى وقتاپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقانىڭ.
جانىمدا ساشا بار. ول سول جاعىمدا، ودان ارەگىرەكتە جانە مەنىڭ وڭ جاعىمدا — جاياۋ اسكەرلەر. ولاردىڭ قولىندا اۆتومات، قىزىعىپ قاراپ قويامىن. نەمىستەر تىنىشتالا باستاعان سەكىلدى. وكوپتارىنان كاسكالارى دا كورىنبەي قالدى. مۇمكىن تاۋسىلىپ بىتكەن شىعار؟
وسىنى ويلاپ ۇلگەرگەنىمشە بولعان جوق، ساشا يىعىمنان تارتتى:
— مەنىڭ كوزىلدىرىگىمنەن بە، الدە ەلەس پە... قارا، قارا! — دەدى. الدىڭعى جاققا قاراپ ەدىم — نەمىستەر وكوپتارىنان اتىپ تۇرىپ بىزگە قاراي تىكە تارتىپ كەلەدى. قولدارىندا اۆتومات. وسى ساتتە مەن ءوزىمدى جالعىز جاتقانداي سەزىندىم، مىنا فيگۋرالاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ وكوپقا ەمەس، ماعان كەلە جاتقانداي كورىنىپ كەتتى. وزدەرى قانشا؟ تەگى، ون ەكىسىن ساناپ ۇلگەردىم دە، سودان سوڭ ەسەپتەن جاڭىلىپ قالدىم. مەن كوزدەي باستادىم. مىلتىعىم ىڭعايسىزداۋ جاتقان، تۇزەپ الدىم دا، يىعىما مىقتاپ تىرەپ، بىرەۋىن نىساناعا الدىم. ءبىر كەزدە وقىپ جۇرگەندە ۇيرەنگەنىمىزدەي ىڭعايلانا بەرىپ ەم، كوماندا ەستىلدى:
— اتپاڭدار! جاقىنىراق كەلسىن!
مەن العان نىسانامنان باسقا تۇك كورمەي كەتتىم. كوزدەگەنىم جاقىنداپ كەلەدى. نەمىستەردىڭ نەگە اتپايتىنىن دا ويلاپ جاتقانىم جوق. ولار اۆتوماتتارىن قىسىپ ۇستاپ، ءبىر وق اتپاستان، ىلگەرى جىلجىپ كەلەدى.
الگى مەنىڭ كوزدەگەن ادامىم بىرتە-بىرتە جاقىنداي ءتۇستى. كاسكاسى ماڭدايىنا ءتۇسىپ كەتكەن، شينەلىنىڭ ەتەگى جالپىلداعان جىرتىق، ءبىر يىعىندا عانا پوگونى بار، بەلبەۋىن — ءبارىن اپ-انىق كورگەندىكتەن قورقىپ كەتتىم: ءقازىر بارماعىمدى باسىپ قالامىن. الايدا شىداپ باقتىم. «توقتا! سابىر ەت!»
شاماسى وسى جەردە شىدامىم ءبىتتى عوي دەيمىن. نەمىستىڭ تۇلعاسىن تاعى دا ءبىر كوزدەپ الىپ، شۇرىپپەنى باسىپ جىبەردىم. مەنى ءبارى تاڭقالدىردى. الدىمەن الگى نەمىستىڭ شالقاسىنان قۇلاعانى، ءدال سول مينۋتتا «اتىڭدار!» دەگەن كوماندا بەرىلگەنى، قاسىمداعى جاياۋ اسكەردىڭ: «ءشيتى مىلتىقپەن ادەمى سۇلاتتىڭ!» — دەگەنى... وسىنىڭ ءبارى تەز بولعانى سونداي، مەن ەسىمدى جيا الماي قالدىم.
ساشا قايتا-قايتا: «سەن عوي العاشقى نەمىستى سۇلاتىپ تۇسىرگەن! سەنەن كۇتپەپ ەدىم!» — دەپ ارقامنان قاعا بەردى.
نەمىستەر ەڭبەكتەپ كەيىن قاراي كاشىپ بارادى، مەن اتا المادىم: الگى «ءوز نەمىسىمدى» ىزدەدىم. شىنىمەن مەن ءولتىردىم بە دەگەن ويدامىن. مۇمكىن ول جاي قۇلاپ قالعان بولار؟ مۇمكىن كەرى قاشىپ بارا جاتقان شىعار؟ جارالى كۇيىندە وزدەرىنە قاراي ەڭبەكتەپ بارا جاتۋى دا مۇمكىن-اۋ؟ وسىنداي سان قابات ويلاردان دەنەم ءبىر سۋىپ، ءبىر ىسىپ، كەيىن قاشقان نەمىستەردى قاداعالاۋمەن بولدىم. قايدا كەتتى ءوزى؟ الگى ءفريستى ساعىنىپ قالعانداي، كورگىم كەلىپ ەسىم شىعىپ جاتىر. قايدا؟ بۇل ول ەمەس. مىنا بىرەۋ مە ەكەن؟ بۇل دا ەمەس. اقىرى تاپتىم. دالادا قالعان ولىكتەردىڭ اراسىنان. ونىڭ ەتىگىنىڭ جىلتىراعان تابانىنان تانىدىم — ءورتتىڭ جارىعىمەن جارقىلداپ اۋەلى كوزىمە ەتىگى تۇسكەن.
نەمىستەر شەگىندى، شەگىنگەندە وزدەرى جاققا ەمەس، ءبىزدىڭ وكوپتارعا ورنالاسىپ الدى.
— دايىندالىڭدار! ءقازىر شابۋىلعا شىعامىز! ءبىراق ەسكەرتەمىن — ساق بولىڭدار!
— بۇل — ءبىزدىڭ لەيتەنانتىمىز سوكولوۆتىڭ ءسوزى. ونىڭ جانىندا تۇرعان كاپيتان دا جاياۋ اسكەرلەرىنە وسىنداي بۇيرىق بەردى.
مەن ومىردە شابۋىلعا قاتىسىپ كورگەن ەمەسپىن. ال، ەندىگى شابۋىل دەگەن الگى نەمىستى ولتىرگەننەن كەيىن تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭە بولىپ ەلەستەدى. مىنا نەمىس جاتىر. مەن وعان قاراپ قويامىن. ول جاتىر...
مىنە، ءبىز وكوپتان شىقتىق. ساشا كوزاينەگىن تۇزەپ الدى. جاياۋ اسكەرلەر دە ورىندارىنان تۇردى. ولاردىڭ اراسىنان ۆولوديا مەن ماكاكا كورىندى. ال شۇكىربەك قايدا؟ ءا، مۇندا ەكەن عوي!
شۇكىربەك ساشا جاتقان سول جاقتا ەمەس، وڭ قولدا ەكەن. ول جەردە جاياۋ اسكەرلەر. ياعني، ءبىز كوپ ەكەنبىز.
سوكولوۆ ساشا ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزدا. قولىندا پيستولەت. مەنىڭ كوزىمە ونىڭ قولى ءسال دىرىلدەپ تۇرعانداي كورىندى.
— ولاردا گراناتا بار، قورىقپاڭدار، — دەپ قويادى ساشاعا.
— كىمدەردە؟ — دەپ سۇرايدى ساشا.
— جاياۋ اسكەرلەردە.
نەمىستەر ءۇنسىز. ولاردىڭ دا، ءبىزدىڭ دە وكوپتارىمىز جىم-جىرت. تەك ءبىزدىڭ ارتىمىزدا پودلەسە ءالى ورتەنىپ جاتىر، ىلگەرىدە نەمىس بەكىنىسىنىڭ تۇكپىرىندە وت كورىنەدى. لەيتەنانت سوكولوۆ بىزدەن بۇرىن جاياۋ اسكەرلەردى جىبەرىپ:
— اسىقپاڭدار! ءجاي-جاي! — دەپ بۇيرىق بەردى. ءبىراق ءبىز ءبارىبىر وكوپتاردىڭ جانىندا تۇرمىز.
نەمىستەر وق اتىپ ەدى، ءبىراق اۆتومات ءۇنى ءبىزدىڭ «ۋرامىزعا» كومىلىپ قالدى.
جاياۋ اسكەرلەر الدىمىزدا جۇگىرىپ بارادى. ولار وكوپتارعا جەتتى. ءبىز جۇگىرىپ جەتكەنشە ايقاي-شۋ، اتىس ءۇنى ەستىلدى. ساشا وكوپقا سۇرىنە قۇلادى، ءبىر نەمىستى وكوپتىڭ ىشىندە باسىنان سوعىپ جاتىر. سوكولوۆ اتىسۋدا. مەنىڭ جانىمدا جالعىز دا نەمىس جوق. تەك ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەر، سوكولوۆ جانە ساشا عانا. ءبىزدىڭ باسقا ادامداردى كورە المادىم. قاراۋعا مۇرشام دا جوق. مەن سوكولوۆ اتىپ جاتقان وكوپقا جەتكىم كەلدى — وندا نەمىستەر بار. وزدەرى ەكەۋ. مىنە، بىرەۋى قۇلادى، ەكىنشىسىن دە جاياۋ اسكەردىڭ ءبىرى سۇلاتىپ سالدى.
وكوپتار الىندى. قورعانىستىڭ ءبىرىنشى قاتارى ىسكە قايتا قوسىلدى. جاياۋ اسكەرلەر كاپيتانى دا بۇيرىق بەرىپ جاتىر:
— مىنالاردى ءبىر شەتكە اپارىپ تاستاڭدار! — دەپ وكوپتاعى نەمىستەردىڭ ولىگىن كورسەتتى. — ەگوروۆ پەن كوستەرين، سانيتارلىق بولىمگە! تەزىرەك!
سوكولوۆ ءبارىمىزدى جيناپ الدى دا، ساعاتىنا قارادى:
— ۋاقىت بولدى. تەزىرەك جۇرىڭدەر!
ءبىز وكوپتان شىعا بەرىپ ەدىك، ارتيللەريا تاعى دا وق اتا باستادى. ەكى جاقتىكى دە.
— جات! — دەپ بۇيرىق بەرگەن باتالون كومانديرى قۇلاعىن ۇستاي الدى.
— سىزگە نە بولدى؟
مەن سوكولوۆپەن قاتار جاتقام، قولىنا كوزىم ءتۇستى — قان سورعالاپ تۇر.
— تۇك ەمەس. ۇندەمە!
قورعانىستىڭ ەكىنشى قاتارىنا — باعانا نەمىس اۆتوماتشىلارىن اتقاندا ءوزىمىز جاتقان وكوپتارعا جەتە المادىق.
اينالا جارىلىپ جاتقان سنارياد پەن مينا. بىزدىكى مە، نەمىستىكى مە — اجىراتىپ بولار ەمەس. ەكى جاق تا اتىپ جاتىر.
— سول جاقتاعىلارعا جەتكىز: وكوپقا ەڭبەكتەسىن! — دەپ ايقايلادى سوكولوۆ. — تەز!
مەن بۇيرىقتى ورىندادىم. كوماندير وڭ جاق قاناتتاعىلارعا الگى بۇيرىقتى ءوزى ايتىپ جاتىر. ەندى ءبىز ىلعال ءارى سالقىن جەرمەن ەڭبەكتەپ كەلەمىز. مەن باسىمدى كوتەرىپ ەم، ءبىر ىستىق لەپ شارپىعانداي بولدى جانە ارقامدى بىرەۋ ۇستارامەن وسىپ وتكەندەي سەزىندىم.
وكوپتارعا كەلىپ قالدىق.
اتىس تا توقتادى. ورنىمىزدان تۇرىپ، شينەلدەرىمىزدى قاقتىق، سودان سوڭ ادامشا اياعىمىزدى تىك باسىپ ءوزىمىزدىڭ ماشيناعا قاراي كەتتىك.
— سەنىڭ ارقاڭداعى نە؟ قانە، شينەلىڭدى شەش! — سوكولوۆ وق جىرىپ كەتكەن قۇلاعىن ۇستاعان كۇيى جانىما كەلدى.
— ەشتەڭە ەمەس، — دەدىم.
— سەن شينەلىڭە جانە كەۋدەڭە قاراشى! — دەدى سوكولوۆ. — شەش، شەش، گيمناستەركانى دا. جارالىسىڭ عوي. شايتان السىن!
— نيزينىعا كەلگەسىن، سانباتقا تەز جەتۋ كەرەك! — دەدى سوكولوۆ، بالالار مەنىڭ ارقامدى سپيرتپەن ءسۇرتىپ (ارەڭ شىدادىم)، كەۋدەممەن قوسا تاڭىپ تاستاعاسىن.
— مەنى سانباتقا دەيسىز، ال ءوزىڭىز شە؟ — دەدىم سوكولوۆقا باتىلىراق سويلەپ.
— مەندە ەشتەڭە ەمەس، قۇلاعىمدى جىرىپ كەتكەن.
ونىڭ قۇلاعىن دا بالالار بايلاپ جاتقان.
— مەندە تۇك ەمەس، جولداس لەيتەنانت! — دەدىم ءوز سوزىمە ءوزىم سەنبەي. — ەشقانداي سانباتقا بارمايمىن. بارمايمىن!
— ءبىتتى! — دەيدى سوكولوۆ، بوركىن الىپ، شينەلىنىڭ جەڭىمەن ماڭدايىن سۇرتكەن كۇيى. شاشى قوبىراپ كەتىپتى، كوزى ۇشقىن اتىپ تۇر.
— مەن اۋەلى ونىڭ بەتىنە مىلتىقپەن قويىپ قالدىم، — دەيدى ساشا كوزاينەگىن ءسۇرتىپ، — سودان سوڭ ول قۇلاعاندا بارىپ اتتىم. ال ول تايىپ كەتتى.
ساشا ءبىز ۇستىنەن اتتاپ كەتكەن نەمىس جايلى ايتىپ تۇر.
ءبىز تاعات تاپپاي ۇلكەن وقيعالار كۇتۋ ۇستىندەمىز. ءدال وسىنداي كەزدە جەتپەي تۇرعانى سانيتارلىق بولىمگە بارۋ ەدى! باقىتىما قاراي، بۋنكوۆتىڭ ايتقانىنا دا كونبەي قويدىم. ويتكەنى جانىمدا ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ كومانديرى لەيتەنانت سوكولوۆ بار عوي. ول ماعان قاباعىن ءتۇيىپ، ۇرىسقان بولعانمەن ءوزى دە مەن سەكىلدى، جارالى حالدە. ەگەر سنارياد جارىقشاعى مەنىڭ ارقامدى جاراقاتتاسا، ءدال سونداي وق ونىڭ وڭ قۇلاعىن جىرىپ كەتكەن.
ول دا، مەن دە اقىرى ءوزىمىزدىڭ ديۆيزيوندا جارامىزدى تاڭۋمەن تىنىشتالدىق.
ءبىز كۇندە جۇمىسقا شىعامىز، كەيدە ءتىپتى كۇنىنە ەكى-ۇش مارتە، ءبىراق مايداننىڭ ءبىز تۇرعان بولىگىندە ەشقانداي ەرەكشە وقيعالار بولماعاسىن، كەش سايىن ءىشىمىز پىسىپ، قۇلازىپ قالامىز. ارينە، ادەتتەگى جۇمىسىمىز كۇندە قايتالانىپ جاتادى جانە وعان، ءبىر تاڭدانارلىق جاي، تەز ۇيرەنىپ كەتتىك. ادەتتەگىدەي الدىڭعى شەپتە كەيدە نەمىس وعىنىڭ نە بومباسىنىڭ استىندا ەڭبەكتەۋ، ۇيرەنشىكتى جايعا اينالعان ۇيقى قانباۋ. راس، مۇنىڭ ءبارىنىڭ ورنى ءبىز مايدانعا كەلگەنشە كورمەگەن، باسقا نارسەمەن تولتىرىلادى: ول — تاماقتىڭ وراسان كوپتىگى. يەسىز قالعان مال دەگەن قاپتاپ ءجۇر — تاڭداعانىڭدى ۇستا دا سويىپ الا بەر. ال ۆولوديا سياقتى كەيبىرەۋلەر ءۇشىن «مايدان نورماسى» تاعى بار. بۇل نورما اجەپتاۋىر بولاتىن. تاپسىرماعا شىعار الدىندا ءبىر ستاكان ياعني ەكى ءجۇز گرامم نەمەسە ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق ۆزۆودى اراقتىڭ ورنىنا سپيرت بەرگەن كۇندەرى جارتى ستاكان تازا سپيرت.
كۇنبە-كۇن اتىس شەبى مەن ارتيللەريانىڭ بارلاۋ پۋنكتتەرىن بايلانىستىرۋعا، جاۋىنگەرلىك ءتارتىپ وسى جەلتوقسان كۇندەرىندە تالاي وزگەرگەن، ءبىزدىڭ ديۆيزيوننىڭ پوستىلارى مەن پۋنكتتەرىنىڭ كوورديناتتارىن انىقتاۋعا شىعىپ ءجۇرىپ، سوعىس قورىتىندىسىن شەشۋدە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىزدە ۇلەس قوسىپ ءجۇرمىز دەپ ويلاماپپىز. بىلايشا العاندا، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز، تىرەكتى ارتيللەريالىق تىزبەكتى قۇرۋ دەپ اتالادى. ال، توپوگراف ماماندارىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، بۇل تىزبەكتى توپوگرافيالىق نەگىزدە، كارتا بويىنشا، تىك ساۋلەلەر، سەكۋند ولشەۋىش ارقىلى جاسايمىز. ال، ءبىز العان وسى مالىمەتتەردى ەسەپتەۋشىلەر اناليتيكالىق، سىزىقتىق جانە ارالاس ادىستەرمەن جوندەيدى.
ەگەر ءبىر جاعداي بولىپ قالماعاندا، وسىنىڭ ءبارىن، مۇمكىن، ايتپاي-اق قويۋعا دا بولار ەدى. اڭگىمە بۇل كۇندەرى بىزگە اير مەكتەبىندە، زاپاستاعى وقۋ پولكىنىڭ جالىقتىرعان وقۋ ساعاتتارىندا وتكەننىڭ ءبارىن عانا ەمەس، ماسەلەن، اۋە بازاسى بويىنشا توپوگرافيالىق دايىندىق سەكىلدى ەشقاشان وقىماعان، وتپەگەن نارسەنىڭ ءبارىن ەسكە الۋعا تۋرا كەلگەنىندە.
وسىنىڭ ءبارى تەز ءوتىپ جاتقاسىن، ءبىز شىنىندا دا الدىمىزدا ەرەكشە ءبىر وقيعالار كۇتىپ تۇر دەپ سەنەتىنبىز.
دەگەنمەن ءبىز وسىندا، ءولىم مەن ءومىر الدىندا ءبارى بىردەي مايداندا دا ءبارىمىز ۇقساس ءارى سان ءتۇرلى ەدىك.
الدىمەن ساشا جاپا شەكتى: وعان كومسورگ رەتىندە ۆولوديا ءۇشىن سوگىس بەرىلىپ قالا جازدادى. اڭگىمە سولدات اعايىن تۋرالى بولسا، ساشانى ليبەرال دەي بەرىڭىز. ءبىراق ءدال وسى جاعدايدا ساشا دا ونىڭ ءوزى سەكىلدى سولدات ونىڭ ۇستىنە كومسورگ بولعانمەن، سولدات اعايىن ساشانىڭ ليبەراليزمىمەن ساناسا بەرمەيدى.
ۆولوديا وڭباعاندىق ىستەپ، اتى شىقتى. ءبىز قونعان ۇيلەردىڭ بىرىندە ول ون بەس جاسار پولياك قىزىنا تيىسكەنى. ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ دەگەندەي، ونى ۇستاپ الدى. ۇستاپ العان ساشا.
ساشا ۆولوديانىڭ كەشىرىم سۇراۋىن تالاپ ەتىپ ەدى، اناۋ قىلجاقتاپ، ازىلگە شاپتىردى:
— ءجا، قويشى، ساشوك، اقىماق قىلماي! ەگەر مەن شىن مانىندە كوڭىلىم كەتكەن بولسا، رەتىن تابار ەدىم عوي...
ساشا ۇندەمەي، باسىلدى دا قالدى. ال، قىزدىڭ تۋعاندارى ۇندەمەي قالمادى. ەرتەسىنە، ءبىز ويانىپ ۇلگەرمەي بولعان وقيعا ديۆيزيون كومانديرى مەن باتالون كومانديرىنە دە جەتكەنى بەلگىلى بولدى. انىق-قانىعىن بىلۋگە بۋنكوۆتىڭ ءوزى كەلدى. قىزدىڭ تۋعاندارى «مىناۋ كوردى» دەپ ساشانى نۇسقادى.
— مەن وعان ايتتىم... — دەپ مىڭگىر ەتتى ساشا. سول جەردە ۆولوديانىڭ اقىماق بولا قالماسى بار ما:
— ءبارى دە كومسورگ بارينوۆتىڭ كوزىنشە بولدى. بولعاندا نە بولدى؟ تۇك تە ەمەس، اشەيىن بوس ءسوز!
كومسومول مۇشەسى پروتوپوپوۆ ءجاي عانا جازا الدى، ويتكەنى مايدان جاعدايىندا بەس تاۋلىك تۇتقىندا وتىرۋ — ناقتى نارسە ەمەس.
كومسورگ ساشا بارينوۆتى باستىقتارعا ءبىراز سۇيرەلەدى. ديۆيزيون كومانديرى ديۆيزيون داق تۇسىرەتىن ارەكەتتىڭ ءبارىن تامىرىمەن قۇرتىپ جىبەرەتىنىن بارلىعىمىزعا كورسەتكىسى كەلدى.
— مەن سەنەن سۇرايىن دەپ ەم، — دەدى ساشا ماعان، — بۇدان بىلاي سەن ۆولودياعا قالاي قارايسىڭ؟
— سەن نە، ۆولوديانى ءالى بىلمەيسىڭ بە؟ — مەنىڭ بار ايتقانىم وسى بولدى.
جاڭا، 1945 جىلدىڭ قارساڭىندا، وتىز ءبىرىنشى جەلتوقساندا، بىزدە تىنىش كۇن بولدى. ەرتەڭگى جۇمىس — ارتيللەريالىق اتىس بەكىنىسىن باقىلاۋ — ەرتە ءبىتتى، سودان سوڭ ۆزۆود كومانديرى ساشانى، ماكاكانى جانە مەنى كورشى دەريەۆنياعا ازىق-تۇلىك، سپيرت الىپ كەلۋگە جىبەردى. وندا ديۆيزيون شتابى جانە ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق، فوتوباقىلاۋ ۆزۆودتارىمىز بار ەدى.
نەمىستەر بۇل كۇنى تىنىش جاتقان. ءبىزدىڭ بارار جانە كەلەر جولىمىزدا ءبىر عانا بومبا تاستالدى، وندا دا پسيحولوگيالىق شابۋىل «يۋنكەرس» اۋەدە سالدىرلاعان بولات بولۆانكانى تاستادى. ەكى رەت جاۋ مينومەتشىلەرى اتتى. بولدى.
بۇل ولكەگە كەلگىسى كەلمەسە دە، ءبارىبىر قىس بەلگى بەرە باستادى. جاڭبىر جاۋماعالى ءۇش كۇن بولدى، جەرگە تۇسە باستاعان قار ۇشقىندارى دالانى، ۇيلەردىڭ توبەسىن، جول بويلارىن جاۋىپ قالىپتى. اۋانىڭ قىزۋى مينۋس سەگىز گرادۋس.
ءبىز ازىق-تۇلىك، سپيرت الىپ كەلدىك، مەن جاڭا جىلدىڭ الدى ەكەنىن ەسكەرىپ:
— جولداس لەيتەنانت، باتالون كومانديرىنە ءبىر ءوتىنىش ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز؟ — دەدىم.
ۆزۆود كومانديرى لەيتەنانت سوكولوۆ تاڭىرقاعان جوق:
— رۇقسات، رۇقسات. قانداي سۇراق؟
— مەن بۇگىن كەشكە سۇرانۋىم كەرەك بولىپ تۇر، — دەدىم. — ساياسي بولىمگە بارىپ كەلۋىم كەرەك، — دەپ ارتيللەريا ديۆيزياسىنىڭ نومەرىن ايتتىم.
— ارينە، رۇقسات سۇراۋعا بولادى، — دەدى دە كىشكەنەدەن كەيىن: — تەك... جارايدى، — دەپ ۇندەمەي قالدى.
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز، جولداس لەيتەنانت؟
— سەنەن سۇرايىن دەپ ەم. مۇمكىن بۇنىم ىڭعايسىز بولار؟ — دەپ، ۆزۆود كومانديرى كۇمىلجىپ قالدى. ءتۇسى ءبىر ءتۇرلى ەكەن. قاتالدىق تا، اشەيىندەگى ءتۇيىقتىق تا كورىنبەيدى، قايتا قىسىلۋ بار.
سوكولوۆ ماعان ۇنايتىن. ۇندەمەيتىن، ءتىپتى، ءبىر قاراعاندا قاتال ادام سەكىلدى بولعانمەن، ول قاتىپ قالعان اسكەري قىزمەتكەر ەمەس. قايتا، باسقا وفيسەرلەردىڭ اراسىندا ول اسكەري ەمەس قاراپايىم ادامعا كوبىرەك ۇقسايتىن. بىرەۋگە ايقايلاپ ۇرسا قالسا، سول ساتتە باسىلا قالاتىن.
— نەنى ايتاسىز، جولداس لەيتەنانت؟ — دەپ قايتا سۇرادىم.
— سول قىز ەكەۋىڭ... وزدەرىڭدە شىن سەزىم بە؟ — دەدى اقىرى. ياعني، ول ءبارىن بىلەدى. قايدان؟ لەجايسكىدە كوردى مە ەكەن؟
— سەن ءالى جانىپ تۇرعان جاسسىڭ، سوندىقتان سۇراپ وتىرمىن، — دەدى باتالون كومانديرى. — تاڭدانبا. مۇنداي شارۋادا تەز الدانۋشىلار كوپ بولادى...
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، ۇندەمەدىم.
«ءيا، ءيا، بىزدىكى شىن»، — دەپ ايتۋىما بولار ەدى. ءبىراق شىن بولعاندا نە شىن؟ مەنىڭ ونى كورگىم كەلەتىنى مە؟ ونىڭ ماعان، ءتىپتى دە، تانىس ەمەس باسقا ماحابباتى، گەنناديي ۆاسيليەۆيچكە دەگەن ماحابباتى بولعانى ما؟ سونى ايتام با؟ اقىماقتىق!
— ايتقىڭ كەلمەسە، ايتپاي-اق قوي، — دەدى جايىمەن. — مەن اشەيىن...
— ول ەكەۋمىز باياعىدان دوسپىز، جولداس لەيتەنانت، باسقا ەشتەڭەمىز جوق، — دەدىم. — بۇگىن جاڭا جىل، قۇتتىقتاعىم كەلىپ ەدى...
— بار! بار! ارينە! — دەپ كەلىستى لەيتەنانت.
بۋنكوۆ تا جىبەردى، ءتىپتى، اقىل بەردى:
— جولعا شىق تا قولىڭدى كوتەر. ايتپەسە بۇگىن جەتە المايسىڭ. ولارعا دەيىن ءجۇز جيىرما شاقىرىمداي عوي. توقتاي تۇر، كاپيتان گوۆوروۆقا قاعاز جازىپ بەرەيىن. ساعان ەشكىم ءتيىسىپ جۇرمەسىن. مەنىڭ ەسكى تانىسىم.
ءبارىنىڭ رەتى كەلە كەتتى. وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىن، ءبىز ازىق-تۇلىك الۋعا بارعاندا، ديۆيزيانىڭ ساياسي ءبولىمى قايدا ەكەنىن ءبىلىپ العام. ەندى، مىنە، بۋنكوۆ، ءتىپتى، قاعاز جازىپ جاتىر.
باتالون كومانديرى قاعازدى بەردى دە، تاعى ەسكەرتتى:
— قولىڭا مىلتىق ال. ساقتىقتا قورلىق جوق. سودان سوڭ ەرتەڭ تاڭەرتەڭنەن قالماي كەلەتىن بول، — دەدى.
— و نە دەگەنىڭىز، مەن بۇگىن-اق ورالامىن، — دەدىم قىپ-قىزىل بولىپ.
— جارايدى، ەندەشە.
جول بويىندا ماشينا سيرەك ەكەن. ىڭعايلى جۇك ماشيناسىن كۇتىپ تۇرىپ (ىڭعايلى دەپ ۇستىندە وفيسەرلەر جوق ماشينانى ايتام. وفيسەرلەر كەلە جاتقان ماشينانى توقتاتۋ ىڭعايسىز عوي)، مەن قاعازعا قارادىم. بۋنكوۆ نە دەپ جازدى ەكەن؟
«سالاماتسىڭ با، قىمباتتىم! قالايسىڭ؟ ساعان ءبىر جىگىتتى جىبەرىپ وتىرمىن جانە جاڭا، 1945 جىلمەن قۇتتىقتايمىن! حات جازىپ جىبەرە سال! مىنا جىگىتتى وكپەلەتپە. ءوزىنىڭ جەكە شارۋالارىمەن بارا جاتىر.
ماكسيم بۋنكوۆ»، -
دەگەن سوزدەردى وقىدىم قارىنداشپەن اسىعىس جازا سالعان قاعازدان، وقىپ الىپ قىزارىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن. بۋنكوۆقا ەشتەڭە ايتقانىم دا جوق قوي. ال، ول...
اقىرى جارتىلاي ازىق-تۇلىك تيەگەن ءۇش توننالىقتى توقتاتتىم. شوفەر «سەمەنوۆ شارۋاشىلىعىنا» دەيىن (ديۆيزيانى سولاي اتايدى ەكەن) اپارىپ سالۋعا كەلىستى.
— ولارمەن كورشى تۇرامىز. بىزدەن ەكى اتتاپ جەتەسىڭ. وتىر شاناققا، — دەدى. ۇستىندە ەكى قارت سولدات بار ەكەن. بىرەۋى، ءوزى ايتقانداي، «باستىقتار ءۇشىن جاڭا جىلعا تاماق اكەلە جاتىر»، ەكىنشىسى — گوسپيتالدان شىعىپ كەلەدى.
ماشينا كەدىر-بۇدىر جولمەن بۇلتالاقتاپ ۇزاق ءجۇردى. شاعىن دەريەۆنياعا جەتكەندە جول تەگىستەلىپ، ماشينانىڭ ءجۇرىسى دە دۇرىستالدى. ەرتە تۋعان اي توبەمىزدەن قاراپ تۇر. ءار جەردەن تۇرعان ماشينالار كورىنەدى. اسپاندا ءار جەردە شاربى بۇلتتار، ولاردىڭ ارا-اراسىنان جۇلدىز سىعالايدى. قار قيىرشىقتارى ۇشقىنداپ اي مەن جۇلدىزدىڭ بۇلىڭعىر ساۋلەسىمەن جىلت-جىلت ەتەدى. شوفەر جىلدامدىقتى ۇدەتكەن سايىن، جول بۇرىلىستارىنداعى قار مەن مۇزداققا دوڭعالاقتار تايعاناپ، ءبىزدى سوعا باستادى. اينالا تىپ-تىنىش. اسپان دا، اي دا، ونىڭ سالقىن ساۋلەسىندە جىلتىلداعان قار دا، ماڭايداعى دالا دا — ءبارى قوسىلىپ ادامدى تەربەتىپ تۇرعانداي.
مەن ەكەۋمىزدىڭ كەزدەسۋىمىز، اڭگىمەمىز تۋرالى ويلاپ كەلەم. اۋەلى ساياسي بولىمگە كىرىپ، كەزەكشىدەن سۇرايمىن. ونى تاۋىپ الامىن دا، ادام از جەرگە بارامىز. مەن ونى جاڭا جىلمەن قۇتتىقتايمىن، سودان سوڭ مەن ونى ءبارىبىر سۇيەتىنىمدى ايتامىن. ىلعي سولاي سۇيە بەرەمىن دەيمىن. كاپيتان سميرنوۆقا مەنىڭ دە جانىم اشيتىنىن، مەن ونى جاي گەناديي ۆاسيليەۆيچ رەتىندە بىلەتىنىمدى ايتام.
جوق، بۇگىن گەناديي ۆاسيليەۆيچ تۋرالى ايتپايمىن. ءجاي، ءوزىن كورەمىن، قۇتتىقتايمىن، شتابقا كىرىپ كاپيتان گوۆوروۆقا قاعازدى بەرەمىن. مۇمكىن، اۋەلى حاتتى بەرىپ، سودان كەيىن ىزدەسەم بە ەكەن؟ سول دۇرىس شىعار.
مەنىمەن قاتار وتىرعان سولداتتاردا ءۇن جوق. جالپى مايداندا قارت ادامداردىڭ كوپ سويلەمەيتىنىن مەن كوپتەن بايقاپ جۇرگەم. مەن دە ۇلكەن بولىپ كورىنگىم كەلەتىن. كەنەت بىرەۋى:
— گوسپيتالدان كەلەسىڭ بە، الدە جاڭادان شاقىرىلدىڭ با؟ — دەگەندە، قۋانىپ كەتتىم. ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى بولىپ سويلەمەگەنىمە قۋاندىم.
— جوق، جۇمىسپەن كەلەمىن. باتالون كومانديرىنىڭ قاعازىن اكەلە جاتىرمىن، — دەدىم سالماقتى تۇردە.
— ءا-ا! جاڭا جىلدىق قۇتتىقتاۋ اكەلە جاتىر ەكەنسىڭ عوي، — دەپ، تۇسىنگەن ادامداي كەيىپ كورسەتتى دە، سولدات ۇيقىعا كەتكەندەي كورىندى.
مەن دە ۇيقى باسىپ، قالعي باستادىم: سوڭعى كەزدە ءبىز تاۋلىگىنە ەكى-ۇش ساعاتتان عانا ۇيىقتاپ جۇرگەنبىز.
...ويانىپ كوزىمدى اشقاندا، تۇككە تۇسىنە المادىم. ەدەندە باعاناعى جولاۋشى سولداتتىڭ بىرىمەن قاتار جاتىرمىن. الدىڭعى جاقتا اق جايما جامىلعان ادامدار ءجۇر. الدە اق حالاتتى دارىگەرلەر مە ەكەن؟ ءبىز قايدامىز ءوزى؟ شىنىمەن ارقامداعى جارانىڭ كەسىرىنەن گوسپيتالعا اكەلگەندەرى مە؟ كوز الدىمدا دوڭگەلەك اي ساۋلەلەرى سەكىلدى سىزىقتار، باسىم دىڭىلدايدى. سول اياعىمدى تىزەدەن جوعارى تاستاي ەتىپ بايلاپ تاستاپتى. تاعى سول اياعىم... ءقازىر گۋريي ميحايلوۆيچ پەن سەسترا ۆەرا... ۆەرا... ۆەرا... قالاي ەدى ءالى؟ ۆەرا... ۆەرا... جۇرت ونى ۆەروچكا دەيتىن. مەن عانا ءاتى-جونىن ايتاتىن ەدىم عوي. ءبىز دە گۋريي ميحايلوۆيچ ۆەرا... ۆەرا... سەكىلدى، سودان سوڭ شاناقتا قاتار وتىرعان مىنا سولداتتار سەكىلدى ەرەسەك بولدىق پا؟ ساشا دا، شۇكىربەك تە، ۆيتيا دا — ءبارىمىز ۇلكەنبىز بە؟
ەندى بالالىقتىڭ ورالمايتىنى جامان. انام دا ماعان جاقىن كەلمەي تۇر... اكەم دە... نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءقازىر سونشالىق قۇلازىپ، ءارى قورقىپ جاتقان سەكىلدىمىن.
مەن باسىمدى كورشىمە قاراي بۇرايىن دەپ ەم، قۇلاعىمنان ىپ-ىستىق قويۋ بىردەڭە اعىپ جاتقانداي بولدى.
— ەشتەڭە ەمەس، باۋىرىم. ەڭ باستىسى، ايتەۋىر ءتىرىمىز. ال، سوعۋىن جامان سوقتى — شوفەر دە، جولسەرىگىمىز دە سانيتارلىق باتالونعا جەتە المادى، — دەگەن سوزدەر قۇلاعىما كۇڭگىرلەپ كەلىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارى ءتۇس دەپ ويلادىم.
سودان سوڭ مەنى بىرەۋلەر جەرلەپ جاتىر ەكەن. تۇسىمدە ەمەس، كادىمگىدەي وڭىمدە. ساشا، شۇكىربەك، ماكاكا، ۆولوديا — ءبارى جيىلىپ، ماعان كور قازىپ جاتىر. شۇڭقىردان قۇپ-قۇرعاق، سۇرعىلت توپىراقتى لاقتىرىپ، اراسىندا تەرشىگەن ماڭدايلارىن ءسۇرتىپ قويادى. ءتىپتى ۆولوديا: «بالالار، تەزدەتەيىك!» — دەپ اسىقتىردى.
كاتونين، بۋنكوۆ، سوكولوۆ قىسقى قۇلاقشىندارىن الىپ، مەن جاتقان ماشينانىڭ سوڭىندا كەلەدى. ال، وركەستر بولسا، قايعىلى اۋەن تارتىپ سارناتىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل شوپەننىڭ قارالى مارشى ەمەس، باسقا ءان. كەنەتتەن مەن، ءاننىڭ ءسوزىن ەشكىم ايتىپ كەلە جاتپاسا دا قانداي ءان ەكەنىن ەسىمە ءتۇسىردىم.
كەزدىم تالاي جەردىڭ ءجۇزىن،
دۇنيەنى شارلادىم،
جەر ۇيلەردە، وكوپتاردا،
بۇرقاعىندا تايگانىڭ...
ءبىراق ءقازىر بۇل ءاننىڭ اۋەنىن وركەستر وتە جاي ورىنداپ كەلەدى، ونى كوستەل ۇيىندەي الىپ ورگان قوستايدى.
ال، ناتاشا، مەنىڭ ىپ-ىستىق ماڭدايىما قولىن سالعان كۇيى، قاتارىمدا كەلەدى. ونىڭ قولى مۇزداي، ال مەن سول سالقىن قولدىڭ ماڭدايىما تيگەنىنە راقاتتانىپ جاتقان سەكىلدىمىن. اۋادان لەجايسكىدەگى ءتارىزدى جانە ءدال كەشەگى جاڭا جىلدىڭ الدىنداعى سەكىلدى، شىرشا مەن قاراعايدىڭ ءيىسى شىعادى. بەينە ۇيدەگى ساتىپ الىنعان ءالى ويىنشىق ءىلىنىپ، اشەكەيلەنبەگەن شىرشانىڭ جانىندا تۇرعاندايمىن.
سودان سوڭ قايداعى ءبىر شۇڭقىرعا قۇلاپ بارامىن.
الدە ۇيىقتاپ كەتتىم بە، الدە جاي ساندىراق پا — اجىراتا المايمىن.
«پاپاسىنىڭ بۇل كۇندى كورە الماعانى وكىنىشتى»، — دەيدى انام. انام قايدان كەلىپ قالعان؟ جانە اكەم نەگە كورە المادى دەيدى؟ قايداعى كۇن؟ قانداي كۇن؟ ءبىز اكەم ەكەۋمىز سىزدى وكوپتا قاتار جاتىرمىز، مەن اناما اكەم ءتىرى دەپ ايقايلاعىم كەلەدى. ءتىرى! ولگەن مەنمىن! مەنى دوستارىم جانە ناتاشا جەرلەپ جاتىر. ول (ناتاشانى ايتام) ەندى مەنىڭ ءتىرى كەزىمدە سۇيەمىن دەپ ايتپاعانىنا ءومىر بويى ازاپ شەگىپ وكىنەتىن بولادى. جوق، ول ازاپ شەكپەسە ەكەن، وكىنبەسە ەكەن. ەندى ول ءبارى ءبىر مەنىڭ ءوزىن قانشالىقتى سۇيگەنىمدى بىلەدى عوي...
ءبىر مەزگىلدە ورگان ءۇنى باياۋلاي باستادى. وركەستر دە ۇندەمەيدى. الاڭعا نەمىستەر شىعىپ كەلەدى. وزدەرى كوپ-اق. ولار ماعان قاراي ۇمتىلىپ، جۇگىرەدى. ساشا ولاردىڭ جولىن بوگەپ، كوزىلدىرىگىن سۇرتەدى دە:
«مەنىڭشە، بۇل... مەن سەنەن سۇراعىم كەلىپ ەدى، سەن قالاي ويلايسىڭ — بۇلار نەمىستەر مە؟ ولاردى اتۋعا بولا ما؟» — دەپ سىبىرلايدى.
مەن ولاردىڭ نەمىستەر ەكەنىن ءبىلىپ تۇرمىن، ءبىراق لەيتەنانت سوكولوۆ مەنىڭ مىلتىعىمدى جۇلىپ الىپ:
«اتۋعا بولمايدى! بولمايدى! بۇلار تۇتقىندار! تۇتقىنداردى اتۋعا بولمايدى!» — دەپ ايقايلايدى.
«مەنىڭشە، بالالار، مىنا وڭباعانداردى اتپاۋ دەگەن بارىپ تۇرعان اقىماقتىق!» — دەپ سىبىرلايدى ۆولوديا.
ۆولوديانىڭ ۇسقىنى سونداي قورقىنىشتى. الايدا ول كۇلىمسىرەپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ قويادى:
«ەسىڭدە بولسىن، باۋىرىم، سوكولوۆقا سەنۋگە بولمايدى. وعان ءالى دە بايقاپ قاراڭقىراۋ كەرەك. بۇل مەنىڭ عانا پىكىرىم ەمەس، باۋىرىم، ەسىڭدە بولسىن! ديۆيزيون كومانديرىنىڭ ءوزى سولاي ويلايدى. مىنە، قانداي ماسەلە!» — دەيدى.
مەن شىداي الماي كەتتىم:
«سەن وڭباعانسىڭ، ۆولوديا! مەن سوكولوۆ ءۇشىن...»
ال، ناتاشا ءوزىنىڭ سۇپ-سۋىق قولىن مەنىڭ ماڭدايىما باسادى.
«سەنىڭ لەيتەنانتىڭ انالاردى بەكەر مۇسىركەدى، — دەيدى ول. — ولار سەنى ءولتىردى عوي، جەكسۇرىندار. ءولتىردى! تۇسىنەسىڭ بە؟
«تۇسىنەمىن، — دەپ سىبىرلايمىن مەن، — سەن سونداي جاقسىسىڭ. مەن ءبارىن دە تۇسىنەمىن!»
لەيتەنانت سوكولوۆ قاباعىنان قار جاۋىپ ماعان جاقىندايدى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ناتاشاعا قاراپ سويلەيدى:
«كەشىرىڭىز، جولداس كىشى لەيتەنانت!»
سودان سوڭ ول ماعان بۇرىلىپ:
«ال سەن سانيتارلىق باتالونعا اقىرى بارماي قويدىڭ عوي»، — دەيدى.
«ءسىز شە؟ ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىز قالاي، جولداس لەيتەنانت؟»
سوكولوۆ جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرە المايدى. بۋنكوۆ كەلىپ قالادى:
«ميشا، قويشى سەن! جۇرتقا ۇيرەتەسىڭ، ال ءوزىڭ...»
كەلەمىن اسىپ بەلدەردەن،
كورىنبەيدى جول الدا.
قار جامىلعان جەرلەردەن
ءبىر قاراسىن تابام با.
كەلەم ۇقساپ جەتىمگە،
ۇرەي جايلاپ سانانى.
كوك اسپاننىڭ بەتىندە
بۇلتتار ءجۇزىپ بارادى.
ىزىڭدايدى جەل تۇزدە،
دالا ءبىراق تاسكەرەڭ.
قورقىنىشتان ەلسىزدە
دىرىلدەيدى جاس دەنەم.
مەن نەگە ولەڭ وقىپ، كۇبىرلەپ جاتىرمىن؟ پيونەرلەر ءۇيى قايدان پايدا بولدى؟ قالايشا مەن مايداندا ءجۇرىپ، بالالىق شاققا ورالدىم؟
«سىزدەردىكى دۇرىس ەمەس، بالالار، — دەيدى ۆەرا يۆانوۆنا. — بۇل مۇڭدى ولەڭ ەمەس. جانە ونىڭ بۇدان باسقا دا ولەڭدەرى كوپ... دۇرىس قوي، جولداس سوكولوۆ؟»
«ادامدارعا سەنۋ كەرەك، — دەيدى ۆزۆود كومانديرى بۇيرا شاشىن سىلكىپ قويىپ. — بارىنە سەنۋ كەرەك. تەك بالالارعا عانا ەمەس...»
قايتادان وركەستر ويناي جونەلدى. ءبىراق ەندى ورگان ءۇنى ەستىلمەدى. ويناپ جاتقانى گيمن ەمەس، «ينتەرناسيونال»...
1945 جىل
— قالاي، ءتاۋىرسىڭ بە؟ جاڭا جىل قۇتتى بولسىن!
مىنە، ءبىز دە كەزدەستىك.
وسىلاي بولارىن بىلگەم. ول ماعان كەلەدى دەگەم. قازىرگى سويلەسكەنىمىزدەي، بىر-بىرىمىزگە قاراپ وتىراتىنىمىزدى بىلگەم. ءبىلدىم بە؟ جوق، بىلگەنىم جوق، مەندەگى وسىلاي بولسا ەكەن دەگەن ارمان عانا بولاتىن.
ءقازىر وعان قاراپ جاتىرمىن — قانداي ەرەسەك بولىپ كەتكەن!
مەديسينالىق سانيتار باتالونىنا دا ءوزى كەلىپ، ەندى مىنە، مەنىمەن قاتار وتىر.
— سەنىڭ اسىعۋىڭ بەكەر. دارىگەر جاتا تۇرۋ كەرەك دەيدى.
ياعني، ول دارىگەرمەن دە سويلەسىپ ۇلگەرگەن. مەن وعان ءقازىر ەشتەڭە ايتپايمىن. ءبارىن ءوزى بىلەدى، ءوزى تۇسىنەدى.
— مەن سول جولى ساعان كەلە جاتتىم عوي، — دەدىم. ەسىمدە قالعانى سول. ءبىزدىڭ باتالون كومانديرىنىڭ كاپيتان گوۆوروۆقا جولداعان حاتى، «سەمەنوۆ شارۋاشىلىعىنا» جەتۋ ءۇشىن جول بويىندا قول كوتەرىپ تۇرعانىمدى، جۇك ماشيناسىنا وتىرعانىمدى ايتتىم. باسقاسى ەسىمدە جوق.
— ياعني، سەن مەن ءۇشىن... كوردىڭ بە، مەن قانداي باقىتسىزبىن...
سۇيدەدى دە ول قاباعىن شىتىپ بالشىق-بالشىق ەتىگىنە قارادى. ونىڭ ابدەن شارشاعانىن سوندا عانا ءتۇسىندىم. ءوڭى بوپ-بوز، كوزىنىڭ اينالاسى كوگىلدىر تارتىپ، جانارىندا وت قالماعانداي. بۇرىن ونىڭ كوزدەرى ۇلكەن، جارقىلداپ تۇراتىن.
— سەن شارشاعانسىڭ، — دەدىم.
— جوق، مەن شىنىندا ناعىز باقىتسىزبىن.
نەگە بۇلاي دەيدى؟
— سەن گەنناديي ۆاسيليەۆيچتى ايتىپ وتىرسىڭ با؟ ول ۇندەمەيدى. نەگە ونى ەسىمە الدىم دەپ ىشىمنەن وزىمە ءوزىم ۇرسىپ جاتىرمىن. ايتايىن دەگەنىم جوق ەدى، اۋزىمنان شىعىپ كەتتى.
— جوق، ول تۋرالى عانا ەمەس، — دەدى ول. — مۇمكىن، شارشاعان دا شىعارمىن. ءقازىر جۇمىس سونداي كوپ.
ءبىز موسكۆانى ەسكە تۇسىردىك، ول كىشكەنە كوڭىلدەنەيىن دەدى.
— ەسىڭدە مە: قۇستار... اينالا سونداي ادەمى — ءبارى جارقىراپ تۇر، ادامدار دا كوڭىلدى، باقىتتى، ادەمى كيىنگەن، ءبارى كۇلىمسىرەي قارايدى... دەيمىن ەرتەگىدە جۇرگەندەي سويلەپ.
— ەسىمدە، — دەپ كوڭىلدەندى ول. — مەن كەيدە وسىنى تۇسىمدە كورەمىن، ارينە، جۇمىس از كەزدە. ال، جۇمىس كوپ بولسا، ولگەن ادامشا قۇلاي كەتەسىڭ...
— ەسىڭدە مە، ءبىز اقىرى شومىلۋعا بارمادىق؟
— بەرليندە شومىلامىز! — ول تاعى كۇلىمسىرەدى. سودان سوڭ مۇڭدى داۋىسپەن: — جالپى، جىلىلىقتى ساعىندىم.
— ال، قاشان باستالادى؟
الدىڭعى تۇندەردە دە، وسى كۇندەرى دە جول بويىندا ءوتىپ جاتقان تەحنيكا ءدۇرسىلى سانيتارلىق باتالوننىڭ قابىرعالارىن زىركىلدەتىپ، قۇلاققا تىنىم بەرمەيدى.
شاماسى، الدىڭعى شەپكە اكەلىپ جاتىر. ۇلكەن شابۋىلدىڭ الدىندا وسىلاي بولاتىن شىعار.
— جاقىن ارادا، — دەدى ول. — ءدال بىلمەيمىن، ءبىراق ازىرلەنىپ جاتىر. ازىرلىك كۇشتى.
جوق، مەن، ارينە، دۇرىس جاسادىم. گوسپيتالعا بارماعانىم اقىل بولدى. ءقازىر اياعىم اۋىرمايدى، وق دەگەنىڭ سۇيەككە جەتپەي ەتىن عانا زاقىمداعان. ال، ارقامداعى جارا جازىلىپ كەلەدى دەپ دارىگەرلەردىڭ وزدەpi ايتتى. ءومىر سۇرۋگە بولادى. باسىم اۋىرىپ، قۇلاعىم شۋىلداعانى دا كەتتى، كوزىم دە جاقسى كورەدى. كەشە تەكسەرگەن.
ەرتەڭ شىعارىڭدار دەپ سۇرايمىن.
ال، بۇگىن ناتاشا كەتكەن بويدا، قاعاز، قالام الىپ، وعان حات جازا باستادىم. بۇگىن، وتكەن جىلى ايتا الماعانىمنىڭ ءبارىن جازدىم. ءبىلسىن دەدىم. ءبىلۋى ءتيىس. سودان كەيىن حاتتى جىرتىپ تاستادىم... ءجاي بىردەڭە بولىپ شىقتى. مۇنداي حاتتى وعان جىبەرە المايمىن.
قىس دەيتىن قىس تا ەمەس، ال جەردە سىرەسكەن توڭ جاتىر. شاماسى، ىلعالدىڭ مولدىعىنان بولار. جەردى دە سىباپ ءجۇرمىز. كۇرەك باتپايدى. سۇيمەن دەگەن بىزدە اتىمەن جوق، سولداتتىڭ كۇرەگى عانا. دىبىس اڭديتىندار، فوتوعا تۇسىرەتىندەر، ءبىز دە نەگىزگى جۇمىستى بىتىرگەننەن كەيىن ديۆيزيون كومانديرىنە جەر ءۇي قازىپ ءجۇرمىز. سوڭعى كەزدە نەمىستەردەن تىنىشتىق كەتتى. باقىتقا قاراي شىعىن بولماعانمەن، شتاب ماشيناسىنا دا وق ءتيىپ ۇلگەردى. فوتولابوراتوريانىڭ شاناعىن دا مينا زاقىمدادى. ءتىپتى اسحانا دا cay قالعان جوق — دۇشپاننىڭ اۋە شابۋىلى كەزىندە قازاندى وق تەسىپ كەتتى.
ءبىز گۋرا دەپ اتالاتىن، ەلۋ شاقتى ءۇيى بار تۇكپىردە جاتقان ءبىر دەريەۆنيانىڭ شەتىندە جۇمىس ىستەيمىز. كۇندە ساعات تۇنگى ەكى جارىمعا دەيىن جۇرەمىز. ەكىنشى قاتار بورەنە جۇرگىزىپ بولعانىمىز سول ەدى، ۆولوديا:
— نەسى بار، جىگىتتەر! تاماشا بولدى! — دەپ ماقتانىپ قويدى. شىنىندا دا تاماشا بولدى.
تاڭ اتا جەر ءۇيدى اياقتاۋىمىز مۇڭ ەكەن، «يۋنكەرستەر» كورىندى. ۇشەۋ. بىزگە كورشى تۇرعان تانك كولونناسى نە باتارەيا سەكىلدى ماڭىزدى وبەكت بولماسا دا، «يۋنكەرستەر» بومبىلاۋ ءۇشىن اينالىپ ۇشا باستادى.
— ايتاتىنى جوق، كورىمىزدى قازىپ ۇلگەردىك، — دەپ ازىلدەدى ۆولوديا، جاڭا عانا تۇرعىزعان جەر ۇيگە توپىرلاي تىعىلعانىمىزدا.
— ءازىلىڭدى قويشى وسى! — دەپ سوكولوۆ زەكىپ تاستادى.
سامولەتتەردىڭ بىرەۋى اينالىپ ۇشا باستادى. ءبىز ونىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقان جان تۇرشىكتىرەر دىبىسىن، ىلە-شالا بومبانىڭ جارىلىسىن ەستىدىك. سول كەزدە ۆزۆود كومانديرى مەنىڭ يىعىمداعى اۆتوماتقا جابىستى:
— بەرشى ماعان!
مايداندا ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ كوبىمىز نەمىس اۆتوماتىن قولعا تۇسىرگەنبىز. پودلەسە دەريەۆنياسىنىڭ ماڭىنداعى ءبىز بۇرىن كورمەگەن ۇرىستان كەيىن مەن دە اۆتوماتقا يە بولعام. بۇل زاڭسىز ەركىندىك بولاتىن، ءوزىمىزدىڭ مىلتىعىمىزدى ماشيناعا جاسىرىپ قويعانىمىز ءۇشىن دە سىباعامىزدى الاتىن شىعارمىز دەپ كۇتىپ ءجۇرمىز. الايدا سوكولوۆ تا، بۋنكوۆ تا، باسقا وفيسەرلەر دە، ءتىپتى، ديۆيزيون كومانديرى مايور كاتونيننىڭ ءوزى دە بىزگە ءتىل قاتقان جوق، ارينە، ءبىزدىڭ باسقاشا قارۋلانعانىمىزدى ولار كورىپ ءجۇر. مىنە، سوكولوۆ مەنىڭ اۆتوماتىمدى قاراڭعىدا جۇلىپ الدى دا، جەر ۇيدەن شىقتى.
— تومپەشتەپ ءبىتتى بىلەم، — دەدى كوپ سويلەمەيتىن ماكاكا، ءبىراق ونى قوستاۋعا مۇرشا بولمادى. جاقىنداپ كەلە جاتقان سامولەت ءۇنى مەن جارىلىستان ويىمىزدى دا ۇمىتىپ قالدىق. جەر ءۇيدى تەڭسەلتىپ جىبەرگەنى سونشالىق، بەينە بۋىرقانعان تولقىن اراسىنداعى كورابلگە ۇقساپ كەتتى.
قالاي بولعانىن بىلمەيمىن، ءبىر قاراسام، ماكاكا مەنىڭ اياعىمدا جاتىر. ساشا قولىن سەرمەپ قالعاندا، بوركى ۇشىپ كەتتى. تاس قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە جۇرتتىڭ ءبارى ابىر-سابىر بولىپ قالدى، تەك شۇكىربەكتىڭ داۋسى عانا ءبىزدى توقتاتتى:
— لەيتەنانت سىرتتا قالدى. ول شىعىپ كەتتى عوي، ءوز كوزىممەن كوردىم! قالاي بولدى؟
شۇكىربەك ءبىرىنشى بولىپ ۇيدەن اتىپ شىقتى. ونىڭ سوڭىنان ساشا، مەن، تاعى بىرەۋ — بالالاردى كەيىن بارىپ كوردىك. اۋەلى كوزىمىزگە تۇسكەن سوكولوۆ بولدى، سودان ۇزاپ بارا جاتقان «يۋنكەرستىڭ» قۇيرىعىن كوردىك جانە ءۇشىنشى «يۋنكەرس» بىزگە ەلۋ مەتردەي جاقىنداپ قالعان ەكەن. سوكولوۆ سول ءۇشىنشى سامولەتتى كوزدەپ تۇر. كەنەت «يۋنكەرس» العاشقى بومبانى تاستاي بەرگەندە، سوكولوۆ اۆتوماتتان وق جاۋدىردى.
— جاتىڭدار! — دەپ ايقايلادى سوكولوۆ، ءبىز كوزىمىز تۇك كورمەي جەرگە جابىسىپ جاتا قالدىق.
بومبا جاقىن جەرگە ءتۇستى. ودان سوڭ ەكىنشىسى. «ورتەندى! قاراڭدار!» — دەگەن لەيتەنانتتىڭ ايقايى مەن سامولەتتىڭ جارىلعان ءۇنى قاتار شىققاندا، ءبىز باسىمىزدى ءالى كوتەرگەن جوق ەدىك. «يۋنكەرس» جولعا جاقىن جەردەگى ييسۋس حريستوس بەينەلەنگەن كرەست جانىنا قۇلادى. ءبىز جاپاتارماعاي جۇگىرىپ جەتكەنشە سامولەت تە، كرەس دە قالماپتى، تەك بولشەكتەر عانا تۇتىندەپ جاتىر.
تاڭعى ساعات بەستە قاتتى دۇرسىلدەن شوشىپ ويانعان ءبىز ۇيقىلى-وياۋ تەرەزەگە ۇڭىلدىك. جەر سىلكىنگەندەي بولدى. بارلىق جەردە — وقتىڭ ۇشقىنى «كاتيۋشانىڭ» وتتى جارقىلى، بومبا تاستاۋشى سامولەتتەردىڭ جان تۇرشىكتىرەر گۇرىلى.
— شابۋىل ما؟ ارتيللەريالىق ازىرلىك پە؟
— ازىرشە ۇرىسپەن بارلاۋ، — دەدى لەيتەنانت سوكولوۆ، تاڭىپ تاستاعان باسىنداعى قوڭىر داقتى كورسەتپەگىسى كەلىپ. — ارتيللەريالىق ازىرلىك كەيىن باستالادى.
— بارلاۋ مىنانداي بولسا، ارتيللەريالىق ازىرلىگى قانداي بولادى؟
سوكولوۆ ءسوز اراسىندا:
— دىبىسشىلار مەن كوزدەۋشىلەر ءبىزدىڭ كوورديناتتاردا كوپ نۇكتەلەردى بەلگىلەگەن ەكەن. كومبات سىزدەردى قۇتتىقتاۋدى سۇراعان، — دەدى.
ۇرىسپەن بارلاۋ ساعاتقا جاقىن سوزىلدى، ال ەرتەڭگى وندا ناعىز ۇرىس باستالدى. «كاتيۋشانىڭ» وت تەڭىزىنەن كەيىن، ىلە-شالا قۋاتتى ارتيللەريا، ودان كەيىن ءتۇرلى كاليبرلى ارتيللەريانىڭ ءبارى ىسكە كىرىستى. ءۇيدىڭ اينەكتەرى دىرىلدەيدى. جەر ۇيلەردىڭ توبەلەرى سىقىرلايدى. جەر سارناپ تۇرعانداي. اعاشتار قورىققاننان بۇتالارىنداعى قاردى سىلكىپ ءتۇسىرىپ جاتقان سەكىلدى. بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ اسكەرلەر وت تاسقىنىن دۇشپان قورعانىسىنىڭ تۇكپىرىنە بۇردى. تۇسكە قاراي الدىڭعى شەپكە تانكىلەر شىقتى. جولدىڭ ءبارى قوزعالىسقا تولى. اسكەري تىل دا قيمىلداي باستادى. تەك ءبىز عانا ۇمىت قالعاندايمىز، «العا» دەگەن دە بۇيرىق جوق، نە باسقا جوق...
كەشىكپەي ءبىزدىڭ دەريەۆنياعا العاشقى جارالىلار اكەلىنە باستادى.
— ال، قالاي، نە بولىپ جاتىر؟ — ءبىز ولارعا جۇگىردىك.
— جاعداي جامان ەمەس... بىزدەردىكى العا كەتىپ بارادى...
ال، تانكىلەر ۇلىپ بارادى. تانك كولوننالارىنىڭ باس جاعىندا اتتارى جازىلعان: «ورەل كولحوزشىلارىنان»، «پروسكۋروۆتى ازات ەتۋشى»، «ورال جۇمىسشىسى»، «سىبىرلىكتەر — مايدانعا»...
ءبىزدىڭ ۇققانىمىز: ءبىر ۇلكەن نارسە باستالعان سەكىلدى، جۇرتتىڭ ءبارى كۇتىپ جۇرگەن، سوعان ازىرلەنىپ جۇرگەن، سول ءۇشىن كۇن سايىن بىزدەر دە جۇمىسقا شىققان ۇلكەن نارسە... ءبىراق نەگە ەكەنىن ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز ءالى تولىق بىلمەيمىز. ءبىزدىڭ مايداننىڭ ساندومير پلاسدارمىنداعى شابۋىلى ما؟ الدە بارلىق ءبىرىنشى ۋكراين مايدانى تۇگەل شابۋىلعا شىقتى ما؟ مۇمكىن، بۇكىل مايدانداردىڭ شابۋىلى بولار ما؟..
قىپ-قىزىل بولىپ، قۋانعان بۋنكوۆ جۇگىرىپ كەلدى.
— كەشكە ميتينگ بولادى. وزدەرىڭدى رەتكە كەلتىرىڭدەر.
ال، ازىرشە، باسقا جۇمىستارمەن قوسا، جارالىلاردى قابىلداڭدار. ءقازىر العاشقى توپتار كەلە باستايدى. ميشا، ساعان، كومانديردىڭ تاپسىرماسى وسى، — دەدى ول لەيتەنانت سوكولوۆقا، — بايقا، تەنتەك بولىپ جۇرمە!
سوكولوۆ قۋانبادى عوي دەيمىن:
— تاۋىرىرەك ەشكىمدى تاپپادىڭدار ما؟
ولار جارالىلاردى تاسىمالداۋ تۋرالى كەلىستى. — ءبىزدىڭ شتاب تۇرعان كورشى دەريەۆنياعا دەيىن ولاردى ءبىز اپارامىز. ودان ءارى -: شارۋاشىلىق ۆزۆودى مەن فوتو ۆزۆودى.
جارالىلاردىڭ العاشقى توبى دارىگەرلەردىڭ تىكەلەي كومەگى قاجەت بولاتىن جاعدايدا كەلدى. تۇتقىندار تورتەۋ ەكەن — ارتيللەريا شابۋىلىنان قانسىراپ، قۇلاقتارى بىتەلىپ قالعان، — اۋزى-مۇرىندارىنان قان سورعالاپ، ەشتەڭەمەن ءىسى جوق، ازەر تۇر.
ساشا ولارمەن نەمىسشە سويلەسۋگە تىرىسىپ كوردى. ول نەمىسشە بىلەتىن سوزدەرىن ەسىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن قينالعانى ءوز الدىنا، ولارعا ەستىرتۋدىڭ ءوزى كۇش بولدى.
ولاردىڭ ءبىرى، شاماسى تۇسىنگىشتەۋ بولسا كەرەك، باسىن قۋانا شۇلعىپ، بىزگە تانىس سوزدەردى قايتالاي بەرەدى:
— گيتلەر كاپۋت! ستالين — گۋت!
باسقا نەمىستەر بىردەڭە دەپ ەدى، ءبىراق مەن ولاردى ەستي المادىم.
— مىنالار نە دەيدى؟ — دەپ سۇرادىم ساشادان. قىزىق جاعداي: ءبىز مەكتەپتە قانشاما جىل نەمىس ءتىلىن وقىدىق، مەن ءتىپتى جاقسى باعالار دا الىپ ءجۇردىم، ارتيكلدەردى جاتقا بىلەتىنمىن، قۇيتتايىمدا جاتتاپ العان ولەڭدى (اين مەننلياين شتەەت يم ۆالدە، گانس شتيل ۋند شتۋم»...) دە وقي الاتىنمىن، الايدا. «گيتلەر كاپۋت!» دەگەننەن باسقا كۇردەلىرەك بىردەڭە ايتقان نەمىستى ءتۇسىنۋ تۇگىلى، ەڭ قاراپايىم سوزدەرىن دە ايتا المايمىن. ەميليا گەنريحوۆنانىڭ كەرەمەت دەگەن مەكتەبى دە كومەكتەسە الماپتى.
— ولار ايتادى: بۇگىنگى باستان كەشىرگەنىمىز — سونشالىق قورقىنىشتى، جان تۇرشىگەرلىك دەيدى، — ساشا ماعان ءتۇسىندىردى.
ساشا ءتورت تۇتقىننىڭ بىرەۋى پريبالت، بىرەۋى اۆستريالىق ەكەنىن دە ءبىلىپ الىپتى.
ءبىرىنشى توپتى ساشا جالعىز الىپ كەتتى. ماكاكا وعان:
— مۇمكىن بىرگە اپارارمىز؟ — دەپ ۇياڭداۋ ءتىل قاتقانىنا قاراعاندا نەمىستەردى جالعىز ءوزى اكەتكىسى كەلمەدى بىلەم.
ەكىنشى توپتا تۇتقىندار كوبىرەك — جەتەۋ ەكەن. ىلە-شالا ءۇشىنشى توپ التى نەمىس اكەلىندى. سويلەسەتىن مەزگىل جوق. ماكاكا ەكەۋمىز تەزدەتىپ ەكەۋىنىڭ جارالارىن بايلادىق تا، شتابقا اكەتتىك. ماكاكا ەكەۋمىز قاتار كەلە جاتقاندا پاتاشون مەن پاتقا ۇقسايمىز. تۇتقىن نەمىستەردىڭ جانىندا ماكاكا گەركۋلەس بوپ كورىنبەيدى. مىلتىقتى كولدەنەڭ ۇستاعان ول تۇتقىندار كولونناسىنىڭ بىرەسە الدىندا، بىرەسە سوڭىندا جۇگىرىپ ءجۇر. نەمىستەردىڭ كەيبىرەۋى اقساڭداپ كەلەدى، ەكەۋى جالاڭ اياق، قاندارى شىعىپ تۇر. مەن كولوننانىڭ قاتارىندا كەلەمىن.
تۇتقىندار باستارىن سالبىراتىپ، تارتىپپەن كەلەدى. بىر-بىرىنەن قالعىسى كەلمەي، ىلەسە الماعانداردى وزدەرى اسىقتىرادى. شتابقا دەيىن ونشا الىس ەمەس — ءۇش شاقىرىمداي. تەك بىرەسە جوعارى كوتەرىلىپ، بىرەسە تومەن تۇسكەن جول جامان. ءبىز جاي ءجۇرىپ كەلەمىز. قىرسىق شالعاندا، مەن دە ءسال سىلتىپ قويامىن.
شاعىن الاڭقايدىڭ جانىنا كەلگەندە جالعىز اياق جول كىلت وڭعا بۇرىلدى دا، ءبىز ءسال-پال كىدىرىپ قالدىق. ءبىر نەمىس ءسۇرىنىپ كەتىپ، اياعىنداعى سۋ-سۋ شارىعىن بايلاۋ ءۇشىن تىزەسىن بۇكتى.
ءبىز كۇتتىك. ماكاكا مەنىڭ جانىما كەلدى.
— ءبىزدىڭ ءتىل بىلمەيتىنىمىز اقىماقتىق، ءا؟ مىنالارمەن سويلەسىپ كورەر مە ەدىك.
وسى كەزدە الاڭقايدان ءبىزدىڭ وفيسەر شىعا كەلدى. ءبىز ونىڭ اتاعىن بايقاي المادىق — ۇستىنە كەۋدەشە كيىپ الىپتى. ءبىراق قۇلاقشىنى، گيمناستەركا مەن شالبارىنان تانىدىق: ءبىزدىڭ وفيسەر.
— كىمسىڭدەر؟ قايدا باراسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى ول، پيستولەتىن قولىنا ۇستاعان كۇيى قاتقىل ۇنمەن.
ءبىز جاۋاپ بەردىك.
— شتابقا ءوزىم اپارامىن، ال سەندەر كەلەسى توپتى الىپ كەلىڭدەر! — دەپ بۇيىردى ول سوزگە كەلمەي.
مەن ساسىپ قالدىم دا، ۆيتياعا قارادىم.
— ءبىز ولاي ىستەي المايمىز، — دەدىم باتىلسىزداۋ ۇنمەن. — شتابقا ءوزىمىز اپارۋعا ءتيىسپىز، ال ءسىز...
وفيسەر ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى.
— اڭگىمەنى قويىڭدار! بۇيرىقتى ورىنداڭدار! ايتپەسە يت سەكىلدى اتىپ تاستايمىن! تۇككە تۇسىنبەگەن نەمىستەر دە اڭ-تاڭ. سول ساتتە كۇتپەگەن وقيعا بولدى — وفيسەر ماكاكانى اتىپ قالدى دا، نەمىسشە ايقاي سالدى:
— لاۋفەن، ەزەل؟!1
مەن نە بولىپ، نە قويعانىن، ونىڭ نەمىسشە نە دەگەنىن تۇسىنبەدىم، بار بولعانى ءبىر جاعىنا اتىلىپ ءتۇستىم دە، ەكى رەت اۋەگە وق اتتىم. ءبىزدىڭ تۇتقىندار ورىندارىنان قوزعالماستان نە ىستەرگە بىلمەي تۇرا بەردى، ءتىپتى، بىرەۋى دە قاشايىن دەگەن جوق، كەرىسىنشە، وفيسەر اعاشتىڭ ارتىنا تاسالانىپ، ەندى مەنى كوزدەي باستادى. وق جانىمنان وتە شىقتى. وسى ساتتە نەمىستەردىڭ ءبىرى:
— گەرر وفيسەر! — دەپ ايقايلاپ جۇگىرە بەرگەندە، ماكاكانىڭ جانىنا كەلىپ قۇلاپ ءتۇستى. شاماسى، ۆيتيا جارالى عوي دەيمىن، ءبىراق مەن ونىڭ جانىنا بارۋعا شامام جوق. اعاشتى ەكىنشى رەت كوزدەپ اتتىم دا، ول جەردە وفيسەردىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدىم. گراناتا لاقتىردىم. كوزدەمەي جىبەرىپ ەم — اعاش اراسىنان ايقاي شىقتى. نەمىستەر ويىمدا جوق. (اقىماق! قۇر قول مەنى ولار ۇستاپ السا قايتەر ەدىم!) مەن الاڭقايعا جۇگىردىم. وفيسەر قانعا بوككەن كۇيى جان داۋسى شىعىپ، دومالانىپ جاتىر. وق ونىڭ كوزى مەن بەتىنىڭ بىرىنە تيسە كەرەك.
جارالى ماكاكا ويىما ءتۇسىپ ارتىما قاراپ ەدىم، ەكى نەمىس ونى سۇيەمەلدەپ تۇرعىزىپ جاتىر. باسقالارى قاراپ تۇر.
— ساعان نە بولدى، ماكاكا. نە؟ — مەن ونىڭ شينەلىن شەشە باستادىم.
— ەشتەڭە ەمەس، — دەپ ماكاكا ءبۇيىرىن ۇستاي بەردى.
— جىرىپ كەتتى بىلەم. سەن انانىڭ پيستولەتىن، پيستولەتىن ال!..
وفيسەر ايقايلاۋىن قويىپ، قان جۋعان بەتىن باسقان كۇيى اۋىر دەم الىپ، ىڭقىلداپ جاتىر ەكەن. پيستولەت قاسىندا. مەن شۇرىپپەسىن باسىپ الارمىن دەپ قورقاقتاپ قولىما الدىم. بۇل ومىردە ءبىرىنشى رەت پيستولەت ۇستاۋىم عوي.
ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟.. ۆيتيا جارالى. تۇتقىنداردىڭ ءبىرى ءولىپ قالدى. ون ەكىسى قاسىمدا تۇر. جانە مىنا وفيسەر... كىم ءوزى؟ بىزشە كيىنگەن فريس پە؟ بارلاۋشى ما، الدە باندەروۆشى ما؟ ول ءتىرى جانە ءتىرى تۇرعاندا شتابقا جەتكىزۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ۆزۆودتان گورى شتاب جاقىنداۋ جەردە. ماكاكا ورنىنان ارەڭ تۇردى:
— كەتتىك.
جۇگىرىڭدەر، ەسەكتەر! (نەمىسشە)
— مىنا تۇرىڭمەن قايدا باراسىڭ؟
— كەتتىك، كەتتىك! — دەپ سىبىرلادى ءتۇسى قۇپ-قۋ بولىپ، ەرىنى كوگەرىپ كەتكەن ول. — جۇرە الامىن.
بىرەۋگە ولگەن نەمىستى، باسقالارىنا جارالى وفيسەردى الىپ ءجۇرۋ، ەندى بىرەۋلەرىنە ۆيتياعا كومەكتەسۋ كەرەكتىگىن تۇتقىندارعا تۇسىندىرە الماي تۇرعانىمىزدا، باقىتىمىزعا قاراي، ساشا شىعا كەلدى.
ول شتابتان كەلە جاتىر.
— قالايشا سەن وسى جولمەن الىپ ءوتتىڭ؟ — دەپ سۇرادىم مەن، بولعان ۋاقيعانى ايتقاننان كەيىن.
— وسى جولمەن الىپ ءجۇردىم. ەشتەڭە بولعان جوق.
— قايتا نەمىستەر مومىن بولىپ جانىمىز قالدى، — دەپ سىبىرلادى ماكاكا. — ول بۇلارعا نەمىسشە بىردەڭە دەپ ايقايلادى، شاماسى، قاشىڭدار دەگەن بولار، ال بۇلار ورىندارىنان قوزعالمادى...
ساشا نەمىستەردىڭ بىرىنەن سۇراپ ەدى، اناۋ باسىن يزەپ، قىزىنا سويلەدى:
— لاۋفەن، ەزەل! لاۋفەن، ەزەل!
— «جۇگىرىڭدەر، ەسەكتەر!» — دەپ ايقايلاپتى بۇلارعا، — دەپ اۋداردى ساشا. — باندەروۆشى نە ۆلاسوۆشى عوي.
جارتى ساعاتتان كەيىن ءبىز شتابقا جەتتىك. تۇتقىنداردى تاپسىردىق. ءبىزدىڭ ماكاكانى مەدسانباتقا اپاردىق.
جارالى وفيسەردى كورۋگە مايور كاتونيننىڭ ءوزى كەلدى.
— انىقتايمىز. ال سەندەر مەنىڭ «گازيگىمە» مىنىڭدەر دە وزدەرىڭە جەتىڭدەر. لەيتەنانت سوكولوۆقا ساعات جەتىدە وسىندا بولاتىن جيىنعا ءبارى تۇگەل كەلۋلەرى كەرەكتىگىن ايتىڭدار.
كەشكىسىن ءبىز شتابقا ورالدىق. دەريەۆنيا كوشەسىندە ديۆيزيون تۇگەل ساپقا تۇردى. قىزىل تۋ جەلبىرەيدى. ءبىزدىڭ ارامىزدا فوتو ۆزۆودىنىڭ كومانديرى كىشى لەيتەنانت فەكليچيەۆ جوق بولاتىن — ول ءوز مينومەتىنىڭ وتىنا ورتەنىپ قازا تاپقان. گوسپيتالعا جىبەرىلگەن ماكاكا دا جوق...
— بۇگىن ءبىزدىڭ مايداننىڭ ەڭ شەشۋشى شابۋىلدارىنىڭ ءبىرى باستالدى، — دەدى مايور... — كورپۋس كومانديرى، جاۋىنگەرلەر، سەندەردىڭ بارىڭە، سەرجانتتارعا، ستارشينالار مەن وفيسەرلەرگە وسى شابۋىلعا وتە جاقسى ازىرلىك ءۇشىن العىس ايتۋدى سۇرادى.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىز! — دەپ حورمەن جاۋاپ بەردىك.
راديونى قاشاننان بەرى تىڭداماعانىم ەسىمدە جوق. كەنەت — حابار. موسكۆادان. جانە قانداي حابار! بىزگە تىكەلەي قاتىسى بار حابار.
— سوۆەتتىك ينفورمبيۋرودان، — كوپتەن ەستىمەگەن ليەۆيتاننىڭ داۋسى. — ون ءۇشىنشى قاڭتارداعى جەدەل حابار. ءساندوميردىڭ باتىس جاعىندا شابۋىلعا شىققان ءبىرىنشى ۋكراين مايدانىنىڭ اسكەرلەرى، اۋا رايىنىڭ اۆياسيانىڭ جاۋىنگەرلىك قولداۋىنا مۇمكىندىك بەرمەگەن قولايسىزدىعىنا قاراماستان، جاۋدىڭ قىرىق شاقىرىمعا سوزىلاتىن مايدانداعى مىقتى قورعانىس شەبىن بۇزدى. جاۋ شەبىن بۇزۋدا ويداعىداي ۇيىمداستىرىلعان كۇشتى ارتيللەريالىق شابۋىل شەشۋشى رول اتقاردى. ەكى كۇن بويى جاۋىنگەرلىك شابۋىل جاساي وتىرىپ، مايدان اسكەرلەرى قىرىق شاقىرىمعا ىلگەرى كەتتى جانە مايدان اۋماعىن الپىس شاقىرىمداي جەرگە كەڭەيتتى. شابۋىل كەزىندە ءبىزدىڭ اسكەرلەر جاۋدىڭ شيدلۋۆ، ستوپنيسا، حمەلنيك، بۋسكو-زدرۋي (بۋەك)، ۆيسليسا، سونىمەن قاتار ءۇش جۇزدەن استام باسقا پۋنكتتەرگە ۇرىسپەن كىردى...»
سودان سوڭ ليەۆيتان جوعارعى باس كومانداشىنىڭ بۇيرىعىن وقىدى. وندا ءبىزدىڭ كورپۋس كومانديرىنىڭ جانە كورپۋسقا قارايتىن ديۆيزيالار كومانديرلەرىنىڭ، باسقا دا كوپتەگەن ديۆيزيالاردىڭ جانە ماعان تانىس ناتاشانىڭ ديۆيزياسى كومانديرىنىڭ اتتارى اتالدى.
«بۇگىن، ون ءۇشىنشى قاڭتاردا، — دەگەن ءۇندى ەستىدىك، — 21 ساعات 30 مينۋتتا ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ استاناسى موسكۆا نەمىس قورعانىسىن بۇزعان ءبىرىنشى ۋكراين مايدانىنىڭ ەر جۇرەك اسكەرلەرى قۇرمەتىنە وتان اتىنان ەكى ءجۇز جيىرما ءتورت قارۋدان جيىرما رەت ارتيللەريالىق ساليۋت بەرەدى...»
ءبىز ول ءساليۋتتىڭ دابىلىن ەستىگەنىمىز جوق. 14 قاڭتاردا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى، ولارعا ىلەشالا ءۇشىنشى بەلورۋس مايداندارى اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلعا شىققانىن دا ەستىمەپ ەدىك.
سوعىس دەگەن ءبىز ەلەستەتكەندەي بولماي شىقتى. راس، ول بۇرىنعى، العاشقى كۇندەردەگىگە دە ۇقسامايدى. قىرىق بىردە موسكۆا تۇبىندە وتكىزگەن بىرنەشە ساعاتتار ارقىلى سوعىس مەنىڭ ەسىمدە قالعان. مەن ول جايلى جيىرما ەكىنشى ماۋسىمدا باستالعان سوعىس جايلى ءبىز سەكىلدى بىرنەشە اپتا عانا ەمەس، ءۇش جىل بويى مايداندا جۇرگەن ناتاشادان دا ەستىدىم! ءقازىر سوعىس جەڭىسكە جاقىن، سوندىقتان دا ول قۋانىشتى سەزىلەدى. كۇش پەن تەحنيكا باسىمدىلىعىنىڭ ايقىندىعى سونشالىق، شەشىمدى تۇيىنگە از قالعانىن اركىم دە تۇسىنەدى. «بەرلينگە جەتەمىز!» دەگەن ۇران دا بۇرىنعىداي كوڭىل تۇكپىرىندەگى تىلەكتەي قابىلدانبايدى.
دەگەنمەن سوعىستىڭ اتى — سوعىس. سوعىستى باتىرلىق پەن داڭقتىڭ دالاسى دەپ ەلەستەتكەن ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز، گوروحوۆەسك لاگەرلەرى سەكىلدى، تىم جىراقتا قالدى.
ءبىز اسكەرلەرىمىزدىڭ ەڭ سوڭىندا كەلەمىز. جول ەزۋىندە قيراعان نەمىس تەحنيكاسى. دالانىڭ بەتى بىت-شىتى شىققان وكوپتار مەن جەر ۇيلەرگە تولى... تەمىر جول ماڭى قيسايىپ قالعان ەشەلوندار. توپىراعى ەسكىرىپ ۇلگەرمەگەن تۋىسقاندار بەيىتتەرى دە قالىپ جاتىر. ءبىز بىرنەشە ونداعان شاقىرىمداردى ءوتىپ، كوپ كەشىكپەي بىزگە دەيىن ازات ەتىلگەن كراكوۆكە جەتتىك. بىزدە ءقازىر اۋىز تولتىرارلىقتاي جۇمىس جوق، ءوزىمىز قاراماعىنا بەرىلگەن كورپۋستان قالماۋ ءۇشىن سوڭىنا ىلەسۋدەمىز.
كراكوۆ جالاۋلارعا مالىنىپ تۇر ەكەن: سوۆەتتىك قىزىل تۋلار، پولياكتىڭ قىزىل جولاقتى اق جالاۋى، كەيبىر تەرەزەلەرگە اق جايما ءىلۋلى تۇر. باتىسقا قاشىپ ۇلگەرمەگەن نەمىستەر وزدەرىنىڭ نيەتى تۇزۋلىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە اق جالاۋ ءىلىپ قويعان. ال، مەنى كراكوۆ تاعى ءبىر جاقسى حابارمەن قارسى الدى — بىرنەشە ۇيلەردىڭ توبەسىندە، كوشە بۇرىشتارىندا «سەمەنوۆ شارۋاشىلىعى» دەگەن كورسەتكىشتەردى بايقادىم.
ءبىزدىڭ ديۆيزيون قالانىڭ شەتىنە توقتادى.
ۇزاق مەرزىمگە مە؟
اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ:
— شىداي تۇرىڭدار! ءقازىر ءبىلىپ كەلەمىن... — دەپ ۋادە بەردى.
كەشىكپەي ول دا ورالدى:
— جۇكتى تۇسىرىڭدەر. قوناتىن بولدىق. بىزگە بەرىلگەنى انە انا بىرەۋ ءۇي.
مەنى بىردەن كەزەكشىلىككە قويدى. ياعني، كەشكە دەيىن كۇتۋگە تۋرا كەلەدى.
كەزەكتە تۇرعاندا كورگەنىم — كراكوۆ كوشەلەرىندە شۇبىرعان ماشينا: قارۋ-جاراق تيەگەن اۋىر ماشينالار، تانكتەر، جاياۋ اسكەر تيەگەن جۇك ماشينالارى. ۇيلەرىنە ورالعان تۇرعىندار دا شۇبىرىپ كەلەدى: جاياۋ، اتتىلى، قولدارىندا قاپ، سومكە. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كوڭىلدى، كەزدەسكەن ءبىزدىڭ سولداتتار مەن وفيسەرلەرگە قۋانىشپەن سالەم بەرەدى. ەندى بىرەۋلەرى ەڭسەسى ءتۇسىپ، اينالانىڭ بارىنە نەمقۇرايدى قارايدى. داكەمەن تاڭىپ ەسكى-قۇسقى شۇبەرەككە وراعان كىپ-كىشكەنتاي اۋرۋ، ءالسىز بالالارىن كوتەرىپ كەلەدى. بەت-الپەتى ءسابيدىڭ جۇزىندەي جۇدەۋ ايەل بالانىڭ تابىتىن ارباعا سالىپ سۇيرەپ كەلە جاتىر. ءدال مەنىڭ جانىما كەلگەندە، ايەل توقتاپ، تابىتتىڭ بەتىن اشتى دا، بالاسىنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ كوڭىلى تىنشىعانداي تاعى ىلگەرى كەتتى. مۇمكىن، انا ءسابيىن تۋعان جەرىنە جەرلەۋگە اكەلە جاتقان بولار...
كەزەكشىلىكتەن كەيىن مەن ناتاشانى ىزدەۋگە جۇگىردىم. قالانى الۋ ۇستىندەگى ۇرىستا قازا بولعانداردىڭ بەيىتى جانىنداعى الاڭداردىڭ بىرىندە بالالار ويناپ ءجۇر، ءبىزدىڭ كوزىمىز ۇيرەنبەگەن قارا، اق كيىمدى موناشكالار اڭگىمە سوعىپ وتىر، ولاردىڭ قاسىندا اق شاشتى شال دۇعا وقىپ، «ماتكا بوسكا» دەگەن ءسوزدى قايتالاي بەرەدى.
ماعان بىرەۋلەر ساياسي ءبولىمنىڭ قىزدارى تۇرعان ءۇيدى كورسەتىپ:
— ەگەر ول كەتىپ قالماسا... جينالىپ جاتىرمىز، — دەپ ەسكەرتتى.
اسىعىپ كەلەم. جاس شاماسى ەلۋلەردەگى كىسى ەسىك اشىپ، بىردەن بولمەگە كىرگىزدى:
— سالاماتسىز با! ءيا، ءيا، ولار بىزدە بولعان! وتە سۇيكىمدى بويجەتكەندەر... يۆان، قىزىل اسكەر مىرزاعا ورىندىق بەرشى، — دەدى تازا ورىس تىلىندە.
كورشى بولمەدەن جابىرقاۋ ءجۇزدى جىگىت شىعىپ، ۇندەمەي ورىندىق ۇسىندى. مەن قايتالاپ سۇرادىم:
— كوپ بولدى ما كەتكەندەرىنە؟
— ءبىر ساعاتتاي بولعان شىعار، — دەدى ءۇي يەسى. — ءسىز وتىرساڭىزشى، وتىرىڭىز! مۇمكىن، تاماق ىشەرسىز، ءبىر ريۋمكاعا قالايسىز؟
— جوق، جوق. ال مىناۋ كىم؟ — دەدىم كۇتىپ تۇرعان جىگىتتى نۇسقاپ.
— ءا! بۇل مەنىڭ قىزمەتشىم. وتە سۇيكىمدى جىگىت! — دەدى ءۇي يەسى. — يۆان، قىزىل اسكەر مىرزاعا نەگە سالەم بەرمەدىڭ؟
يۆان ءبىر ءتۇرلى ەبەدەيسىز قيمىلداپ باسىن ءيدى دە:
— قايىرلى كۇن، — دەدى پولياكشا.
مەن تاڭىرقاپ ۇلگەرمەي، ۆولوديا جۇگىرىپ كەلدى:
— سەنى ىزدەپ ءجۇرمىن! «ماشيناعا وتىرىڭدار!» دەگەن كوماندا بولدى كەتتىك! كەتتىك!
جولدار، جولدار... جولدار... تاماشا. اسفالت. ورمان مەن دالانى جارىپ، ەسكى زاموكتارمەن قازىرگى زامانعى ۆيللالاردىڭ جولىمەن جەمىس باقتارىنىڭ، ءجاي دەريەۆنيالاردىڭ اراسىمەن زۋلاپ كەلەدى.
دەريەۆنيا ادەتتە جولدان جىراقتاۋ جاسىرىنىپ تۇرادى، ءبىراق ءبىز كورىپ كەلەمىز. ءقازىر ولاردىڭ جاسىرىنا قويۋى قيىن — اعاش بۇتالارى سيديىپ تۇر، جاسىل ءشوپ اتىمەن جوق، ال قار — وسى دا قار بولىپ پا؟! — نە تاسالايدى. قار شامالى. جىرالار مەن سايلاردا قالعانى دا ەرىپ جاتىر؛ كوپىردىڭ استىندا، اعاش تۇبىندە ءوزىنىڭ سوڭعى ءساتىن جاسىرىنىپ وتكىزۋدە.
ال، دەريەۆنيالار تىم جاداۋ. ءبىراق تىرشىلىك نىشانى بار ايتەۋىر. تۇربالاردان ءتۇتىن شىعىپ جاتىر. بىرەن-ساران ادامدار كورىنەدى. وقتا-تەكتە سيىر موڭىرەيدى.
جولعا جاقىن جەرلەردە تىرلىك بەلگىسى جوق. ادەمى جەكە ۇيلەر مەن ۆيللالار دا جانسىز. باقشا، ب ا ق تا تىمسىرايىپ تۇر. ۆولەيبول الاڭدارى مەن تەننيس كورتتارى دا جىم-جىرت. ءبارى ادەمى، ءارى ءۇنسىز، بەينە سۋرەت سەكىلدى. كەيبىر باي ۇيلەرگە قادالعان قىزىل جولاقتى اق جالاۋلار دا جەلبىرەيدى. جەلسىز، اينالانى بوزعىلت تۇمان باسىپ تۇر. جول ۇستىندە تۇماندى ءتۇتىن كورىنەدى.
جول بويىندا تۇك كورىنبەيدى. ءتۇرلى جەرلەرمەن زۋلاپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ديۆيزيون ەش جەرگە ايالدامادى. الدىمىزدا كاتونيننىڭ «گازيگى»، ودان كەيىن شتابتىڭ، دىبىسشىلاردىڭ، توپوگرافتار مەن فوتوسۋرەتشىلەردىڭ جابىق، شارۋاشىلىق ۆزۆودىنىڭ جۇك ماشينالارى... سىنعان ماشينالاردى جوندەپ ۇلگەرگەن. تەگىس اسفالتتىڭ ۇستىندە سكاتتار زۋلاۋدا.
موتور دۇرىلدەيدى. كراكوۆ ارتتا قالدى. ءبىر ساعات جۇردىك، ەكى. ءۇشىنشى ساعاتقا اينالدى بىلەم.
...ءبىزدىڭ ماشينا بەسىنشى بولىپ كەلەدى. كەنەت بىردەن توقتاي قالدى. الدىڭعى ماشينالاردىڭ تورموزى شيقىلداپ قويا بەردى. تۇسىنىكسىز ايقاي. جارىلىس. مينا بىلەم.
— قورعانىسقا كوشىڭدەر!
ۆزۆود كومانديرى سوكولوۆتىڭ داۋسى. ءبىز جاپا-تارماعاي سەكىرىپ ءتۇسىپ، بەتون كوپىردىڭ استىنا تىعىلدىق.
ەكىنشى جاعىمىزدا شاعىن ورمان مەن زاۆود تۇربالارى كورىنەدى. سول جاقتان اتقىلاپ جاتىر.
— التىاتار. جانە بىرەۋ ەمەس، — دەدى سوكولوۆ. — ءقازىر بىلەيىن... ۇشەۋ ەكەن.
ءبىز ءبارىمىز قورعانىپ ۇلگەردىك. بوس ماشينالار عانا جول بويىندا قالدى. ولارعا تىعىلاتىن جەر جوق: مينالار قاتارىمىزدا جارىلۋدا. مەن ماشينالارعا، ايتەۋىر اينالا دوڭعالاقتارعا قاراپ وتىرمىن.
مينا بىرەسە بىزگە جەتپەي، بىرەسە اسىپ بارىپ تۇسەدى. كەنەت مينا كوپىرگە، ءدال ماڭىمىزعا ءتۇستى.
— بۇلار نەگە باستامايدى؟ — دەپ سوكولوۆ كەيىپ سويلەدى. — كانە، كەتتىك!
ول بەسەۋمىزدىڭ اتىمىزدى اتاپ، ەرتىپ الدى، ءبىز پلاستۋنشا ەڭبەكتەپ، ءبىزدىڭ ماشينالاردىڭ تاساسىمەن جولدان وتتىك.
— گراناتالار! ساق بولىڭدار! — دەپ سىبىرلادى لەيتەنانت. — تەك ەڭبەكتەڭدەر!
ءبىز زاۆود تۇرباسى كورىنىپ تۇرعان شاعىن ورمان جاققا ەڭبەكتەپ كەلەمىز. سوكولوۆ باسقا وفيسەرلەر سەكىلدى «پلاستۋنشا» دەمەيدى، «ەڭبەكتە!» — دەيدى.
— مەندە گراناتا جوق، — دەپ مىڭگىرلەدى جانىمىزداعى ۆولوديا. — نە ىستەۋ كەرەك؟
— ەڭبەكتەي بەر، — دەدىم وعان. — ەشتەڭە ەمەس. بىردەڭە ەتەرمىز. ءبىز ورماندى وڭ جاقتان اينالىپ وتتىك. اعاش اراسىنان زاۆودتىڭ كىرپىش قابىرعاسى مەن قاقپاسى كورىندى. قاقپا اشىق تۇر. مينومەت قاقپانىڭ ارعى جاعىنان اتىلۋدا.
سوكولوۆ ءۇش گراناتانى بايلاستىردى دا:
— قابىرعاعا جەتكەسىن، مەنى باسىنا شىعارىڭدار، — دەپ بۇيىردى.
— نەگە ءسىزدى؟ ءسىز ونسىز دا جارالىسىز... — دەپ ساشا قارسىلىق ءبىلدىردى. — مەن... ءبىز دە...
— ۇندەمە! — دەدى سوكولوۆ. — ايتتىم عوي... مەنى شىعارىڭدار.
— ءبىزدىڭ ادامدار، قاراڭدار! — دەپ ۆولوديا ايقايلاپ جىبەردى.
— ايقايلاما! — دەپ ءتۇرتتى ونى ۆزۆود كومانديرى. — كورىپ كەلەمىن...
قابىرعانىڭ ەكىنشى جاعىنان ءبىزدىڭ دىبىسشىلار، ولاردىڭ اراسىندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۋنكوۆ ەڭبەكتەپ بارادى. ولار قابىرعاعا تاياپ قالىپتى.
— تەزىرەك! — دەپ اسىقتىردى ءبىزدى سوكولوۆ. مينومەت ءالى اتقىلاۋدا. وڭ زۋلاپ توبەمىزدەن ءوتىپ جاتىر، ال مينا الىستا جارىلىپ جاتقان سەكىلدى. ءبىراق بىزگە سولاي ەستىلەدى، ايتپەسە نەمىستەر جول بويىنداعى ءبىزدىڭ ماشينالاردى اتقىلاپ جاتىر. ال جول دەگەن، اعاش بۇتالارىنان كورىنبەيتىنى بولماسا، ءتيىپ تۇر.
ءبىز قابىرعاعا تاياپ قالدىق.
سوكولوۆ پەن ساشانى شىعاردىق. قاقپانىڭ ەكىنشى جاعىنان بۋنكوۆ پەن ەكى سولداتتا قابىرعاعا شىعىپ ۇلگەردى. گراناتالار ۇشا باستادى.
— ەندى قاقپاعا! — دەپ ايقايلادى سوكولوۆ قابىرعادا تۇرىپ. — تەز!
ءبىز قاقپاعا جۇگىردىك.
مينومەتتەر قيراپ قالىپتى. جانىندا ولىكتەر. ءبىر، ەكى... بەسەۋ عوي دەيمىن. شتاب باستىعى مەن ءبىزدىڭ كومبات ءۇش نەمىستىڭ قارۋىن الدى.
ءبىر نەمىس قارسىلاسىپ، ايقايلاپ ءجۇر.
— He دەيدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— جارايدى، جارايدى، — دەدى بۋنكوۆ. — الىپ جۇرىڭدەر، — دەپ بىزگە كوڭىلدەنە قارادى. — جۇيكەلەرىنىڭ جۇقاسىن كوردىڭ بە! «ءبىزدى ساتىپ كەتتى» دەپ قويادى وزدەرى...
تاعى ءتورت تاۋلىك جول جۇردىك. جول بويى ءسال ايالداپ الامىز، ءبىر ساعات، ەكى ساعات. ءبىز تاعى باتىسقا كەلەمىز. كورپۋس ۇرىس سالىپ بارادى، وعان ءبىزدىڭ كومەگىمىز ءازىر كەرەك ەمەس ءتارىزدى. ءبىز كورپۋستى قۋىپ جەتتىك. كورپۋستى ەمەس، ونىڭ سوڭعى جاعىن دەۋگە بولادى. سانيتارلىق باتالون، شارۋاشىلىق ءبولىمى، اربالار. ءتىپتى شتابتار دا العا ۇزاپ ۇلگەرىپتى.
ۇيقىسىز وتكەن بىرنەشە تاۋلىكتەن كەيىن بەرۋت ستارىي دەگەن قالاعا توقتادىق. بارلىق جەردەن جاقىندا وتكەن ۇرىستىڭ ءىزى بايقالادى. تۇرعىندار دۇكەننەن ازىق-تۇلىك الىپ، قابىرعالارى قاقىراعان ۇيلەردەن زاتتارىن شىعارىپ جاتىر.
— بۇگىن ۇيقىنى قاندىراتىن شىعارمىز، — دەدى باتالون كومانديرى بۋنكوۆ.
— ورىن ىزدەڭدەر، ورنالاسىڭدار.
ءبىز — ساشا، ۆولوديا، ۇشەۋمىز ءبىر ۇيگە كىردىك. تاپ-تازا. قابىرعادا لەنيننىڭ پورترەتى! ءبىزدى ەكى ايەل جانە بىزدەن ءسال ەرەسەك جىگىت قابىلدادى.
— كەتەيىك، — دەپ اسىقتى ساشا. — ودان دا ءبىر قاڭىراعان ءۇي تاۋىپ العان جاقسى.
ءۇي يەلەرى قونۋعا شاقىردى.
— مىنا پورترەتتى قايدان الدىڭىزدار؟ — دەپ سۇرادىم.
جىگىت پولياك تىلىندە ءبىر نارسەلەردى قىزىنا ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
— نە! نەمەنە! — دەپ ۆولوديا تۇسىنبەدى. مەن تۇسىنگەن سەكىلدىمىن:
— بۇل پورترەت نەمىستەر ۇستاپ اكەتكەن اكەسىنەن قالىپتى.
— قانداي ادام بولعان! — دەدى ساشا. — ەندەشە قالايىق!
ءبىز ورىن تاپتىق دەپ ايتۋعا كەلسەك، «ماشيناعا وتىرىڭدار!» دەگەن كوماندا بولىپ جاتىر ەكەن.
— ءبارىڭ دە جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتە بولىڭدار، — دەپ ەسكەرتتى مايور كاتونين، ءبىز ماشينالارعا جايعاسقاسىن. — ءوق-دارى، گراناتا — ءبارى دايىن بولسىن.
— ەشتەڭە ەمەس، سلاۆياندار، ۇيقىنى قاندىرامىز ءالى. ءبارى الدىمىزدا، — دەپ ازىلدەدى بۋنكوۆ. سودان سوڭ لەيتەنانت سوكولوۆقا قارادى: — قالاي، ميشا، دۇرىس پا؟
— دۇرىس، — دەپ كەلىستى سوكولوۆ.
سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ لەيتەنانت كوڭىلدەنىپ كەتكەن سەكىلدى. دالىرەك ايتساق — شابۋىل باستالعاننان بەرى. ءتىپتى، قازىرگى ءبىزدىڭ جۇمىس جاساماي كەلە جاتقانىمىزعا دا ريزا ءتارىزدى. ونىڭ جان-دۇنيەسىندە نە بولىپ جاتقانى بىزگە قاراڭعى.
ءبىزدىڭ ماشينالار بەرۋت ستارىي قالاسىنان ورمان جاققا قاراي ءجۇرىپ كەلەدى. بۇل ماڭدا، وتكەندە ءبىز كورگەندەي ەمەس، ناعىز ارالاس ورمان كوپ ەكەن.
الىستان اتىلعان وق داۋسى شىعادى. راكەتالار جارقىلدايدى. ءىڭىر قاراڭعىلىعى ءتۇسىپ كەلەدى.
— سەندەرگە ايتۋعا ۇمىتىپ بارادى ەكەم. — بىزبەن ءبىر ماشينادا كەلە جاتقان لەيتەنانت سوكولوۆ ساشا ەكەۋمىزدىڭ فاميليامىزدى اتادى. — سەندەردىڭ اتقان «وفيسەرلەرىڭ» ۆلاسوۆشى بولىپ شىقتى.
گەرمانياعا وتكىسى كەلىپتى. ساسىپ قالماي، سەندەر دۇرىس جاساپسىڭدار.
— بۇلار دەگەن ءبىزدىڭ قىراندار دەپ سىزگە باياعىدا ايتتىم عوي، جولداس لەيتەنانت، — دەدى ۆولوديا.
مەن ۇندەمەدىم. ارينە، مۇنىڭ ساشاعا قاتىسى جوق، ءبىراق ماكاكا ەكەۋمىز ساسىپ قالدىق. ەگەر باياعىدا-اق ابدەن جالىعىپ بىتكەن تۇتقىندار بولماعاندا، ءبىزدىڭ شارۋامىز بىتەتىن ەدى. ءقازىر بۇل ماشينادا وتىرماعان دا بولار ەدىم، ال ماكاكا گوسپيتالدا جاتپاس ەدى.
اقىرى شاعىن دەريەۆنيا كورىندى.
— «ياروشيەۆيسە»، — دەگەن جازۋدى وقىدى بىرەۋ. شاماسى، جاقىن ماڭداردا ۇرىس ءجۇرىپ جاتقانعا ۇقسايدى. مينومەت ءۇنى عانا ەمەس، پۋلەمەتتىڭ ۆينتوۆكانىڭ، ءتىپتى، پيستولەتتىڭ داۋىسى شىعىپ جاتىر. ءبىز دەريەۆنيانىڭ شەتىنە توقتادىق. تۇرعىنداردان، كورشى اسكەرلەردەن ەستىگەنىمىز مىناۋ: ورماندا نەمىستەردىڭ جاياۋ اسكەر ديۆيزياسى، ارتيللەريا پولكى، برونەماشينا پولكى قورشاۋدا تۇرعان كورىنەدى. ءبىزدىڭ ارتيللەرياشىلار ولارعا ءبىرجولا سوققى بەرگىسى كەلگەنمەن، مۇندا ءبىزدىڭ اسكەرلەر از. نەگىزگى بولىمدەر ىلگەرى كەتىپ قالعان كورىنەدى. سوندىقتان ورمانداعى نەمىس توبىن قۇرتۋعا شتابتاعىلار، شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرى، ءتىپتى، كىر جۋاتىن قىزدارعا دەيىن قاتىسۋدا ەكەن.
كەش ءتۇستى، ءبىراق نەمىس ارتيللەرياسى ءالى اتىپ جاتىر.
دەريەۆنياعا بىرنەشە سنارياد، مينا ءتۇستى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنا تۇسكەن بولۆانكا جەرگە كىرىپ كەتتى.
ءبىز بۇيرىق كۇتۋدەمىز.
تۇنگە قاراي وق تولاستاپ ەدى، سول بويدا:
— شىعىڭدار! — دەگەن كوماندا بولدى. ءار ۆزۆود تاپسىرما الىپ جاتىر. — قورشاۋداعى توپ، — دەدى ديۆيزيون كومانديرى، — ءبىزدىڭ ارتيللەريانىڭ وعىنان توز-توزى شىقسا كەرەك، ەندى مۇلدە قۇرتۋعا بولادى. ونى ءقازىر، نەمىستەر ءوزدى وزىنە كەلمەي تۇرىپ جاساعان دۇرىس.
ءبىزدىڭ ۆزۆودتار ورماندى وڭتۇستىك-باتىس جاقتان باستاپ تازالاۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ۆزۆودتى سوكولوۆ ورمانعا قاراي باستاپ اكەتتى. سەگىز ادامبىز، بارىمىزدە دە ءۇن جوق. اۋا رايى بۇزىلىپ تۇر. اسپاندا اي دا، جۇلدىز دا جوق. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. تەك اياقتىڭ استىندا قۇرعاق بۇتاقتار سىقىرلايدى، ارتيللەريا قيراتقان اعاشتار قاتتى جەل ەكپىنىمەن اۋىر دەم الىپ تۇر. ورماننىڭ ساۋ تامتىعى قالماپتى، ءتۇرى قورقىنىشتى، قاتتى اۋىرىپ، قينالعان كۇيى ىڭىرسيدى.
باسقا ۆزۆودتار جانە باتالون كومانديرى بۋنكوۆ تا جاقىن جەردە، قاتارىمىزدا كەلەدى. ونان ءارى كاتونين كەلە جاتقانعا ۇقسايدى، ونىڭ ساياسي ورىنباسارى مەن شتاب باستىعى دا سول ماڭدا.
مايداندا بولعالى بايقاعانىم، كاتونين بارلىق وپەراسيالارعا ءوزى تىكەلەي قاتىسادى. بىردە مايوردىڭ ساياسي ورىنباسارى:
— ستەپان ۆاسيليچ، ساعان بولمايدى عوي... — دەپ كورىپ ەدى.
بۇل نيزينى دەريەۆنياسىندا نەمىس ماشينالارى شتابقا قاراي وتە باستاعان كەز بولاتىن.
— توقتا، توقتا، كەدەرگى جاساما، — دەدى كاتونين. — ودان دا ەكى بوتەلكە الا سالشى. انە، انە. ءبىز ونسىز دا كوپ ەمەسپىز.
ءبىز مايوردى كوپتەن، ارمياداعى العاشقى كۇنىمىزدەن بەرى بىلەمىز. اۋەلى مەكتەپ باسشىسى، سودان سوڭ پولك شتابىنىڭ باستىعى رەتىندە بىلەمىز. العاشقىدا ول ءبىز ءۇشىن ءجاي باسشى عانا بولاتىن. ءقازىر دە سولاي، ءتىپتى ۇلكەن دارەجەدە. ديۆيزيون كومانديرى، ونىڭ ۇستىنە كەز كەلگەن اسكەري بولىمگە تەڭ تۇسەتىن ءوز الدىنا دەربەس ديۆيزيون. بىزگە ودان ۇلكەن باستىق جوق. دەگەنمەن مايوردى تاعى ءبىر قىرىنان تانىعاندايمىز، الدىمەن ونىڭ باتىلدىعى...
ءبىز ورمان ىشىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز: مەن، جانىمدا ساشا، بىرنەشە ادامنان كەيىن ۆولوديا، سودان سوڭ تاعى دا ءبىزدىڭ بالالار.
ورمان ىشىنە ەنگەن سايىن سناريادتان قيراعان اعاشتار، اياق استى تولعان جاڭقا، تۇڭعيىققا قۇلاعانداي اياعىمىز شۇڭقىرعا ءتۇسىپ كەتە بەرەدى. ءبىزدىڭ اۆتومات، كارابين، پروتيۆوگاز سومكەسىندە سالعان گراناتامىز بار.
اسكەري زاڭنىڭ ءبارىن بۇزىپ، ءبىز پروتيۆوگازدى الدەقاشان ماشيناعا جاسىرىپ تاستاعانبىز. ورىندىقتاردىڭ استىڭعى جاعىنداعى جاشىكتەردە جاتىر.
ورمان ءىشى تىپ-تىنىش. قاراڭعى. ورمان ءوسىپ قالعان ءتارىزدى. نە ادام داۋسى، نە مىلتىق ءۇنى جوق. ال، بۇدان ءبىر ساعات قانا بۇرىن وسى ورماندا تارسىل-گۇرسىل ەدى. شىنىمەن ءبىزدىڭ ارتيللەريا وتى نەمىستەر توبىنىڭ ءبارىن قۇرتىپ جىبەرگەنى مە؟ ءبۇتىن جاياۋ اسكەرلەر ديۆيزياسىن، ارتيللەريالىق پولكتى، برونەماشينالار مەن باسقا دا ماشينالاردى؟ ول بولىمدەر اۋەلدەن تۇتاس بولماعاننىڭ وزىندە تۇك قالماعانى ما؟
ەندى ءبىز دە لەيتەنانتپەن قاتارلاستىق.
— جولداس لەيتەنانت، ءسىز سوعىس بىتكەسىن قايتا مەكتەپكە ورالاسىز با، جوق اسكەردە قالاسىز با؟ — دەدىم مەن باس جوق، اياق جوق ۆزۆود كومانديرىنە.
راسىندا دا، اقىماقتىق بولدى بىلەم. الدە مىناۋ قۇلاق-مۇرىن كەسكەندەي ۇنسىزدىك پەن الدىمىزدا نە بولارىن بىلمەگەندىكتەن بە — مەن ءبىر ءتۇرلى بولىپ كەتتىم.
ءبىز ىشىمىزدەن سولاي دەپ ۇمىتتەنسەك تە، بۇعان سەنە قويۋ قيىن. قورشاۋدا قالعان نەمىس توبىنىڭ تاعدىرى الدىن الا شەشىلىپ قويعان، ويتكەنى ول ءبىزدىڭ اسكەرلەر تىلىندا قالىپ تۇر عوي. الايدا ءاربىر نەمىسپەن كەزدەسۋ — مەيلى ول ءبىزدىڭ تىلدا بولسىن ءقاۋىپتى. قورشاۋدا قالعان نەمىستىڭ وعىنان ءولۋ — اقىماقتىق.
— بىردەڭە جىلتىرايدى، — دەپ سىبىرلادى ساشا. الدىڭعى جاقتا شىنىندا دا ءبىر جارىق بار. اعاشتار سيرەي باستادى دا، الدىمىزدان اپپاق بىردەڭە كورىندى. قار بولعانى ما؟ ءبىز جۇقا قار باسقان جانە ويدىم-ويدىم قازىلىپ قالعان الاڭعا شىقتىق. الاڭدا قاپ-قارا كۇيەگە مالىنعان نەمىس ماشيناسى مەن قارۋلارى قيسايعان شاعىن كاليبرلى ارتيللەريالىق باتارەيا تۇر.
— ساق بولىڭدار، مەن العا كەتتىم، — دەدى ۆزۆود كومانديرى.
ءبارى تىنىش. لەيتەنانت نەمىس ماشيناسىنىڭ قاسىنا بارىپ، بىزگە قول بۇلعادى.
ءبىز ىلگەرى كەتتىك. ماشينا ورتەنىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ءتىپتى كرەسى دە ارەڭ كورىنەدى.
الاڭنان ءارى تاعى ورمان ەكەن، ابدەن بىت-شىتى شىعىپتى. كەيبىر اعاشتار تامىرىنان قىرقىلىپ، ەندى بىرەۋلەرى قيراپ قالعان. بەينە الاپات داۋىلدان كەيىنگى كورىنىس.
— بۇل جەردەن تەزىرەك جۇرۋگە بولادى عوي! — دەپ، ۆزۆود كومانديرى اسىقتىرا باستادى.
شىنىندا دا ەش ءقاۋىپ جوق. ال ءبىز دۇشپان ءدال جانىمىزدا جاتقانداي ءىلبىپ كەلەمىز.
ساشا مەنىڭ ويىمدى وقىعانداي:
— سەن قورقىپ كەلەسىڭ بە؟ — دەدى.
— ال سەن شە؟
— ازداپ...
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن.
ال ۆزۆود كومانديرى مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرمەستەن ءالى ۇندەمەي كەلەدى. اقىرى ءتىل قاتتى:
— بىلمەيمىن، بىلمەيمىن...
ءبىز ەشقانداي نەمىس كورىپ تۇرعانىمىز جوق، ءبىراق الدىمىزدان، وڭ-سولىمىزدان:
— حەندە حوح! — دەگەن داۋىستار شىقتى.
— تۇر، وڭباعان! — دەپ سوكولوۆ اقىرىپ جىبەردى دە، بىرەۋىن جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. ءبىز جۇگىرىپ كەلسەك، ءبىر نەمىس جەردە، ەكەۋى قولدارىن كوتەرىپ تۇر ەكەن.
ەندى اعاش اراسىنان نەمىستەر انىق كورىندى: بىرەۋلەرى ءبىزدىڭ داۋسىمىزعا شىقتى، ەندى بىرەۋلەرى قارسىلاسىپ، جارالىلارى ىڭىرانىپ جاتىر. قاراڭعى جەردە ءبىز ولىكتەرگە ءسۇرىنىپ ءجۇرمىز. ولاردى جەرلەپ ۇلگەرمەپتى، بىرەۋلەرى ءتىرى ادامداردىڭ اراسىندا جاتىر. جاقىن ماڭدا نەمىسشە، ورىسشا بالاعاتتاعان داۋىستار ەستىلەدى. تۇتقىنداردىڭ ءبىرازىن ءبىزدىڭ جىگىتتەر الىپ كەتتى. قارسىلاسپاعاندارىن ءبىر توپقا ءبولدى. ۆولوديا جيىرما شاقتى ادام جيناپتى.
— پروتوپوپوۆ، اپار! — دەدى ۆزۆود كومانديرى! — مىنالاردى دا الا كەت! ءالىڭ كەلە مە؟
— كەلەدى! — دەيدى ۆولوديا كوڭىلدى. ءبىز ىلگەرى جۇردىك.
الاڭدا بىرنەشە برونەترانسپورتەر جانە ورتەنگەن ماشينا تۇردى. برونەترانسپورتەردىڭ بىرەۋى پۋلەمەتىن بىزگە قاراي بۇردى.
الاڭدا ءبىزدىڭ ادامدار. قورشاپ ۇلگەرىپتى. ءبارى جينالىپ جاتىر: ەكى ۆزۆود كومانديرى، سەرجانت جانە باتالون كومانديرى بۋنكوۆ.
— جات! گراناتا! — دەپ بۇيىردى كومبات. برونەترانسپورتەرعا بىرنەشە گراناتا قاتار ۇشتى.
بىرەۋى قاتارىنا بارىپ ءتۇستى، ەكىنشىسى اۋەدە جارىلدى، ءبىراق ءبارىبىر ماشينالاپ ەتىپ ورتەندى. بىرەۋى بەنزين باگىنە ءدال تيگىزدى.
الاڭدا تاعى تىنىشتىق ورنادى.
— ءولىپ قالىپتى، — دەدى لەيتەنانت سوكولوۆ. ول جانىپ جاتقان ماشينانى قاراپ ۇلگەرىپتى.
الدىمىزدان مەن تانىمايتىن سولداتتار مەن وفيسەرلەر نەمىستەردى الىپ كەلەدى. ەكەۋى ءبىر جارالى نەمىستى سۇيەمەلدەپ الىپتى، تەگى ستارشينا بىلەم.
— ىلگەرى، ىلگەرى، نەمىستەر تولىپ جاتىر! — دەدى ولار كىدىرمەستەن.
ورمان ارانىڭ ۇياسىنداي شۋلايدى. ءار جەردەن قالتا فونارىنىڭ جارىعى كورىنەدى. بىزدە فونار بولمايدى، بۋنكوۆ جانىمىزدا. كورىپ كەلەمىز.
بىرنەشە جارىلىس ءۇنى ەستىلدى، ءبىز تاعى جاتا قالدىق.
— فاۋستپاتروندار! — دەپ ايقايلادى بۋنكوۆ. جارىلىس. تاعى ءبىز جەرگە، اعاش دىڭگەگىنە جابىسىپ جاتىرمىز. جەردە جاتقان سالقىن ءارى ىڭعايسىز. شينەل، شالبار، ءتىپتى، شۇلعاۋىمىزعا دەيىن بىلشىراپ كەتتى. ورماندا ىزعارلى. مەنىڭ جەلكە جاعىمنان سوكولوۆتىڭ داۋسى شىقتى:
— كومبات! ماكسيم!
— قاراسام، بۋنكوۆ تىزەرلەپ وتىرىپ قالىپتى جانە تەڭسەلىپ كەتكەندەي مە، بەت-جۇزىن كورە المادىم، قاراڭعىدا تەك دەنەسى عانا كورىنەدى.
— نە بولدى ساعان؟ نە؟ — دەپ سوكولوۆ قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى.
— ۇندەمە، ۇندەمە، — دەپ سىبىرلايدى بۋنكوۆ. سوكولوۆ قول فونارىن جاعىپ ەدى، بۋنكوۆتىڭ ءتۇسى وزگەرىپ، ەرنىن تىستەپ الىپتى. — ۇندەمە، ميشا... ۇندەمە!
— كەلىڭدەر! — دەپ شاقىردى سوكولوۆ ءبىز جانىندا تۇرساق تا. — قانە، كوتەرىڭدەر!
ارەڭ دەگەندە باتالون كومانديرىن سوكولوۆتىڭ شينەلىنە سالدىق، ءۇستى-باسىن تۇگەل قان جاۋىپ جاتىر، بەتى-قولىنا دەيىن قان، ال ءوزى قايتا-قايتا:
— ۇندەمە... ۇندەمە... — دەپ سىبىرلايدى. سوكولوۆ ءوزىنىڭ ورنىنا اعا سەرجانتتى قالدىردى دا، ءبىز ۇشەۋلەپ بۋنكوۆتى كەرى دەريەۆنياعا الىپ جۇردىك.
كومبات ءبىر ساتكە تالىقسىپ كەتكەندەي، سودان سوڭ ءبىز تىنىس الىپ جاتىر ما دەپ تىڭدادىق. ءبىز ءوزىمىز دە دەم الماۋعا تىرىسىپ تىڭداپ ەدىك، اعا لەيتەنانتتىڭ دەم العانىن ەستىدىك. ول بىزگە كومەكتەسكىسى كەلگەندەي، كوزىن اشىپ، كۇلىمسىرەدى.
ەندى سوكولوۆتى كورىپ:
— ەگەر بىردەڭە بولسا، باتارەيا سەنىكى، ميشا... مەن مايورعا بۇرىن دا ەسكەرتكەنمىن. سەنىكى، ەستيمىسىڭ...
— ەستىپ تۇرمىن، ءبىراق جوقتان وزگەنى ايتپا! — دەدى سوكولوۆ دەمىن ازەر الىپ.
ءبىز دەريەۆنياعا كەلسەك، كوشەنىڭ بارىندە تۇتقىن نەمىستەر ەكەن. ەندى ءبىز باتالون كومانديرىن سوكولوۆ ەكەۋمىز كوتەرىپ كەلەمىز: ساشا ۆزۆود كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن سانيتارلىق ينسترۋكتور ىزدەۋگە جۇگىرىپ كەتتى.
العاشقى ءۇيدىڭ جانىنا كىدىرىپ، بۋنكوۆتى جەرگە تۇسىردىك. ول بۇرىنعىسىنشا اۋىر دەمالىپ، ءتىسىن قايراپ جاتىر.
— وكپەسى ساۋ بولسا جارار ەدى، — دەيدى سوكولوۆ. — الگىلەر قايدا ۇشىپ كەتتى؟
جانىمىزدان شينەل كيگەن قىز جۇگىرىپ ءوتتى.
— ءسىز دارىگەر ەمەسسىز بە؟ — دەدى سوكولوۆ ونى مەنەن بۇرىن كورىپ.
— جوق، ءبىراق مەندە دارى-دارمەك بار. قانە، بايلايىق، — دەدى قىز.
— ناتاشا!
ول دا مەنى بىردەن تانىمادى:
— سەن وسىندامىسىڭ؟
ءبىز كومباتتىڭ دەنەسىنە ءۇڭىلىپ تۇرمىز.
ناتاشا ونىڭ كويلەگىن ايىرىپ جىبەرىپ، داكەمەن كەۋدەسىن تاڭا باستادى. وق سول جاق كەۋدەسىنە ءتيىپ، بۇيىردەن شىققان ەكەن. بۋنكوۆ ىڭقىلداپ جاتىر، ءبىز تاڭۋعا ىڭعايلى بولسىن دەپ كەۋدەسىن ءسال كوتەردىك.
— بۇل قورقىنىشتى ەمەس، — دەدى ناتاشا. — تەك تەزىرەك گوسپيتالعا جەتكىزۋ كەرەك. مەن راسىندا دا دارىگەر ەمەسپىن. مۇمكىن دۇرىس تاڭباعان شىعارمىن. ءسىز دە جارالىسىز با؟ — ول سوكولوۆتىڭ تاڭۋلى باسىنا قارادى.
— باياعىدا بولعان، — دەدى لەيتەنانت. كەشىكپەي سانينسترۋكتور ەرتىپ ساشا دا جەتتى.
ال ورمان جاقتان اعىلىپ كەلە جاتقان تۇتقىندار. سولداتتار، وفيسەرلەر. بالالار، شالدار. كادىمگى بالالار مەن شالدار: سوڭعى ۋاقىتتا نەمىستەر قولىنا قارۋ ۇستايتىن ادامنىڭ ءبارىن اسكەرگە الا باستاعان.
— مەن وسىندا تۇرامىن، — دەدى ناتاشا جانىمىزداعى ءۇيدى كورسەتىپ.
ءبىز كەزدەستىك، ءبىراق تاڭعا جاقىن. توبەسىن كىرپىشپەن جاپقان، پولياك ۇيىنەن گورى نەمىس مەكەنىنە ۇقساڭقىرايتىن شاعىن ۇيدە ناتاشا، ساياسي بولىمدەگى ونىڭ جۇمىستاس قىزدارى تۇرادى ەكەن. اۋەلگىدە ءبارىمىز سويلەدىك، ارىبەرىدەن سوڭ، جۇرتتىڭ ۇيقىسى كەلە باستادى:
— ءبىز كەتەيىك... — دەدى قىزدار. دەمالۋعا بەرىلگەن ۋاقىت ەرتەڭگى ونعا دەيىن. ال ءقازىر ساعات بەس جارىم. مەن دە تۇرىپ جاتىر ەم، ناتاشا توقتاتتى:
— سەن كىدىر! ءبىز كورىسپەگەلى قاشان...
ول سىرتقى ەسىكتى جانە اس ءۇيدى جاۋىپ، كىلتتەپ الدى.
— نەگە؟ — دەپ تاڭداندىم مەن.
— ءجاي، انشەيىن...
ءبىز ەكەۋمىز نەمىسشە «سوك»، «كۇرىش»، «ۇن»، «شاي»، «تۇز»، «بۇرىش»، «قانت» دەگەن جازۋلارى بار قوراپتار ۇقىپتى قويىلعان اپپاق شكافتار تۇرعان تاپ-تازا اس بولمەدە وتىرمىز. ول تەرموسپەن ىستىق سۋ اكەلدى. ەكەۋمىز شاي ءىشىپ وتىرمىز. مەنىڭ حاتىمدى الدىڭ با دەپ سۇراعىم كەلەدى. جاڭا جىلدىڭ الدىندا مەن وعان اقىرى حات جىبەردىم عوي.
مەن سول جايلى ويلاپ، ءوزىم ونىڭ كوزىنە قارادىم، ال سۇراعىم ءتىپتى باسقا تۋرالى بولدى:
— كراكوۆتا سەندەر تۇرعان ءۇيدىڭ يەسى جانە ونىڭ قىزمەتشىسى يۆان قانداي ادامدار ءوزى؟ مەن سەنى ىزدەپ بارىپ ەدىم...
— وي، بۇل دەگەن ءوز الدىنا ءبىر تاريح! — دەدى ناتاشا. — وندا كوپ كىدىرمەگەنىمىز جاقسى بولدى.
ءتىپتى مازامىز كەتتى. ونىڭ ۇلى — ۇشقىش، نەمىس اۆياسياسىندا. سوندىقتان وعان كييەۆ ماڭىنان كەلگەن يۆان دەگەن بىرەۋدى بەرگەن. ءبىز ودان: «سىزگە قىزمەتشى بەرگەنى نەسى؟» — دەپ سۇرادىق. «مەن نەمىس اسكەرىنە ۇلىمدى بەردىم، ياعني، ولار ماعان قىزمەتشى بەرۋگە ءتيىس. ءبىلىپ قويىڭدار، مەنىڭ ۇلىم ورىستارعا قارسى سوعىسقان جوق. ول انگليا مايدانىندا»، — دەيدى. ال الگى يۆان دەگەن جىگىت ابدەن قاجىپ بىتكەن. ءبىز وعان ۋكرايناعا، ۇيىڭە قايتۋىڭ كەرەك قوي دەپ، ولاي ايتامىز، بىلاي ايتامىز، ال ول كوزىن جىپىلىقتاتىپ ءۇي يەسىنە قاراي بەرەدى. ءۇي يەسىنە: «ءسىز ءوزىڭىز نەگە تۇك ىستەمەيسىز، ءبارىن يۆان جاسايدى؟» دەسەك، «يۆان شارشامايدى. مەن سەندەرگە ايتتىم عوي، بالام اسكەردە، مەنىڭ قىزمەتشى ۇستاۋىم زاڭدى دەپ»، — دەيدى.
ول ازداپ جىلىنعان سەكىلدى. ءۇي سالقىن بولعانمەن، ىستىق سۋ ەداۋىر قىزدىردى. بويىم جىلىنعاسىن مەن دە ماۋجىراي باستادىم.
ەكەۋمىزدە دە ءۇن جوق. وسىلاي شينەلدى جامىلىپ، ءۇنسىز وتىرعاننان ارتىق ەشتەڭە جوق سەكىلدى.
ءبىر كەزدەرى، سوعىسقا دەيىن، مەنىڭ وعان ۇلكەن ادام بوپ كورىنگىم كەلەتىنى ءالى ەسىمدە. بىردە مەن وعان انەكدوت ايتقانىمدا، ول مەنىڭ سىباعامدى بەرىپ: «ايتپا، وتىنەمىن. ماعان ۇنامايدى»، — دەگەن.
— سەن جازاتىن ەدىڭ عوي؟ ولەڭ وقىشى، — دەدى. مەن ۇندەمەي قويدىم. وعان نە ايتارىمدى بىلمەدىم.
ول تۋرالى ولەڭ جازعانىم جوق ەدى. جالپى، ءبىر جول دا جازعانىم جوق بولاتىن.
— وقىعىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى ول.
— جاڭا ەشتەڭە جازعانىم جوق، ال بۇرىنعىلار...
— سەن، شىنىندا دا، وزگەرىپ كەتىپسىڭ، — دەدى. — ەرەسەك بولىپسىڭ.
ەسىك قاعىلدى.
— اشايىن با؟ — دەپ ورنىمنان تۇردىم.
— جوق، ءوزىم، — دەپ ناتاشا اسىعىس ەسىككە بەتتەدى.
— كىم ەكەن؟ — دەدىم ول قايتا كەلگەندە.
مەن ونى بىرەۋ جۇمىسقا شاقىرىپ كەتە مە دەپ قورىقتىم.
— ءجاي، انشەيىن...
كەنەت بىرەۋ اس بولمەنىڭ ەسىگىن سوققىلاپ، ناتاشانىڭ فاميلياسىن اتادى.
— وتىنەمىن، اششى. سەن مەنى وسىلاي بالاعا ۇقساتىپ قوياسىڭ با!
— ناتاشا ەسىككە جاقىندادى دا:
— مەن ايتتىم عوي سىزگە، گەورگيي فرولوۆيچ! ءجۇز رەت ايتتىم! ءوزىڭىز ۇيالمايدى ەكەنسىز، جولداس پولكوۆنيك... ەگەر قويماساڭىز، اسكەري سوۆەتتىڭ مۇشەسىنە ايتام، ەگەر ءسىز... بولدى ەندى! — دەپ قاتتى اشۋلانىپ قالدى.
سىرتتا كەتىپ بارا جاتقان اياق دىبىسىمەن قوسا بالاعات سوزدەر ەستىلدى.
ناتاشا ستول جانىنا قايتا ورالدى. ەكەۋمىز دە اۋزىمىزعا سۋ تولتىرىپ العانداي ءۇنسىزبىز.
— بۇل كىم؟ — دەدىم شىداي الماي. — داۋىسى تانىس سەكىلدى.
— سەن ونى لەجايسكىدە كوردىڭ، — دەدى ناتاشا. — بىلاي، جەرلەۋ كەزىندە. ءتىپتى جۇرگىزبەيدى. بىلمەيمىن نە ىستەرىمدى. بىلاي قاراساڭ اقىلدى، باتىل ادام، ال ءىشىپ السا بولدى كەز-كەلگەن يۋبكانىڭ سوڭىنان جۇگىرەدى. مىنە، وسىلاي ءبىزدىڭ ءومىر...
ءبىز تاعى ءۇنسىز قالدىق. مەن شاي ءىشتىم. ناتاشا تاعى وزىنە دە، ماعان دا قۇيدى. سودان سوڭ ورىندىقتان تۇرىپ، يىعىنداعى شينەلىن جوندەدى دە، جانىما كەلدى.
— مەن ءبارىن بىلەمىن جانە سەنەمىن، — دەدى مەنىڭ باسىمنان بوركىمدى الىپ (ءوزىم نەگە الماي وتىرعانمىن!)، — ءبىراق كىدىرە تۇر. اشۋلانبا! ءقازىر ەشتەڭە ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. جاقسى ما؟
كۇن اياز. اقشىل اسپانداعى كۇن ساۋلەسى دە جىلۋسىز. وكپەك جەل ساي-سۇيەگىڭنەن وتەردەي. اقپان ايى قاڭتاردان دا قاقاپ كەتتى. الايدا، ءبىز ايتەۋىر كوپتەن كۇتكەن گەرمانيادامىز. مۇمكىن اۋا رايىنىڭ وسىنشالىق جاعىمسىز كورىنۋى ءبىزدىڭ ىلگەرى قوزعالا الماي، ءبىر ورىندا تۇرعانىمىزدىڭ دا اسەرىنەن بولار. كوپتەن كۇتكەن جانىڭدى جادىراتار ۇزاق شابۋىلدان، ءبىر ورنىنان ەكىنشى ورىنعا كوشىپ-قونىپ، ەندى بەرليننىڭ وزىنە جەتكەنشە وسىلاي بولا بەرەدى دەپ ويلاعان ءبىزدىڭ كەنەت ىلگەرى اتتاي الماي تۇرىپ قالعانىمىز كوڭىلسىز-اق. تىم بولماسا ۆولاۋدا تۇرعانىمىز ارتىق ەدى. قيراپ، ورتەنىپ ءبۇلىنىپ قالسا دا، قالانىڭ اتى قالا عوي، ال مۇندا قىبىر ەتكەن جان جوق، اياداي بەلگىسىز دەريەۆنيا.
بىرەۋلەر ودەر جاقىن جەردە دەيدى. نەمىستىڭ قورعانىس شەبىن بۇزۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ تەحنيكا كەلە جاتىر ەكەن دەسەدى. ال، بىزگە اۋىر مينومەت بريگاداسى جەتۋ كەرەك.
ءتۇن سايىن سوكولوۆ ەكەۋىمىز ءبىزدىڭ پوستىلار ءۇشىن قولايلى جەر ىزدەيمىز. اينالانىڭ ءبارىن تۇگەل شارلاپ شىقتىق — ىلعي جازىق جەر، تەودوليت جۇرىسىنە ىڭعايلى بولعانمەن، بەكىنىسكە، بارلاۋعا جارامسىز. اتىس بولا قالعان كۇندە، بىردەن وق استىندا قالامىز. ءالى كەلىپ ۇلگەرمەگەن بريگادادا ەرتەدەن كەشكە دەيىن بەكىنىس ىزدەيمىز. ءسال ايالدايتىن ۇزىلىستەر كەزىندە جانى كەتكەن قولىمىزدى پەشكە قىزدىرامىز، ابدەن سۋ بولعان كيىمىمىزدى كەپتىرەمىز.
كۇتپەگەن جەردەن بىزگە قوسىمشا كۇش كەلىپ قوسىلدى: ۋچيليششەنى جاڭا عانا بىتىرگەن بىرنەشە وفيسەر مەن وتىز شاقتى سولدات.
جاڭا كەلگەندەردىڭ اراسىندا، مىنە، عاجاپ! — ۆاديا سەيتلين ءجۇر!
— تاۋ تاۋمەن كەزدەسپەيدى!..
ۆاديا، 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا پيونەر لاگەرىنە بىرگە اتتانعان كۇلكىلى دە قىزىق بالا — ۆاديا. بۇرىنعىسىنداي ەمەس، وزگەرىپ كەتىپتى.
— بىلەسىڭ بە، مەن ءدال وسىلاي بولادى دەپ كۇتكەن ەمەسپىن، — دەپ مويىندايدى ول. — انام دا ىڭعاي بەرمەي جۇرگەن، ءدال سول كەزدە ماعان شاقىرۋ قاعاز كەلە قالعانى! انام جۇمىستا ەدى، مەن كەتە باردىم. مىنە، ءبىر جىل التى ايداي بولدى، اسكەردەمىن. ەندى سەندەرگە قوسىمشا كۇش رەتىندە جىبەردى: ەسەپتەۋشىمىن. ال سەنى كەزدەستىرەم دەپ ءتىپتى دە ويلاعان ەمەسپىن...
ۆاديا! قىمباتتى ۆاديا! سەن قوسىمشا كۇشسىڭ بە؟ تاماشا بولدى! اسكەردە جانىڭدا جەرلەس دوسىڭ! ونىڭ ۇستىنە اۋەلدەن تانىس ادامىڭ!
— مەن سەنەن سۇراعىم كەلىپ ەدى. ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز قىزىق، سەن ويلاپ كوردىڭ بە؟ كۇندەلىكتى جۇمىس جاساپ جۇرگەندە، كادىمگى قاتارداعى ادام سياقتىمىز. ال ناعىز ۇرىس باستالعاندا، ءبىز قاجەت ەمەسپىز.
بىلاي تۇرىڭدار، جول بەرىڭدەر! ءۇي قىزمەتشىلەرى سەكىلدىمىز...
ساشا ەكەۋمىز باسىمىزدان اياعىمىزعا دەيىن بالشىق بولىپ ءبىزدىڭ ماشينانى يتەرىپ ءجۇرمىز. مينومەت بريگاداسى كەلىپ، ءبىز بەلگىلەگەن ورىندارعا ورنالاسىپ الدى، ەندى ءبىز تاعى جولعا قوزعالدىق.
كۇن سالقىن بولعانمەن، ودەرعا باراتىن جول بويى اتتاپ جۇرگىسىز بالشىق. تۋرا ماشينانى يىعىڭمەن ارقالاۋعا تۋرا كەلەدى. تەگەرشىكتەر مەن دوڭعالاقتار، بومبالار مەن سناريادتار، سولداتتاردىڭ ەتىگى مەن اتتىڭ تۇياعى جەردىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپتى. ءبارى ودەرعا، بەلگى بەرەتىن راكەتالار اسپاندى شارلاپ، وزەننەن وتكىزۋگە الدىن الا ازىرلەنىپ جاتقان، ساپەرلاردىڭ بالتاسى تىقىلداپ جاتقان، نەمىستەردىڭ ەسى شىعىپ ءبىز جاق جاعالاۋدى اۆتومات وعىنىڭ استىنا الىپ تۇرعان ودەرعا ۇمتىلىپ بارادى. اسكەرلەر مەن تەحنيكا بۇرىنعىداي تۇندە عانا ەمەس، كۇندىز-تۇنى بىردەي جۇرە بەرەدى. دۇشپاننىڭ «مەسسەرلەرى» ءبىزدىڭ جول ۇستىندە ءجيى-جيى ىزىڭداپ، كولوننالاردى اتقىلاعانمەن، نەمىس ارتيللەرياسى وق جاۋدىرىپ، ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ اراسىنان بىزشە كيىنگەن ۆلاسوۆشىلار مەن باندەروۆشىلار ءجيى شىعا باستاعانمەن؛ سولدات قۇتىسىن ۇستاپ ءبىر ساتكە وتىرا قالىپ نە ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ءار نارسەنى اڭگىمە ەتىپ، نەمىستەردىڭ قۇپيا جينالىستا گيتلەردىڭ ءوزى حابارلاعان سوعىستىڭ ەڭ سوڭعى ساتىندە قولدانىلۋى مۇمكىن اسا قورقىنىشتى جاڭا قارۋى جايلى ءسوز قوزعالعانمەن، سالماعى جەتى جارىم كيلوگرامنان تۇراتىن الگى عالامات قارۋدىڭ بىرەۋىنىڭ ءوزى جان-جاعى الپىس ءتورت شارشى شاقىرىم جەردى كۇل قىلىپ، ول تۇسكەن جەردە ون شاقىرىمداي بيىكتىككە جەتەتىن وت باعاندارى لاۋلاپ، ال ادامدى ءسال شارپىپ كەتكەننىڭ وزىندە ازاپپەن ولتىرەتىنى جايلى اڭگىمە سوققانمەن — ءبارىبىر وت پەن وقتان ءوتىپ كەلە جاتقان، فاشيستەردىڭ قۇلدىعىنان گورى ءولىم ارتىق كورىنگەن سولداتقا قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق.
ول كەزەكتى نەمىس شابۋىلىنان كەيىن بالشىق اراسىنان باس كوتەرىپ، شينەلىن قاعىپ-سىلكىپ الادى، سودان سوڭ ولگەندەرگە جانى اشىپ، جارالىلاردى تاڭادى دا:
«ءوتتى بىلەم، ايتەۋىر...» — دەپ كۇرسىنە دەم الادى،
نەمەسە الگى عالامات قارۋ جايلى اڭگىمەنى شىن كوڭىلىمەن تىڭداپ ۋھلەپ الادى دا، قايتادان ورنىنان تۇرىپ، قاسىعىن جالاپ قويىپ قونىشىنا سۇعا سالىپ، جولعا كوز سالادى:
«ءالى كەلە جاتىر... اشىقتان-اشىق قاپتاپ كەلەدى. تەگى ءبىزدىڭ كۇشىمىز گەرماننان باسىمىراق بولۋى كەرەك!» — دەيدى.
ودەردان ەكى شاقىرىم جەردەگى ءبىز ايالداعان دومبزەن دەريەۆنياسى بۇل جولى اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ تۇر. نەمىستەر يەك استىندا، ال مۇنداعى كوشەلەر مەن اۋلالاردا ساپىرىلىس، سىرناي مەن شەتەل اككوردەونىنا دەيىن بار. بايلانىس باتالونىنىڭ نە كىر جۋاتىن جەردىڭ جانىندا ليريكالىق كورىنىستەر دە بولىپ تۇرادى.
ارتيللەريا شەتكە ورنالاستى، ءبىز ماشينادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، بىردەن ىسكە كىرىسىپ كەتتىك. تەز ءبىتىرۋ كەرەك: ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىزدىڭ قارۋلار ۇرىسقا دايىندالۋى ءتيىس.
ءبىز ەڭ سوڭعى مينومەتشىلەر باتارەياسىنىڭ كوورديناتتارىن بەلگىلەپ بىتىرۋدەن بۇرىن-اق ارتيللەريالىق ازىرلىك باستالدى.
ساپەرلەر مۇز باسىپ جاتقان ودەردىڭ ۇستىمەن وتەتىن جولدى ازىرلەۋدە. ءبىزدىڭ جانە جاۋدىڭ ارتيللەريا وتىنان وزەن مۇزى سىنىپ، ساپىرىلىسقان مۇز كەسەكتەرى ساپەرلاردىڭ جۇمىسىن جوققا شىعارۋدا. العاشقى ەكى تانك سۋ استىنا كەتتى. اۋەلى ساسىپ، ابىر-سابىر بولىپ قالدىق. ىلەزدە پونتوندار دا كورىندى. ولاردى وتە تەز تاۋىپ الدى. ءبىر قارت سولدات بۇرىن دايىندالىپ قويعان «ودەر وزەنى» دەگەن جازۋدى جاعاعا قاداپ ۇلگەرىپتى.
— بالالار، مىناۋ تاماشا سەرۆيز بولدى! — دەپ كوڭىلدەنە داۋىستادى ۆولوديا ءبىز وزەننەن وتەر جەرگە جەتە بەرگەندە.
— مىناۋ نە دەگەن ءبىلىمسىز ەدى، ايتشى، — دەپ سىبىرلادى ماعان ۆاديا. — سولاي دەي مە ەكەن؟ دۇرىس سويلە دەۋ ىڭعايسىز...
ساشا ونىڭ الدىن وراپ كەتتى:
— مەن ساعان ءبىر نارسە ايتقىم كەلەدى، ۆولوديا... سەن ءوزىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن سوزدەرىڭدى ايتۋشى بولما. ءتىپتى قالاي ايتىلۋىن دا بىلمەيسىڭ...
گوسپيتالعا جىبەرىلگەن بۋنكوۆتىڭ ورنىنا اقىرى سوكولوۆ تاعايىندالمادى. ءبىزدىڭ لەيتەنانت نەگە ۆزۆود كومانديرى كۇيىندە قالىپ، باتالون كومانديرى بولىپ زايكين دەگەن كىشى لەيتەنانتتىڭ نەگە تاعايىندالعانىن ءبىز تۇسىنگەن جوقپىز. ەشكىمنەن سۇراي المايمىز. ديۆيزيون كومانديرىنەن قالاي سۇرايسىڭ...
كىشى لەيتەنانت زايكين ۇندەمەيتىن، جۋاس ادام ەكەن. الدە بۇرىنعى بىرگە جۇرگەن وفيسەرلەردىڭ الدىندا ىڭعايسىزدانا ما، الدە ءوزىنىڭ كىشىپەيىلدىلىگى مە، ءوزىن سىپايى ۇستايدى، جۇرتتىڭ بارىمەن ءتىل تابىسادى جانە ءاربىر ىستە سوكولوۆپەن، باسقا دا ۆزۆود كومانديرلەرىمەن اقىلداسىپ جۇرەدى. سوندىقتان ءبىر كۇنى ساشا مەنەن:
«مەن سەنەن سۇراعىم كەلەدى، ءبىزدىڭ جاڭا كوماندير ءتاۋىر ادام با — قالاي ويلايسىڭ؟» — دەگەندە:
— مەنىڭشە، سولاي، — دەپ ويلانباستان جاۋاپ بەردىم.
شىنىندا دا، كىشى لەيتەنانت زايكين جايلى باسقاشا ويلايتىنداي سەبەپ جوق ەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۋنكوۆ ءتىرى، ساۋىعىپ كەلەدى، ياعني ەرتە مە، كەش پە، باتارەياعا ورالادى عوي.
— ال، سەن قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدىم ساشاعا. ساشا سوڭعى كۇندەرى ءبىر ءتۇرلى قىزىق بولىپ ءجۇر.
ودەرداعى ارتيللەريالىق ازىرلىك كەزىندە كوزاينەگىن جوعالتىپ الدى. جانە ءوزى الدە نەدەن قىسىلىپ جۇرگەندەي مە... ول كوزاينەكسىز وتە ناشار كورەدى جانە ونىسىن سەزدىرمەۋگە تىرىسادى. ال، بىزدە جۇمىس وتە كوپ بولاتىن، اسىرەسە برەسلاۋدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا. راس، لەيتەنانت سوكولوۆ ساشاعا برەسلاۋ سەكىلدى ۇلكەن قالادا كوزاينەكتى تەزدەپ جاساتىپ الۋ وڭاي بولار دەگەن. الايدا ءالى تابىلعان جوق. قورشاۋداعى برەسلاۋ بەرىلە قويمادى. قالا ورتەنىپ، سنارياد پەن بومبانىڭ جارىلىسىنان استان-كەستەڭى شىعىپ جاتسا دا، قارسىلاسۋىن قويار ەمەس. اق جالاۋمەن جاۋ بولىمدەرىنە بەتتەگەن ءبىزدىڭ ەلشىلەرىمىزدىڭ بىرنەشەۋى نەمىس اۆتوماتشىلارىنىڭ وعىنا ۇشتى.
ءبىز برەسلاۋدىڭ وڭتۇستىك-باتىس شەتىندە ەكى جۇماداي تۇردىق، اقىرى ناتاشانىڭ دا وسى ماڭدا ەكەنىن ەستىدىم. ودان حات تا جوق. ەشتەڭە ءتۇسىنىپ بولمايتىن بىر-ەكى اۋىز ءسوز جازىلعان ءبىر حات العام. ءوزىم حات جازدىم، كەنەت نەمىستەردىڭ بۇرىنعى اەرودرومىنىڭ ماڭىنان ونىڭ دوس قىزىن ۇشىراتتىم.
— ول دا سەنى ىزدەپ جۇرگەن، — دەگەنىن ەستىدىم. ءوزىمىزدىڭ ادامدارعا جەتىپ ۇلگەرمەستەن (مۇمكىن سۇرانارمىن دەپ ويلاعام)، مەنى ديۆيزيون شتابىنا شاقىرتتى.
— تەز تاپسىرما بار. مىنە. — مايور كاتونين ماعان بلوكنوتتار ۇسىندى. — مەنىڭ ماشينامدى الىڭدار دا، لەيتەنانت سوكولوۆ ەكەۋىڭ لامپەنسدورفقا، سودان سوڭ پورشوۆيسكە باراسىڭدار. ءبىزدىڭ بولعان جەرىمىز. نەمىستەردىڭ ودەرداعى قورعانىس سحەماسىن سىزاسىڭ. كەلگەننەن كەيىن كالكاعا تۇسىرەسىڭ. ەسىڭدە بولسىن، مەن ساعان سەنەمىن، ساعان! بۇل وتە ماڭىزدى. ءتۇسىندىڭ بە؟
«ەسىڭدە بولسىن، مەن ساعان سەنەمىن، ساعان!» ديۆيزيون كومانديرىنىڭ وسى سوزدەرى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، باسىمنان شىقپاي قويدى. مۇمكىن، ماعان سەنىم كورسەتكەندىكتەن بە — مەن باقىتتى سەزىندىم. سوندىقتان شىعار، دەگەنمەن تاعى ءبىر سەبەپ بار سەكىلدى...
«مەن...ساعان...» نەگە ماعان عانا؟ بىزدەگى باسقا بالالار مەنەن كەم بە؟ جوق، مۇندا تاعى بىردەڭە بار...
سەنىم. ءجاي سەنىم ەمەس، ادامعا دەگەن سەنىم. ءبىر كەزدەرى اكەمنىڭ «مەن ساعان سەنەمىن...» — دەيتىنى ەسىمدە بولاتىن. مەن ول كەزدە بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ جاتپاي-اق باقىتتى بولاتىنمىن، ويتكەنى ءبارى تۇسىنىكتى ەدى. سودان سوڭ: «بالالارعا سەنۋ كەرەك! سەنۋ كەرەك، تەكسەرۋ كەرەك، ارينە. ءبىراق سەنۋ كەرەك!» — دەگەندى ءبىر جەردە ەستىدىم. ءا-ا، بۇل نوگينسكىدە، اير مەكتەبىندە جۇرگەندە ەكەن عوي. بۋنكوۆتىڭ ءسوزى. «ادامدارعا سەنۋ كەرەك. بارىنە. تەك بالالارعا عانا ەمەس...» وسى سوزدەردى كىم ايتىپ ەدى؟ پيونەرلەر ۇيىندە مە؟ ءبىراق بۇل سەزدەردى ۆەرا يۆانوۆنا ايتقان جوق قوي. جوق، بۇل سوكولوۆتىڭ ءسوزى عوي دەيمىن. ءيا، ءيا، سوكولوۆتىڭ ءسوزى! ەسىمدە، ەسىمدە، مەدسانباتتا ايتقان. انادا، جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا...
«سەنىم» — نە دەگەن جاقسى ءسوز! ول ادام بالاسىنا قانشا قۋانىش اكەلەدى! بارلىق ادامدارعا!
سول كەزدە كومسومول جينالىسى بولماعاندا، مەن بەس مينۋتقا بولسا دا «سەمەنوۆ شارۋاشىلىعىنا» تارتىپ كەتكەن بولار ەدىم. الايدا ساشا جينالىستى ساعات 18.00-گە بەلگىلەدى جانە كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە دە ماڭىزدى ەدى: «برەسلاۋ قالاسىن ءبىرجولا الۋ ءۇشىن ۇرىستاعى ديۆيزيون كومسومولەستەرىنىڭ ءرولى تۋرالى». وسى ءبىر «برەسلاۋ» دەگەن ءبارىمىزدى جالىقتىرىپ بولدى، ەندى، ءتىپتى، كومسومول جينالىسىنىڭ كۇن تارتىبىنە ىلىككەنى باتىل سوققى بەرۋ ازىرلىگى ەكەنىن تۇسىندىك.
بۇل مايدانعا كەلگەلى ءبىزدىڭ ءبىرىنشى كومسومول جينالىسىمىز ەدى. ديۆيزيون سولداتتارىنىڭ توقسان توعىز پروسەنتى — كومسومولەستەر. ەگەر بۇعان توقسان بەس پروسەنت وفيسەر كومسومولەستەردى قوسساق، جينالىسقا ديۆيزيوننىڭ نەگە تۇگەلگە جاقىن كەلگەنىن ءتۇسىنۋ وڭاي. تەك جارالانعان ءبىراز ادامدار مەن گوسپيتال، مەديسينالىق سانيتار باتالوندارىندا جاتقاندار عانا كەلگەن جوق.
ساشا بارينوۆ جينالىستى سالتاناتتى تۇردە اشتى دا، ءارى قاراي كوپ تولقي بەرمەۋ ءۇشىن بىردەن ديۆيزيون كومانديرىنە ءسوز بەردى. مايور برەسلاۋ ماڭىنداعى جاعدايعا توقتالدى. ول بۇل قالانى الۋ فاشيستەردىڭ ورداسى بەرليندى كۇيرەتۋگە كومەكتەسەتىنىن حابارلادى جانە ءار باتارەيا مەن ۆزۆودتىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردى قىسقاشا شولىپ ءوتتى.
جۇرتتىڭ ءبارى جاعدايدى ءتۇسىنىپ وتىر، سوندىقتان ايتاتىن دا ەشتەڭە جوق ەدى. تارتىپكە وراي ءۇش كومسومول مۇشەسى سويلەپ، كاتونيننىڭ ءسوزىن تولىعىمەن قولدادى، سودان سوڭ:
— ءبىز دايىنبىز! — دەگەندى قوستى.
جينالىس ەندى اياقتالىپ كەلە جاتقانداي ەدى، كەنەت ءبىزدىڭ كومبات — كىشى لەيتەنانت زايكيننىڭ باتىلسىزداۋ ءۇنى ەستىلدى.
— ايتىڭىزشى، جولداس كومسورگ، ءسىز قالاي ويلايسىز: ادامگەرشىلىك ماسەلەسى تۇرعىسىنان ءبىزدىڭ ديۆيزيوندا ءبارى ويداعىداي ما؟
ساشا سۇراققا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، نە دەرىن بىلمەگەن ادامداي، جوق كوزاينەگىن مۇرنىنىڭ ۇستىنە كوتەرىپ قويىپ، زايكيننىڭ داۋسى شىققان زالعا ەمەس، جانىندا قاتار وتىرعان مايور كاتونينگە قاراپ قالىپتى.. ديۆيزيون كومانديرى سۇراقتى ەستىمەدى مە، الدە اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن تۇسىنبەدى مە، ايتەۋىر تاڭدانعان جۇزبەن بارينوۆقا قارادى.
داۋسى قاتتىراق شىققان ساياسي ورىنباسار ساشانى قۇتقاردى:
— كىشى لەيتەنانت زايكيننىڭ نە تۋرالى سۇراپ وتىرعانىن دالىرەك ايتۋىن سۇراڭىز.
ساشا زايكيننەن سۇراپ ەدى، ول كەلىسە كەتتى. ول الدىڭعى قاتاردا ساباننىڭ ۇستىندە وتىرعان پرەزيديۋم جاققا ءوتتى دە:
— دالىرەك ايتۋىما بولادى. راس، مەن ديۆيزيونعا جاڭادان كەلگەن اداممىن، ءبىراق بىرنەشە رەت ەستىگەن جاي تۋرالى ايتىپ تۇرمىن جانە بۇل ماڭىزدى جينالىس بولعاندىقتان ايتۋدى پارىزىم دەپ سانايمىن. بىزدە مايداننىڭ قىزۋ جاعدايىندا ماحاببات، كەشىرىڭىزدەر مەنى، شاتاعىنا شىرمالىپ جۇرگەن جاۋىنگەرلەر، انىعىراق ايتساق، كومسومولەستەر بار. مەن ولاردى ناشار جاۋىنگەرلەر دەي المايمىن. ءبىراق ءبىز العا قاراۋعا، ءاربىر جاۋىنگەردىڭ، ءتىپتى، جاقسى جاۋىنگەر بولسا دا، ادامگەرشىلىك تۇلعاسى جايلى ويلاۋعا ءتيىسپىز.
جينالىس تىنا قالعانداي بولدى. جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ، قاتىپ قالىپتى. مىنە، ءسال قوبالجۋ باستالدى. كومسومولەستەر سىبىرلاسىپ كەتتى دە، مايور كاتونين ىڭعايلىراق وتىرايىن دەگەندەي ورنىنان تۇرىپ، قايتا وتىردى.
زايكين جالعاستىرا بەردى:
— قوسىپ ايتارىم، بۇل كورىنىستەر جوعارى جاقتاردا، قالاي دەسەم ەكەن، قولداۋ تاپپاي وتىر، ماسەلەن، كورشى ارتيللەريا ديۆيزياسىندا. سوندا مەنىڭ جولداسىم بار. سول ايتادى، ديۆيزيا شتابىنىڭ پولكوۆنيگى ءبىزدىڭ ديۆيزيون سولداتىنىڭ سونداعى كىشى لەيتەنانتپەن، ايتقانداي ساياسي ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەر قىزىمەن كەزدەسىپ، ول قىزمەتكەردى الاڭ ەتىپ جۇرگەنىنە قاتتى اشۋلى كورىنەدى.
سول جەردە زايكيندى ءارى قاراي سويلەتپەي قويدى، ون شاقتى داۋىس جينالىس تىنىشتىعىن بۇزىپ جىبەردى. سوكولوۆ ءبىرىنشى بولىپ ايقايلادى: «دالىرەك!» بىرەۋ تۇسىنبەگەن داۋىسپەن: «كىمدى ايتىپ تۇرسىز؟» — دەدى. «بۇلاي بولمايدى عوي! فاميلياسىن ايتىڭىز!» — دەگەن بىرنەشە داۋىس قاتار شىقتى.
ساشا دا وسىنى تالاپ ەتتى. سوكولوۆ ونى تاعى قوستاپ قويدى: «ادامنىڭ زىعىردانىن قايناتاسىز! بۇل دەگەن وسەك ايتاتىن بازار ەمەس، جينالىس قوي!»
زايكين جانە ايتتى:
— كەشىرىڭىزدەر، ارتديۆيزياداعى ساياسي بولىمدە ىستەيتىن كىشى لەيتەنانتتىڭ فاميلياسىن بىلمەيمىن جانە ونىڭ قاجەتى دە شامالى. ءبىراق ماعان ىڭعايسىز بولسا دا، ءبىزدىڭ كومسومولەستىڭ، ءوزى وسى جينالىستا قاتىسىپ وتىر، فاميلياسىن اتايمىن. تەك مەنى دۇرىس تۇسىنەر دەپ ويلايمىن...
كىشى لەيتەنانت فاميليامدى اتادى.
مەن قاسىمدا وتىرعان كورشىم ۆاديا سەيتلينگە كەزدەيسوق جالت قارادىم. ول قابىرعاعا ىڭعايسىزداۋ سۇيەنگەن كۇيى تاڭدانعان جۇزبەن پرەزيديۋمعا قاراپ وتىر. شاماسى، ۆاديا تۇككە تۇسىنبەگەن سياقتى.
— سەن تۋرالى ما؟
— ەستىدىڭ عوي...
— ويىما كەلگەن ەمەس، — دەپ مويىندادى ۆاديا. مەن وعان اشۋلانۋعا ءازىر ەدىم: ونسىز دا كوڭىل-كۇيىم جوق كەزدە، ۆاديا دا اقىل ايتقىسى كەلەدى.
— قويشى سەنى!
— ءتىپتى تۇسىنىكسىز، — دەدى ۆاديا تاعى. — سوعىس، مايدان، كەنەت مىنانداي وقيعا. بۇل دەگەن ماسقارا عوي! ول نەگە كىرىسەدى؟ زايكيننىڭ شارۋاسى قانشا؟ ايتشى! — سودان سوڭ سىبىرلادى: — سەندە شىنىندا دا ماحاببات پا؟..
جەتپەي تۇرعانى وسى سۇراق ەدى! بالالىق اڭقاۋلىعىڭمەن بىرگە جوعالشى، قىمباتتى دوستىم!
جينالىس مەنى ايىپتاعان جوق. كەرىسىنشە، سوكولوۆ تا، ساشا دا، ءتىپتى، كاتونيننىڭ ءوزى دە زايكيندى كىنالاعانداي بولدى. سوندا دا مەنىڭ جاعدايىم ونشا ەمەس ەدى...
بۇل دەريەۆنيا گرەمسدورف دەپ اتالادى عوي دەيمىن. اڭگىمە ونىڭ قالاي اتالاتىنىندا ەمەس. ءبىزدىڭ تاماشا ءبىر جەرگە تاپ بولعانىمىزدا. توبەلەرىندە وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىستى كورسەتىپ تۇرعان اتەشتىڭ سۋرەتتەرى بار كونە اعاش ۇيلەر، ەمەننەن جاسالعان سارايلار، ۇلكەن بوشكەگە ۇقساتىپ سالىنعان سىراحانا، كارل دەي مە — ايتەۋىر اعاشتان ويىپ بي زالىنىڭ كىرە بەرىسىنە قويعان ۋاقىتپەن سارعايىپ كەتكەن پاپانىڭ ءمۇسىنى. بۇل جەردە كىم ەسكە تۇسپەدى دەسەڭىزشى! شيللەر، گەينە، ءاعالى-ىنىلى گريممدەر، گنومدار — ءبارى الىستاعى بالالىق شاقتان تانىس. جانە بىزگە، گرەمسدورفتىڭ ۋاقىتشا تۇرعىندارىنا، جۇرت تاڭىرقاپ قارايدى.
دەريەۆنيا جانىنداعى جول بويى ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ تىلىنا، ءتىپتى، قاراۋىلسىز اياڭداپ، شۇبىرىپ بارا جاتقان تۇتقىن نەمىستەردەن كورىنبەيدى. كوپ جىلدار «نەمىستىڭ ەڭبەك مايدانىندا» بولىپ، ەندى ءبىزدىڭ تىلعا كەلە جاتقان فرانسۋزدار، چەحتار، پولياكتار، ماديارلار. ولار بىزگە قولدارىن بۇلعاپ، قۋانىشتى ۇنمەن داۋىستايدى، ءبىراق ءبىزدىڭ اتام زامانعى نەمىس دەريەۆنياسىندا نەگە بىلتىردان قالعان لاس پەن قاردى، اعاش جاپىراقتارىن تازالاپ، كوشەلەردى تەگىستەپ، كەي جەرلەرىنە قۇم توگىپ جۇرگەنىمىزدى ءتۇسىندى دەيمىسىز. تازا كيىنگەن ءبىز شەتىمىزدەن ساپ-سارى بولىپ بىردەن كوزگە تۇسەمىز:
— مەن سوكولوۆ ءۇشىن قۋانىشتىمىن، — دەدى ساشا. — وتكەندەگى ول اتىپ تۇسىرگەن سامولەت ءۇشىن وعان، ءسوز جوق، وردەن بەرەدى عوي. مۇمكىن، «قىزىل تۋ» وردەنىن بەرەر؟
كەشىكپەي ارتيللەريالىق كورپۋس باستىعىنىڭ ساياسي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى كەلدى. ءبىز ەتىگىمىزدى جىلتىراتىپ، جاعالارىمىز تاپ-تازا كۇيىمىزدە جاۋىنگەرلىك بابىمىزدا، ءوزىمىز توسەگەن سارى توپىراقتىڭ ۇستىندە پولكوۆنيكتىڭ الدىندا ساپتا تۇرمىز.
پولكوۆنيك ناگرادالار تاپسىردى. ساندوميردەگى، وپپەلندەگى جانە ودەردەگى ۇرىستار ءۇشىن.
— مايور كاتونين.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— اعا لەيتەنانت فەدوروۆ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ.
— گوسپيتالدا!
— كىشى لەيتەنانت فەكليچيەۆ.
— ەرلىكپەن قازا تاپتى!
— قاتارداعى پەتروۆ.
— گوسپيتالدا!
— قاتارداعى احمەتالييەۆ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
ال، لەيتەنانت سوكولوۆ شە؟ ۆزۆود كومانديرىنىڭ اتى اتالمادى.
جۇرت بىر-بىرىنە ادىلەتسىزدىك جاسايدى. ولار باسقا، ۇلكەن ىستەردە عانا ادىلەتتى — ءبىزدىڭ ورتاق ىسىمىزگە سەنۋدە، ماحابباتتا، بالالارىنا دەگەن ۇمىتتە، كوزسىز ەرلىكتەردە، ازاماتتىق بورىشىن اقتاۋدا.
الايدا ومىردە كۇن، ساعات، مينۋت دەگەندەر بار عوي. ادام ءومىرى سولاردان تۇرادى — سونشالىق كۇردەلى، قاسيەتتى قىسقا ءومىر! سول ءومىر ءۇشىن مەديسينالىق ساۋلەلەر كۇرەسەدى، ال سولاردى كوبىنەسە ءبىز، ادامدار، ۇزەمىز. ويلاماي تۇرىپ ۇزەمىز.
جەردە جارالى جىلقى جانتالاسىپ جاتىر. جانىندا — قيسايىپ قالعان سانيتارلىق كرەسى بار ەكى اياقتى سولدات ارباسى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى «ەگىستىك» دەگەن سۋرەتتەگىدەن اۋمايدى. ارباكەش جوق، ءبىراق بىرەۋ اتتى اربادان بوساتىپ كەتىپتى. جالىنان قان سورعالاعان ات ءدىر-دىر ەتىپ، ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنىن دالەلدەگىسى كەلگەندەي، ورنىنان تۇرۋعا ۇمتىلىپ، ازاپتى كوزقاراسپەن بىزگە قارايدى.
— اتىپ تاستاۋ كەرەك! — دەدى ۆولوديا شەشىمدى كەيىپپەن، سۇيدەدى دە موينىنداعى اۆتوماتىن ىڭعايلاي باستادى.
ءبىز تورتەۋ ەدىك — لەيتەنانت سوكولوۆ، كىشى لەيتەنانت زايكين، ۆولوديا جانە مەن. ديۆيزيوندى برەسلاۋدىڭ سولتۇستىك جاعىنا كوشىرگەن بولاتىن. ءبىز قولايلى جەر ىزدەپ شىققانبىز.
— مۇمكىن... — سوكولوۆ ءبىر نارسە دەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ويلانىپ قالدى ما، الدە ايتىپ ۇلگەرە المادى ما، ۇندەمەدى. ماعان ول زايكينمەن سويلەسكىسى كەلمەيتىندەي كورىندى.
ۆولوديا اتىپ سالدى. ات ىشقىنا باسىن كوتەردى دە، كوزى شاراسىنان شىققان كۇيى قيمىلسىز قالدى.
— نە ىستەدىڭدەر! توقتاڭدار!
كەشەگى شەتەلدىك جۇمىسشىلار، بۇگىنگى ازات ادامدار بارا جاتقان جول جاقتان قولىن سەرمەلەپ بىرەۋ جۇگىرىپ كەلەدى.
— توقتاڭدار! — ەگدە ادام ەكەن، جانۇشىرىپ جۇگىرەدى.
ءبىراق كەش قالدى.
— وي، نە ىستەگەنسىڭدەر، ال مەن... — بىزبەن قاتارلاسا بەرگەن ول بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەدى دە، وفيسەرلەردى كوpءىپ ىڭگايسىزدانىپ قالدى: — كەشىرىڭىز، جولداس لەيتەنانت!
سولدات ەتەگىن كەسكەن شينەل، جىرتىق قۇلاقشىن كيگەن جاسامىس ستارشينا ەكەن. ول اتقا قاراپ قاتتى دا قالدى، ءبىز جاققا كوز سالمايدى. ءبىر قولىندا اۆتومات، ەكىنشى قولىندا ەسكى-قۇسقى شۇبەرەكتەر، داكە.
— سەنىڭ بيەڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ۆولوديا. — نەمەنەگە ازاپتايسىڭ؟
— ازاپتاعان مەن ەمەس، «مەسسەردەن» وق جاۋدىرعان فريس، — دەپ ستارشينا بۇرىلا بەردى. جاراسىن تاڭايىن دەپ ەم. جولعا جۇگىرىپ كەتكەنىم دە سول ەدى. — داكەسىن سەرمەپ قالدى. — ءومىر ءسۇرۋى دە مۇمكىن ەدى. موسكۆادان شىققالى بىرگە...
— اعاي، ءبىر ورام داكەڭىز جوق، دارىگەرلىگىڭىز كۇشتى ەكەن، — دەپ مىسقىلدادى ۆولوديا.
— ءيا، جوق ەكەنى راس، ويتكەنى ءوزىم دارى-دارمەك الۋعا كەلە جاتىر ەدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى ستارشينا. — ەندى ايتىپ تا كەرەگى جوق...
— ارينە، ايتۋعا تۇرمايدى، — دەپ قويدى ۆولوديا. كەنەت سوكولوۆتىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى:
— جەتەر ەندى، پروتوپوپوۆ! ىستەرىڭدى ىستەدىڭ بە — ءۇنىڭدى شىعارما! ساعان نەمىس تە ءبىر، ات تا ءبىر! اكەي، ءسىز وكپەلەمەڭىز. دۇرىس بولادى عوي دەپ ەدىك... كوردىڭىز بە...
كەشىكپەي ءبىز ەكىگە بولىندىك. ۆولوديا سوكولوۆپەن، مەن زايكينمەن بىرگە كەتتىم.
برەسلاۋ ءۇشىن ۇرىستار تابىستى بولمادى. نەمىستەر قورعانعا اينالدىرعان قالانى بىرنەشە رەت وق استىنا العانمەن، ناتيجەسىز بولدى. ەندى بۇل جەرگە بۇرىن ىلگەرى كەتكەن ءبىزدىڭ جاڭا بولىمدەر كەلە باستادى. قالانىڭ وڭتۇستىك-باتىس شەتىندە ارتيللەريالىق مىقتى تىزبەك قۇرىپ العاننان كەيىن، مۇنداي تىزبەكتەردى ءبىزدىڭ ارتيل-لەريا جاقىنداپ قالعان سولتۇستىك پەن سولتۇستىك-باتىستا دا قۇرۋ قاجەت بولدى. شاماسى، برەسلاۋدى قورشاۋعا الۋدى ۇيعارعان بولسا كەرەك.
قالا ەندى ءبىزدىڭ سول جاعىمىزدا قالدى — ءبىز ونى قاپ-قارا ءتۇتىن مەن سنارياد، مينالاردىڭ جارقىلىنان كورىپ تۇرمىز. قالا ۇستىندە شۇباپ بارا جاتقان قوشقىل بۇلتتار كورىنەدى.
— توقتا، — دەدى زايكين، ءبىز جىڭىشكە سوقپاقپەن مال قوراسىنا جاقىنداي بەرگەندە. — قارايىق...
ول قالتاسىنان كارتا الدى:
— تاس جولى قاي جەردە ەكەن وسى؟
برەسلاۋ — بەرلين تاس جولى بىزدەن شەتكەرى، بىرنەشە شاقىرىم جەردە بولاتىن. كىشى لەيتەنانتقا ونىڭ قانداي قاجەتى بولعانىن تۇسىنە المادىم.
— باعداردى ءبىلۋ ءۇشىن، — دەدى ول مەنىڭ ويىمدى وقىپ العانداي.
باعدارلاۋ ءۇشىن انا شىركەۋ بار عوي، مىنە، كارتادا دا تۇر. بۇل جەر قالا عوي دەيمىن. قانت دەي مە... ول دا كارتادا، مىنە، — دەپ ءتۇسىندىردىم مەن. — جانە شاعىن ورمان جانىندا ەكى جول تۇيىسەدى، سودان سوڭ بەيىت جانە ورمان. بۇلار كارتادا جوق، تەك ورمان عانا بەلگىلەنگەن.
— بايقايمىن، ويىڭ جۇيرىك ەكەن، — دەدى زايكين دوستىق كەيىپپەن. — تەگى بۇرىنعى باتالون كومانديرى ۇيرەتىپ تاستاعان عوي.
— نەگە بۇرىنعى؟
— جارايدى، جارايدى، اشۋلانبا!
جارتى ساعاتتان كەيىن ءبىز ءبىرىنشى جانە ەكىنشى پوستىلارعا ورىن بەلگىلەدىك تە، ەندى ءۇشىنشىنى ويلاستىرۋ ءۇشىن جولدار قيىلىسىنا قاراي جىلجىدىق.
جول بويىندا ەشكىم جوق ەكەن. ءبىز ورمان جاقتاعى شەتكى سوقپاقپەن جۇردىك. قابىرعالارىن وق تەسكەن، ىرىم-جىرىمى شىعىپ، قاڭىراعان ۇيلەردىڭ، بەيىت پەن جارتىلاي قيراعان كوپىر تۇرعان لاس وزەنشەنىڭ ۇستىمەن كەلەمىز.
كەنەت سوڭعى جاعىمىزدان اۆتومات ءۇنى زىرىلداپ قويا بەردى.
مەن ادەت بويىنشا جولدىڭ ەزۋىنە جاتا كەتتىم دە، زايكين ارتىنا تاڭدانا بۇرىلىپ تۇرا بەردى.
— جاتىڭىز، جولداس كىشى لەيتەنانت، — دەپ سىبىرلادىم.
زايكين جىراعا بۇعىپ ۇلگەرمەستەن، اۋەدە تاعى وق زۋىلداي باستادى.
وق الگىندە عانا ءبىز جانىنان وتكەن ۇيلەردەن نە بەيىتتەن اتىلىپ جاتقان سەكىلدى.
— بۇل نە سوندا؟ — دەپ تاڭداندى زايكين. — مايوردىڭ ءوزى... — ارعى جاعىن ايتپادى.
سول ساتتە ورمان الاڭقايىنان بىرەۋ قولىن بۇلعاپ، ورىسشا بىردەڭە دەپ ايقايلادى.
— شايتان السىن سەندەردى، مۇندا كەلىڭدەر!— دەگەندى ەستىدىك اقىرىندا، الدىمىزعا قاراپ.
ورمان تۇبىمىزدە جانە وندا ءبىزدىڭ ادامدار باردى.
— ەڭبەكتەيمىز بە؟ — دەپ ۇسىنىس جاسادى زايكين.
— ەڭبەكتەيىك.
ءبىزدى ونشا جاقسى قارسى العان جوق. وكوپقا تۇسىڭدەر!
— باتىلدارىن كوردىڭ بە، جوق جەردە!
— جول بويى قاپتاعان نەمىس، بۇلار قىدىرىپ جۇرگەندەي اياڭدايدى!
— بالالار عوي!
زايكين اقتالا سويلەدى:
— ءبىراق بۇل ماڭدا دۇشپان بولماۋى كەرەك ەدى.
— ءبىز دە بۇل ماڭدا بولماۋىمىز كەرەك ەدى، — دەپ اشۋلاندى ارىق كاپيتان. — ءبىراق تاڭسارىدەن بەرى اتىسىپ وتىرمىز!
— تروفەيلەردى كۇتىپ وتىرمىز، — دەدى بىرەۋى.
ءبىز وكوپتا، بەلۋاردان سۋدا وتىرمىز. سولداتتار مەن كاپيتان جانە سەرجانت بۇل جەرگە ويلاماعان جەردەن تاپ بولىپتى. ولار جاياۋ اسكەر پولكىنىڭ شتابىنا كەتىپ بارا جاتىپ، تاڭ اتا نەمىستەرگە كەزىگىپتى دە، سودان بەرى بەكىنىس جاساپ، قورعانىپ وتىر ەكەن.
— ءبىز تروفەي كومانداسىنانبىز، — دەپ ءتۇسىندىردى سەرجانت، — ال، كاپيتان پولكتىڭ فينانس بولىمىنەن.
— بۇل قايدان كەلە قالعان قارسىلاستار؟ — دەپ زايكين تاڭدانا بەردى. — وزدەرى كوپ پە؟
— ەكى ۆزۆودتاي، — دەدى كاپيتان. — جانە برونەترانسپورتەر بار، اناۋ ءۇيدىڭ ارتىندا. بەيىتتە دە ءبىراز وتىر. ءقازىر تاعى، تاڭەرتەڭگىدەي، اتا باستايدى...
بۇل، شاماسى، ءبىزدىڭ شابۋىلىمىزدىڭ كەزىندە وتىرىپ قالعان نەمىس اسكەرىنىڭ كوپ توپتارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. مۇمكىن تاعدىرى شەشىلگەلى تۇرعان نەمىستەر كەتە باستاعان شىعار.
— ءبىز قالاي امان وتكەنىمىزگە تۇسىنە المايمىن، — دەدى زايكين.
ءبىز وكوپتا تاعى دا ەكى ساعاتتاي وتىردىق، نەمىستەر شابۋىلعا شىعۋدى ويلاماعان دا سەكىلدى. وقتا-تەكتە اۆتوماتتان وق جاۋدىرىپ قويادى. ول وقتار ءبىزدىڭ وكوپقا جەتپەي، جول ەرنەۋىنە ءتۇسىپ جاتتى.
مەنىڭ كىشى لەيتەنانتىم تىقىرشي باستادى. قارنىمىز اشىپ بارادى، ءبىراق بىزدە دە، تروفەيشىلەردە دە تاماق اتىمەن جوق. وكوپتا مالمانداي بولىپ وتىرا بەرگەننەن دە ەشتەڭە شىعاتىن ەمەس. بۇل نەمىستەردى قانشا كۇتۋگە بولادى؟ ءبىر-بىرىمىزدى اڭدىسىپ وتىرا بەرەمىز بە!
زايكين كاپيتانمەن كۇبىرلەستى دە، ماعان قولىن سەرمەدى:
— كەتتىك! ورمان ارقىلى ارعى جاعىمەن قايتايىق. ءبىزدىڭ ءوز تاپسىرمامىز بار دەگەندەي...
مەن كىشى لەيتەنانتتىڭ سوڭىنان وكوپتان شىقتىم. ەڭكەيە جۇگىرىپ سيرەك اعاشتاردىڭ اراسىمەن كەلەمىز. سوڭىمىزدان اتقىلاي باستادى. ءبىز بۇرىلدىق.
— قايتا ورالۋ كەرەك شىعار، — دەپ سىبىرلادى زايكين، سودان سوڭ: — سەن قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدى.
— مەنىڭشە دە، سول دۇرىس سەكىلدى.
بىرەر مينۋتتان كەيىن الگى وكوپقا قايتا كەلدىك. نەمىستەر مەن اتىسا باستادىق. جول بويىندا وعىن تاۋىسقان برونەترانسپورتەر ءۇنسىز ءىلبىپ كەلەدى. ونىڭ سوڭىنان ءۇش موتوسيكل، ون-ون ەكى جاياۋ نەمىس اسكەرى كەلەدى. نەمىستەر ءبىزدىڭ جاققا قاراي اۆتوماتپەن اتىپ قويادى، ءبىراق ماقساتتى اتىس ەمەس، ايتەۋىر قۇتىلىپ كەتسەك دەگەن ويمەن عانا بولۋ كەرەك.
— مىنە، بىزگە دە ورتاق ءىس تابىلدى، — دەپ قويدى بىزگە قاراپ كاپيتان. — ال، مەنىڭ دە ءوز تاپسىرمام بولاتىن...
زايكيندە ءۇن جوق.
ءبىز برونەترانسپورتەردى وتكىزىپ جىبەرىپ، نەمىستەردى اتىپ جاتىرمىز. قارۋىمىز — اۆتومات پەن ۆينتوۆكا جانە ەكى پيستولەت. نەمىستەر ساسىپ قالدى. جاياۋ نەمىستەر اتىسا ءجۇرىپ، جولدىڭ ارعى جاعىنا ىعىستى، العا ءوتىپ كەتۋگە تىرىسۋدا.
— مۇمكىن قۋىپ اتىسارمىز؟ — دەدى سەرجانت. — ايتپەسە، بىرەۋلەرىن قۇلاتقانمەن، ماشيناداعىلارى...
شىنىندا دا برونەترانسپورتەردا تىعىلىپ وتىرعاندارى بولار دەگەن وي باسقامىزعا كەلمەپتى. ءتىپتى، باسقاسىن ولتىرگەن كۇندە دە، ماشيناداعىلارى كەتە بارادى عوي.
كاپيتان مەنىڭ كىشى لەيتەنانتىما قاراپ ەدى، اناۋ تۇسىنە قويدى.
— كەتتىك پە، سەرجانت! — دەپ ايقايلادى. — كولدەنەڭىنەن. گراناتا بار ما؟
زايكين شينەلىنىڭ جانىنان ەكى گراناتا الىپ ءبىر قولىنا ۇستادى.
سەرجانت ۇندەمەدى. ونىڭ دەنەسى وكوپتىڭ تۇبىندەگى سۋعا جىلجىپ بارادى ەكەن. قىزىل قوڭىر قانعا مالىنعان باسى جەر وكوپتىڭ قابىرعاسىنا قيسايعان كۇيى قاتتى دا قالدى. باسىنان قان ءالى سورعالاپ جاتىر.
كاپيتان سەرجانتقا ۇمتىلدى دا:
— مەن بارامىن، اكەل گراناتالار... — دەپ اۆتوماتىن ىڭعايلادى.
زايكين ءتىل قاتپاستان گراناتالاردى بەردى، كاپيتان وكوپتان اتىلىپ شىعىپ، ورمانعا قاراي تارتتى.
— مىنالاردى سەندەر جايراتىڭدار! — دەدى ول كەتىپ بارا جاتىپ وكوپتا قالعان سولداتتارعا جول بويىن نۇسقاپ.
زايكين شىعا بەرەم دەگەندە وكوپتىڭ قابىرعاسىنا ماڭدايىن سوعىپ الدى دا، كاپيتاننىڭ سوڭىنان كەتتى. مەن دە ىلەستىم.
ءبىز ورمان اراسىمەن ەڭكەيمەي جۇگىرىپ كەلەمىز، ءبىزدىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەلە جاتقانىمىزعا كاپيتان دا تاڭدانعان جوق.
— قانە تەزىرەك، الدىن ورايىق! اناۋ باعاناعا قاراي! ۇلگەرە الساق!
ورمان الاڭىنا شىعا بەرە ول گراناتالارىمەن اۆتوماتىن جوعارى كوتەرگەن كۇيى تومەن سىرعاناپ قۇلاپ ءتۇستى.
زايكين ەكەۋمىز ونىڭ سوڭىنان ارەڭ ىلەسىپ كەلەمىز. مىنە، ءبىز باعانا تۇرعان جولدىڭ ەزۋىندەمىز.
— ءجاي دەمالىڭدار، شايتاندار! — دەپ سىبىرلادى كاپيتان، ءوزى دە ءبىز سەكىلدى ەنتىگىپ جاتىپ.
سول جاعىمىزدا جول بويىمەن برونەترانسپورتەر جىلجىپ كەلەدى. ءجۇز شاقتى مەتردەي قالدى. ال موتوسيكل شە؟ ارتىندا ىلەسىپ كەلە مە؟ ءبىز بارلاپ قاراپ ەدىك، موتوسيكل كورىنبەدى. جاياۋ نەمىستەر دە جوق. ياعني ءبىزدىڭ جىگىتتەر جايراتقان عوي! نەمەسە ءالى اتىسىپ جاتقان بولۋلارى كەرەك — الىستا اتىس ەستىلەدى.
برونەترانسپورتەر جاقىنداپ قالدى.
— اتپاڭدار، اۋەلى مەن، — دەپ سىبىرلادى كاپيتان، ءتىسىن قايراپ.
كۇتىپ جاتقاننان با، الدە قورىققاننان با ونىڭ دەنەسى دىرىلدەيدى.
ءبىز جەرگە جابىسقان بەتىمىزدە سىرەسىپ جاتىرمىز. تاعى ءبىر مينۋت. موتور ءۇنى، ءتىپتى، جاقىنداپ قالدى.
— سابىر، ەڭ باستىسى — سابىر، — دەپ سىبىرلايدى كاپيتان.
مەن زايكينگە قارادىم. كىشى لەيتەنانتتىڭ بار نازارى جول بويىندا. ماشينا جىلجىپ كەلەدى. مىنە، ءتىپتى، جاقىنداپ قالدى. جيىرما بەس مەتر، جيىرما، ون بەس، ون مەتر...
جول بويى اجىلداپ بارادى، كاپيتان دا، ءبىز زايكين ەكەۋمىز دە شىدامسىزدانا كۇتىپ جاتىرمىز.
— جات! — دەپ ايقايلادى كاپيتان، سۇيدەدى دە ەكى گراناتانى لاقتىرىپ جىبەردى.
ءتيدى! مەتالل ءۇنى!
كاپيتان اۆتوماتىن الىپ اتا باستادى. ترانسپورتەردەن نەمىستەر سەكىرىپ تۇسە باستادى. ءبىر، ەكى، ءۇش. قۇلاپ جاتىر. زايكين ەكەۋمىز دە اتىپ جاتىرمىز: ول پيستولەتپەن، مەندە مىلتىق.
ماشينا ورتەنە باستادى. التى نەمىس قاسىندا سۇلاپ جاتىر. ءبىز كۇتىپ جاتىرمىز. تاعى تۇسەتىن شىعار؟ ءبىراق ەشكىم تۇسپەدى.
زايكين ءبىرىنشى ۇسىنىس جاسادى:
— قارايىن...
— توقتا! — دەپ كەسىپ تاستادى كاپيتان. — دەمالا تۇر...
ءوزىنىڭ قوزعالۋعا شاماسى جوق. ول كۇلىمسىرەدى، ءتىپتى، جاس ادام سەكىلدى كورىنىپ كەتتى.
— جارايدى، بار! — دەدى سودان سوڭ زايكينگە. — تىنىش قوي.
زايكين جولعا شىقتى. مەنىڭ قۇتىمدا اراق بار-دى.
— الىڭىز، — دەپ ۇسىندىم كاپيتانعا.
— وي، راقمەت، قىمباتتىم! راقمەت! — كاپيتان راقاتتانا جۇتتى. — تاعى ءبىر جۇتايىن... مىنە، ەندى دۇرىس بولدى.
— ماعان دا بەر، — دەدى زايكين قايتا ورالىپ. — جۇرگىزۋشى بار ەكەن. شارۋاسى ءبىتتى.
ول قۇتىنى الىپ، قىلعىتا جۇتتى دا: «ءدامىنىڭ جامانىن-اي!» — دەپ وزىمە قايىردى:
— ال سەن شە؟
ەندى ماعان دا بولادى. ەكى جۇتتىم — قۇتى سارقىلدى. بەلىمە ءىلىپ الدىم.
— قوزعالدىق پا؟ — دەپ سۇرادى كاپيتان. — بىزدەردىكى قالاي ەكەن؟
ءبىز جولعا شىقتىق. برونەترانسپورتەردەن ەكى ءجۇز مەتردەي ۇزاعاندا، كاپيتان:
— ال دوكۋمەنتتەر شە؟ جۇگىرىپ بارىپ كەل! ءبىر كادەگە جاراپ جۇرەر. ءبىز كۇتە تۇرايىق، — دەدى ماعان قاراپ.
مەن ماشيناعا ورالدىم. شينەلدەرىن اعىتىپ، قاراپ جاتىرمىن. التاۋىن قاراپ شىقتىم. جەتىنشىسى كابينادا. ەندى سوعان جۇگىردىم.
مەن وفيسەرلەرگە كەلسەم، اڭگىمە سوعىپ جاتىر ەكەن.
— ال سوعىسقا دەيىن شە؟ — دەپ سۇرادى زايكين.
— ۆۋاپ-تا ىستەگەم. مۇنداي مەكەمەنى ەستىپ پە ەدىڭىز؟
— ەستىگەم جوق...
— بۇكىلوداقتىڭ اۆتورلىق پراۆونى قورعاۋ باسقارماسى. سونداي بولعان.
— نەشەدەسىز؟
— ەلۋ جەتىدەمىن.
ول مەنى بايقاپ قالدى:
— الدىڭ با؟
سودان سوڭ كىنالى ادامداي زايكينگە قاراپ قويدى دا:
— كىشى لەيتەنانت، ءسىز قارسى ەمەسسىز بە، ەگەر مەن السام؟..
سىزدەر سوعىسىپ جۇرسىزدەر، ءبارى ءبىر عوي. ال مەن ءبىرىنشى جانە سوڭعى رەت بولار... زايكين كەلىسە كەتتى:
— ولگەندەردىڭ دوكۋمەنتتەرىن كاپيتانعا بەر، — دەدى. بەردىم.
— سىزدەر رەنجىمەڭىزدەر، — دەدى كاپيتان قالتاسىنا سالىپ جاتىپ. — تۇسىنەسىزدەر عوي...
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ادامدارعا كەلىپ، قازا بولعانداردى جەرلەي باستادىق. سەرجانتتى جانە ەكى سولداتتى. ۇشەۋى جارالى ەكەن. ءىستى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن مولانى قازباۋعا ۇيعاردىق. ولگەندەردى وكوپقا سالىپ، كومە باستادىق.
نەمىستەردىڭ بۇل سۋ-سۋ وكوپى ەندى ەشكىمگە قاجەتى جوق. سودان سوڭ قوشتاستىق.
— ساۋ بوپ تۇرىڭدار!
— حوش!
ولار ءبىر جاققا، ءبىز ەكىنشى جاققا كەتتىك.
قاراڭعى تۇسە باستادى. جەل كوتەرىلىپ، وڭمەنىمىزدەن ءوتىپ بارادى. سۋ-سۋ شينەل، شالبارىمىز سىرەسىپ قاتا باستادى. كومانديردىڭ ەتىگى، مەنىڭ باتەڭكەم سۋدان شىلقىپ كەلەدى.
— فاميلياسىن سۇراماعانىمدى قاراشى، — دەدى زايكين.
— كىمنىڭ؟
— كاپيتاننىڭ دەيمىن.
سول كەزدە ەكەۋمىزدىڭ دە ويىمىزعا ساپ ەتە ءتۇستى.
— ال ءۇشىنشى پوستى قايدا؟
قايتا ورالدىق. جولدىڭ قيىلىسى باقىلاۋعا جاقسى جەر ەكەن. ورمان الاڭقايىنداعى جاڭا قازىلعان بەيىت — جاقسى بەلگى. كارتاعا بەلگىلەپ قويدىق. الىستا برەسلاۋ دا كورىنىپ تۇر.
— سەن وكپەلەمە، — دەدى كەنەت زايكين. — مەن سەندەردە شىن سەزىم ەكەنىن بىلگەنىم جوق ەدى. ونسىز دا سىباعامدى الدىم. سوكولوۆ جەپ قويادى ەكەن دەپ ەدىم. «بار، كەشىرىم سۇرا، وڭباعان!» — دەدى. اشۋلانبا! كەلىستىك پە؟
— كەلىستىك.
كەنەت زايكين، ءتىپتى، بالاعا ۇقساپ كەتتى:
— سەندە ونىڭ سۋرەتى جوق پا؟ كورسەتشى!
— جوق. شىنىندا دا جوق ەدى.
ءورتتىڭ جارىعى برەسلاۋعا قايتار جولدى ايقىن كورسەتىپ تۇر. مىنە، سوڭعى سوقپاق. ءبىز بالشىقتى شالپىلداتىپ ءالى ءجۇرىپ كەلەمىز.
باعاناعى ولگەن ات جاتىر. اربا جوق. شاماسى، ستارشينا كەتىپ قالعان بولسا كەرەك.
— مەن سەنى كۇنى بويى ىزدەپ ءجۇرمىن، — دەدى ۆاديا سەيتلين، ءبىز ورالعاندا. — ماعان ءبىر تاپسىرما بەرىپ... سەنىمەن وڭاشا اقىلداسايىن دەپ...
— نە بوپ قالدى؟
— ساياسي باسشى ناگرادالاردى جازۋدى تاپسىرىپ ەدى. مەنىڭ قولىم تيمەيدى، سەن ءبارى ءبىر بوسسىڭ دەيدى. ءتىزىمى مىناۋ. — ۆاديا ءبىر قاعازدى كورسەتتى. — ەرلىكتەرىن سۋرەتتەپ جازۋ كەرەك دەيدى. نە جازارىمدى بىلمەيمىن. اقىلداساتىن دا ادام جوق. كومەكتەسىپ جىبەرشى!
قاعازعا كوز جۇگىرتىپ ەم، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىرىنشى پروتوپوپوۆ تۇر ەكەن.
— بىلمەيمىن، ۆاديا! بىلمەيمىن! جازعىڭ كەلگەنىن جازا بەر!
ال مەن ۇيقىعا كەتتىم! ءولىپ بارامىن!
لەيتەنانت سوكولوۆ ەكەۋمىز بارعان مەديسينالىق سانيتار باتالونىندا ءبىزدىڭ جارامىزدى تاڭعان داكەلەردى الدى. ونىڭ باسىنان، مەنىڭ كەۋدەمنەن جانە اياعىمنان. كەلەسى كۇنى لەيتەنانت مازاسىز ءجۇردى. ياعني، ءبىر ويلار ىشتەي تىنىم بەرمەي ءجۇر دەپ ۇقتىم.
ءبىز جۇمىستى بىتىرگەن بويىمىز ەدى جانە تەز بىتىردىك، ءتىپتى، شارشاعان دا جوقپىز. ال ۆزۆود كومانديرىنە نە بولىپ جۇرگەنىن تۇسىنە المادىم.
بۇگىن اۋا رايى جاقسى. كۇن كوزى جارقىراپ تۇر، جىپ-جىلى! كوماندير ەكەۋمىز كەڭ دالامەن ءجۇرىپ كەلەمىز. ناۋرىز ايىنىڭ تازا اۋاسى كوكىرەگىڭدى اشىپ جىبەرگەندەي. وزەننىڭ ارعى جاعالاۋىندا جابايى ەشكىلەر ءجۇر ەكەن.
ولارعا قاراپ كەلە جاتقان مەن، ال لەيتەنانت شاشىن سيپاپ قويىپ، وزىمەن-وزى بولىپ كەلەدى.
— ءقازىر اڭ اۋلار ما ەدى، جولداس لەيتەنانت، — دەدىم مەن ۇنسىزدىكتى بۇزعىم كەپ قاشىپ بارا جاتقان قويان مەن جابايى ەشكىلەردى كورسەتىپ.
— اڭ دەيسىڭ بە؟ — دەدى سوكولوۆ. — ال مەن باسقانى ويلاپ كەلەمىن. جارايدى، ءما، وقى! — ول جانىنان حات الىپ، ماعان ۇسىندى. — سەن تۋرالى دا بار...
— اعا لەيتەنانتتان با؟ — بۋنكوۆتىڭ جازۋىن بىردەن تانىدىم.
— ءيا، سودان، سودان. سەن وقى اۋەلى، — دەپ قايتالادى سوكولوۆ توقتاپ.
«ميشكا، مەنىڭ قىمباتتىم! سەنىڭ حاتىڭدى العانداعى مەنىڭ قۋانىشىمدى كورسەڭ عوي، دۋدار باس. راقمەت ساعان، ءۇش ءجۇز راقمەت. وسى كەزگە دەيىن مەنى ەشكىم ەسىنە الماعانى كۇلكىلى عوي. ارامىزداعى قاشىقتىق 100 — 300 شاقىرىم. باستىق راسيامەن دە سويلەسۋىنە بولار ەدى. جارايدى، مەيلى، قۇدايى جار بولسىن. ال، باستىق ءىستى بىلەدى، بۇل قازىرگى ءبىرىنشى ماسەلە. باسقاسىن قويشى. سوعىس!
سەن جان-دۇنيەڭمەن ءبارىن تۇسىنەسىڭ! مەن باستىقتان دا، باسقالارىنان دا ءوتىنىپ ەم عوي، ال سەن ءالى كۇنگە ءوز ورنىڭدا جۇرمەۋىڭ قالاي؟ جالپى، تۇسىنەمىن، ارينە. سەن دە تۇسىنەسىڭ. ءبىراق، قۇداي اقى، ءار نارسەنى كوڭىلىڭە الا بەرمە! جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس قوي. ال، مەنىڭ ورنىمداعىنىڭ كومسومول جينالىسىنداعى ءسوزى — اقىماقتىقتىڭ سوڭعى شەگى دەپ ەسەپتەيمىن.
ال، مەن وسىندا ءبىر قىزدارمەن تانىستىم. اۋىر جارالىلارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كورپۋستان قىزدار كەلىپ تۇراتىن. بىرەۋى — سول ەكەن! ءبىزدىڭ رومەو قاتەلەسپەپتى. ءبىز رومەو تۋرالى دا اڭگىمەلەستىك. بۇل دا ادال ەكەنىن ءتۇسىندىم. ال، قىز بايسالدى، سۇيكىمدى.
مەن امانمىن. جۇرە باستادىم. دارىگەرلەر «تىنىشتىق» دەيدى. ءبارىبىر كەشىكپەي شىعامىن، بەرلينگە بىرگە بارامىز. مەنى ۇمىتپا، اشۋلانبا، اقىماقتىق ىستەمە!
ەگەر قولىڭ تيسە ءبىر ساعات، ءبىر مينۋتقا كەلىپ كەتەرسىڭ؟ رومەونى دا الا كەل. ول ءوزىنىڭ دجۋلەتتاسىن كورەر ەدى. وسىندا گوسپيتالدا ءبىزدىڭ پەتروۆ تا جاتىر. ەسىڭدە مە، بالالار ماكاكا دەۋشى ەدى عوي؟
سولاي.
قۇشاقتايمىن، ءازىر ەشكىمگە سالەم ايتپايمىن. مەنى كىم ەسىنە ساقتاپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن.
سەنىڭ ماكسيمىڭ».
— وقىدىڭ با؟ — دەدى سوكولوۆ.
— وقىدىم، جولداس لەيتەنانت...
— مەن ديۆيزيون كومانديرىنە بارمايمىن، باتالون كومانديرىمەن سويلەسپەيمىن. ال، بۋنكوۆقا بارىپ شىعۋ كەرەك. ءبىز — شوشقامىز. ايتا بەرسەڭ ليگنيس ءدال جانىمىزدا عوي، ەگەر بارعىڭ كەلسە، كاتونينگە كىرىپ سۇرا. «ءبىز شوشقالارمىز، بۋنكوۆتى ۇمىتىپ كەتتىك» دە. بۋنكوۆتى بىلمەيتىن، جاڭا ادام عوي، كومباتقا، كىشى لەيتەنانت زايكينگە سوقپاي-اق قوي. مەن رۇقسات ەتەيىن. ەگەر ەرتكىڭ كەلسە، بارينوۆتى ال قاسىڭا. ول نە دەگەنمەن، كومسورگ قوي. بايقايمىن — جاقسى جىگىت...
— ەگەر مايور ءسىزدى نەگە سۇرامايدى دەسە شە؟ — دەپ كۇماندانا سويلەدىم.
— مەنى جامانداي بەر. وعان ايتۋ ويىما كەلمەپتى دە، ايتەۋىر ويىڭا كەلگەندى ايتا سال. بۋنكوۆتىڭ حاتى جايلى ايتپا...
— بارامىن مايورعا، جولداس لەيتەنانت. كەلگەن بويدا كىرەمىن!
مەن سوكولوۆقا، بۋنكوۆ جازعانداي، قالايشا باتالون كومانديرى بولمادىڭىز دەپ سۇراق قويعىم كەلسە دە، باتىلىم بارمادى.
— بىلەسىز بە، كىشى لەيتەنانت زايكين باتىل ادام بولىپ شىقتى. انا جولى ءبىز فريستەرمەن برونەترانس-پورتەرمەن قاقتىعىسىپ قالعاندا... — دەدىم اۋزىمنان نەگە جانە قالاي شىققانىن بايقاماي.
— قىمباتتى دوسىم مەنىڭ! — سوكولوۆ ماعان بەينە كلاسس پارتاسىندا وتىرعان وقۋشىداي قارادى. — جاقسىلىق پەن جاماندىق كەيدە قاتار ءومىر سۇرەدى. مۇنى مەن كىشى لەيتەنانت حاقىندا ايتىپ وتىرعانىم جوق.
ەرتەسىندە ءبىز تەودوليت جۇرىسىنە ازىرلىك جاسادىق. جەر تانىس. كىشى لەيتەنانت زايكين ەكەۋمىز ءجۇرىپ وتكەن جەر.
— وتە جاقسى! — دەدى سوكولوۆ.
بايقاۋىمشا، تاڭداعان جەرىمىزگە دە، ماعان دا ريزا ءتارىزدى. مەن ۆەشكانى الىسىراق قويدىم.
ساشا، شۇكىربەك، ۆولوديا جانە سوكولوۆ سوڭىمدا كەلەدى.
ارينە، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز — ۇرىس ەمەس. ساشانىڭ ايتقانى دا شىن — ناعىز ۇرىس باستالعاندا، بىزگە بىلاي تۇرىڭدار دەيدى. ءبىراق ءوز جۇمىسىما ريزامىن. ءوزىمنىڭ قىزىل، اق جولاقتى تاياعىمدى الىپ، جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن باقىلاۋعا شىعامىن جانە باسقالاردىڭ جۇمىسى ماعان بايلانىستى ەكەنىن بىلەمىن. ولاردىڭ ەسەپتەۋشى ماشينانىڭ كومەگىمەن تەودوليت كورسەتكەن كوورديناتتارى، ولاردىڭ دالدىگى تەك قانا مەنىڭ دۇرىس جەرگە ورنالاستىرۋىما بايلانىستى. سودان سوڭ بارلىق ارتيللەرياشىلار، فوتو بارلاۋشىلار، ءتىپتى، شتاب قىزمەتكەرلەرى دە سول كوورديناتتار بويىنشا جۇمىس جاسايدى.
ءبىز بۇزىلعان قورانىڭ، زيرات پەن بوس ۇيلەردىڭ ۇستىمەن وتتىك. الدىمىزداعى الاڭدا ەكى موتوسيكل تۇر دا، ال نەمىستەردىڭ ولىگى جوق. قايدا كەتكەن؟
— ءۇشىنشى قايدا؟ — دەپ سوكولوۆ موتوسيكلدىڭ بىرىنە جاقىندادى. — مىناۋ سولار ما؟
— سولار. ءبىراق... بىرەۋ فريستەردى جەرلەپتى...
— ءۇشىنشى پوستى قايدا؟ — دەپ سۇرادى ۆزۆود كومانديرى.
— انا جەردە، جولداس لەيتەنانت، ورماننىڭ ماڭىندا. جاس ءقابىردى كوردىڭىز بە؟
— كورىپ تۇرمىن.
تروفەيشىلەر كومانداسىنىڭ ءبىر سەرجانتى مەن ەكى سولداتتى جەرلەگەن زيرات جولدان انىق كورىندى.
— تەودوليتتى جولدىڭ قيىلىسىنا قويالىق، — دەدى لەيتەنانت. — كورىپ قالار ما ەكەن؟
— كورەدى عوي.
ساشا، شۇكىربەك، ۆولوديا تەودوليتتى الىپ جولدىڭ قيىلىسىنا جەتكەنشە، مەن زيراتتىڭ سول جاعىنداعى توبەگە بارىپ ۇلگەردىم.
ۆزۆود كومانديرى دە كەرى ورالدى. بالالار مەنىڭ ۆەشكامدى بەلگىلەپ العان سەكىلدى. مەن ولاردى جاقسى كورىپ تۇرمىن. ياعني، ولار دا مەنى كورىپ تۇر.
شىنىندا دا، بولدى، قايتا بەر دەگەندەي بەلگى بەردى.
مەن توبەشىكتەن ءتۇسىپ، جولعا شىقتىم. كۇن شىعىپ تۇر. كوكتەمگى اۋا، ءار جەردە جاسىل ءشوپتىڭ بەلگىسى بار. مەن مولانى اينالىپ ءوتىپ، جول بويىندا تەودوليتتى كوردىم. جانىندا ەشكىم جوق. كەنەت الدىڭعى جاقتان اتىس ەستىلدى. سونىڭ اراسىندا اۆتومات ءۇنى...
مەن اۋەلى سوكولوۆتىڭ سورايعان بويىن كورىپ قالدىم. ونىڭ سوڭىنان ساشا. ولار جولدىڭ جاعالاۋىمەن ۇيلەرگە قاراي جۇگىرىپ بارادى. تىزەرلەپ اتىپ جاتىر.
مەن كەلگەنشە اتىس باسىلدى.
— نە بولدى؟
ۆولوديا ولگەن نەمىستىڭ اۆتوماتىن الىپ جاتىر. ەكىنشى نەمىس ەسىك الدىنا سۇلاپ ءتۇسىپتى.
— جاۋىزدار، شۇكىربەكتى ءولتىرىپ كەتتى، — دەدى ساشا.
— حايۋاندار! وزدەرى ازاماتتىق ءجاي كيىم كيىپ الىپتى! — دەپ سوكولوۆ باسىن قاسىدى. — اقىماقتىق بولدى...
ءبىز شۇكىربەكتىڭ دەنەسىن جاڭاعى مەن تاياعىمدى الىپ شىققان توبەنىڭ باۋرايىنا، ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ كابىرىنىڭ قاسىنا قويدىق.
ساشا سيا قارىنداشپەن جازدى: «شۇكىربەك احمەتالييەۆ، 1926-45. جانە ەكى سولداتپەن ءبىر سەرجانت». ءبىز تروفەيشىلەر كومانداسىنىڭ وسىدان ەكى كۇن بۇرىن قازا تاپقان سەرجانتى مەن سولداتتارىنىڭ فاميلياسىن بىلمەۋشى ەدىك.
ولار وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن قالادان قاشىپ شىعىپتى.
— قالاي؟
— وي، سۇراماڭىزدار! — بىرەسە كۇلىپ، بىرەسە جىلايدى، تاعى كۇلەدى. — ءوزىمىزدىڭ ادامدار! تۋعاندار!
ءبارىنىڭ ۇستىندە لاس كيىم، اياقتارى سۋ-سۋ، كوزدەرىنە دەيىن ورامالمەن بايلاپ العان، اتتارى دا، جاستارى دا بەلگىسىز. تەك بىرەۋى عانا ۇندەمەيدى، قورىققان جۇزبەن شەتتەي بەرەدى. ونىڭ كوزدەرى ءبىر ورىنعا تۇراقتاماي تەك قورقىنىشتى جاۋتاڭدايدى.
— ال سەن نەمەنە؟ — دەپ ۆولوديا وعان جاقىندادى. — نەمەنە قۋانعاننان ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما؟
قىز شارباققا قاراي جۇگىرىپ بارىپ، بىرەۋ ونى ۇرايىن دەپ جاتقانداي، دىرىلدەپ كەتتى.
— ۇمىتىپ كەتىپپىز، — دەدى ايەلدەردىڭ ءبىرى. — بۇل حيلدا، نەمىستىڭ قىزى. جاقسى ءوزى. تەك باقىتسىز. اناسى قازا تاپقان، اكەسىنىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز. برەسلاۋدا ولاردىڭ سولداتتارى... قىز اقىلىنان اداساتىن بولدى. ەكى جۇما جەر ۇيدە وتىردىق. «بۇل جەردە قالمايمىن، سەندەرمەن كەتەم» دەيدى. فيۋرحتە نيحت، «حيلدا! — دەدى ايەل وعان قاراپ. — زي لاسسەن ديح ين رۋ! داس زيند دوح ۋنزەرە، ۋنزەرە!1
— نەمىسشە بىلەسىز بە؟ — دەپ تاڭداندى زايكين.
— ازاپقا تۇسكەنىمىز ءبىرىنشى جىل ەمەس، — دەدى ايەل. — ۇيرەتتى عوي.
— كوپ بولدى ما نەمىستەردە بولعاندارىڭا؟
— ءۇش جىلداي.
— قاي جەردەنسىز؟
— بريانسكىدەنمىن مەن...
قورىقپا، حيلدا! بۇلار ساعان تيمەيدى! بۇلار بىزدەردىكى عوي، بىزدەردىكى!
— مەن پسكوۆتان، نيكولسك سەلوسىنان.
— مەن ورەلدان...
ولار نەمىس قىزىنان باسقا ۇشەۋ. كىشى لەيتەنانت زايكين ولاردى تاماقتاندىرىپ، ۇيگە ورنالاستىرۋدى بۇيىردى.
— ءبىز جۋىنساق دەپ ەدىك.
ءبىز ولاردى جۋىنۋعا اپاردىق. سودان سوڭ ولاردىڭ تۇراتىن ءۇيىن كورسەتتىك.
ۆولوديا دا ولارمەن جاعالاسىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
ولار ءبىز كەشكى تاماق ءىشىپ جاتقاندا كەلدى. ءبارى وزگەرىپ، ادام تۇرىنە ەنىپ قالىپتى. زايكين ورىندىق ۇسىنىپ ەدى:
— يح دانكە ينەن2— دەدى نەمىس قىزى. كەلگەندەر وزدەرىن تانىستىرا باستادى:
— ليۋسيا.
— كلاۆا.
— ال ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟ — دەدىم وتىزدار شاماسىنداعى كەلىنشەككە.
— ۆاليا.
— اكەڭىزدىڭ اتى؟
— اكەمنىڭ اتىن ايتىپ قاجەتى نە، ۆاليا دەپ اتاي بەرىڭىز.
— ەندەشە، — دەپ زايكين ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى ءبولىپ جىبەردى. — مىنا توستى ءبىزدىڭ ايەل جولداستاردىڭ امان-ەسەن ورالعانى ءۇشىن، سودان سوڭ ءسىز ءۇشىن، — دەپ حيلداعا قارادى، — قازىرگى كەزدە ءبىز جاۋ بولعانمەن، نەمىس حالقىنىڭ بولاشاق ۇرپاعى — سىزدەر تۇسىنەر دەگەن ۇمىتتەمىز...
— كەشىرىڭىز، — دەپ سىبىرلادى ۆالەنتينا ماعان، — مەن حيلداعا تۇسىندىرەيىن...
سودان سوڭ ول سىبىرلاپ زايكيننىڭ ءسوزىن اۋدارا باستادى.
— ال، سىزدەر ءۇشىن! — دەپ قايتالادى كىشى لەيتەنانت.
زايكين ورنىنا وتىرعاسىن حيلداعا بىردەڭە ايتقىسى كەلدى، ءبىراق نەمىسشە تۇسىندىرە الماعاسىن قاسىنداعى كلاۆاعا قاراپ:
— ەندى قايدا بارىپ، نە ىستەگىسى كەلەدى؟ — دەدى.
— ول ايتادى: جۇمىس جاسايمىن، گەرمانيانىڭ كۇناسىن جۋۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس جاسايمىن دەيدى، — دەدى كلاۆا. — مۇمكىن، گوسپيتالعا نە ناۋبايحاناعا جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا بولار. برەسلاۋعا كەرى بارعىسى كەلمەيدى.
ستول باسىنداعىلار كوڭىلدەنە باستادى.
— ءبىزدىڭ ۆالكا سۇلۋ، ءبىز سەكىلدى ەمەس، — دەدى ليۋسيا. — ول نەمىس سولداتتارىنىڭ كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن بەتىنە كۇيە جاعىپ تا جۇرگەن. — سودان سوڭ ۆالياعا قاراپ ءبىراز ويلانىپ وتىردى. — وي، كلاۆا ەكەۋمىزدىڭ كورمەگەنىمىز جوق قوي... — دەدى.
— سەندەر كوپتەن تانىسسىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادىم ۆاليادان قىزداردى كورسەتىپ.
— جوق، جاقىندا، — دەدى ول، — برەسلاۋعا شابۋىل باستالاردا عانا. بۇرىن ءار جەردە جۇردىك.
_________________________________
2 راقمەت سىزگە.
مەن كەزەكتە تۇرعان ساشانى اۋىستىرۋىم كەرەك ەدى. كوشەگە شىقتىم. تىنىشتىق. ساشا مەنى كۇتىپ تۇر ەكەن:
— قالاي، وندا كوڭىلدى مە؟
— بار، جاڭا باستالىپ جاتىر.
— بارايىن. ابدەن توڭىپ كەتتىم.
— بار، بار...
شاماسى ءبىر ساعاتتان كەيىن ۇيدەگى وتىرىس اياقتالىپ، بالالار سىرتقا شىعا باستادى.
— تاعى بالشىق.
— ەرتەڭ اشىمال جاسايمىز. بالالاردىڭ ءبىرازى ايەلدەردى شىعارىپ سالۋعا كەتتى. حيلدا جايىمەن سوڭدارىنان ەرىپ بارادى.
ەڭ سوڭىنان ۆاليا مەن ۆولوديا شىقتى. ۆولوديا ونىڭ قولتىعىنان ۇستاپ الىپتى.
— ءا، جاس جىگىت، ءسىز مۇندا ەكەنسىز عوي! — دەدى ۆاليا. — اديۋ! زاي گەزۋند، كنابە!1
ۆاليا دا، ۆولوديا دا ءبىراز قىزۋ.
ولار ايەلدەر قوناتىن ۇيگە قاراي كەتتى.
مەن ولاردىڭ داۋسىن ەستىپ تۇرمىن.
— جوق، ءقازىر بولمايدى. كەيىنىرەك. جۇرت جاتقاسىن... — دەيدى ۆولوديا.
— مەن ۇيىقتاپ قالامىن. مەن سونداي شارشادىم.
— جارتى ساعات كۇتە الاتىن شىعارسىڭ؟
مەن جانىما شتابتا كەزەكشىلىكتەگى لەيتەنانت سوكولوۆتىڭ قالاي كەلىپ قالعانىن بايقاماپپىن.
— پروتوپوپوۆ كىممەن سويلەسىپ تۇر؟
— كەشىرىڭىز، جولداس لەيتەنانت! برەسلاۋدان ءبىزدىڭ ءۇش ايەل قاشىپ شىعىپتى، بۇرىن گەرمانياعا ايدالعان. قاستارىندا ءبىر نەمىس قىزى بار. بىرگە تاماق ىشكەنبىز... ەندى قونۋعا بارا جاتىر.
— مۇنى ەستىدىم. ال پروتوپوپوۆتىڭ قاسىنداعى كىم، اتى كىم؟ ەستىمەدىڭ بە؟ — سوكولوۆتىڭ داۋسىنان مازاسىزدانعانى سەزىلدى.
— ۆاليا دەگەن، ۆالەنتينا، — دەدىم. — ورەلدان عوي دەيمىن.
— ۆالەنتينا؟
مەن جاۋاپ بەرگەنشە، سوكولوۆ جىلدام باسىپ ۆاليا مەن ۆولوديا تۇرعان جاققا اياڭدادى.
سودان سوڭ مەن ايەلدىڭ شىڭعىرعانىن ەستىدىم. زارەسى ۇشقان ۆولوديا مەنىڭ قاسىما جۇگىرىپ كەلدى:
— ونىڭ ەسى دۇرىس پا؟ نە بولدى؟ جىندى! مەن ەشتەڭە ءتۇسىنىپ تۇرعانىم جوق.
— اتى كىم دەدى، ايتتىم...
ۆولوديا وكپەلەگەن بالا سەكىلدى. جىلاپ جىبەرۋگە جاقىن تۇر.
— قوي ەندى! — دەدىم. — ودان دا شىلىم شەگەيىك.
______________________
1 ساۋ بول، بالاقاي (نەمىسشە)
— ساعان ايتۋعا وڭاي... ال مەن... ءبارىن قۇرتتى... بولعان وقيعا مەنى دە ۆولوديادان كەم تولقىتقان جوق.
— لەيتەنانت كەلەدى، ايتاتىن شىعار نەگە، قالاي بولعانىن.
ليۋسيا مەن كلاۆانى شىعارىپ سالعان بالالار كەلدى.
— نە بولدى؟ ۆاليا باقىرىپ، جۇگىرىپ بارادى. سوكولوۆ سوڭىندا:
«توقتا! تيمەيمىن! توقتا!» — دەپ ايقايلايدى. ۆولوديا ءالى كۇڭكىلدەپ تۇر.
— كوردىڭ بە وسىنداي ساتتە...
ەرتەڭىنە ليۋسيا مەن كلاۆا كەلدى.
— مۇمكىن، اۋەلدەن تانىس شىعار؟ ۆاليامەن؟
— كەشە قاشىپ كەتكەننەن كەلگەن جوق، بىزبەن قونعان جوق!
— سەندەردىڭ لەيتەنانتتارىڭ ەشتەڭە دەگەن جوق پا؟
— ەندى ول قايدا بارادى؟ قالايشا جالعىز كەتتى؟
— نەمىستەرمەن شاتاسىپ جۇرمەسىن...
— وندايلار دا بولعان...
— سۇلۋ عوي!
— جوق، باسقا بىردەڭە... ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس...
— ءوزى قالاي بەيشارا بولىپ وتىردى!
ءبىز دە ايەلدەردەن كەم تاڭىرقاعانىمىز جوق. لەيتەنانت سوكولوۆ كەشە دە، بۇگىن دە، تاماقتىڭ ۇستىندە دە ءتىل قاتپادى.
ءبىر كەزدە، ۇندەمەي ايەلدەردىڭ قاسىندا تۇرعان حيلدا:
— زي ۆار دي فراۋ اينەس دويچەن سس وففيسيەرە!
زي زاگتە مير زەلبست ۋند بات شۆايگەن! ابەر يح كاننتە زي فريۋەر بيس سۋم اينتريتت دەر رۋسسەپ!1
ەكى كۇن وتكەسىن لەيتەنانت سوكولوۆ ەكەۋمىز ارەڭ دەپ لينگميسكە باراتىن بولدىق. جولاي كەزدەسكەن ماشيناعا وتىردىق، ۆزۆود كومانديرىندە ءۇن جوق. تەك وقتا -تەكتە ءتىل قاتادى:
— قول كوتەرەيىك!
— وتىر!
— وسى جەردە تۇسەمىز!
— ەندى جاقىن!..
مەن سوكولوۆقا قاراپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقادىم. كوزىنىڭ الدى اجىمدەنىپ، شاشىنا اق كىرىپتى. بۇرىن جوق بولاتىن، ءوزى وتىز ەكىدە عانا عوي!
ءبىز كەلەسى ماشينانى ۇستاۋ ءۇشىن بۇرىلىسقا تۇسكەنىمىزدە سوكولوۆ ۇزاق ۋاقىت كوزىن ۋقالادى. شاماسى، ۇيىقتاماي جۇرگەندىكتەن اۋىرعان بولسا كەرەك. سودان سوڭ، ليگنيسكىدە دە ۋقالاي بەردى. كوزى سودان قىپ-قىزىل بولىپ، ءىسىنىپ كەتتى دە، ءتىپتى كارى كورىندى.
مەن، شىنىن ايتسام، سوكولوۆتى بىلمەۋشى ەدىم. ءبىراق ونىڭ بويىنداعى ءبىر جۇمباق مەنى وزىنە تارتاتىن. ءبىر كورگەننەن تۇسىنىكتى ادامدار ونشا قىزىق ەمەس شىعار.
_________________________
1 ول سس وفيسەرىنىڭ ايەلى بولعان! ونى ماعان ءوزى ايتتى، ايتپا دەدى. الايدا مەن ولاردى ورىستار كەلمەستەن بۇرىن دا كورگەنمىن (نەمىسشە)
ول نە تۋرالى ويلاپ كەلەدى؟ ۆاليا. ۆالەنتيكامەن كەزدەسۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى.
گوسپيتالدا، بۋنكوۆتىڭ جانىندا وتىرعاندا، مەن ءقازىر ايتاتىن شىعار دەپ وتىردىم. دوستار عوي... ءبىراق اڭگىمە كۇندەلىكتى ءومىر، ديۆيزيون جاعدايى، وداقتاستار جايلى بولدى.
سودان سوڭ ماعان قارادى:
— ميش، جىگىتتى نەسىنە ازاپتايمىز؟ جىبەرەيىك. ەرتەڭ قايتاسىڭدار ما؟
— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ، — دەدى سوكولوۆ. — بۇگىن قايدا بارادى؟
— ءيا، كەش ءتۇسىپ كەتتى، — دەدى اعا لەيتەنانت. — ال، سەن جۇگىر. ادرەسىن الىپ قويعام.
ول تۋمبوچكادان گازەتتىڭ جىرتىندىسىن الدى.
— مەن پەتروۆكا كىرىپ شىعايىن دەپ ەم، — دەدىم.
— ءا، پەتروۆ پا، ول ءۇشىنشى بولىمشەدە، جيىرما جەتىنشى پالاتا.
ءبىز سوكولوۆپەن تاڭەرتەڭگى سەگىزدە گوسپيتالدىڭ جانىندا كەزدەسەمىز دەپ ۋادەلەستىك.
ماكاكا، مەنى كورگەندە جىلاپ قويا بەردى.
— ءبىر ساعاتتان كەيىن ساعان لەيتەنانت سوكولوۆ كەلەدى، — دەدىم، — ول دا وسىندا.
ۆيتيا گوسپيتالدىڭ كوجەسىنە سەمىرىپ، تولىسىپ كەتىپتى.
ون شاقتى كۇننەن سوڭ شىعارامىز دەيدى. ال، بۋنكوۆ دەگەن! مەن وعان عاشىق بولىپ قالدىم! — دەدى ۆيتيا. — ونى وسىنداي عاجاپ ادام دەپ، ءتىپتى، ويلاعان ەمەسپىن!
ونىڭ جاراسى، مەنىكىندەي ەمەس، قاۋىپتىرەك، ال ول ماعان كۇندە قاعاز جازىپ جىبەرەدى. كۇلكىلى قاعازدار: ۋايىمداما، ماكاكا، ءبىز ەكەۋمىز وپەراسيادان كەيىن دە ۇرىسقا شىعامىز ءالى، — دەيدى. كەيىن كەلىپ-كەتەتىن بولدى. اۋلادا دا كۇندە كورىسەمىز. مەن وعان قانداي العىس ايتارىمدى بىلمەيمىن. ونى ءدال وسىنداي ادام دەپ ەشقاشان ويلاعان ەمەسپىن!
ماكاكا ءبارىن اسىعىس ايتىپ جاتىر، سۇراپ جاتىر، سودان سوڭ تاعى ايتادى.
— ال بىزدە شۇكىربەك... اقىماقتىق بولدى، — دەدىم.
تەرەزەدەن، وتكەن اۋىر كۇننەن تىنىستاپ جاتقانداي، ۇيقىلى-وياۋ قالا كورىنەدى. سوعىسقا بۇلىنبەگەن ۇلكەن قالادان زاۆودتار مەن فابريكالاردىڭ تۇرباسىنان قوشقىل ءتۇتىن بۋداقتايدى، سولدات تاقاسىنىڭ تىقىلى ەستىلەدى، جالاۋشالار جەلبىرەپ، سىپىرعىش سىرىلدايدى — نەمىستەر كوپىرلەر مەن تروتۋارلاردى تازالاپ ءجۇر. كوشەلەردە ادامدار كەلەدى — ۇلكەندەر جانە بالالار. جۇمىس جاساپ جاتقان دۇكەندەر جابىلا باستادى. شتاب ماشينالارى زۋلاپ ءوتىپ جاتىر. تورعايلار شىرىلدايدى. كوپ جىلدىق اعاشتارعا قونعان قارعا قارقىلدايدى. تۇرعىندارى بار ۇيلەردىڭ تەرەزە پەردەلەرى ءتۇسىرىلدى. ءقازىر ەلەكتر ستانسياسى جارىق بەرەدى.
ءۇش قاقپاسى بار گوسپيتال اۋلاسىنا ماشينالار كىرىپ-شىعۋدا. كەلگەن ماشينالاردان جارالىلاردى ءتۇسىرىپ، كەيبىرەۋلەرىن شىعارىپ جاتىر.
— بايقا! كوتەردىك. سولعا ءجۇر. ابايلا، ابايلا! قانە! — اۋلا ءىشى وسىنداي اڭگىمەگە تولى.
بوس سانيتارلىق ماشينا اسكەري كولوننالاردى باسىپ وزىپ، قالانىڭ ورتاسىمەن برەسلاۋ — بەرلين تاس جولىنا قاراي قايتا كەتىپ بارادى. بوس سانيتارلىق ماشينالار دا، اسكەري كولوننالار دا مايدانعا اسىعۋدا.
ليگنيسك ۇستىنە كەش تۇسكەندە، گوسپيتال قاقپاسىنان بەتى جابىق ماشينا شىقتى. ونىڭ ءىشى تولىق ەكەنىن، قولدارىنا فونار جانە كۇرەك العان ءۇش سولدات ونىڭ شاناعىنا وتىرعانىن ەشكىم كورگەن جوق. قالا سىرتىنا شىققان بۇل ماشينا تاس جولدان بۇرىلىپ، شاعىن توبەشىكتىڭ جانىنا توقتادى.
مۇندا وكوپ سەكىلدى قازىلعان جەر ءازىر.
ءۇش سولدات پەن جۇرگىزۋشى ماشينادان قاپ سياقتى بەس دەنەنى ءتۇسىرىپ، قازىلعان ورعا جايىمەن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن سالدى. سودان سوڭ كۇرەك الىپ، توپىراقپەن جاپتى.
— قاعاز قايدا؟ — دەدى وردىڭ ىشىنە تۇسكەن بىرەۋى.
— مىندا، — دەدى جوعارى جاقتان. — ءما!
الگى كىسى قاعازدى جەرگە سالدى دا، تاسپەن باستىردى.
— فوناردى بەرىڭدەر، تەكسەرەيىن.
وعان فوناردى بەردى. سولدات قولىمەن توپىراقتى تەگىستەپ، شاشى كورىنىپ جاتقان ولىكتىڭ بەتىنە تاعى قۇم سەپتى دە، قاعازدى قايتا وقىپ شىقتى: «4.03.45 ج. كومسومولەستەر حومۋتوۆ، انجيبەكوۆ، سۆيريلين، س-ت ساۆينكوۆ، كىشى س-ت سويكين. ورىندارى بوس».
— ءبارى دۇرىس قوي دەيمىن. شىعۋعا كومەكتەسىڭدەر. سولدات وردان شىقتى، سودان سوڭ ءبارى ءۇنسىز تۇرىپ شىلىم شەكتى. شىلىم قالدىعىن ەتىكپەن تاپتاپ، ماشيناعا قاراي ءجۇردى.
— بۇگىن وسىمەن بولدى عوي.
— كورەرمىز ءالى. تاڭ اتقانشا ءالى قانشاسى بار!.. مەن ناتاشاعا تاڭعا دەيىن بوسپىن دەپ ايتقىم كەلدى. الايدا ەركىمنەن تىس ونىڭ شارشاۋلى جۇزىنە جانە قولىنا قارادىم. ساعات ون. وننان جيىرما مينۋت كەتتى. ون بىرگە... ون مينۋت قالدى. ون بىردەن ون بەس مينۋت كەتتى. جيىرما بەس مينۋت...
ءۇش ساعاتتىڭ قالاي تەز وتكەنىن بايقاي الماي قالدىم. ءبىز قاڭىراپ تۇرعان ۇلكەن ادەمى ۇيدە ەكەۋمىز عانا وتىرمىز جانە ماعان ءقازىر عانا كورىسكەندەي، ەشتەڭە ايتىپ ۇلگەرمەگەندەي كورىندى. ول مىناۋ بوتەن ءۇيدىڭ يەسى بولۋعا تىرىسىپ، ماعان ءشاي بەرىپ، قايتا-قايتا اس بولمەگە جۇگىرىپ قوناق ەتۋدە. ال، مەنىڭ ويلاپ وتىرعانىم؛ ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ءوتىپ بارادى.
— ماعان كەتۋ كەرەك شىعار، — دەدىم اقىرى ساعاتىما قاراپ. — ون ەكى جاقىن...
— جارايدى... — ول ورنىنان تۇردى. — كەلگەنىڭە راقمەت. سەن بىلەسىڭ بە، مەن سونداي قۋانىشتىمىن!
ءبىز بولمەدەن اۋىز ۇيگە شىقتىق، ول ءبىر نارسە ەسىنە ءتۇستى بىلەم:
— وي، وسى مەنى-اي! ادەيى ساقتاپ قويىپ ەدىم. ۇمىتىپ بارامىن.
مۇمكىن، جولعا شىعاردا؟
شينەلىمدى شەشپەستەن، ونىمەن ىلەسىپ قايتا كىردىم. ول الگى «بىردەڭەنى» اكەلدى:
— كەزدەسكەنىمىز ءۇشىن... ءبىزدىڭ، — دەدى ول ستاكاندى كوتەرىپ. — مەنىڭ وسىنداي ەكەنىم ءۇشىن اشۋلانبا!..
— كورىسكەنىمىز ءۇشىن جانە تاعى كەزدەسۋىمىز ءۇشىن! — دەدىم.
ءبىز ەسىك الدىندا تاعى قوشتاستىق. ول مەنى شىعارىپ سالۋعا شىقتى.
— شىلىم شەگەسىڭ بە؟ — ول مەنىڭ تەمەكى وراپ تۇرعانىمدى كورىپ، تاڭداندى. — سەن ءقازىر قايدا باراسىڭ؟ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەرى كەتەسىڭ بە؟
مەن نە دەرىمدى بىلمەي، تۇرىپ قالدىم. قايدا بارام؟
تاڭعا دەيىن كوشەدە قاڭعۋعا تۇنگى كەزەكشىلەر ۇستاپ الۋى مۇمكىن. الدە بوس تۇرعان ءبىر ۇيگە كىرىپ، جاتا كەتسەم بە ەكەن؟ ونداي بوس تۇرعان ۇيلەر ءقازىر كوپ. ءبىراق ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قالاي تاباسىڭ.
— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى ول.
— مەن قايدا باراتىنىمدى بىلمەيمىن، — دەپ مويىندادىم. تاڭعا دەيىن بوسپىن. سولاي كەلىسكەنبىز.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ — ول مەنى كەرى، ۇيگە سۇيرەلەدى. — سەن قاندايسىڭ ءوزىڭ؟ مەن دە سۇراماپپىن. بوس تۇرعان بەس بولمە بار! ماعان دا قورقىنىشتى بولمايدى... مەن قورقاقپىن عوي!
— ءبىراق سەن جالعىز ەمەسسىڭ عوي، — دەدىم ونىڭ قىزدارى بار دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ.
ولار كەزەكشىلىكتە. ال مىناداي ۇيدە جالعىز زارەم ۇشادى.
شينەلىمدى شەشىپ، مەنى بولمەگە كىرگىزدى.
— وسى جەرگە ساعان توسەك سالىپ بەرەم. ءقازىر، ءبىر مينۋتتا!
Miنe، كۇلسالعىش. شىلىمىڭدى شەك!
كۇلسالعىش قولىمدا. تەمەكى تارتۋ ءۇشىن كۇلسالعىشتى قايدا قويارىمدى بىلمەي تۇرمىن. ال، تەمەكى تارتقىم كەپ ءولىپ بارامىن.
— قويساڭشى، — دەپ، ول مەنىڭ قاي جەرگە قويۋدى بىلمەي تۇرعانىمدى سەزىپ كۇلسالعىشتى قولىمنان الدى دا، تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە قويدى.
ول مەنىڭ كوزىمە ۇزاق قاراپ قالعان سەكىلدى كورىنىپ كەتتى، الدە مەن ىشتەي سونى تىلەپ تۇرعاسىن با.
— ياروشيەۆيسكىدە، اس بولمەدە وتىرىپ ايتىپ ەم عوي ساعان، ەسىڭدە مە؟ سەن اشۋلانبا، مەن ساعان شىن ايتام: مەن سەنى بۇرىن سۇيگەن جوقپىن عوي. ال ءقازىر... بىلمەيمىن. ەكىنشى ماحاببات شىن ماحاببات بولادى دەگەندى ءبىر جەردەن وقىپ ەدىم. مۇمكىن سولاي شىعار... تەك ءقازىر ەشتەڭە ايتپاي-اق قوي... جاقسى ما؟
مەن ۇندەمەدىم.
ول ماعان «قايىرلى ءتۇن» دەپ، كورشى بولمەگە كەتتى. مەنىڭ ەسىم كەتىپ قالعانى سونشا، اپپاق توسەكتىڭ جانىندا قاقشيىپ ءالى تۇرمىن. اق جايما، قۇس جاستىق... شىنىمەن مىنا توسەككە كويلەك، شالبارىممەن جاتامىن با دەپ تۇرمىن.
مەن گوروحوۆەسك لاگەرىنەن كەتكەلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىنىپ ۇيىقتاعان ەمەسپىن.
ال ەگەر شينەلىمدى شەشىپ جاتسام، بۇل ادام توزبەيتىن ەركىندىك بولىپ جۇرەر. مۇنداي ەركىندىك ءۇشىن مەن جانە ۆزۆودتاعى دوستارىم دا تۇنگى دابىل كەزدەرىندە تالاي سازايىمىزدى تارتقانبىز.
— سەن نەگە جاتپايسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى ول كورشى بولمەدەن، شامىن ءسوندىرىپ. ارامىزداعى ەسىك اشىق.
مەن ناتاشانى كورىپ تۇرماسام دا، ونىڭ توسەككە سۇڭگىگەنىن ءبىلدىم.
— جاتتىم! نە بولسا ول بولسىن دەپ، گيمناستەركانى شەشە باستادىم. ءبارى ءبىر ءتۇرلى، ۇيرەنبەگەن توسەك، كورشى بولمەدە ول... مەنىڭ ۇيقىم كەلگەن سياقتى، ءبىراق ۇيىقتاي المادىم. دوڭبەكشىپ جاتىرمىن. ىپ-ىستىق قۇس جاستىقتى قايتا-قايتا قوزعاي بەرەمىن. ول ۇيىقتاپ قالدى عوي دەيمىن، ءجاي، ءبىرقالىپتى دەمالىسى ەستىلەدى. مەن ناتاشا تۋرالى، ەكەۋمىزدى الىستاعى ليگنيستە، بوتەن ۇيدە كەزدەستىرگەن تاعدىر تۋرالى ويلاپ جاتىرمىن. سودان سوڭ لەيتەنانت سوكولوۆ تۋرالى ويلادىم. مۇمكىن، ول دا ماعان بەلگىسىز ويلارىمەن الىسىپ ۇيىقتاي الماي جاتقان بولار. ءبىزدىڭ بارىمىزدەن دە ەرەسەك بولىپ كەلگەن ماكاكا — ۆيتيا پەتروۆ تا ەسىمە ءتۇستى. جانە اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ...
دۇنيەدە قايىرىمدى جانە ءار ءتۇرلى ادامدار قانداي كوپ. جانە ءبىز ولاردىڭ ءارقايسىسىنا جاقسى بولسا ەكەن دەپ، تىم بولماسا ىشتەي تىلەپ، ويلانبايمىز. مىنە، بۋنكوۆ، اۋىر جارالانعان بۋنكوۆ، اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ قاتارداعى سولدات ۆيتيا پەتروۆتىڭ كوڭىلى قۇلازىماسىن، گوسپيتالدان تەزىرەك جازىلىپ شىقسىن دەپ وعان كۇلكىلى قاعاز جازىپ جىبەرەدى. نەمەسە سوكولوۆ، جان-دۇنيەسىندە قانداي سوعىس ءجۇرىپ جاتقانى بەلگىسىز لەيتەنانت سوكولوۆ ءوزىنىڭ باتالون كومانديرىن ەسىنە الادى، وعان حات جازادى، ديۆيزيوندا ونى ەشكىم ۇمىتپاعانىن جۇرتتىڭ ءبارى ونى جاقسى كورەتىنىن ءبىلسىن دەپ جازادى. ال، سوكولوۆتىڭ وزىنە، مەن بۇل جايدى ءبىلىپ الدىم، نەگە ەكەنى بەلگىسىز سەنبەيدى... الدە ودان قورقا ما؟ بولماسا، ونىڭ ءومىربايانىندا ءبىر كەمشىلىكتەر بار ما؟ ءبىراق ول ادام عوي جانە ادام بولعاندا قانداي!..
مەن ويلاپ جاتىرمىن. ول ۇيقىدا. ۇيىقتاپ قالعانى جاقسى بولدى. ءوزى بيىل نەشەدە — جيىرما بىردە مە؟ ءيا، قىرقىنشى جىلى ول ون التىدا، مەن ون ۇشتە بولاتىنمىن. ءقازىر مەن ون سەگىزدە، ول جيىرما بىردە. جاستا تۇرعان نە بار! مەن ونىڭ جۇزىنەن شارشاعاندىقتى كوردىم. باسىنان كەشكەنى قانشا! ۇيىقتاسىن، مەيلى ۇيىقتاسىن.
— مەن دە ۇيىقتاي الماي جاتىرمىن... قاسىما كەل... — بۇل — سونىڭ داۋىسى ما؟ تاني الماي قالعاندايمىن.
— ءقازىر... ءقازىر، — دەدىم ساسقالاقتاپ.
ماعان كيىنۋ كەرەك، ال مەن، وڭباعان، بوتەن ۇيدە كيىمىمدى تابا الماي، سيپالاپ ءجۇرمىن...
— سەن مەنى سۇيەسىڭ بە، شىنىمەن؟ — ول سىبىرلايدى، ال مەن بىردەڭە دەپ كۇبىرلەيمىن، سودان سوڭ مىڭ رەت ارمانداعان بەلگىسىز الەمگە باتىپ بارامىن جانە ەشتەڭە ايتۋعا شامام جوق، تەك:
— ناتاشا! ناتاشەنكا! ناتاشكا، — دەپ سىبىرلايمىن.
تاڭەرتەڭ ويانسام، ول ۇيىقتاماي، جانىمدا تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر ەكەن. بوتەن ادام سياقتى. كەنەت ونىڭ مەندىك ەكەنى ويىما ءتۇستى! مەن ۇيقىلى-وياۋ وعان قارادىم. ال ونىڭ ماعان بۇلاي قاراعانىن مەن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن. ونىڭ كوزىندە قىمسىنۋ، ۇيات، قورقىنىش تۇردى...
— ءارى قاراشى، — دەدى. — مەن كيىنەيىن.
مەن تەرىس قاراپ جاتتىم. جانە ءوزىمدى سونشالىق راقات كۇيدە سەزىندىم.
— سەنى تاماقتاندىرايىن.
— ءوزىڭ شە؟
سەن كەتەتىن ۋاقىت جاقىن عوي، جەتى بولىپ قالدى. ول اس بولمەدە تاماق دايىنداپ ءجۇر.
— ناتاشا!
— نەمەنە؟
ول ماعان بۇرىلىپ قاراعاندا، مەن وعان وكپەلەپ قالا جازدادىم.
— سەن نەگە بۇلاي قارايسىڭ؟
— ەندى نە بولاتىنىن سەن ويلادىڭ با؟
— قالاي — نە بولاتىنىن؟ سوعىس بىتەدى، ءبىز ورالامىز...
— مەن ول تۋرالى ەمەس... ەندى ءتۇسىندىم.
— ناتاشەنكا! سوعىس ەندى اياقتالدى عوي. ءوزىڭ بىلەسىڭ...
— جاقسى عوي، ەگەر...
— بىتەدى سوعىس، بىتەدى! جانە مەن سەنى سۇيەمىن! ال مەنىڭ سەنى قالاي سۇيەتىنىمدى بىلسەڭ عوي...
ءبىز ليگنيستەن ورالعاندا، العاشقى كەزدەسكەن ۆولوديا بولدى:
— سالاماتسىز با، جولداس لەيتەنانت!
— سالامات پا، ەفرەيتور! — دەپ سوكولوۆ سولعىن جاۋاپ بەردى.
سوكولوۆ كەتكەسىن ۆولوديا:
— تىڭدا، سەن تۇك بىلمەيسىڭ! اناداعى قاتىن — ۆاليا، ەسىڭدە مە، ۆالەنتينا — مىنانىڭ ايەلى ەكەن! ايەلى! ال ول ەسەس! تۇسىنەسىڭ بە! تاماشا ەكەن وفيسەر سوكولوۆ! سوۆەت وفيسەرى، ال قاتىنى ەسەس! سەنىپ كور بۇل ادامدارعا! ال، ءبىز وسىندايلاردىڭ باعىنىشتىسىمىز!
مەن تۇككە تۇسىنبەدىم. ءبىر نارسەدەن باسقا...
— ال، سەن نەمەنەگە قۋانىپ تۇرسىڭ؟ بىرەۋدىڭ باسىندا قاسىرەت، ال سەن ەكى ەزۋىڭ قۇلاعىڭدا...
— مەن قۋانىپ تۇرمىن با؟ نەمەنەگە قۋانامىن — اكەمنەن حات الدىم، — دەدى ۆولوديا رەنىشپەن. — نە دەگەن يتتىك دەسەڭشى! سەنىڭ جىبەرگەن پوسىلكاڭدى الدىق، ءىشىن اشساق — ەكى كىرپىشتەن باسقا دانەڭە جوق دەيدى! پوچتاشى وڭباعانداردى ما وسى! ەكىنشى، ءۇشىنشى جىبەرگەندەرىمدى ايتەۋىر تۇگەل الىپتى، وعان دا شۇكىر. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدەن قالاي بايىپ ءجۇر وڭباعاندار.
ودەر مەن برەسلاۋدان كەيىن ءبىز قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ارتيللەريالىق كورپۋسقا دەمالىس بەردى. بىزگە دە دەمالىس.
سوعىستاعى دەمالىس قىزىق. جاعامىزدى تىكتىك. كيىمىمىزدى تارتىپكە كەلتىردىك. بوس جاتقان بوشكەدەن بيت ولتىرەتىن جاسادىق. بارعانشا التى شاقىرىم، كەلگەنشە دە سونداي ءجۇرىپ بارىپ «ارايلى القاپ سەرەناداسى» ءفيلمىن كوردىك. ساشا باستاما كوتەرىپ، ءۇش رەت ساياسي حابار جاسادى.
اقىرى كۇتكەن كوماندا ەستىلدى: «ماشينالارعا!» بىت-شىت بولعان جولدارمەن ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن، كەشكە قاراي تاس جولعا شىققانىمىزدا، ءوز كوزىمىزگە ءوزىمىز سەنبەدىك. الدىمىزدا ۇلكەن كورسەتكىش تۇر: «بەرلينگە 331 ش»
كۇنتىزبە بويىنشا كوكتەم شىعىسىمەن، گەرمانيادا اۋا رايى بۇزىلا باستادى. ناۋرىز ايى ءبىزدى ۇلپا قار، تۇنگى ايازىمەن قارسى الدى. بۇل، ارينە، ەشكىمگە دە ۇنامادى. ساۋىردە جاڭبىر باستالدى. قايدا بارساق لاس، سالقىن سىزدى اۋا. دەگەنمەن ادامداردىڭ كوڭىل كۇيى ءۇشىن باستى نارسە ول ەمەس ەدى. بەرلينگە دەيىن ءۇش ءجۇز وتىز ءبىر شاقىرىم قالعانى — عاجايىپ كەرەمەت بولىپ كورىندى. ال ءبىز ىلگەرى ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز. ساپارعا شىققانىمىزعا ەكىنشى كۇن.
شابۋىل كۇندەرى ءبىز ارنايى بارلاۋ ارتيللەريالىق ديۆيزيونىنان (ەندى بۇل ۇزاق اتاۋعا «رگك-نىڭ — باس كوماندوۆانيەنىڭ رەزەرۆ!» دەگەن سوزدەر قوسىلدى) قاراپايىم جاياۋ اسكەر بولىمىنە اينالدىق. ءبىز باعىنعان ارتيللەريا دۇشپاندى تىكەلەي نىسانالاپ اتادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ بۇل رەتتە ەشكىمگە قاجەتى جوق. ال، ەندى وسىنشا اسىعىس الىپ بارا جاتقاندارىنا قاراعاندا، نە دەگەنمەن ءبىز قاجەت بولعانىمىز عوي.
ازىرشە جاۋدىڭ ءبولىنىپ قالعان كەيبىر توپتارىمەن ۇرىس جۇرگىزىپ، تۇتقىنعا تۇسكەندەردى جيناۋ پۋنكتىنە اپارامىز، نەمىستەردىڭ اراسىندا ساياسي-اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزەمىز، سودان سوڭ سوعىس جاعدايىندا ابدەن ءىشىڭدى پىستىراتىن جۇمىس — ديۆيزيالار مەن ارتپولك شتابتارىندا كالكا مەن كارتا سىزامىز. ويتكەنى كوبىنەسە وزدەرىندە توپوگرافتار جەتىسپەيدى.
جانە وسىنىڭ ءبارىن جول بويىندا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، حابارلارعا قاراعاندا، ءبىرىنشى بەلورۋس مايدانى سولتۇستىك باتىستى قۋسىرىپ بارا جاتقاندا ىستەۋدەمىز.
مارشرۋت بولسا بولدى، ال ونى تالقىلاۋ — ءبىزدىڭ شارۋامىز ەمەس. مىنە، تاعى دا فورست، گوستا، درەشنيس، شەفەنبەرگ، كوتبۋس دەگەن قالا مەن دەريەۆنيا اتتارى. ارتىمىزدا — نەيسە، الدىمىزدا كىپ-كىشكەنە، ءبىراق قاتتى اعىستى شپرەە.
كۇن سايىن قالا، سەلولاردىڭ تالايى ارتىمىزدا قالادى: بۋنسلاۋ، رەيزيحت، گايناۋ، گروتكاۋ، نەيلشتادت، فريدلياند، ەندەرسدورف، كالكە.
تىنىشى كارتاعا قاراماعان: ءبىز بىرەسە العا، بىرەسە كەرى، ودان قايتادان ىلگەرى جۇرەمىز.
باقتاردا الما اعاشتارى، ورىك گۇلدەدى. جەردە گۇل جايقالادى. اسپاندا ءبىزدىڭ «پەتلياكوۆتار» مەن نەمىستىڭ «مەسسەرلەرى» شارىقتايدى. جەردە ءبىزدىڭ تانكتەر، ماشينالار، «كاتيۋشالار». ءبىر كولوننانىڭ قاي جەردە باستالىپ، قايدا اياقتالاتىنىن ءتۇسىنۋ قيىن. جولداردىڭ بويى، اشىق دالالىقتار قوزعالىسقا تولى. اۋادا نەشە ءتۇرلى ءيىس بار: كوكتەمنىڭ، كۇيەنىڭ، بەنزيننىڭ، قاننىڭ، گۇل مەن مەتالداردىڭ...
— تەز ارادا ءبىزدىڭ وداقتاستارىمىزبەن كەزدەسەمىز، — دەدى كىشى لەيتەنات زايكين ءبىز كوپىردەن وتكەندە. — ولار دەسساۋدا.
ول مۇنى جيىرما ەكىنشى اپرەل كۇنى تاڭەرتەڭ ايتتى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىزدىڭ مارشرۋتىمىز وزگەرىپ، سولتۇستىككە قاراي بەت الدىق.
— ءبىرىنشى بەلورۋس مايدانىنا بارامىز، — دەدى مايور كاتونين. مايدان دەگەن تەك كارتالاردا عانا، ال جەردە ونىڭ قايدا ەكەنىن انىقتاي قويۋ قيىن.
ديۆيزيامىز باراتقا توقتادى. كوشەلەردە ءبىزدىڭ سولداتتار ءجۇر. كۇن كەشكىرىپ كەلەدى. جاڭبىر سىركىرەي باستادى.
ساشا ەكەۋمىز ارتبريگادانىڭ شتابىنا كارتا سىزۋعا كەتتىك.
— جىگىتتەر، ءبىرىنشى بەلورۋس مايدانىنانسىزدار ما؟ — دەپ سۇرادىق ءوتىپ بارا جاتقان سولداتتاردان.
— ءبىرىنشى ۋكراين مايدانىنانبىز. ءارى قاراي كەتتىك.
— سلاۆياندار، قايدان — ءبىرىنشى ۋكرايننان با؟ — دەيدى ساشا.
— ءبىرىنشى بەلورۋستان.
كەشكى قاراڭعىلىق ءتۇستى. اسكەري كولوننالار جىلجىپ بارادى. ال قالا شاعىن بولعانىمەن، تىنىش، ادەمى.
الدىمىزدا كولوننا كەلەدى. نەمىس سوزدەرى ەستىلەدى. ساشا مىلتىعىن، مەن اۆتوماتىمدى ازىرلەدىم.
وسى كەزدە ويىما ءتۇستى:
— توقتا، بۇلار تۇتقىندار...
تۇتقىن نەمىستەر ساپتا كەلەدى. الدىندا وفيسەر. ەندى بىرەۋى كولوننا قاتارىندا، فوناردى جارىق ەتكىزىپ، اياقتاردى سانايدى:
— اين-سۆاي!
— اين-سۆاي!
ءبىز ولارعا قاراپ كۇلكىمىز كەلدى.
— گيتلەر كاپۋت! اللەس كاپۋت! — دەپ نەمىستەر ءبىزدىڭ ءجۇزىمىزدى كورە سالا ايقايلايدى.
ءبىز تاعى العا كەتتىك.
— سلاۆياندار، قايدانسىزدار؟
— ءبىرىنشى بەلورۋستان...
— جىگىتتەر، ءبىرىنشى بەلورۋستانسىزدار ما؟
— ءبىرىنشى ۋكراين مايدانىنان...
ەكى قاتارلى ءۇيدىڭ جانىندا — كەزەكشىلەر، تولعان سولدات، وفيسەرلەر.
— ءبىر ءجۇز توقسان ءتورتتىڭ شتابى وسىندا ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— سەنسىڭ بە؟
توپتىڭ اراسىنان جۇگىرىپ ناتاشا شىعا كەلدى. ءبىز، نە ىستەرگە بىلمەي، ءۇنسىز كۇلىمدەي بەردىك.
— بەرلينگە قىرىق شاقىرىم قالدى! — دەدى كەنەت ول.
...ساشا ەكەۋمىز كەش قايتتىق.
قالادا ءبىزدىڭ ادامدار جوق ەكەن. ديۆيزيون ورمانعا، نەيحوف دەگەن جەرگە، كورشىلەس ماڭعا، قونىس اۋدارىپتى.
ورماندا ءبارى ۇيىقتاپ قالىپتى. تەك تۇنگى كۇزەتتەگىلەر عانا مالمانداي بولىپ تۇر. ۆولوديا دا، ۇستىنە سۋ ءوتىپ كەتكەن عوي دەيمىن، پوستىداعى تۋدىڭ جانىندا دىردەكتەپ تۇر ەكەن.
— بەرلينگە قىرىق شاقىرىم قالدى، — دەدى ساشا ۆولودياعا.
— بەرلينى قۇرىسىن! كەلگەندەرىڭ جاقسى بولدى. ايتپەسە، مەن ابدەن جاۋراپ قالدىم!
جاۋىنگەرلىك ءتارتىپ تاعى وزگەردى. جاڭا عانا ستەرەوتۇربامەن قاراعانبىز: ۇيلەر، باقشا جانە قولدارىنا قۇتى ۇستاپ جۇرگەن نەمىستەر، ال بىرەۋىنىڭ ۇرمەلى سىرنايى بار ەكەن، ءۇي قابىرعالارىندا فولكستۋرم قاتارىنا كىرۋگە شاقىرعان ۇراندار ءىلىنىپتى، ال تۇربانى ءسال سولعا بۇرىپ ەدىك — نەمىستىڭ تانك باتارەياسى، مۇندا تۇسكى تاماق، شاماسى، نەمىستەر مەزگىلىندە تاماقتاناتىن بولسا كەرەك. بىزگە جاقىنىراق كوگالدى الاڭنان مۋزىكا ءۇنى ەستىلىپ تۇر. جانعا جاقىن تانىس اۋەن: «دالام، كەڭ دالام»، «كەتتى جولداس الىس ايماققا» — بەرنەستىڭ داۋىسى، سودان سوڭ لەمەشيەۆتىڭ ورىنداۋىندا — «سۇلۋلاردىڭ جۇرەگى اينىمالى».
— بۇلاردىكى نە؟
— نەمەنە؟ — ساشا تۇسىنبەدى.
— مۋزىكا وينايتىن ۋاقىت تاپقان ەكەن!
— وكىنىشتى، ەڭبەگىمىز... — ۆاديا مۇڭدانا سويلەدى. راسىندا دا، وكىنىشتى! ءبىز ءقازىر عانا بىتىرگەن جۇمىستىڭ (ءوزىمىز ءتىپتى تەز ءبىتىرىپ تاستاعانبىز) زايا كەتكەنى: اۋىر ارتيللەريانىڭ ورنىنا ەندى جەڭىلى ۇرىسقا كىرەتىن بولدى. وعان الدىن-الا تەودوليتپەن باعدارلاۋدىڭ قاجەتى جوق — جاۋدى بىردەن كوزدەيدى. سودان سوڭ الگى اندەردى تىڭداپ ۇلگەرمەگەنىمىز دە وكىنىشتى. بارىمىزدەن بۇرىن ۆاديانىڭ ەسى شىقتى. ول مۋزىكا تىڭداپ وتىرعاندا، سوعىس ول ءۇشىن سوعىس ەمەس.
ءبىزدى تەلتوۆقا الىپ باردى. تەلتوۆتىڭ ءوزىن كورە المادىق.
ول ءالى الىنعان جوق دەگەندى ەستىدىك، ونىڭ ەسەسىنە ءتۇتىنى بۋداقتاپ، ءورت پەن جارىلىستان دىرىلدەپ تۇرعان بەرلين جانىمىزدا تۇرعانداي كورىندى. بەرلين تۋرالى ايتقاندا «انا جەردە» دەسەدى، شىنىندا دا انا جەردى، بەرليننىڭ ءۇستىن كۇندىز دە قاپ-قارا ءتۇتىن باسىپ تۇر. ال بىزدە كوگىلدىر اسپان اشىق، كۇن كوزى شاقىرايىپ، اعاشتار جاپىراق جايادى. كۇيەنىڭ، بەنزين مەن ولىكتىڭ ءيىسى شىققانمەن، كوكتەمدەگى تازا اۋا باسىڭدى اينالدىرادى.
ەكى ءجۇز ءۇش ميلليمەترلىك قارۋلار بريگاداسىن جالعاعاننان كەيىن — ونىڭ ءوزى كوپكە سوزىلادى: فاۋست-پاترونشىلار ىسكە كەدەرگى جاسادى.
ۆاديا ەكەۋمىز ءبىر بۋدا سىم مەن ءتورت تۇتقىندى الىپ ءبىزدىڭ ديۆيزيوننىڭ شتابىنا كەتتىك. تۇتقىنداردىڭ ءبىرى — بويى ءبىر قارىس ارىق كىسى — جول بويى بىرەسە ۆاديانىڭ، بىرەسە مەنىڭ جەڭىمنەن تارتقىلاپ اۋزى تىنىم تاپپادى.
— نە كەرەك ەكەن وزىنە؟— دەدىم ۆادياگا، ءبىزدىڭ ماشينا كەزەكتى شۇڭقىردان سەكىرىپ وتە بەرگەندە.
شوفەر قاتتى ايداپ كەلەدى، ورعا ءتۇسىپ كەتەمىز بە دەپ قاۋىپتەنىپ قويامىز.
— «مەن — پولياكپىن، مەنى دە ولتىرە مە؟» — دەيدى، — دەپ ءتۇسىندىردى نەمىس ءتىلىن وتە جاقسى بىلەتىن ۆاديا. — قايداعى پولياك! نەمىسشە قالاي سويلەيتىنىن سەن تۇسىنسەڭ عوي.
ءارى قاراي ءبىز ۇندەمەدىك.
— ال، سەن، — دەدى اقىرى ۆاديا، — وسى مەزگىلدىڭ ىشىندە ەشكىمدى ءولتىرىپ كوردىڭ بە؟
— قالاي؟ — مەن تۇسىنبەي قالدىم.
— وسىندا، مايداندا دەيمىن؟
— جەتەۋ... ءوزىمنىڭ ساناعانىم.
— سەن بىلەسىڭ بە، ارينە، تۇسىنىكسىز، — دەپ مويىندادى ۆاديا، — ءبىراق مەن، تەگى جۇرەگىم داۋالامايتىن سياقتى. ءتىپتى مىناۋ سەكىلدى جيىركەنىشتىلەردى دە. — ول «پولياكتى» كورسەتتى. — نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قولىمنان كەلمەيدى...
شايتان السىن وسى ءبىر قورشاۋدا قالعان نەمىس اسكەرلەرىنىڭ توپتارىن! بەرلين قول سوزىم جەردە، ال ءبىز كەرى ورالىپ، فريستەردى اڭدىپ ورمان تازالاپ جۇرەمىز.
فريستەر قاۋساعان. وتە كارىلەر جانە تىم جاستار. فولكسشتۋرم! ءبىراق ولاردىڭ ىشىندە دە قىزۋلارى بار ەكەن.
— مەنىڭشە، ولار بىزدەن قورقادى، — دەدى ساشا. — سەن قالاي ويلايسىڭ؟ جىلدار بويى ءبىزدى وڭباعاندار دەپ ميلارىنا قۇيىپ تاستاعان عوي! بۇلارعا قالاي تۇسىندىرسەك ەكەن؟
تۇسىندىرۋگە ۋاقىت جوق ەدى.
ءبىز اۆتومات، كارابينمەن اعاش اراسىندا كەلەمىز. سودان سوڭ جۇگىردىك — الدىمىزدا نەمىستەر كورىندى.
— ۋر-را! — ساشا ايقايلاپ جىبەردى.
— ۋر-را! — مەن دە قوسىلدىم.
— ۋر-را! — ورمان ءىشى جاڭعىرىعىپ كەتتى.
ۆاديا جۇگىرىپ كەلەدى. اتىپ كەلەدى. قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر اتادى.
اتىستان گورى ايقاي كوبىرەك. قۇستاردىڭ داۋسى دا ەستىلدى. ولار تۇك بولماعانداي سايرايدى. بارىلداق تورعاي مەن شىمشىق شىرىلدايدى. سوعىستان قاشىپ ورمانعا تىعىلعان قارعا مەن ۇزاق قارعا دا قاناتتارىن قومداپ ءجۇر.
ساشا ەكەۋمىز بەس نەمىستىڭ قارۋىن الدىق. اۆتومات، پيستولەت، گراناتالار جەردە جۋساپ جاتىر.
قاسىمىزدا مىج-مىجى شىققان «مەرسەدەس-بەنس». ارتقى ورىندىعىندا — وفيسەر. ءولىپ قالىپتى. فۋراجكەسى يىعىنا ءتۇسىپ كەتىپتى.
— ءوزى، — دەدى ساشا، ماشينا جاقتان كەلىپ.
— نە ءوزى؟
— ءوزىن ءوزى اتىپتى.
بەرلين ماڭايى. تاپ-تۇيناقتاي ۇيلەر، شاعىن گازوندار. اسفالت جولدار، سارى توپىراق توسەلگەن جولدار. ءبىر ەكى ماشينا سياتىن گاراجدار، يت قورالار. بىرەۋلەرىندە بالىق جۇزگەن، ەكىنشىلەرىندە بالىق جوق فونتاندار. سىراحانالار مەن بوتەلكە، باسقا دا زاتتار ۇقىپتى جينالعان دۇكەندەر. تەننيس كورتتارى، اۆتوبۋس ايالدامالارى، بەينە ادەيى كورىنىسكە قويعانداي. امەريكا ۇلگىسىندەگى بەنزين كولونكالارى، فرانسۋز ۇلگىسىندەگى باكتار، گوللاند ۇلگىسىندەگى گۇلزارلار... جانە ءبارى قۇلپىرىپ، جاسىل، سارى قىزىل تۇستەرىمەن كوز تارتادى — اسا ۇقىپتىلىعىمەن قورقىتاتىنداي. جانە ءبارى سۇيكىمدى، سونشالىق ادەمى، سونشالىق جات. ءۇي البومدارىندا، قابىرعالاردا — جەلىمدەلگەن، اينالاسى ورنەكتەلگەن فوتوسۋرەتتەر. ءبىز ولاردىڭ قانشاسىن كوردىك! ەرى مەن ايەلىنىڭ ءۇي ماڭىندا، گۇل الاڭىندا تۇسكەنى. ەكەۋى بالالارىمەن ماشينانىڭ جانىندا. ول اسكەري فورمامەن جانە ءجاي كيىم كيىپ تۇر. ايەلى اسكەري فورما كيگەن دە، ول قاراپايىم كيىنگەن. سودان سوڭ البومدا دا، قابىرعادا دا ەكەۋى تىرداي جالاڭاش...
بەرلين ماڭايى. سوعىس مۇندا دا جەتتى. وسى جەردە، مىناۋ جىپ-جىلماعاي ەتىپ ۇقىپتى جينالعان جەردە، ۋكراين مەن ورىستىڭ جەرى ورتەنىپ جاتقاندا گۇلزارلار مەن فونتان جانىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ قىزىقتاپ جۇرگەندەر باستاعان جانە مىناۋ گۇلدەر مەن باقتاردى ادەمىلەپ، بەنزين كولونكالارى مەن اۆتوبۋس ايالدامالارىن اشەكەيلەپ سىرلاپ جۇرگەندەر قولدارىنا اۆتومات الىپ الىستاعى شىعىسقا جول تارتقان، وندا — ورتەگەن، اتقان، ازاپتاعان، قورلاعان، زورلىق كورسەتكەن جانە تاعى دا اتىپ، اسىپ، ازاپتاعان وسىنىڭ ءبارى باستالعان بەرلين جەرىنە دە سوعىس كەلدى.
جوق، سوعىس ءبىزدىڭ جەرىمىزگە اكەلگەن ازابىنىڭ كىشكەنتاي بولشەگىن دە بۇل جەرگە اكەلگەن جوق. مۇندا سىنعان شىنىلار، ۇرىستا قارسىلاسقانداردىڭ ولىكتەرى، كەزدەيسوق اۋە شابۋىلىنا ۇشىراعاندار، سودان سوڭ قورقىنىش، بولشيەۆيكتەر ارمياسىنىڭ الدىنداعى ەسى شىعارداي قورقىنىش قانا بار. ال، بولشيەۆيكتەر ارمياسى ۇرىس اياقتالىسىمەن ءبىر ساعات وتپەي-اق جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ نان مەن تاماق ىزدەپ سولداتتاردىڭ «قىزىل» اسحاناسىنا بارۋلارىنا، قاشان سۋ جۇرەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن «قىزىل» كومەندانتتى ىزدەۋىنە، ولەيىن دەپ جاتقاندار مەن جارالىلار تولى مەدسانباتقا ءىشى اۋىرعان بالالارىن اكەلۋىنە تيىم سالعان ەمەس.
بەرلين ماڭايى. تاپ-تۇيناقتاي شاعىن ۇيدە ءبىز كونسەنتراتتاردى شىعارا باستادىق — بۇرشاق سورپاسىن، بيداي كوجە، ەكى كۇنگە بەرىلگەن قانت — ءبارىن ءۇي يەسى ايەلگە بەرۋدى ويلادىق: ونىڭ ەكى بالاسى بار ەكەن، كۇيەۋى سوعىستا.
ال بۇل كەزدە ەسەسشىلەر ءبىزدى وق استىنا العانىنا قاراماي، ۆاديا ەكەۋمىز ايەلدىڭ جارالى كىشكەنە قىزىن مەدسانباتقا اكەتتىك.
ءبىز ءبىر كەزدە روسسيادا تۇرعان نەمىس كەمپىرگە بىزدە ورتاق ايەلدەر بولمايتىنىن جانە ولاردى كارتوچكا بويىنشا — اۋەلى بولشيەۆيكتەرگە، سودان سوڭ پارتيادا جوقتارعا بەرمەيتىندىگىن ايتىپ ءتۇسىندىرىپ جاتقاندا، ەلۋ مەتر جەردەن فاۋستپاتروندى بالا ءبىزدى كوزدەپ تۇردى. ءبىز نەمىستەر سۋ جىبەرگەن قويمادان باعالى، قۇنى بىزگە بەلگىسىز ەسكى كىتاپتار مەن قول جازبالاردى شىعارىپ جاتتىق، ال قارسىداعى ۇيدەن نەمىستىڭ ءۇش مەرگەنى ءبىزدى اتقىلاي باستادى...
جيىرما ءتورتى كۇنى تاڭ اتا ءبىز پوستىنى بارلاۋعا شىقتىق تا، ەكى ساعاتتان كەيىن اۋىر باتارەيانىڭ بايلانىسىن جۇرگىزىپ جاتتىق. بەرليندى «كاتيۋشالار» اتقىلاي باستاعاندا، وتتى باتارەيالار پوزيسيالارىن بەلگىلەۋگە كىرىستى. اقىرى ءبىزدىڭ باتارەيا دا وت بەردى.
بەرلين ماڭى ىزى-شۋعا تولدى. اسپان كۇركىرەيدى. جەر سەلكىلدەپ تۇر. تانكىلەر العا ۇمتىلۋدا. موتوسيكلدى اسكەرلەر دە قوزعالدى. تىلداعىلار دا جولعا ىڭعايلانا باستادى.
— ماشينالارعا! — دەگەن ديۆيزيون كومانديرى مايور كاتونيننىڭ داۋسى شىقتى.
— ماشينالارعا! — دەپ قايتالادى باتارەيالاردىڭ كومانديرلەرى.
— ماشينالارعا! — ۆزۆود كومانديرىنىڭ كومانداسى ەستىلدى.
الدىمىزدا تەلتوۆ قالاسى، ودان سوڭ تەلتوۆ كانالى ارقىلى جۇرەتىن سوڭعى وتكەل بار ەدى.
مەن بۇرىن ۆەلوسيپەدكە وتىرىپ كورگەن ەمەسپىن. ۇيات بولسا دا، سولاي ەدى. مەنىڭ ءۇش جاسىمدا تۋعاندارىم ءۇش اياقتى ۆەلوسيپەد اپەرگەن، مەكتەپكە بارعانعا دەيىن سونىمەن اۋرە بولدىم. بولدى. ۆەلوسيپەد سپورتىمەن اينالىسۋىم وسىمەن بىتكەن. مەندە باسقا ۆەلوسيپەد بولىپ كورگەن ەمەس.
ءبىراق قۇدايعا شۇكىر، مەن قولداۋ تاپتىم.
— مەن سەنەن سۇرايىن دەپ ەدىم، — دەدى ساشا ادەتىنشە، — ۆەلوسيپەد تەبە الاسىڭ با؟
— جوق، ال سەن شە؟
— مەن دە تەبە المايمىن. ال شاڭعى بولسا...
و، شاڭعى بولسا، مەن دە سامعار ەدىم. نوگينسكىدە، سودان سوڭ گوروحوۆەسك لاگەرلەرىندە ءبىز شاڭعىنى كوپ تەپتىك. شاڭعىمەن ءجۇرۋ تەحنيكاسىن ۇيرەندىك، ءتىپتى، جۇگىرىپ تە كوردىك. توپوگرافيالىق جاتتىعۋ. ارقامىزعا تەودوليت جانە باسقا دا سولدات سايماندارىن ءىلىپ الاتىنبىز. قامقورلىققا العان كولحوزعا دا ءتىزىلىپ شاڭعىمەن باراتىنبىز.
ءقازىر شاڭعىنى ەسكە الۋ كۇلكىلى.
بۇگىن 25 ءساۋىر. تەلتوۆ قالاسىنان وتكەسىن تەز جەتۋ ءۇشىن بىزگە ۆەلوسيپەد كەرەك بولدى. ۆەلوسيپەدتەر بار بولاتىن. ءبىراق بىزدەن كىم تەبە الادى؟ نەمەسە، ساشا ايتقانداي، قىدىرا الادى؟ ساشا ەكەۋمىزدىڭ بىلمەيتىنىمىز انىق.
— ال، مەن تەبە الامىن، — دەدى ۆاديا. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كىنالى كەيىپپەن. — مەنىڭ سوعىسقا دەيىن... ماعان مامام ۆەلوسيپەد اپەرگەن ەدى... تەز ۇيرەنىپ كەتتىم.
كىشى لەيتەنانت زايكين ءبىزدى ۇمىتتەندىرىپ قويدى:
— تۇك ەمەس، وتىراسىڭدار دا، تەۋىپ جۇرە بەرەسىڭدەر.
— ءتۇۋ، بالالار، باسقا-باسقا، ال ۆەلوسيپەد تەبە الماۋ — ماسقارا! — دەپ ۆولوديا كۇلكى ەتتى.
— ءسىز بەكەر ازىلدەيسىز، پروتوپوپوۆ، — دەدى لەيتەنانت سوكولوۆ. — ماسەلەن، مەن دە بىلمەيمىن، ءبىراق ونىڭ كۇلكى ەتەتىن ەشتەڭەسى جوق. قاجەت بولدى ما — ۇيرەنەمىز.
بىزگە ۇيرەنۋ قاجەت. بەرلين كوشەلەرىندە تەودوليت جەلىسىن تارتۋىمىز كەرەك. جاياۋ اسكەرلەردىڭ الدىڭعى بولىمدەرى، جەڭىل ارتيللەريا ىلگەرى كەتتى. ۇرىس قالادا ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ارتيللەريا كورپۋسىنا ءدال كوورديناتتاردى انىقتاۋ قاجەت بولدى.
ۆەلوسيپەدكە سوكولوۆ وتىردى. تاياعىمدى ەبەدەيسىز ۇستاپ مەن دە وتىردىم. كەتتىك. كوشەلەردە باسقا بالالار دا كەلەدى. بىلەتىندەر دە، بىلمەيتىندەر دە تەۋىپ كەلەدى.
— قۋىپ جەت، — دەدى سوكولوۆ. — اناۋ بۇرىلىسقا العاشقى بەلگىنى قويامىز.
مەن بۇرىشقا ۆەشكانى قويۋ ءۇشىن ىلگەرى كەتتىم. سوكولوۆ توقتاپ قالدى.
تەودوليتشىلار مەنىڭ ۆەشكامدى ولشەپ، تاعى دا ءارى قاراي دەگەندەي...
مەن ۆەلوسيپەدكە تاعى قوندىم. كوشەنىڭ وڭ جاعىن الا ءجۇرىپ كەلەم. ەندى ارتىمداعى سوكولوۆتى كورە المادىم، ول بۇرىلىستا بولسا كەرەك، ءبىراق كەنەت ونىڭ داۋىسىن ەستىدىم:
— تەزىرەك، تەزىرەك قيمىلدا!
توبەمنەن وقتار زۋلاي باستادى. مەن دە شاتىرلار مەن ۇيلەردىڭ جوعارعى قاباتتارىنان اتقىلاعان نەمىس اۆتوماتشىلارىنان تاسالانعىم كەلىپ، پەدالعا باستىم.
بۇرىلىستا تىنىش ەكەن. مەن تاياعىمدى قويىپ اينالاما قارادىم. اتىپ جاتقان كوشە انىق كورىنەدى. كوشەمەن ءۇش ۆەلوسيپەدشى زىمىراپ كەلەدى: سوكولوۆ، تەودوليتتى العان ساشا جانە ۆاديا.
انە، ولار ءۇيدىڭ جانىندا كىدىرىپ، مەنى ولشەدى. سودان سوڭ تاعى ماعان قاراي ءجۇردى. مەن ىلگەرى زىمىراپ بارامىن. ارت جاعىمنان وق زۋلاپ جاتىر، جان-جاعىما قاراپ قويام. جوق! ءبىزدىڭ جىگىتتەر امان ءوتتى! مەنى ماقتانىش سەزىم بيلەپ كەلەدى. شايتان السىن، ۆەلوسيپەدكە وتىرعانىم وسى، ءبىراق جاقسى تەۋىپ كەلەمىن! مەن ۆەشكانى كوتەرىڭكىرەپ، ەرگە وڭتايلانىپ وتىردىم. ۆەلوسيپەد ءسال قيساڭداپ قويادى، ءبىراق مەن باسقارىپ كەلەمىن، ول دا مەنى تىڭداپ كەلەدى. وتە جاقسى!
تاعى دا ايالداما، تاعى، تاعى. مەنىڭ جانىمنان «كاتيۋشا» ديۆيزيونى ءوتتى. كوز ۇيرەنبەگەن ديۆيزيون، ويتكەنى كۇندە كورىپ جۇرگەن «ستۋدەبەككەرلەر» ەمەس، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ءۇش توننالىقتار. سىرتىندا جازۋ بار: «موسكۆانى قورعاۋشىلار». ياعني، بۇل «كاتيۋشالار» قاي جەردەن باستاعان! اسپاندا ءبىزدىڭ جۇگەرى-سامولەتتەر ىزىڭدايدى. كەنەت ولاردان، قار جاۋعانداي، ليستوۆكالار ۇشا باستادى. مەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ بىرەۋىن قاعىپ الدىم. نەمىسشە جازىلعان. فاميليالاردى اجىراتتىم: ستالين، چەرچيلل، ترۋمەن. شاماسى، نەمىستەرگە ۇندەۋ بولار.
ءبىز جۇمىس جۇرگىزگەن كوشەلەر ءبىر شاما تىنىش. ءبىراق الدىڭعى جاقتاردا ءورت جارقىلى كورىنەدى، شىنىلار قيراپ، ۇيلەردىڭ قابىرعاسى قۇلاعان دىبىستار ەستىلەدى. ول جاقتا ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر.
تاعى ءبىر سەكىرىپ ىلگەرى كەتتىك تە، تەودوليت ءجۇرىسىنىڭ سوڭعىسىن تارتىپ بىتىردىك. مەن ۆەشكانى ۇلكەن ءبىر زاۆود قاقپاسىنىڭ جانىنا قويدىم. زاۆود بوس. كەيبىر ۇيلەرى قيراعان، تۇرعىن ۇيلەردىڭ دە بىت-شىتى شىققان، كەسەكتەردى ءۇيىپ بۇلىنگەن ۇيلەردى قورشاپتى. ياعني، بۇل بىزگە دەيىن بولعان. ءبىزدىڭ نە وداقتاستار اۋە كۇشىنىڭ جۇمىسى.
مەن تاعى العا كەتتىم، تاعى دا...
ءبىر كەزدە سوكولوۆ قولىن بۇلعادى: بولدى، كەيىن قايت!
مەن قايتا ورالدىم. ءبىز ءبارىمىز قالانىڭ كورشى كۆارتالىنا ورنالاستىق. كارتادا بەلگىلەنگەن تەمىر جولدى ىزدەپ ءبىراز اۋرەلەنگەنمەن، تابا المادىق. سونان سوڭ ترامۆاي، تروللەيبۋس ستانسياسىنا قاراي جۇردىك.
— انا جەرگە، — دەدى سوكولوۆ ۇلكەن پاركتىڭ قورعانىن نۇسقاپ.
پاركتە جانە ەكى كوشەنىڭ قيىلىسىندا ءۇش پوستىعا ورىن تاپتىق.
كەلەسى، جيىرما التىنشى ءساۋىر كۇنى جۇمىسىمىزدى تاعى قايتالاپ شىقتىق. جيىرما جەتىسىندە، جيىرما سەگىزىندە جانە جيىرما توعىزىندا...
ەكىنشى مامىر — دەمالىس. دەمالىس كۇنى، الايدا قالا ءالى جانىپ جاتىر: بومبانىڭ جارىلىسى مەن ارتيللەريا وتىنان ۇيلەر دىرىلدەپ تۇر.
— قىدىرىپ قايتامىز با؟ — دەپ ۇسىنىس جاسادى ساشا. — تاماققا دەيىن. مۇمكىن، كوزاينەك...
ءبىز ساشانىڭ كوزاينەكسىز ازاپتانىپ جۇرگەنىن بىلەتىنبىز. كوتبۋستا ءبىز وعان كوزاينەك تاۋىپ ەدىك، ءبىراق اينەكتەرى ەكى ءتۇرلى ەكەن.
— ءبىر كوزى جامان ەمەس، ال ەكىنشىسى... — دەدى ساشا.
— تابامىز! — دەپ مەن ساشانى سەندىرىپ قويعام. — سودان سوڭ مىنالاردى دا قارايمىز...
مىنالار — گيتلەر مەن گەببەلس. ءار ءتۇرلى لاقاپ بار. گەببەلس سەمياسىمەن گازعا ۋلانىپ ءولىپتى. گيتلەر اتىلىپتى دەسەدى. جانە كەرىسىنشە دە ايتادى. بىرەۋ ولاردىڭ ولىگىن كورىپتى-مىس. مۇمكىن، شىن گيتلەر تايىپ تۇرعان بولار؟ ولاي دا، بۇلاي دا اڭگىمە كوپ...
ءبىز ۇشەۋمىز كەتتىك — ساشا، ۆاديا جانە مەن. ۆولوديا كەزەكتە. ءبىزدىڭ كەزەگىمىز كەشكە.
پاركتەردە شابدالى گۇلدەپ تۇر. گۇلزارلار جاپ-جاسىل. نيەتى ءتۇزۋ نەمىستەر ايەل-ەركەگى بىردەي سولدات اسحاناسىندا كەزەكتە تۇر. كاستريۋلدەر، كاستريۋلدەر، كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا — قۇتى، ءبارىنىڭ جەڭىندە اق ماتا بايلانعان. ءبىزدىڭ سولداتار قۇتىلار مەن كاستريۋلدەرگە كوجە، سورپانى كوڭىلدەنە قۇيىپ جاتىر. ۇيلەردىڭ توبەسىندە اق جالاۋلار، جايمالار، ءتىپتى، كورپە تىستارى مەن ورامالعا دەيىن جەلبىرەيدى. اينالا اپپاق. تىزە بۇگۋ. تىزە بۇكتى!
— سولدات مىرزالار! — دەپ شاقىردى جاسامىس ەركەك. — سىزدەرگە مەنىڭ كومەگىم قاجەت ەمەس پە؟
ءبىزدىڭ الدىمىزدا نەمىس دەۋگە — نەمىس ەمەس، ورىس دەيتىن ورىس ەمەس، جەڭىنە اق بايلاعان بىرەۋ تۇر. قۇتىسىن ارتىنا جاسىرىپ ۇستايدى.
— راقمەت، — دەدى ۆاديا، — ءبىز جاي...
— و، سىزدەر بىلەسىزدەر مە، ورىستاردىڭ بەرلينگە كەلگەنىنە مەن قانداي قۋاندىم! — دەدى الگى ەركەك. — مەن ءوزىم ودەسسادانمىن عوي. ءيا، ءيا، ودەسسادان. مەن شەتكە شىعاراتىن تەرى مامانىمىن، ورىس ساۋدا بولىمىندە ىستەگەم. مەن روسسيانى سونداي جاقسى كورەمىن جانە ساعىنامىن! ەندى وتانعا ورالۋعا مۇمكىندىك بولار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— «مۇمكىندىك بولار!» — دەپ مىرس ەتتى ساشا. كەنەت قىزۋلانىپ: — ال، ءسىز بىلەسىز بە... — ءبىراق باسىلىپ قالدى دا، بۇرىن بايقالمايتىن دورەكىلىكپەن: — شايتان السىنشى سونى! قايداعى وتان!
ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىققان ءتارىزدى.
ءبىز تەرەڭ ماعىنالى، جان تولقىتارلىق سوزدەردى ىرەتتى، ىرەتسىز ءجيى قولدانامىز، سوندىقتان ولاردىڭ ماعىناسى كەتىپ، جۇرەگىڭە ەمەس، قۇلاعىڭا عانا جەتەدى. بىرەۋلەر بۇعان بالا كەزدەن ۇيرەنىپ كەتەدى دە، قاسيەتتى سوزدەر ولاردى تولقىتپايدى. قاعازدان ورىلگەن گۇل نەمەسە ماقتادان جاسالعان قار سياقتى جانە وسىلاي عۇمىرىن وتكىزۋگە بولادى، سودان سوڭ جاسى كەلگەن شاقتا، مىنا بەرليندىك «مىرزا سەكىلدى» وتانعا ورالار مۇمكىندىك تۋدى دەسەدى.
الايدا سەنىڭ حالقىڭنىڭ، ەلىڭنىڭ باسىنا سىن تۇسكەندە، ماعىناسى كەتە باستاعان بۇل سوزدەر قايتا تىرىلەدى. ادامدار سول سوزدەرمەن ولىمگە قارسى اتتانادى. سول سوزدەرمەن سىننىڭ ءبارىن جەڭەدى. سول سوزدەرمەن جەڭىسكە قۋانىپ، ولگەندەردى جوقتايدى. سول سوزدەرمەن جاڭا تۋعان ءسابيدى الديلەيدى.
جانە سول سوزدەردى ءدال ءقازىر داۋىستاپ ايتۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى. ساشاعا دا، ۆادياعا دا، ماعان دا جانە ءبىز سەكىلدى تۋعان جەردەن مىڭداعان شاقىرىم جەردەگى بەرلينگە كەلگەن باسقالارعا دا ايتۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇل سوزدەر ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە، ال دالىرەك ايتساق، بۇل، ءتىپتى، ءسوز ەمەس. بۇل — وتاندى سەزىنۋ...
ستانسيا جانىندا ءبىزدىڭ سانيتارلار مەن دارىگەرلەر جۇمىس جاساپ جاتىر. جەردىڭ استىنان ادامداردىڭ — قارتتاردىڭ، ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ — دەنەلەرىن شىعارۋدا. قالانى الۋ كەزىندەگى ۇرىستا مەتروعا تىعىلعانداردى نەمىستەردىڭ وزدەرى سۋعا باتىرىپ جىبەرگەن.
— وزدەرىنىڭ ادامدارىن! بۇل قالاي! — دەپ ۆاديا تاڭداندى.
— سەن وسۆەنسيمدە جانە فرەيدلاند تۇبىندەگى لامسدورفتا بولعان جوقسىڭ، — دەپ جاۋاپ بەردى ساشا. — ال ءبىز بولعانبىز...
ۇيلەردىڭ قابىرعالارىندا نەمىس جازۋلارى قاعىلعان: «1918 ۆيرد زيح نيحت ۆيەدەرحولەن!»، «زيەگ ودەر زيبيريەن!»، «فيۋرەر! ۆير ۆەردەن دير بيس سۋم ەندە، تروي زاين!»1
بۇل سوزدەر ءۇي قابىرعالارىنا، شارباقتارعا مايلى سىرمەن جازىلعان، قاپەلىمدە جۋىپ كەتىرە المايسىڭ.
كەيبىرەۋىنىڭ ۇستىنەن بورمەن سىزىپ تاستاپتى. ولارمەن قاتار سولداتتىڭ قولىمەن اسىعىس جازىلعان ءبىزدىڭ سوزدەر دە تۇر: «ءبىز بەرليندەمىز!»، «ءبىتتى!»، «و دۇنيەدە دەنىڭ ساۋ بولسىن، فيۋرەر!»
— كوزاينەكتى قايتەمىز؟ — دەدى ساشا.
— ءيا، ءيا، كوزاينەك بار ەكەن عوي!
ءبىز دۇكەندەردىڭ سىنعان كورمەسىنە ۇڭىلدىك. بۇلاردا دا ءبىزدىڭ وپتيكا نەمەسە اپتەكا ءتارىزدى بىردەڭەلەر بار شىعار. ءبىر كوشە، ەكىنشى... ءبىراق بىزگە ەشتەڭە كەزدەسپەدى. تاعى دا سولدات اسحاناسىنا، سۋعا كەزەككە تۇرعاندار... تاعى دا گۇلزارلار. تاعى دا ءبىزدى ۇستاپ الىپ: «كاپۋت، گيتلەر كاپۋت! اللەس كاپۋت!» — دەگەن ادامدار.
— انا جاققا بارايىق، — دەدى ساشا. -مۇمكىن سول جەردە...
الدىمىزدا قاڭىراعان ۇلكەن كوشە. ۇيلەرى — بيىك، اقشىل-سۇر توبەلەرى كونۋس ءتارىزدى جابىلعان. كوپشىلىگى ءبۇتىن. قيراعان ۇيلەردىڭ اينالاسىنداعى شىنى، تاس قيىرشىقتار ۇقىپتى جينالىپ قويىلعان.
— مىناۋ اتاقتى ۋنتەر-دەن-ليندەن عوي! — دەپ ۆاديا كوشەدەگى جازۋدى كورگەندە داۋىستاپ جىبەردى.
ۋنتەر-دەن-ليندەن بولسا بولسىن! كوشە، شىنىندا، باس كوشە ءتارىزدى. مۇمكىن وسىندا بولار؟ ءبىرىنشى كۆارتال، ەكىنشى.
— مىنە، — دەپ بايقاپ قالدى ۆاديا. بىت-شىتى شىققان كورمەدە كوزاينەكتەر.
— تاڭدا!
ساشا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كيىپ قاراپ جاتىر. اقىرى بىرەۋىن تاپتى بىلەم:
— ءدال ەكەن.
— دۇرىستاپ قارادىڭ با؟
— قارادىم، شاپ-شاق. ءتىپتى قايتا تۋعانداي بولدىم.
— شىنىندا دا، بەرليندە بولىپ تۇرىپ، ەشتەڭە كورمەۋ اقىماقتىق قوي، — دەپ ساشا دا كوزاينەك كيگەسىن كوڭىلدەنىپ قالدى.
ءبىز رەيحستاگتى ءازىر كورگەنىمىز جوق. ءبىراق اتىس ءۇنى مەن ءورت تۇتىنىنەن سەزىپ كەلەمىز: الدىمىزدا ۇرىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. شاماسى، رەيحستاگ ماڭىندا بولسا كەرەك.
— ال، مەن، — دەدى ساشا، — ءبىزدىڭ بەرليندە جۇرگەنىمىزگە تاڭدانامىن! ءا؟ بالالار، قىزىق ەمەس پە؟
— تۇك تۇسىنبەيمىن، نەگە مىنا جەردە تۇك جوق، قاراڭدارشى، — دەپ ۆاديا ساقتانا سويلەدى.
— مۇمكىن، ىلگەرى بارماي-اق قويارمىز؟
ساشا ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي:
— قانداي جىلى، ا؟ شينەلدى تاستاپ كەتۋ كەرەك ەكەن...
شىنىندا دا جىلى. اسپان بۇلتسىز. تەك ءورت ءتۇتىنى عانا كۇن كوزىن جاسىرا بەرەدى. ءبىراق بۇل الدىڭعى جاقتا.
ال، ءبىزدىڭ توبەمىز — كوكپەڭبەك. كوك اسپان جەردەگى شالشىقتان، سىنعان شىنىلاردان، ءتىپتى، ساشانىڭ كوزاينەگىنەن دە كورىنىپ تۇر.
كەنەت كوزاينەك ۇشىپ كەتتى، ال ساشانىڭ ءوزى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سوقتى.
— ساشا! ساعان نە بولدى؟ ساشا!
ءبىز ونى ۇستاي بەرىپ ەدىك، ول جىلجىپ قۇلاپ بارادى.
— كوزاينەگىم... — دەپ سىبىرلايدى.
ءبىز نە بولعانىن جانە قالاي بولعانىن تۇسىنبەي قالدىق.
— بىردەڭە زۋ ەتكەندەي بولىپ ەدى، — دەپ ۆاديا ساشانىڭ شينەلىن اعىتايىن دەپ ەدى، ءبىراق ساشا كەۋدەسىن ۇستاپ بۇگىلە بەردى...
ول قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ، قايتالاي بەردى:
— كوزاينەك، كوزاينەك... شاپ-شاق... تاعى... مەن ەندى كەزەكشىلىككە قالاي؟.. تاعى كەزاينەكسىز بە؟
— ايتەۋىر تىنىستايتىن بولدىق! — دەدى ۆولوديا. ول، باسقا بالالار سياقتى، الگىدە عانا كەشكى تاماقتى ءىشىپ العان.
— ءبىراز قىدىرىپ قايتىڭدار، — دەدى كىشى لەيتەنانت زايكين.
— ماعان مىنا تىنىشتىق ۇنامايدى، — دەدى ۆزۆود كومانديرى سوكولوۆ.
مەن ءوزىمىز ماشينالاردىڭ جانىندا كۇزەتتە تۇرمىن. ۆاديا ماعان شتابتان تۋش اكەلىپ بەردى. بالالار تاقتاي تاۋىپتى.
— ءما، قاراڭعى تۇسپەي تۇرعاندا...
شىنىندا دا، قاراڭعى تۇسپەي تۇرعاندا. مەن فوتوۆزۆودى ماشيناسىنىڭ جانىندا تۇرىپ قارا تۋشپەن جازا باستادىم:
«بۇل جەردە ارتيللەريا بارلاۋشىسى، كومسورگ الەكساندر يۆانوۆيچ بارينوۆ جەرلەنگەن، 1925 جىلى تۋعان. 1945 جىلى 2 مامىردا بەرليندە قازا تاپتى».
سول كۇنى ءبىز ساشانى جەرلەدىك. سول ءتۇنى راديودان بەرىلگەن موسكۆا حابارىنان بەرليننىڭ تولىق جەڭىلگەنىن ەستىدىك.
— ال، ەگەر ءبىز نەكەگە بارساق شە، نەمەسە، الگى قالاي دەپ اتالاتىن ەدى؟ سوندا...
________________________
1 «1918 جىل قايتالانادى!» «جەڭىس نەمەسە ءسىبىر! «فيۋرەر! ءبىز ساعان ءومىرىمىزدىڭ سوڭىنا دەيىن ادالمىز!»
مەن شىنىمەن ايتىپ تۇرمىن. مەيلى سوعىس ءجۇرىپ جاتسىن، مەيلى ءبىز مايداندا جۇرەيىك. ءبىراق بۇل جەردە دە ءبىزدىڭ وكىمەت بار عوي. مەنىڭ ۇعىمىمدا وكىمەت — مايور كاتونين. ال، ناتاشا ءۇشىن...
— شىن ايتام. ءبىزدىڭ ديۆيزيا كومانديرىنە بارايىق! نەمەسە سەنىڭ پولكوۆنيگىڭە، فاميلياسى قالاي ەدى — شيبچەنكو ما؟
مەن ونى تىنىشتالدىرۋ ءۇشىن عانا نەمەسە «ال، ەندى نە بولادى؟ — دەگەنىنە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ايتىپ تۇرعانىم جوق. ول ماعان بۇل سۇراقتى ەكى رەت اۋەلى ليگنيستە، ەندى، مىنە، ريزادا قايتالادى. سوعىس ءبىتىپ كەلەدى. بەرلين ارتتا قالدى. ول تىزە بۇكتى، ياعني... قانشا كۇتۋگە بولادى؟ اڭگىمە، سىپسىڭداعان ءسوز، ءازىل-وسپاق دەگەندەر جەتتى ەندى.
قالا وداقتاستارعا تولى، ءبىراق ولار ەۆروپاعا كوپ كۇتكەن ەكىنشى مايدانمەن كەلگەندەر ەمەس. بۇلار نەمىس لاگەرلەرىنەن ءبىزدىڭ اسكەرلەر بوساتقاندار، ولار ۇستەرىنە فورما كيگەنمەن، ەشقانداي اسكەري قوسىلىستارعا كىرمەي، كۇتۋدە. ءبىزدىڭ كەزەكتى شابۋىلمەن ەلبانى الۋىمىزدى كۇتۋدە. ايتەۋىر ءوز ادامدارىنا جەتۋ ءۇشىن كۇتۋدە.
— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— مەن ەكەۋمىزدىڭ تاعى كەزدەسكەنىمىزگە قۋانىشتىمىن... سەنىڭ امان-ساۋ جۇرگەنىڭە... — ول كۇلىمسىرەدى. — ال سەن تاماشاسىڭ! ءبىزدىڭ نەكەمىز قيىلعان جوق پا؟.. — ول وزەنگە قارادى؛ — قاراشى، قانداي ادەمى!
ەلبانىڭ ۇستىندەگى الىپ كوپىردەن اسكەرلەر مەن تەحنيكا ءوتىپ جاتىر. ءبىز وزەننىڭ ارعى بەتىندەمىز. ءبىز بەرليننەن وسى جەرگە بىردەن كەلدىك. ونى وسىندا دا كەزدەستىرگەنىم جاقسى بولدى. ناتاشانى بەرليندە كەزدەستىرە المادىم دا عوي!
— «ۆيلگەلمينا». — ناتاشا ءوزى جۇرەتىن بارجالاردىڭ بىرىندەگى جازۋدى وقىدى. ولار كوپ ەدى، ءبارى دە بايلاۋلى تۇر: «ۆيلگەلمينا»، «ليۋبەك»، «درەزدەن»، «ۆالكيريا»، «روستوك»، «باربارا». — ال قالا قانداي... — دەپ قويدى سودان سوڭ.
ءيا، ريزا قالاسى جامان ەمەس، ءبىراق ناتاشا ءقازىر ول تۋرالى ويلانىپ تۇرعان جوق.
موسكۆادا ءبارى قاراپايىم جانە كۇلكىلى ەدى — وندا قاراپايىم، ءجاي نارسە بولىپ كورىنبەيتىن. وعان تەلەفون سوعۋ دا، پيونەرلەر ءۇيىنىڭ جانىندا ونى توسىپ تۇرۋ دا نەمەسە پياتنيسكايا كوشەسىنە بارۋ، پەتروۆكاداعى حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىندا جولىعۋ — ءبارى ءجاي بولمايتىن. ال، بۇگىنگى كۇنمەن سالىستىرعاندا، سونىڭ ءبارى تۇك ەمەس ەكەن-اۋ. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى اپتالاپ كورمەيمىز، قانداي كۇيدە جۇرگەنىمىزدى بىلمەيمىز... مىنە، ول: «سەنىڭ امان-ساۋ جۇرگەنىڭە...» — دەيدى. «ءتىرى جۇرگەنىڭە»، — دەگىسى كەلگەن بولار. ال، مەن شە؟ مەن وعان قاراپ تۇرىپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەيمىن، ءتىپتى، وزىمە دە. ءبىز ەكەۋمىز، وسى ريزاداعى ەڭ جاقىن ادامدار شىعارمىز.
— سەندەردە ءقازىر قالاي؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جامان ەمەس، تاۋلىگىنە ون رەت جينالىپ، ون رەت قايتا جايعاسامىز، — دەدىم. — تەك ساشا مەن شۇكىربەك...
مەن وعان ەكەۋى تۋرالى دا ايتقام. ول ءبارىن بىلەدى. سونىما ءوزىم وكىندىم: نەمەنەگە تاعى ايتتىم؟ مەن ساشا مەن شۇكىربەكتى، ول گەنناديي ۆاسيليەۆيچتى ويلاپ تۇر... نەگە ايتتىم، نەگە؟
— سەن نەمىستەردىڭ جاڭا قارۋى جايلى ەستىگەن جوقسىڭ با؟ — دەدى ول.
قۇدايعا شۇكىر، ول باسقا تۋرالى ايتىپ، مەنى قۇتقاردى.
— قانداي قارۋ؟
— بومبا دەي مە... قالاي اتالاتىن ەدى، ۋراننىڭ قۋاتىمەن بە...
ول ءبىز تالاي ەستىگەن نارسە جايلى ايتىپ تۇر. انادا، ودەردىڭ الدىندا، ودان كەيىن دە ەستىگەنبىز. ءبىراق جۇرت نە دەمەيدى؟ ول كەزدە قانشا سىپسىڭ ءسوز بولمادى؟
— ەستىگەم. ءيا؟
— ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەنى. اتوم بومباسى. گيتلەر جاقىندا: «سوعىستىڭ سوڭعى ءتورت كۇنى ءۇشىن قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرگەي مەنى»، — دەپتى عوي.
— ءيا، ءيا، — دەدىم. شىنىندا بۇل تۋرالى دا ەستىگەم.
— مىنە، سول اتوم بومبانى ايتقانى كورىنەدى. ال، امەريكاندىقتار ۇرلاپ الىپتى، بومبانى جانە ونى جاساعانداردى!
— ەندى ولار نەمىس بومباسىن نەمىستەردىڭ وزدەرىنە قارسى قولدانادى عوي! عاجاپ!
مەنى داۋىستاپ شاقىردى.
كىشى لەيتەنانت زايكين ناتاشادان كەشىرىم سۋرادى :
— كەشىرىڭىز، ارىپتەس كىشى لەيتەنانت!
— ديۆيزيوندى تۇرعىزىپ جاتىر. ديۆيزيا كومانديرى بۇيىردى. كورپۋستان دا بولادى. — زايكين جۇمباقتاپ ايتتى.
ون بەس مينۋتتان كەيىن ءبىز الاڭدا تۇردىق. كورپۋس كومانديرى فاميليالاردى اتاپ جاتىر:
— مايور كاتونين.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— كاپيتان سبيتنيەۆ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— كاپيتان ۆيكۋلوۆ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— اعا لەيتەنانت فەدوروۆ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— قاتارداعى احمەتالييەۆ.
— ەرلىكپەن قازا تاپتى!
— قاتارداعى سەيتلين.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— ەفرەيتور پروتوپوپوۆ.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن!
— قاتارداعى بارينوۆ.
— ەرلىكپەن قازا تاپتى!
— سەرجانت كوچەماسوۆ.
— ەرلىكپەن قازا تاپتى!
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەمىن! — ەرلىكپەن قازا تاپتى! — دەگەن ەكى سويلەم الاڭدى جاڭعىرىقتىردى.
بۇلاردىڭ اراسىندا تاعى دا ءبىر فاميليا — لەيتەنانت سوكولوۆتىڭ فاميلياسى بولمادى.
ول ساپتا بىزبەن قاتار تۇردى، كومانديردىڭ سوزىنەن كەيىن ول دا ءبىز سەكىلدى «ۋرا!» دەپ ايقاي سالدى. «تاراڭدار!» دەگەن كوماندا سوڭىنان ول بىزدەردى قۇتتىقتادى...
ال ءبىز... ءبىز كوزىمىزدى تايدىرىپ اكەتۋگە تىرىستىق...
— سەن قالاي ويلايسىڭ، ءبىز ەرتەڭ دە وسى جەردە بولامىز با؟
— كىم ءبىلسىن ونى. نەمەنە؟ بىردەڭە بولىپ قالدى ما؟
— جوق. پالەندەي ەشتەڭە ەمەس. مامىر، ۇيگە ءبىر نارسەلەر سالىپ جىبەرەتىن ۋاقىت بولدى. ءقازىر كەزەككە بارام... ەرتەڭ تاڭەرتەڭ سالىپ جىبەرسەم بە دەپ ەدىم... ۆولوديانىڭ كوزى دە، «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالى دا جارقىلداپ تۇر.
— قارتتاردى بەرلينمەن قۋانتاتىن كەز بولدى. سودان سوڭ، سەن قالاي ويلايسىڭ، مەن ساشانىڭ اتاعىنان دا سالىپ جىبەرسەم دەپ ەدىم؟ ونىڭ «قارا قاعازى» جەتكەنشە، مەنىڭ اكە-شەشەم زاتتاردى الىپ تا ۇلگەرەدى. وعان ەندى ءبارى ءبىر عوي.
— ءوزىڭ وڭباعان، يت ەكەنسىڭ! — دەدىم. شىداي المادىم. — دۇنيەقوڭىز!
— ماشيناعا وتىرىڭدار! — دەگەن كوماندا ەستىلدى.
— ماشيناعا وتىرىڭدار! — دەپ قايتالادى زايكين. كوشەگە سوكولوۆ جۇگىرىپ شىقتى:
— تەز جينالىڭدار! تەز! جينالىڭدار!
ءبىز ەلبانىڭ ارعى جاعىنا وتەمىز دەپ ويلادىق. راسىندا دا، جاعالاۋعا شىقتىق، ءبىراق كوپىردىڭ قاسىندا تۇسىنىكسىز بىردەڭە بولىپ جاتىر: ءبىزدىڭ اسكەرلەر قايتا ريزاعا قاراي كەلەدى. نەگە؟ الدىڭعى جاقتا شابۋىل باستاۋعا ءتيىس ەدىك قوي. وندا ءبارى ءازىر بولاتىن: ءبىز ءۇش تاۋلىك بويى ازىرلەپ قويعان قورعانىس تىزبەگى بار.
بۇرىنعى تاجىريبەلەر بويىنشا، مۇنداي تىزبەكتەر تەك ۇلكەن شابۋىلدىڭ الدىندا جۇرگىزىلەدى. نە بولىپ قالدى ەندى؟
زايكين دە، سوكولوۆ تا ەشتەڭە بىلمەيدى.
— وداقتاستار، — دەپ قاباعىن ءتۇيدى كاتونين ءبىر ايالدامادا.
ەندى ءبىز ەلبا جاعالاۋىمەن سولعا قاراي كەلەمىز. ريزا ارتتا قالدى. اينالا ادەمى، ءبىراق، قايدا توقتايتىنىڭ بەلگىسىز بولسا، سۇلۋلىق تا قابىلدانبايدى ەكەن. تىك، قۇلاما جارلى جاعالاۋلار. قاراعاي. قۇمدى توبەشىكتەر. ادەمى! دەگەنمەن...
— نەمەنە — وداقتاستار؟
— نە، نە! — دەپ كەيىدى زايكين. — ورىن بەرىپ جاتىرمىز.
— ال ءبىزدىڭ شابۋىل شە؟
— بارلاۋدى ۇرىسپەن جۇرگىزدىك. ءبارىن دايىندادىق. نەمىستەر قاشا باستادى. ال بىزگە بۇيرىق بەرىلدى: ەلباعا امەريكاندىقتاردى جىبەرۋ كەرەك. مىنە...
بىرەۋ تاڭداندى. بىرەۋ ەستىمەي قالدى. بىرەۋ قالعىپ وتىردى. بىرەۋ بوقتاپ جىبەردى.
— اڭگىمەنى قويالىق! جاندى جارالاي بەرىپ قايتەمىز! — دەدى شىداي الماعان سوكولوۆ جانىندا قالعىپ وتىرعان ۆولوديانى وياتىپ:
— He؟ — اناۋ اتىپ تۇرىپ، مىلتىعىنا جارماسا باستادى.
— دەمال، دەمال، — دەدى سوكولوۆ جايىمەن. — ەشتەڭە ەمەس.
جاڭبىر جاۋىپ تۇر. تۇمان. تاۋلار كورىنبەيدى، ءبىراق ولار بىزگە قاشىق ەمەس. تاۋلار، قىراتتار، جازداعى سەكىلدى بيىك شوپتەر. سۋ ءوتىپ، ءشوپ اراسىنداعى ءبىز ابدەن مالمانداي بولدىق.
— مۇندايدا قانداي جۇمىس بولادى!
جىگىتتەر بوقتاپ ءجۇر. وفيسەرلەر دە اشۋلى. الدىمىزدا مەيسەن. وندا فولكسشتۋرمشىلار وتىر.
— مەيسەن دەگەن نە؟ — دەپ قىزاراقتايدى ۆاديا. — بەرليندى الدىق — ەندى كەنەتتەن؟..
ونىڭ ءسوزىن سوكولوۆ ەستىپ قالدى:
— كۇڭكىلدەمەۋ كەرەك! ونسىز دا سىز ءوتىپ بارادى. ال، مەيسەن دەگەن، بىلگىڭىز كەلسە، قالا، ۇلكەن قالا.
ءبىز جاياۋ اسكەردىڭ جۇمىسىن اتقارىپ ءجۇرمىز. ءبىز عانا ەمەس، قاتارىمىزداعى ارتيللەرياشىلار، ءوز بولىمدەرىنە جەتە الماي قالعان، جيىرما جەتىنشى جىلعى جاڭا كەلگەن ساپەرلار. جولدىڭ ەزۋىندەگى ىلعالدى ءشوپتىڭ ۇستىمەن الدىمىزداعى بىرەن-ساران اتىلعان وققا قارسى ەڭبەكتەپ كەلەمىز.
ءجۇز مەتر. فاۋستپاترونداردىڭ اتىسى مەن جارىلىستارى تولاستامادى.
— اتپاڭدار! اتپاڭدار دەگەن بۇيرىق بولدى! — دەدى سوكولوۆ. وعان، شاماسى، سالقىن تيسە كەرەك، ءبىز ونىڭ داۋىسىن ارەڭ تانىدىق.
ءبىزدىڭ ەشقايسىسىمىز اتقانىمىز جوق. قاراڭعىدا سالقىن ءارى بىلقىلداعان بىردەڭەنى باسىپ كەتتىم، بۇرىلىپ ەڭبەكتەي بەرگەندە عانا ءتۇسىندىم.
— فريس، شارۋاسى بىتكەن، — دەپ جانىمدا ەڭبەكتەپ كەلە جاتقان ۆولوديا تۇكىرىپ جىبەردى.
الدىمىزدان قالا كورىندى. ۇيلەردىڭ توبەسى، جارىلىستىڭ ساۋلەسىمەن جىلتىراعان اسفالت جولدار، كەيبىر تەرەزەلەردە عانا ءالسىز وتتار. اعاش جاپىراقتارىنىڭ سىبدىرى ەستىلەدى، تاعى دا جارقىل — ءبىر، ەكى، ءۇش. جوعارىدان، قالا بەتتەن اتىپ جاتىر. ءبىزدى اتىپ جاتىر.
ۆاديا مۇرنى پىسىلداپ، ارەڭ دەمالىپ كەلەدى.
— بەرليندى العاننان كەيىن مۇنداي جەردە ءولۋ دە اقىماقتىق شىعار، ءا؟ — دەدى ول ءبىز ۆزۆود كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن ءبىر تاسادا ءسال ايالداعانىمىزدا. — ال، مەن مەدال العانىمدى ماماما جازىپ تا ۇلگەرگەنىم جوق ەدى.
— قايداعىنى ايتاسىڭ!
ۆاديا ۇندەمەدى، ءبىراق مەن ءبىلدىم، ول: «ال، ساشا شە؟» — دەپ ويلاپ وتىر.
ءبىزدىڭ ارت جاعىمىزداعى جولدىڭ بويىنان ات تۇياعىنىڭ دىبىسى مەن اربا دوڭگەلەگىنىڭ سالدىرى ەستىلدى.
— ەندى ءبارى دە دۇرىس بولادى، — دەپ ۆزۆود كومانديرى كوڭىلدەنىپ كەتتى.
— ول نە، جولداس لەيتەنانت؟ — دەدى ۆاديا.
— ءقازىر ءبىزدىڭ باتارەيالار ۇرادى، سودان سوڭ اۆتومات باستالادى! — دەدى سوكولوۆ.
سونىڭ اراسىندا باتارەيا اتقىلاي باستادى. ارتيللەريالىق ازىرلىگىمىزگە قاراعاندا ءالسىز اتىس. ازىرلىكتىڭ تالايىن كورگەن ءبىز ءۇشىن بۇل ءالسىز سوققى. جەڭىل ءتورت زەڭبىرەك جاڭعاق شاققانداي ءبىزدىڭ توبەمىزدەن قالاعا سنارياد جىبەرىپ جاتىر. الايدا مەيسەن تەز تىنىشتالدى. تۇماندى اۋادا الدەنە اعاراڭداعانداي بولدى. تەرەزەلەردە، شىركەۋ قوڭىراۋلارىندا اق جالاۋلار كورىندى.
— ەندى العا!
ءبىز اتىپ تۇرىپ، قالاعا بەت الدىق.
— ۋ-ر-را!
الايدا قالا كوشەلەرىنە وتكەن سايىن، ءبىزدىڭ ۋرالاعانىمىزدىڭ ەرتەرەك ەكەنىن تۇسىندىك. قالا ءۇنسىز، تەك قولدارىنا اق شۇبەرەك ۇستاعان جالعىز-جارىم تۇرعىندار عانا: «كاپۋت! اللەس كاپۋت! كاپۋت!» — دەپ قايتالاي بەرەدى.
كەنەت ورتالىق الاڭعا تەرەزەلەردەن اۆتومات وعى توپەي جونەلدى.
— سولاي قاراي! — دەپ ايقايلادى بىزبەن قاتارلاسا بەرگەن كىشى لەيتەنانت زايكين ۆاديا ەكەۋمىزگە. — تەز، ەكىنشى قاتارعا!
ول العا ءتۇسىپ، جۇگىرىپ ۇيگە كىردى. ءبىز — سوڭىندامىز.
ەكىنشى قاباتتاعى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ قالعان زايكين بىزگە بۇيرىق بەردى:
— تەز جوعارىعا! ۇشىنشىگە! مەن ءوزىم!
ءۇشىنشى قاباتتاعى ءۇيدىڭ ەسىگى جارتىلاي اشىق تۇر. ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان ساتىر-سۇتىر دىبىس، اۆتومات ءۇنى ەستىلەدى.
— جاي! — مەن ۆاديانى توقتاتتىم. — پىسىلداما! ۆاديا ىرس-ىرس ەتىپ، پاراۆوزشا دەم الادى.
— پىسىلداپ تۇرعانىم جوق... ءبىراق...
— ۇندەمە!
قاراڭعى بولمەدە اتىپ جاتىر. اتىستىڭ اراسىندا ايەلدىڭ شىڭعىرعان داۋىسى شىعادى: «چتو-تو!» دەي مە، «وتتو! وتتو!» دەي مە — مەن ۇعا المادىم. سونىڭ اراسىندا باسقىشتىڭ تىرسىلى ەستىلدى. زايكين جۇگىرىپ كەلەدى.
— قانە! — مەن ايقايلاپ جىبەرىپ، ۆاديانى جەڭىنەن تارتىپ قالدىم دا، ەسىكتى اياعىممەن تەۋىپ جىبەردىم. ءۇيدىڭ ءىشى كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز. مەنىڭ اۆتوماتىم جۇمساق بىردەڭەگە تىرەلدى، ۆاديا مەنىڭ سول جاعىمداعى اشىق ەسىك جاقتى اتىپ قالعاندا، ايەلدىڭ شىڭعىرعان داۋسى تاعى شىقتى.
— وت-تو! ماين گوتت، وت-تو! — دەپ ايقاي سالدى. تولىق دەنەلى، كەۋدەلى ايەل سۇيدەدى دە، اشىق تەرەزەدەن ءىشى جارىقتاۋ كورىنگەن كەلەسى بولمەگە جۇگىردى.
— مەن ونى ءولتىردىم... ءولتىردىم بىلەم، — دەدى ۆاديا، كىنالى ادامداي مىڭگىرلەپ ەدەننەن تۇرىپ جاتىر.
تەرەزەنىڭ الدىندا پيجاما كيگەن نەمىس سۇلاپ جاتىر، جانىندا اۆتومات، ەدەندە، تەرەزە الدىندا شاشىلىپ جاتقان اۆتومات وقتارى.
قولىندا فونارى، ەكىنشى قولىنا پيستولەت ۇستاعان كۇيى زايكين جۇگىرىپ كىردى.
— نە؟ نە بولدى؟ — ول ايقاي سالعان ايەلدى قاعىپ جىبەرىپ، فوناردىڭ جارىعىن ولىكتىڭ بەتىنە ءتۇسىردى. اق شاشتى شال ەكەن، سودان سوڭ بىزگە قارادى.
— مەن ءولتىردىم، — دەپ قايتالادى ۆاديا. — ءوزى اتتى، جولداس كىشى لەيتەنانت! تۇسىنەسىز بە؟..
— توقتاي تۇر! — دەپ ءسوزىن بولگەن زايكين باقىرىپ جىلاعان ايەلگە ايقاي سالدى: — كەتىڭىزشى ءسىز!
ايەل قورقىپ، ءۇنسىز جىلاعان كۇيى، بۇرىشقا تىعىلدى.
باتالون كومانديرى ولىكتى اۋدارىپ، سودان سوڭ ءۇيدىڭ ىشىنە جارىق ءتۇسىردى، بىردەڭە تاپقان سەكىلدى بولدى دا، شالدىڭ دەنەسىنە قايتا جاقىندادى:
— قاراڭدار، گەنەرال عوي. سۋرەتتەردە گەنەرال كيىمىمەن وتىر، ءوزى دە ۇقسايدى. مۇنى ءتىرى الۋ كەرەك ەدى، بالالار، ءتىرى.
ۆاديا اقتالىپ جاتىر.
— ول ءوزى اتتى عوي، جولداس كىشى لەيتەنانت! جانە قاراڭعى. گەنەرال ەكەنىن قايدان تانيسىڭ. ءوزى پيجاما كيگەن...
— شەت ەل دەگەن، مىنە، وسى، بالالار! ەگەر شەت ەل دەگەن بار بولسا، ول — وسى جەردە!
ارينە، ۆولوديانىكى دۇرىس. ءقازىر مەن ونىڭ ءوزى تۇگىلى، داۋسىن ەستىگىم كەلمەسە دە، ايتىپ وتىرعانى راس. گارتا، گارتا دەگەن كۋرورت. عاجايىپ جەر.
بىرىنشىدەن، بۇل — تىنىش تۇرعان تابيعات. ەكىنشىدەن، مۇندا ۇيلەر ەمەس، قامالدار. ۇشىنشىدەن، بۇل جەردەن ءبىز ەمەس، كەرەمەت دەگەن تاريحشىنىڭ ءوزى دە سوعىس ءىزىن تابا المايدى. تورتىنشىدەن...
جالپى العاندا، تورتىنشىدەن دەپ ايتۋدىڭ قاجەتى نە، ءبىزدىڭ بۇل جەرگە كەلۋىمىز ءتۇس سياقتى، ويلاماعان جەردەن بولدى. «درەزدەن ون سەگىز شاقىرىم»، «اتاقتى درەزدەن گالەرەياسى» دەگەن سوزدەر ۆاديانى ودان سايىن تاڭداندىرادى:
— سوعىس! درەزدەن گالەرەياسى! مىناۋ گارتا! ەرتەگى!
وتكەندەگى گەنەرال تاريحىنان كەيىن ۆاديانىڭ ەسى كەتىپ قالعان. گەنەرال اتاقتى بىرەۋ ەمەس، تەمىرجولشى، وتستاۆكاداعى گەنەرال بولسا دا، جۇرت ۆاديانى ءقۇتتىقتاپ، ازىلدەپ ءجۇردى. ال، ۆاديا ءبارىن شىن كورىپ قابىلداپ، وزىنشە ماقتانىش سەزىممەن جۇرگەن.
— ۇيگە كىرگەن بويدا، مەن بىردەن سەزە قويدىم، — دەپ قويادى ۆاديا جۇرتقا. — قاراپايىم تۇرعىننىڭ اۆتوماتى بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلادىم... جانە ايەلى دە ايقاي سالىپ... مەن دە بولمەگە ەندىم... اتقالى جاتىر... ءوزى كەۋدىرەگەن شال ەكەن. مەن مىلتىعىمدى الىپ جىبەرىپ، تارتتىم عوي... قاراڭعى، ءبىراق تيگىزدىم ايتەۋىر. كىشى لەيتەنانت زايكين كەۋدەسىنە ءدال ءتيىپ جاۋىرىنىنان ءوتىپتى دەيدى. سودان سوڭ كىشى لەيتەنانت جارىق ءتۇسىرىپ، گەنەرال دەدى...
گارتانىڭ سۇلۋلىعى ءوز الدىنا، ءبىراق ءقازىر جۇرتتىڭ ۇيقىسى كەلىپ وتىر. دەگەنمەن كىم دە بولسا، بىرەۋ كەزەكتەگى كۇزەتكە تۇرۋى كەرەك قوي.
ءبىز كەزەكپەن باقىلاۋعا تۇرامىز. ۆاديا شتاب ديۆيزيونىنىڭ جانىندا، مەن كانالداردىڭ اينالاسىندا. اينالا تاۋلار، ماشينالاردىڭ جارىعىمەن ساۋلەلەنگەن اسفالت جولدار، ال اسپاندا جۇلدىزدار مەن ءوزىنىڭ سالقىن ساۋلەسىن شاشىپ ءبىزدىڭ بارىمىزدەن بيىك تۇرعان اي.
— قايىرلى ءتۇن، جولداس كىشى لەيتەنانت!
— Cay بول!
— قايىرلى ءتۇن بولسىن، جولداس لەيتەنانت!
— جارايدى. قاراپ قوي. ورنىڭا كىم كەلەدى؟ ايتتىم.
— سەن نەگە اقساپ ءجۇرسىڭ؟
مەن راسىندا دا ءبىر ايدان بەرى سىلتىپ ءجۇرمىن. اياعىم شانشىدى، ءبىراق مەن ونى ەلەگىم كەلمەيدى. مۇمكىن، پولشاداعى جاراقاتتىڭ سالدارى شىعار؟ وق پا ەكەن؟
— اقسامايمىن...
— جارايدى، cay بول!
مەن ناتاشا تۋرالى ويلاپ تۇرمىن. كورگىم كەلىپ، بىرگە بولعىم كەلىپ كەتتى...
مەن ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن — قايدا ەكەن؟ ريزادا ما؟ وندا، تەگى، ءبىزدىڭ وداقتاستار كەلگەن بولار...
ءبىراق اناداعى ەكەۋمىز كورگەندەر ەمەس، باسقالار. دەگەنمەن ءبىزدىڭ شىن مانىندەگى وداقتاستارىمىز كەلگەن شىعار. ال، ەندى كەلەتىندەردى الدىمەن بايقاپ الۋ كەرەك. بۇرىنعىلار بىزدىكى بولاتىن، ويتكەنى ولار دا سوعىس ءدامىن تاتتى جانە ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالدى. باسقالار — بۇل ەكىنشى مايدان، ال، ول تۋرالى ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەردىڭ كوبەيۋىنە قاراعاندا، ونشا بولماس.
الايدا، تۇسىنىكسىز ءبىر ءجاي — «ولار» تۋرالى ويلاپ وتىراسىڭ دا، ءوزىڭدى ىلعي ءبىر ويدان ارىلتا المايسىڭ: «ال نەگە بۇلاي؟ اسكەري تۇتقىنداردىڭ لاگەرلەرىنەن، كونسلاگەرلەردەن بوساتىلعان ولار عوي ادام بەينەلەرىن ساقتاپ قالدى. ال، باسقالار، بىزدەردىكى شە؟ وسۆەنسيمدە؟ وندا عانا ەمەس. فريدلياند تۇبىندە، لامسدورفتا جانە باسقا دا جەرلەردە؟ ولار — ءبىز ريزادا كوردىك قوي — اسكەري فورمانى الىپ، ءوز ادامدارىنىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىر، ال بىزدەردىكى، ءوزىمىزدىڭ ادامدارىمىز، تاقتايدىڭ ۇستىندە جاتىر، ادام سيقى جوق ولاردى ءبىز جارىققا شىعاردىق. ازاتتىق قۋانىشىنان ءبىرقاتارى ءولىپ جاتىر. بارلىق ازاپتىڭ بىتكەنىن كورىپ ءولىپ جاتىر...
سۇيتكەنشە بولماي، اتىس باستالىپ كەتتى. اۆتوماتتان، پيستولەتتەن اتىپ جاتىر. كوك جۇزىندە ءتۇرلى ءتۇستى راكەتا ساۋلەلەرى — قىزىل، سارى، جاسىل. ءارقايسىسىنىڭ اسكەري ءمانى بار، ءبىراق ولار نەگە سونشالىق كوپ؟
ءبىزدىڭ اسكەرلەر دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ، نە بولدى دەپ سۇرادى. مەن نە بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. سولداتتار، وفيسەرلەر، كيىنگەن، شالا كيىنگەن. ءىش كيىمشەڭ. ءبىراق ءبارىنىڭ قولىندا قارۋلارى بار.
ال، گارتا اينالا بۇرقانىپ جاتىر. جانە اتىپ قانا جاتقان جوق، نەشە ءتۇرلى داۋىسپەن ايقاي سالىپ جاتىر:
— كاپيتۋلياسيا! كاپيتۋلياسيا!
— جولداس لەيتەنانت! شىن با ەكەن؟ — دەپ ايقايلادىم جانىما كەلگەن سوكولوۆقا.
— ءيا، ءيا... — دەدى ول. — بىتكەن بولار تەگى... ءبىتتى!
اتىس، ايقاي-شۋ، راكەتالار — ءبارى ارالاسىپ، ادام ۇعىپ بولمايتىن تۇتاس ءبىر دىبىسقا اينالدى.
— سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟ — ۆولوديا باس سالىپ مەنى قۇشاقتادى.
— جەڭىس، بالالار، جەڭىس! ۆاديا جۇگىرىپ كەلدى.
— شىنىمەن بە؟ بۇل دەگەن... سەنى ءالى اۋىستىرعان جوق پا؟
مىنا ساپىرىلىستا مەنى اۋىستىرۋدى ۇمىتىپ كەتكەن بولۋلارى كەرەك. ۆاديا بوساپتى، مەن ءالى تۇرمىن.
ءبىر جەرلەردە سىرناي، بايان، اككوردەون ءۇنى ەستىلەدى. ەگدە سولداتتار جىلاپ ءجۇر:
— بۇعان دا جەتتىك-اۋ! — دەپ قويادى. وفيسەرلەر سولداتتارمەن، سولداتتار وفيسەرلەرمەن ساپىرىلىسىپ ءجۇر. باستىق كىم، باعىنىشتى كىم — ءبىلىپ بولمايدى.
الدەقايدان ۇرمەلى اسپاپتار وركەسترى ويناپ جاتىر. تانىس اۋەنگە جامىراي قوسىلعان داۋىستار ەستىلەدى:
بەلورۋسسيا تۋعان جەر.
ۋكراينا التىنىم!
ءبىز قورعايمىز قۇرىش نايزا ۇشىمەن
باقىتىڭنىڭ ءار كۇنىن!..
وركەستر ءبىر توپ سولداتپەن كوشە بويلاپ كەلەدى. مىنە، جاقىنداپ قالدى. وركەستر — ءۇش سولدات ەكەن: ەكى ترۋبا مەن ءبىر بارابان. كوشەدە قوسىلىپ جاتقان سولداتتار عانا سانىن كوبەيتىپ كەلەدى.
ەندى تەك مۋزىكا وينادى، مەن دە وز-وزىمنەن كۇبىرلەپ قويام:
ءبىز قورعايمىز قۇرىش نايزا ۇشىمەن
باقىتىڭنىڭ ءار كۇنىن!..
مىنە، عاجاپ، گوروحوۆەسكىدە ابدەن مەزى ەتىپ بولعان ءان ءقازىر باسقاشا ەستىلگەندەي. ايقاي-شۋدىڭ اراسىنان بىرەۋ مەنىڭ فاميليامدى اتادى.
مەن اۆتوماتىمدى جوعارى كوتەرىپ:
— مەن مۇندامىن! — دەدىم.
— قارا، اناۋ كىم!
ۆولوديا كەلدى. ونىڭ سوڭىنان — اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ پەن ماكاكا.
— ءبىز، پەتروۆ ەكەۋمىز، كەشىگىپ قالدىق بىلەم... ال، قۇتتىقتايمىن! — دەپ بۋنكوۆ مەنى قۇشاقتاپ ءۇش رەت ءسۇيدى. — لەيتەنانت قايدا؟ سوكولوۆ؟
— ءقازىر عانا وسى جەردە بولىپ ەدى...
— سەن بار! مەن تۇرايىن، — دەدى ۆولوديا. — ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءبىز، بۋنكوۆ، ماكاكا ۇشەۋمىز، سولداتتاردىڭ اراسىمەن ازەر وتتىك.
— ءبىز سەندەرگە ەكى تاۋلىك بويى جەتە الماي كەلەمىز، — دەپ سىبىرلادى ماكاكا.
— مەن ونى ىزدەيىن. مۇمكىن، وسى ماڭدا بولار، — دەدىم مەن ءبىزدىڭ ۆزۆود ورنالاسقان ۇيگە جاقىنداعانىمىزدا. — كۇتە تۇرىڭىزدار...
جۇگىرىپ ۇيگە كىردىم. بولمەلەردە جان جوق، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى. ارينە، ءقازىر جۇرتتىڭ ءبارى كوشەدە. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدىم. سوكولوۆ، زايكين، باتارەيا ستارشيناسى سوندا ورنالاسقان-دى. زايكيننىڭ بولمەسى بوس. كەلەسى بولمەدە...
ەسىكتى اشىپ قالعانىمدا، لەيتەنانت سوكولوۆتى كوردىم. ول توسەكتە كوزىن اشىپ جاتىر ەكەن.
— جولداس لەي...
سوكولوۆ ءولىپ جاتىر. توسەكتىڭ قاسىندا پيستولەتى جەرگە ءتۇسىپ كەتىپتى.
مەن مۇنى كۇتپەپ ەدىم.
— جولداس اعا لەيتەنانت! جولداس اعا لەيتەنانت! ءولتىرىپ كەتىپتى! ونى ءولتىرىپ كەتىپتى! — تومەنگە تۇسكەندە، نە دەپ ايقايلاعانىمدى بىلمەيمىن.
بۋنكوۆ، ماكاكا — ۇشەۋمىز بولمەگە كىردىك. توسەكتىڭ جانىندا قاقشيدىق تا قالدىق.
— ەي، ميشكا، ميشكا... — دەدى بۋنكوۆ داۋسىنان وكىنىش پەن ءدىرىل ەستىلىپ. — قالايشا سەن...
ستولدىڭ ۇستىنەن اسىعىس جازىلعان قاعاز تاۋىپ الدى: «مەنىڭ ولىمىمە ەشكىمدى كىنالاماۋدى سۇرايمىن.
ءوزىم ۇناتقان ايەلدەن باسقا جانە بەكەر...» قاعاز اياقتالماعان.
— مىنە، قاراڭدار، — دەپ بۋنكوۆ بىزگە ۇسىندى. — ەگەر ولتىرسە... ودان دا جاۋ ولتىرگەنى جاقسى ەدى...
تەرەزە سىرتىندا وركەستر ويناپ، ۋرالاعان داۋىستار ەستىلەدى.
ۇرمەلى وركەستر گارتا كوشەلەرىن بويلاپ بارادى. وعان ءوز ەرىكتەرىمەن ەرگەن سولداتتار تانىس ءاندى شىرقايدى:
بەلورۋسسيا تۋعان جەر،
ۋكراينا التىنىم!
اۋەنگە ىلەسىپ بارابان سوققىلايدى، قوس ترۋبا سارناپ بارادى. جالعىز اۋەندى قويماستان شىرقايدى. مۇمكىن، وركەسترانتتار باسقا اۋەندى بىلمەيتىن دە شىعار، مۇمكىن، ءقازىر ولارعا ءبارى ءبىر بولار.
— ۋرا! ۋرا! ۋرا! — گارتا دۋىلداپ تۇر، تەگى مۇنداي شۋىلدى بۇرىن كورمەگەن شىعار. — ۋرا! ۋرا! ۋرا!
ءبىزدى ديۆيزيون كومانديرى شاقىرتتى.
— جولداس مايور، كەشىرىڭىز، — دەپ بۋنكوۆ ءبىرىنشى سويلەدى. — نەلىكتەن لەيتەنانت سوكولوۆتى مەنىڭ ورنىما قويمادىڭىز... ول نەگە بىردە-بىر ناگرادا المادى؟
— توقتا، توقتا، بۋنكوۆ! — كاتونين ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستادى. — سەن مەنى اقىماق دەپ ويلايسىڭ با؟ قاجەت جەرىندە اقىلداستىم. ەشكىم ۇسىنۋ جايلى اقىل بەرمەدى. نەگە ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. جالپى، ءبىزدىڭ ديۆيزيوننىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىننىڭ بارلىعىن قىزعان تەمىرمەن كۇيدىرۋ كەرەك.
— ايەلىنىڭ قاتىسى قانشا؟ سوكولوۆ قوي...
— سوكولوۆ، سوكولوۆ! سەن سوۆەت وفيسەرىنىڭ ايەلى ەسەسشىگە ءتيىپ كەتكەنىن دۇرىس دەپ قارايسىڭ با؟ بۇل جايلى — ءبىتتى. مەن سەندەردى بۇعان شاقىرعانىم جوق. — كاتونين ءبىز جاققا قارادى. — سەندەر ەشتەڭە كورگەن جوقسىڭدار. لەيتەنانت سوكولوۆ قازا تاپتى. ءوزىن ءوزى ءولتىردى دەگەن ءسوز بولماسىن. ديۆيزيوننىڭ ابىرويى قىمباتىراق. ال، مىنانى... — دەپ ول بۋنكوۆتىڭ بەرگەن قاعازىن ۇساقتاپ جىرتىپ تاستادى، — مىنە، وسىلاي... ەگەر ءبىر ادام ءبىلىپ قويسا، جاۋاپ بەرەتىن سىزدەر. تۇسىنىكتى مە؟
— ءدال سولاي؟ — دەدىك ماكاكا ەكەۋمىز.
— تۇسىنىكتى، — دەپ كۇڭك ەتتى بۋنكوۆ.
— جاقسى. ەندى جولعا دايىندالىڭدار. ەكى ساعاتتان كەيىن ءبىز پراگاعا جۇرەمىز.
— ءالى بىتكەن جوق پا؟ — دەپ تاڭداندى ماكاكا.
— بىرەۋلەر ءۇشىن ءبىتتى، ال ءبىز ءۇشىن بىتكەن جوق. پراگادا — كوتەرىلىس. رىبالكونىڭ اسكەرى ءجۇرىپ كەتتى. كورپۋس جانە ءبىز، — ول ساعاتىنا قارادى، — ءبىر ساعات ەلۋ بەس مينۋتتان كەيىن سولاردىڭ سوڭىنان شىعامىز.
سوكولوۆتى سالتاناتتى تۇردە جەرلەدىك. مايوردىڭ ءوزى ءسوز سويلەدى. لەيتەنانتتىڭ باتىلدىعى تۋرالى ايتتى.
«ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قازا تاپقان باتىرلاردىڭ ەسىمىن ماڭگى ۇمىتپايىق!» — دەپ اياقتادى ءسوزىن.
جەرلەگەننەن كەيىن بۋنكوۆ ەكەۋمىز وڭاشا قالدىق.
— ...ول سوعىستىڭ ءدال الدىندا ۇيلەنگەن، — دەدى باتالون كومانديرى. — وتە سۇيەتىن ادامىنا ۇيلەنگەن بىلەم. جاقسى كورگەندىگى سونشا، ونىڭ قانداي، نە ادام ەكەنىن دە اجىراتا الماعان. سودان سوڭ سوعىس. بۇل اسكەرگە كەتكەن. ايەلى ورەلدا قالعان. نەمىستەر كەلگەن. سودان سوڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى ايەلى ەسەسشىمەن بايلانىسقان، بۇل بىلگەن. ايەل نەمىسپەن گەرمانياعا تارتىپ وتىرعان. ونىڭ جانىندا قانداي قاسىرەت بولعانىن سەزەسىڭ بە؟ مۇندا اقىلسىز بىرەۋلەر سوكولوۆقا سەنىمسىزدىك كورسەتە باستاعان: ايەلى ساتقىن، اناۋ-مىناۋ دەپ. ول ءوزىنىڭ قاسىرەتىمەن ءومىر سۇرە بەرگەن، بورىشىن، ازاماتتىق پارىزىن ورىنداعان. جەڭىس كەلگەسىن... ول ءۇشىن بورىشى بارىنەن بيىك بولاتىن.
— كەشىرىڭىز، جولداس اعا لەيتەنانت، انا جەردە... بولمەگە ماكاكا جۇگىرىپ كىردى. — اندا ءبىزدىڭ ءبىر جىگىتتى... سونداي جامان جاراقاتتاپ كەتتى... قالاي ەدى الگى... قۇيرىعىنان، سودان سوڭ اياعىنان.
ءبىز ەكىنشى قاتاردان جۇگىرىپ كەلدىك.
— ۆاديا!
مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. ۆاديا ءمارمار ەدەندە باعانعا سۇيەنىپ وتىر. جان-جاعى قان. بوزارىپ كەتكەن ۆاديا قاتتى قينالىپ وتىر.
— ۆاديا!
— مەديسينا باتالونىنا! تەز! ماشينا! پەتروۆ، ديۆيزيون كومانديرىنىڭ ماشيناسىن! — دەپ ايقايلادى بۋنكوۆ.
— كوردىڭ بە، اقىماقتىق... — دەپ سىبىرلادى ۆاديا. — مەن اندا... اتىپ قالدى... مەن دە اتا باستاپ ەم... مىنا جەرىمە...
كاتونيننىڭ گازيگىمەن ۆاديانى الىپ كەلەمىز. ماكاكا، بۋنكوۆ ۇشەۋمىز قولعا الىپ وتىردىق. ۆاديا كوزى جارقىلداپ ماعان قارادى:
— بىلەسىڭ بە، ءولتىرۋى دە مۇمكىن ەدى... شىن ايتام. ولار جەكسۇرىندار... مەن وندايلاردى ەشقاشان اياماس ەدىم...
— ۆاديا، ءبارى جاقسى بولادى! راس ايتام، ۆاديا... مەن بۇل سوزىمە ءوزىم دە سەنبەدىم.
— ەگەر مەن، ساشا سياقتى... — دەپ كۇبىرلەدى ۆاديا. — ساشا سياقتى... مەن قورىقپايمىن. تەك... ولگىم كەلمەيدى!
— قانداي اقىماقتىق دەسەڭشى، — دەدى ۆولوديا. — قۇداي باسقا بەرمەسىن بۇنداي...
— نەنى بۇنداي؟ — دەدى ماكاكا.
— ۆادكا سەكىلدى دەيمىن. اقىماقتىق ءولىم. مەن تاعى دا شىداي المادىم:
— نەگە اقىماقتىق ءولىم؟ ال، سەن ۆاديا ءۇشىن، سوكولوۆ ءۇشىن، ساشا ءۇشىن، شۇكىربەك تە بار — ءبارى ءۇشىن ۇيىڭە زات سالىپ جىبەرە بەر! جىبەر!
— جوق، بالالار، مەنى تۇسىنبەدىڭدەر... ونىڭ ءوزى دە تۇك ءتۇسىنىپ تۇرعان جوق ەدى. اقىماقتىق پا؟
ءولىم ءارقاشان دا ەرتە كەلەدى. مەن ءجۇز ەلۋ نەمەسە ءجۇز جاستاعىلاردىڭ قالاي ولەتىنىن كورگەن ەمەسپىن. مەنىڭ كورگەنىم — ەلۋگە، قىرىققا، وتىزعا، جيىرماعا جەتىپ ۇلگەرمەگەندەردىڭ ءولىمى. ءومىر ءسۇرىپ ۇلگەرمەي، ءسۇيىپ ۇلگەرمەي، بالالارىن ادام ەتىپ ۇلگەرمەي، جۇمىسىن اياقتاپ ۇلگەرمەي ولەدى.
تىرىلەر وسىنى ەستەرىندە ساقتاسىن.
ءبىز توقتاماستان جارتى ءتۇن، جارتى كۇن جۇردىك. ءبىزدىڭ اسىققانىمىز سونشا، بۇگىن موسكۆا جەڭىس كۇنىن تويلاپ جاتقانىن دا ەستىمەپپىز.
پراگا كوشەلەرىندە ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر. ەڭ اۋىرى — دىبىسسىز ۇرىستار. تەرەزەدەن، شارباقتان، پودۆالدان، بۇرىشتان ءۇنسىز اتادى. رىبالكونىڭ اسكەرى ۇلگەرىپتى، ءبىز ۇلگەرە المادىق.
توعىزىنشى مايدا ازات پراگا شاتتىققا بولەندى.
— نا زدار! نا زدار! نا زدار!
ەندى ءبارى دە بىتكەن ءتارىزدى. سوعىس اياقتالدى. الايدا تاعى:
— ماشيناعا!
— قايدا؟ نەمەنەگە؟
— تاۋعا! وندا — نەمىستەر!..
— ءبارى بىتكەندە، نە قىلعان نەمىس؟
— جوق، ءالى اياقتالعان جوق...
ءيا، ءالى اياقتالماپتى. ونىنشى، ون ءبىرىنشى، ون ەكىنشى، ون ءۇشىنشى مامىردا ءبىز تاۋ ورماندارىن تازارتتىق. نەمىستەردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى چەحوسلوۆاكيادان امەريكاندىقتارعا ءوتىپ كەتپەكشى بولعان. ۇرىستار كەزدەيسوق باستالىپ، كەزدەيسوق اياقتالدى. ءبىز تۇتقىنداردى جيناۋ پۋنكتتەرىنە تاپسىرۋدامىز.
ون ءتورتىنشى مايدا سوڭعى جەڭىل ۇرىس، سوڭعى تۇتقىندار بولدى. بۇل بۇكىلحالىقتىق مەرەكە ەمەس، ءبىراق سوعىس اياقتالدى. مەن ناتاشانى قۇتتىقتاعىم كەلدى، الايدا مۇنىڭ جالعىز-اق جولى بار. ول — حات. سوعىستا ءبىزدى شاقىرىمدار ءبولىپ تۇردى، ەندى ەلدەر ءبولىپ تاستادى. ناتاشا گەرمانيادا قالدى، ءبىز چەحوسلوۆاكيادامىز. تاعى دا قوزعالامىز. ولار چەحوسلوۆاكياعا، ءبىز اۆسترياعا، ۆەنا ماڭىنا. ماكاكا ەكەۋمىز ماشينالارعا ءتۇرلى ۇراندار جازىپ بولعانشا، ولار اۆستريا شەكاراسىنان ءوتتى. ال، ءبىز؟ ماشينالارداعى بوياۋ دا كەۋىپ ۇلگەرگەن جوق، كەنەت — كوماندا: «وتىرىڭدار!» ءبىز ۆەنگرياعا كەلە جاتىرمىز.
— اقشا بەر! — ءبىزدى العاشقى قارسى العان سىگان بالالارى بولدى.
قارت سىگان سكريپكا دا «التىن وت» جانە «كاتيۋشا» اندەرىن ويناپ وتىر.
ال، بالالارى ءبىزدىڭ ماشينانى قورشاپ بيلەيدى، دوڭگەلەگىنە جارماسادى:
— اقشا بەر! سۇلۋ جىگىت، اقشا بەر! جەڭىس ءۇشىن بەر!
«جانىم!
سەنى تۋعان كۇنىڭمەن قۇتتىقتايمىن. ءبىز كورىسپەگەلى قانشا كۇن... سوعىس اياقتالدى دەگەنگە سەنە المايسىڭ. ول ءالى بىتپەگەن بولار. بۇگىن ءبىز الىسقا، ەلىمىزدىڭ ەكىنشى شەتىنە كەتىپ بارامىز. ەگەر سەن «سۋسيمانى» وقىساڭ، مەنىڭ قاي جەردە ەكەنىمدى بىلەسىڭ. مەن ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى اڭگىمەمىزدى، سودان سوڭ سەنىڭ:
«ءجۇر، نەكەگە بارايىق!» — دەگەنىڭدى ەسىمە الام.
مەنىڭ اقىماعىم!
مۇمكىن ءبىز كورىسەرمىز. مەن ساعان ەكەۋمىز ءۇشىن ەڭ باستى نارسەنى جازباي وتىرمىن. ءقازىر كەرەگى جوق شىعار...
امان ءجۇر، ءوزىڭدى ساقتا! ءبارى دە جاقسى بولعاي! اشۋلانبا!
قۇشاقتايمىن.
ن.»
1946 جىل
مۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ! ءۇش جىل وتكەندە — تاعى سول گوسپيتال، سترومىنكاداگى سول دارىگەر، گۋريي ميحايلوۆيچ، سول سەسترا، ۆەروچكا — ۆەرا ميحايلوۆنا. وتكەن ءۇش جىل، مايدان، بەرلين دە، پراگا دا، جەڭىس تە بولماعان سەكىلدى. مەن دە ول جەرلەرگە بارماعاندايمىن. ۆەرا ميحايلوۆنا دا ءبىزدىڭ حيرۋرگيا بولىمشەسىنەن ەشقايدا كەتىپ قالماعانداي. تەك بەتى عانا باسقا — شاماسى ورتكە ۇشىراعان بولسا كەرەك. سودان سوڭ پلاستيكالىق وپەراسيا... مەن سۇراعان ەمەسپىن.
مەنىڭ پالاتام دا باسقا. قىرىق ۇشتە ارمانداعانىمداي پالاتا. گوسپيتالدىڭ جالپى تۇرىندە ءبىر وزگەرىس بار، ءبىراق ايتەۋىر انا كەزدەگىدەي اسكەري ەمەس.
جاڭادان جارالانعاندار جوق، بۇرىنعى جارالانعاندار، سىنعان، ىسكەن، شىعىپ كەتكەن سەكىلدى اۋرۋلار.
— قاراشى، تاعى سول اياعى. ءدال انا جولعى ءتارىزدى! قاراڭىزشى، گۋريي ميحايلوۆيچ!
ۆەرا ميحايلوۆنانىڭ وزگەرگەن جۇزىندە ءبىر سالماقتىلىق، بايسالدىلىق بار. سوندا دا ول باياعى مەيىرىمدى قالپىندا.
— ءيا، كوگەرشىنىم. اۋدارىل، مىنە، وسىلاي، — دەدى گۋريي ميحايلوۆيچ. — سوندا الىپ تاستاۋ كەرەك ەدى. قارايىق نە ىستەۋگە بولاتىنىن. ءبىر نارسە جاساۋ كەرەك.
— اياعىمدى كەستىرمەيمىن! — دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى ايتتىم.
— اياعىڭدى دەپ تۇرعانىم جوق، وقتى الۋ كەرەك ەدى، — دەدى دارىگەر. — جامان. كەيىن كورەرمىز. اسقىندىرىپ الىپسىڭ، كوگەرشىنىم. گانگرەنا دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭ؟
— سەن گۋريي ميحايلىچتى تىڭدا، شىدا، — دەدى سەسترا.
— شىداپ جاتىرمىن...
ۆەرا ميحايلوۆنا اياعىمدى سپيرتپەن ءسۇرتىپ پەنسيلليننەن ۋكول سالدى. قايتا تاڭىپ تاستادى.
ول مەنى پالاتاعا الىپ كەلدى. دالىزدە بۇرىنعى، مەن گرافيك سىزاتىن شاعىن ستول. بۇرىن تەرەزە الدارىندا گۇل جوق بولاتىن، ەندى گۇلدەر تۇر. ەسىك الدىنداعى جالاڭاش اعاشتاردىڭ اراسىندا ەلەكتر شامدارى بۇلعاڭدايدى. جەردە قار قالىڭ.
— قىدىرار ما ەدى؟
— جوق، بولمايدى! قىزۋىڭ بار — جاتۋ كەرەك...
— ول كەزدە اۋرۋلاردىڭ ءبارىن جارالىلار دەيتىن ەدى-اۋ، — دەپ وتكەن كۇندى ەسىمە الدىم.
— ادەت قوي، — دەدى ۆەرا ميحايلوۆنا. — بارىنە دە ۇيرەنىپ كەتەسىڭ، سودان سوڭ ادەتكە اينالادى. جات، جات. مىنە، وسىلاي...
ۆەرا ميحايلوۆنانى قايتا كورگەنىم تاڭدانارلىق. ال، تاعدىردىڭ مەنى سول باياعى گوسپيتالعا تاپ قىلۋى تاڭدانارلىق ەمەس پە! ءومىر اياق استىنان نەشە ءتۇرلى جولىعىستارعا ۇشىراتادى. ومىردە ءار ءتۇرلى سايكەستىكتەر قانشا! كىتاپتارداعىدان گورى جيىرەك.
— مۇندا ورالعانىڭىزعا كوپ بولدى ما؟ — دەدىم سەسترا كورپەمدى جاۋىپ جاتقاندا.
— ەكىنشى اي.
— قاي مايدانداردا بولدىڭىز؟
— لەنينگراد تۇبىندە. پريبالتيكادا، ەكىنشى بەلورۋس مايدانىندا، سودان سوڭ قيىر شىعىستا. مۋكدەن، حاربين، پورت-ارتۋر.
ول نەگە ەكەنى بەلگىسىز كىنالى ادامداي قىزارىپ كۇلىمسىرەدى.
— مىنە، بەتىمدى وڭدىرمادى... مانچجۋريادا جۇرگەندە... ونىڭ ەسەسىنە ءقازىر ۇلىم ءوسىپ كەلەدى. تاماشا بالاقاي — ۆوۆوچكا...
بۇنداي سوزدەردى وسىنشالىق سەزىممەن تەك ايەل، انا عانا، سوعىستى سولدات رەتىندە ەمەس، ايەل رەتىندە دە باسىنان كەشىرگەن ايەل عانا ايتا الاتىن شىعار.
— نەشە جاستا؟
— ەكى اي بولىپ قالدى! ءقازىر ەمىزۋگە بارامىن. وسى جەردە تۇرامىن...
پالاتادا تورتەۋمىز. ەكەۋى پلاستيكالىق وپەراسيادان كەيىن بينتپەن مىقتاپ تاڭىلىپ تاستالعان. ستارشينا جانە كىشى سەرجانت. ولار بەتىمىز نە بولار ەكەن دەگەن جالعىز ويعا شومىپ جاتىر.
— ۇلىم وزىمنەن اينىمايدى دەسەدى، — دەيدى بىرەۋى. — ال ەندى قالاي بولادى؟
ەكىنشىسى كورشىسىن بە، الدە ءوزىن بە جۇباتا سويلەيدى:
— ارينە، تۇرلىشە بولادى دەيدى. ءبىراق ويداعىداي شىعادى دەپ ءجۇر عوي جۇرت. ادام كورمەستەي ەمەس. اناۋ ۆەرانىڭ بەتى جامان ەمەس قوي. ايەل ادام — ول دا كونىپ ءجۇر. سودان سوڭ بىزگە نە كەرەك سەميالى ادامبىز دەگەندەي... ايەل سوڭىنان جۇگىرمەيمىز.
ۇشىنشىسىندە بۋىن ريەۆماتيزمى جانە جۇرەگى دە ناشار عوي دەيمىن. بەتى، اياعى ءىسىپ كەتەدى، تۇنىمەن ىڭقىلداپ شىعادى: «جىن ۇرسىن! سوعىستا قىڭق ەتپەيتىن، ەندى بارلىق ىڭقىل-سىڭقىلدىڭ شىعا كەلۋىن كوردىڭ بە»...
مەنىڭ توسەگىم تەرەزە جانىندا. تەرەزە اۋلاعا ەمەس، قارسى جاققا — تار كوشەگە قارايدى. قار سىقىرلايدى. تاڭەرتەڭ دە، تۇستە دە، كەشكە دە سىقىرلايدى. ءتىپتى تۇندە دە. تار كوشەمەن قورعاندى بويلاپ ادامدار جۇرەدى. وڭعا دا، سولعا دا. بۇگىن كوشەدە اياز. كەشە قار قىلاۋلاعان ەدى. ءۇي توبەلەرىنەن سۋ تامشىلاپ، بالشىققا شىلپ-شىلپ ءتۇسىپ تۇر.
كوشە سىپىرۋشى ايەل تايعاناق جەرلەرگە ءالسىن-الى قۇم سەۋىپ: «جۇمىس جاساۋعا مۇرشا بەرىڭدەر! كورمەيسىڭدەر مە!» — دەپ كۇڭكىلدەپ قويادى.
مەنىڭ كەلگەنىمە ەكىنشى تاۋلىك. ءالى قانشا جاتامىن. بىزدەردىكى كۋريلعا دەيىن بارىپ ۇلگەرەتىن بولار... ەرتەڭ اناما تەلەفون سوعۋىم كەرەك. گۋريي ميحايلوۆيچتەن رۇقسات سۇرايمىن. كسەنيا پاۆلوۆناعا ءوزىم تەلەفون سوقسام با ەكەن؟ جوق، انام حابارلاسقانى دۇرىسىراق. بارىپ، جاعدايىن ءبىلىپ كەلۋىمە دە بولادى. ناتاشا ۇيىنە جازىپ تۇراتىن شىعار. جاپونيامەن سوعىس الدەقاشان اياقتالدى... مەنىڭ قاراشادان بەرگى حاتتارىم نەگە وعان جەتپەيدى! «ادرەسات مۇندا جوق»، — دەپ قايتاراتىنى نەسى؟ ءوزى نەگە ۇندەمەيدى؟ قاراشا، جەلتوقسان... ەندى، مىنە، قاڭتار...
ساشا قازا تاپقاننان كەيىن كەشىكپەي مەن كومسورگ بولدىم. شتاتتا كومسورگتىق ورىن جوق بولاتىن. سوندىقتان مەنى قاعاز جۇزىندە كومانديردىڭ ساياسي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارىنىڭ اديۋتانتى ەتىپ تاعايىندادى.
مەنى كۇندەلىكتى سولداتتىق مىندەتتەردەن بوساتتى. سوندىقتان اندا-مۇندا بارىپ كەلۋگە ادام تابىلماي قالسا مەنى ەستەرىنە الادى.
بۋداپەشت ماڭىنداعى پيليشچابەدە بىزگە پوچتاشى كەرەك بولىپ قالدى. دالا پوچتاسى بىزدەن 18 شاقىرىم جەردە. مەن كۇندە ۆەلوسيپەدپەن بارىپ، پوچتانى الىپ كەلەم. سودان سوڭ پيليشۆاروشۆار سەلوسىنا ورنالاسقان كەزدە باستىعىم:
— لەنين بولمەسىن جابدىقتاساق جاقسى بولار ەدى، — دەدى.
— ءيا، سولداتتار دەم الار ەدى، شاحمات — دويبى ويناپ، راديوقابىلداعىش تىڭدار ەدى، — دەپ مايور كاتونين ورىنباسارىن قولدادى. بىرنەشە كۇن بولمەنى رەتكە كەلتىردىك: ۇراندار ءىلىپ، شاحمات — دويبى، راديوقابىلداعىش، كىتاپ، جۋرنالدار الدىق. ءبارى ريزا بولدى.
— ال، لەنين بولمەسىن ءوزىڭ باسقارعانىڭ دۇرىس بولار، — دەدى ساياسي ورىنباسار. — باسقا اسكەري مىندەتتەردەن بوساتقاسىن، بىردەمە ىستەۋ كەرەك قوي. مايور دا كەلىسكەن.
مەن ءسۇيتىپ كومسورگ، اديۋتانت، پوچتاشى، لەنين بولمەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدىم.
— ال، سەن كەرەۋەتىڭدى وسىندا قويىپ ال، — دەپ كەڭەس بەردى ساياسي ورىنباسار. — شارۋاشىلىعىڭنىڭ جانىندا، ۇيقىڭ دا تىنىش بولادى.
مەن قۋانىپ كەتتىم. راسىندا دا، جاتۋعا كوماندا بەرىلگەسىن، ۇيقتار الدىندا راديوقابىلداعىشتى اينالدىرۋىڭا بولادى. وزىڭمەن ءوزىڭ!
ءبىرىنشى ءتۇنى تەرەزەمنىڭ ءبىر اينەگىن عانا سىندىردى. ايىپكەردى ەرتەسىنە دە تابا المادىم. پوچتاعا كەتەردىڭ الدىندا جەرگىلىكتى اعا پوليسايعا باردىم. ول جىلى قابىلداپ، تەز ءتۇسىندى، ون مينۋتتان كەيىن اينەك سالىپ بەرەتىن ادام جىبەردى.
— تۇنگە دەيىن جاقسى بولادى، بەرىك بولادى. تۇندە قالاي بولارىن بىلمەيمىن. كۇرەس ءتۇرلى عوي. كىم قالاي كۇرەسەدى. بانديتتەر كۇن كورسەتپەيدى! تاعى شاقىر مەنى. ەرتەڭ شاقىر. مەن ءوزىم دە كەلەرمىن.
اينەكشى ءسوزۋار جانە ورىسشا ءتاۋىر سويلەيدى ەكەن. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە، بىزدە تۇتقىندا بولىپتى، ورىس ايەلىنە ۇيلەنگەن، ءتىپتى، بالالارى دا ورىسشا ماديارشادان كەم سويلەمەيدى-مىس.
— مۇمكىن، ەندى سىندىرمايتىن شىعار؟ — دەدىم مەن.
— سىندىرادى، سىندىرادى، — دەپ جۇباتتى مەنى اينەكشى. — سايلاۋ ءبىتىپ بولمايىنشا سىندىرا بەرەدى.
ۆەنگريادا سايلاۋ الدى ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر. ونداعان ءىرى، ۇساق جانە ءتىپتى ۇساق پارتيالار ءبىز تۇسىنبەيتىن كۇرەس جۇرگىزۋدە. سوسيال — دەموكراتتار مەن سوسياليستەر، اگرارشىلار مەن كونسەرۆاتورلار... كەرىتارتپا پارتيالار، اعىلشىندارمەن تىعىز بايلانىستا دەپ بىزگە ماديارلاردىڭ وزدەرى ايتقان. بۋداپەشتە تۇراتىن وداقتاس تەكسەرۋ كوميسسياسىنداعى انگليا وكىلدەرى، كونسەرۆاتورلار مەن اگرارشىلداردىڭ سايلاۋ الدى جينالىستارىنا ۇيالماي قاتىساتىن جانە ولاردى كوممۋنيستىك پارتياعا اشىقتان-اشىق كۇرەسكە شاقىراتىن. كوممۋنيستەرگە قارسى ءوز جۇمىستارىن تولىقتىرۋ ءۇشىن رەاكسيونەرلەر زاتتاردىڭ قۇنىن ارتتىرۋدا. شىنىندا دا، ۆەنگريادا باعا كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن وسەتىن. وتكەن جۇمادا قانتتىڭ كيلوگرامى 18 مىڭ پەنگ بولسا، ءقازىر جيىرما بەس مىڭ.
ەكى كۇن بۇرىن كادىمگى ينەنى ءجۇز پەنگ بەرىپ الساق، بۇگىن ول ءجۇز جيىرما پەنگ. سىرىڭكە قورابى — ەكى ءجۇز پەنگ. ناشار قاعازدان تۇپتەلەگەن داپتەر — التى ءجۇز. ەتىك ششەتكاسى — سەگىز ءجۇز پەنگ.
سايلاۋ الدىنداعى ەسسىز قاربالاستا تۇندە جۇرەتىن بۇزاقىلار توپتارى شىقتى. كوممۋنيستەردى، ءبىزدىڭ سولداتتاردى ءولتىرىپ، تالاپ، زورلاپ كەتىپ ءجۇردى. بىرنەشە كۇن بويى قاتارىنان ءبىزدىڭ ديۆيزيوندى دابىلمەن تۇرعىزادى: ءبىز بىرەسە پيليسانتو، بىرەسە بىزگە تانىس پيليشچابەگە، ەندى بىردە دەندەشكە شىعامىز. ۇستالعانداردى جانە ولاردىڭ قارۋلارىن پوليسيا باسقارماسىنا تابىس ەتەمىز.
ەندى، مىنە، مىنا بىرەۋ اينەكتەر!
ءتۇن جارىمىنا دەيىن، اينەكشىنىڭ سەندىرۋى بويىنشا تەرەزەگە تاس قاشان تيەر ەكەن دەپ ۇيىقتامادىم. ءبىراق اينالا تىپ-تىنىش. كەنەت تاڭ الدىندا مەن ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ، تەرەزە جانىنان سىبدىر جانە داۋىستار ەستىدىم.
ۇشىپ تۇرىپ ەلەكتر جارىعىن جاقتىم. تەرەزەنىڭ بىرەۋى كوشە جاقتان قاعازبەن جاپسىرىلعان ەدى. اينەك ءبۇتىن. بۇل نە بولدى؟
سوعىس بىتكەسىن تروفەي اۆتوماتتارىمىزدى جيناپ العان. مىلتىعىمدى الىپ، كوشەگە شىقتىم. ەشكىم جوق. تاڭ سىبىرلەپ كەلەدى. تەرەزەگە جاقىنداپ، ءىلۋلى پلاكات كوردىم. سىبدىرلاعان وسى ەكەن عوي! اينەككە جاپسىرىپتى. ونداعى نەمەنە ەكەن؟ قاراڭعىدا كورىنبەيدى. تاڭ اتقانشا كۇتە تۇرايىن.
ءبىر ساعات وتكەندە، تاڭ اتپاي، مەنىڭ تانىس اينەكشىم كورىندى:
— قالاي ۇيىقتادىڭىز، سولدات مىرزا؟ مەن وعان تەرەزەنى كورسەتتىم:
— مىناۋ نە پلاكات؟
اينەكشى وقىپ شىعىپ، كۇلىمسىرەدى:
— و، بۇل كونسەرۆاتورلار! ولار قىزىل ارميانىڭ ۆەنگريادا قالۋىن تىلەيتىندەر كوممۋنيستەر ءۇشىن داۋىس بەرسىن دەپتى. بۇل قورقىنىشتى ەمەس. ءالسىز پارتيا، وعان سەنبەيدى. — اينەكشىنىڭ كوزى قۋلانا جارقىلدادى.
— الىپ تاستاۋ ىڭعايسىز ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادىم مەن پلاكاتتى كورسەتىپ. — ۇيگە جارىق تۇسىرمەي تۇر.
— ىڭعايلى، — دەدى اينەكشى. ول كۇلدى دە پلاكاتتى ءوزى جىرتىپ الدى. — ولاردىڭ جارىقتى تاسالاي المايتىنىن وزدەرى ءبىلسىن.
ءبىز اينەكشى ەكەۋمىز كۇن سايىن كەزدەسىپ جۇردىك.
پلاكاتتار ءجيى ىلىنگەن جوق. تەك اينەكتى سالۋىمىز جيىلەپ كەتتى.
سايلاۋ وتكەسىن شىنىندا دا جاعداي تىنىشتالدى. مەن راقاتقا باتۋعا ءازىر ەدىم. كەنەتتەن، تاعى ءبىر جاڭا قىرسىق شالعانى.
ءبىر كۇنى:
— سەن قويمانى الماساڭ بولماس، — دەدى مايور كاتونين. — ءبىز سەنى اسكەري جۇمىستاردان بوساتقان ەكەنبىز...
— جولداس مايور، قويماشى قايدا؟ مەن...
— قويماشى ۇرلىق ىستەيدى ەكەن. ورنىنان الىپ تاستادىق.
— مەن...
— ەشتەڭە ەمەس، ۇيرەنىپ الاسىڭ. وندا جۇمىس دەيتىن جۇمىس تا جوق قوي. كۇندە تاڭەرتەڭ اسحاناعا ازىق-تۇلىك جىبەرەسىڭ — بولدى، قىدىرا بەر.
مەن قىدىرا باستادىم: تاڭ بىلىنە قويماعا جۇگىرەم، ودان — لەنين بولمەسىنە، ۆەلوسيپەدپەن پوچتاعا. سودان سوڭ. ەڭ قورقىنىشتىسى — تۇندە. جۇرتتىڭ بارىنە ءۇيقىعا كوماندا بەرىلگەندە، مەن قويماعا كەتەم. قاپ-قاپ قانت، ۇن، شەلەكتەگەن ماي، نان — ءبارىن قايتا ولشەيمىن... بۇل وزىنە-وزى سەنبەيتىن ادامنىڭ ەڭ ازاپتى جۇمىسى بولاتىن.
سودان قاڭتاردىڭ باس كەزىندە، جاڭا جىلدىق سىيلىقتاي حابار كەلدى:
— ءبىز وتانعا ورالامىز!
حوش، ۆەنگريا! حوش بول، قويما! حوش بولىڭدار، مەنىڭ سان قيلى جۇمىستارىم!
اقىرى جەتتىم-اۋ! مەن سولدات بولعىم كەلەدى، كادىمگى پوستىدا كەزەككە تۇراتىن، باسقالارمەن بىرگە كازارمادا ۇيىقتايتىن قاراپايىم سولدات بولعىم كەلەدى. «تۇرىڭدار» دەگەن كوماندامەن ويانىپ، «جاتىڭدار» دەگەن كوماندامەن ۇيىقتاعىم كەلەدى. مەن ءوزىمنىڭ ساياسي جانە جاۋىنگەرلىك دايىندىعىمدى كوتەرە تۇسكىم كەلەدى...
جۇرەر الدىنداعى تۇندە مەن توڭىپ، ءارى قىزۋلاپ شىقتىم. سول اياعىم سىرقىراپ، ورتەنىپ بارادى. بۇرىن دا ازداپ سىرقىراپ قوياتىن، ءبىراق ءدال بۇلاي اۋىرعان ەمەس.
— سانيتارلىق بولىمگە بارىپ شىق، — دەپ اقىل بەردى ماكاكا. — قىزۋىڭ بار.
كەنەت گوسپيتالعا جىبەرىپ جاتسا شە؟ جۇرتتىڭ ءبارى كەتكەندە وسىندا قالىپ جاتسام؟ جوق! كەشكە قاراي ءبىز جۇكتى تيەپ بولدىق.
— جول ۇزاق، ىڭعايلى وتىرىپ الىڭدار، — دەدى اعا لەيتەنانت بۋنكوۆ.
ءجۇرىپ كەلەمىز. ۆەنگريا، رۋمىنيانىڭ ۇستىمەن كييەۆكە كەلە جاتىرمىز. كييەۆتە مەنى ەشەلوننان ءتۇسىرىپ كەتە جازدادى. «قىزۋى جوعارى، كۇيىپ-جانىپ وتىر»، — دەپ ماكاكا بۋنكوۆقا ايتىپ قويىپتى.
بريانسكىدە ءبىزدىڭ مارشرۋتىمىز ايقىن بولدى:
قيىر شىعىس — كۋريل ارالدارى.
مەن قۋانىپ كەتتىم: قيىر شىعىس! وندا ناتاشا! ارعى جاعىن بىلمەيمىن. بريانسكىدەن ەشەلوننىڭ قاشان قوزعالعانىن، موسكۆاعا، سترومىنكاداعى «ءوزىمنىڭ» ەسكى ورنىما — گوسپيتالعا قالاي كەلگەنىمدى بىلمەيمىن.
انام ماعان ءۇش رەت كەلدى. ول وزگەرىپتى، قارتايىپ قالعان. ءقازىر نەشە جاستا ەدى وسى؟ قىرىقتا. شىنىندا دا، كوپ جاس.
ءتورتىنشى رەت جالعىز كەلمەدى، جانىنداعى ادامدى تانىستىردى:
— مىنە، لەونيد يۆانىچ، مەنىڭ جۇمىستاسىم... مەن ۇزىن بويلى، بۋرىل شاشتى كىسىگە قارادىم. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە سوزدەرىن تىڭداپ جاتقانىم جوق. ولار بىردەڭە ايتادى، مەنىڭ كوز الدىمدا — ىلعالدى وكوپ، قاتارىمدا — قىزىل اسكەر، الدىڭعى جاقتا — دەريەۆنيا، جول بويىندا — باسىندا قۇلاقشىنى بار كويلەكشەڭ قۇيتتاي بالا، مەن وعان جۇگىرىپ بارامىن... جوق، مەن ەمەس، اكەم! انام وسىنى ۇمىتىپ كەتكەنى مە؟ ال لەجايسكىدە گەنناديي ۆاسيليەۆيچتىڭ ولىگى، قاسىنداعى ناتاشا ونىڭ شاشىن جوندەيدى. ول سويتكەنىمەن ماعان الىستاعان جوق. گەنناديي ۆاسيليەۆيچتى سۇيگەن ول ونى ەسىنەن شىعارماي-اق، مەنى جاقسى كورەدى. جاقسى كورەتىنىنە مەن سەنەمىن.
بۇل نە؟ نەگە مەن ءوز اناما ادىلەتسىز قارايمىن! لەونيد يۆانوۆيچ پالاتادان شىعىپ كەتتى. قوشتاساردا:
— شىلىم شەگەيىن... — دەپ كەشىرىم سۋرادى. انام وتىر. بەيسەنبى كۇنى قانداي تاماق اكەلەم دەپ سۇرادى. سودان سوڭ:
— سەنىمەن اقىلداسايىن دەپ ەدىم. قالاي، ساعان لەونيد يۆانوۆيچ ۇناي ما؟ — دەدى.
ماعان، مۇمكىن ونى رەنجىتىپ الماس ءۇشىن جىلى سوزدەر ايتۋ كەرەك ەدى. ءبىراق تابا المادىم:
— نەسى بار، مەنىڭشە ادەمى. ۇيلەن!
— «ۇيلەن» ەمەس، «كۇيەۋگە شىق»، — دەدى انام قىزارىپ.
— ال، كۇيەۋگە شىق! ءبارى ءبىر ەمەس پە!
ول قۋانىپ كەتتى، لەونيد ءيۆانوۆيچتى ماقتاي باستادى:
— وتە بايسالدى ادام. مەنى قۇرمەتتەيدى. جانە مەنىڭ جاسىمدا جالعىز بولمايىن دەپ...
ول اسىقتى:
— ونى قۋانتايىن. كۇتىپ تۇر عوي...
قىزىعى، ول ناتاشا جايلى سۇرامادى. وتكەن جولى ادرەسىن اكەلىپ بەرگەن. كسەنيا پاۆلوۆناعا بارىپ، اڭگىمەلەسكەن بولۋى كەرەك. ال، ماعان ءتىس جارعان جوق.
— ال، مەن كەتتىم... جاقسى ما؟ — دەدى انام تاعى.
— ءسال كىدىرە تۇر، — دەدىم كەنەت. — مەن دە ساعان ايتايىن دەپ ەم. قىسقاشا ايتقاندا، مەن دە ۇيلەندىم... جانە الدەقاشان!
— نە دەپ وتىرسىڭ؟ قالاي ۇيلەندىڭ؟
— ءيا، ءيا، مايداندا جۇرگەندە بىزدە... ءبىزدىڭ ءسابيىمىز دە بار، بار...
نە ايتقانىمدى ءوزىم تۇسىنبەيمىن. ناتاشانىڭ بۇرىنعى حاتتارىنان بايقاعانىمدى ايتا سالدىم.
— قالاي بۇل؟ ساعان وقۋ كەرەك، ءبىلىم الۋ كەرەك! بۇل مۇمكىن ەمەس! سەن ازىلدەپ وتىرعان شىعارسىڭ! سەن...
— جوق، ءازىل ەمەس، ماما، — دەپ قىڭىرايدىم. — ءبارى دە جاقسى بولادى. ال، سەن ۇيلەن، ماما. راس ايتام. ماما...
— ساعان ايتتىم عوي، «ۇيلەن» ەمەس، «كۇيەۋگە شىق»، — دەپ تۇزەتتى، سودان سوڭ جىلاپ جىبەردى: — سەنىڭ قارسى بولماعانىڭا سونداي قۋانىشتىمىن... مەن سەنىڭ...
بۇل موسكۆاداعى اسا اۋىر جىل بولدى. تاماق جوق. گوسپيتالدىڭ تاماعى قىرىق ۇشتەگىدەن ارتىق ەمەس. اينالامىزداعى ادامداردىڭ، دارىگەرلەردىڭ، سەسترالاردىڭ، اۋرۋلارعا كەلەتىن تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ — ءبارىنىڭ دە تۇرمىسى اۋىر. موسكۆانىڭ بازارىندا عانا ەمەس، كەز-كەلگەن جەرىندە — الىپساتار ساۋداگەرلەر. دۇكەندە جوقتىڭ ءبارى سولاردان تابىلادى.
جۇمىس ىستەمەي، كۇنى بويى توسەكتە جاتاتىن بىزگە ەشتەڭە ەمەس، ولشەمدى تاڭەرتەڭگى تاماقتان ولشەمدى كەشكى تاماققا دەيىن ەپتەپ شىداۋعا بولادى.
باسقالاردىڭ جاعدايى ناشار. ءومىر ءوزىنىڭ كۇنبە-كۇنگى كۇردەلىلىگىمەن، قيىندىعىمەن ادامداردى ابدەن قاجىتىپ جىبەردى. سوندىقتان ولار كەشەگى وتكەن سوعىس كەزىن دە ەسكە الۋعا مۇرشاسى بولماي، بۇگىنگى كۇننىڭ قاسىرەتىنە باتۋدا.
ۆەرا ميحايلوۆنا بىرنەشە كۇن بويى قاباعى اشىلماي ءجۇردى. مەن نە بولعانىن بىلگىم كەلىپ، سىر تارتىپ كورىپ ەم:
— ەشتەڭە ەمەس، — دەپ ءبىر عانا جاۋاپ بەرىپ ءجۇردى. كەنەتتتەن بالاسى جايىندا سۇراعانىمدا بارلىق سىرى اشىلىپ قالدى:
— وي، ءحالىم جامان، جامان، نە ىستەيتىنىمدى بىلمەيمىن. ءسۇت شىقپايدى، ال ۆوۆكا بولسا اۋرۋ. دارىگەرلەر: «تاماق، تاماق بەرۋ كەرەك» دەيدى. سەگىز ءجۇز سومعا قانداي تاماق كەلەدى. انام دا قارت، جاتادى... ابدەن قاجىدىم...
ول جىلاپ جىبەرە جازدادى. مەنىڭ ساعاتىم بار ەدى.
— ۆەرا ميحايلوۆنا، الىڭىز! مۇمكىن اقشاعا نە تاماققا ايىرباستارسىز... — دەدىم.
ول رەنجىپ قالدى:
— مەن سول ءۇشىن ايتىپ وتىر دەيسىز بە... سىزگە ۇيات ەمەس پە...
سودان ماعان بىرنەشە كۇن سويلەسپەي ءجۇردى.
ءبىر كەشتە پالاتاداعىلارعا:
— ال، اعايىندار، ەگەر مەن تەرەزەدەن ءبىر ەكى ساعاتقا كەتىپ قالسام، ايتىپ قويمايسىزدار ما؟ مىنا ساعاتىمدى ساتۋىم كەرەك...
كورشىلەر ايتپاۋعا ۋادە بەردى. ەندى كوشەگە قانداي كيىممەن شىعۋىم كەرەك. جاز بولسا ءبىر ءسارى، قاقاعان قىستا قيىن-اق.
جالاڭ حالاتپەن شىعام با؟ راس، مەنىڭ جىلى شۇلىعىم بار. ونى كيىپ السام، توڭدىرا قويماس.
مەن گوسپيتالدى مەكەندەۋشىلەردىڭ نەشە ءتۇرلى ساياحاتتارى تۋرالى تالاي ەستىگەم. كەيبىرەۋلەر، شاماسى، كەزەكشىلەرمەن كەلىسىپ، كادىمگى ەسىكتەن-اق ءوتىپ جۇرە بەرەدى. ءتىپتى بىرەۋ ەكىنشى قاتاردىڭ تەرەزەسىنەن ءتۇسىپ جانە ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي-اق، تۇك بولماعانداي قايتا ورالعان. بىرەۋلەر جاقىن جەردەگى پرەوبراجەنسكيي بازارىنا بارادى، ەندى بىرەۋلەر تۇنگە قاراي جەكە شارۋاسىمەن كەتەدى. نەلىكتەن مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى؟ ەگەر اناما شاڭعىعا كيەتىن كوستيۋمىمدى اكەلىپ بەر دەپ وتىنسەم شە؟ ءالى ءبۇپ-بۇتىن دەپ ءوزى ايتقان. ماعان ازداپ قىدىرۋعا رۇقسات ەتتى دەپ اناما تۇسىندىرۋگە دە بولادى.
جوسپارىم ويداعىداي شىقتى. انام كوستيۋمىمدى اكەلىپ بەرگەن كۇنى كەشكى تاماقتان كەيىن تەرەزەدەن شىعىپ كەتتىم.
— الاڭداما... بىردەڭە بولىپ جاتسا، شىلىم شەگۋگە شىعىپ كەتتى نەمەسە ءىشى اۋىرىپ جۇرگەن دەي سالارمىز. تەك جوق بولىپ كەتپە!..
جۇرت ماعان كوزدەرىن الارتىپ قاراعان، شاماسى، مەنىڭ گوسپيتال تەرەزەسىنەن سەكىرىپ تۇسكەنىمدى بايقاپ قالسا كەرەك، قۇداي ۇرعىر بۇرىشتان وتە بەرىپ، ياۋزاعا قاراي، وڭعا بۇرىلدىم.
جولىم بولعاندا، كوپىردىڭ ۇستىندە توپ-توپ ادامدار:
— ابليگاسيا ساتىپ الامىن! ابليگاسيا! — دەپ ءجۇر ەكەن.
— ساعات كىمگە كەرەك؟ التىن ساعات...— دەپ جۇگىرىپ كەلدىم.
— قانە، كورسەت، قايدان شىققان؟ — دەدى بىرەۋى.
— شۆەيساريانىكى، — دەدىم.
— ءۇش ءجۇز بەرەم.
— جوق! و نە دەگەنىڭىز!
— قانشا سۇرايسىڭ؟
مەن بەس ءجۇز دەگىم كەلسە دە، باتىلىم بارمادى.
— ءتورت ءجۇز.
— الدىم.
ول ساناپ بەردى دە، ساعاتتى كەۋدەسىنە سۇڭگىتتى.
— تاعى نەڭ بار؟
— جوق، ەشتەڭەم جوق.
— ساعان كوستيۋم نەگە كەرەك، گوسپيتالدىكى بولا تۇرا؟
— كوستيۋم وزىمدىكى، نەگە گوسپيتالدىكى؟ — دەدىم.
— كوستيۋم ەمەس، ءوزىڭدى ايتام، گوسپيتالدىكى دەپ.
— ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— سەندەردىڭ ادامدارىڭ جۇگىرىپ كەلىپ جۇرەدى عوي، — دەپ كۇلدى جىگىت. — ال، قانە، ءجۇز سوم بەرەمىن!
مەن ويلانىپ قالدىم: گوسپيتالعا قالاي جەتەم؟
— جاقىن عوي، جۇگىرىپ باراسىڭ، — دەدى ويىمدى وقىپ العانداي.
— شەش!
مەن تولقىپ تۇردىم. جىگىتتىڭ راقىمى ءتۇستى:
— جارايدى، گوسپيتالعا دەيىن اپارايىن. سول جەردە شەشىپ بەرەرسىڭ. قاي قاتارداسىڭ؟
— ءبىرىنشى.
تەرەزەنىڭ الدىندا كوستيۋمدى شەشتىم.
— ۇستا! — دەپ ساۋداگەر ءجۇز سومدىقتى ۇستاتتى.
— جىلىن، جىلىن، وكپەڭە سالقىن ءتيىپ جۇرەر، — دەپ كورشىلەر كورپە جاۋىپ جاتىر. — كوستيۋمىن دە ساتىپ جىبەرىپتى. اقشا نەمەنەگە قاجەت بولىپ قالدى؟
— ءجاي، — دەدىم كورپە استىندا بۇركەنىپ جاتىپ، — كەرەك...
— ال، ءبىز... سەن ۆەروچكامەن اڭگىمەلەستىڭ عوي. ءبىز وعان اقشا جيناپ بەرسەك دەپ وتىرمىز. ەكى جۇزدەي جيناپ قويدىق. سەن مۇمكىن ازداپ قوسارسىڭ! ءا!
دالادا قار جاۋىپ، بۇرقاسىن ءجۇرىپ تۇر. ءالى دە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن سىقىر-سىقىر اياق دىبىسى ەستىلەدى. وسىلاي ۇزاق بولعان ءتارىزدى. ادام جاتقان كەزدە ۋاقىت ءجاي وتەدى. ستارشينانىڭ بەتىندەگى داكەنى دە الدى، ەندى ول قايتا-قايتا سىنىق ايناعا قاراي بەرەدى. قارايدى، ۇندەمەيدى. كىشى سەرجانتتىڭ بايلاعانىن ءالى شەشكەن جوق. ول داكەنىڭ ساڭىلاۋىنان كوزى جىلتىراپ ستارشيناعا قارايدى، بۇل دا ءۇنسىز. ماعان ينە سالىپ جاتىر. كۇنىنە ەكى رەت. ەڭ ءقاۋىپتى جاعداي ارتتا قالدى عوي دەيمىن.
— ەندى ءبىر اي، كوگەرشىنىم، سودان سوڭ — ستولعا! تى-لەمىز! تىلەمىز! — دەيدى گۋريي ميحايلوۆيچ.
«تىلەمىز» دەگەن سوزدەن قورقىپ جاتقان مەن جوق. ءتىلۋ — كەسىپ تاستاۋ ەمەس. ال، وقتى الا بەرسىن! ونىڭ ۇستىنە وق، مەنىڭ باقىتىما، ۆەرا ميحايلوۆنانىڭ ايتۋى بويىنشا، جۇمساق ەتتىڭ اراسىندا جاتقان كورىنەدى.
جاتقان كەزدە، جاقسى ويلايسىڭ. ءۇي تۋرالى، مەنىڭ ويىمشا، ءقازىر ادەمى الىپ كورابلدە ۆلاديۆوستوكتان كۋريلعا ءجۇزىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ بالالار تۋرالى. ايتقانداي، ءقازىر قىس قوي، سوندىقتان ولاردىڭ ءجۇزىپ ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ەندى، كوپ كەشىكپەي، ەڭ قىسقا اي اقپان بىتەدى، سودان سوڭ...
مەن قاڭتارلار، اقپاندار، ناۋرىزدار تۋرالى ويلايمىن...
«بالا، ءاي، بالا! توقتا! «بۇل قاڭتاردا بولعان. قىرقىنشى جىل. التى جىل بۇرىن. ال، سودان سوڭ سول جىلى، ءبىراق ناۋرىزدا: «ال، مەن سوعىستاردىڭ بۇلاي اياقتالاتىنىن بىلمەيتىن دە ەدىم...» جانە — «سەن ەسەيىپ كەتىپسىڭ». وندا ءبىز، پەتروۆكامەن كەلە جاتىپ، سوعىس ءجۇرىپ جاتقانىن، ونىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەگەنبىز. حاتتار، وسى گوسپيتالدا جاتىپ كۇندىز-تۇنى كۇتكەن حاتتار: «سالاماتسىڭ با!» «سالاماتسىڭ با!» جانە قايتادان گوسپيتال ەمەس، مايدانداعى مەدسانبات جانە تاعى قاڭتار: «ال، سەن قالايسىڭ؟ قالاي؟ جاڭا جىل قۇتتى بولسىن!» سودان سوڭ اپپاق شاعىن اس بولمە، بەلگىسىز ءبىر پولياك دەريەۆنياسى، تاڭ الدىنداعى جاي جانە ونىڭ ەسىك سىرتىندا تۇرعان پولكوۆنيكپەن اڭگىمەسى، اقىرىندا ماعان ايتقانى: «اسىقپا! ەشتەڭە ايتپاشى! جاقسى ما؟»، ال، ەندى نە بولادى، سەن ويلادىڭ با؟» — بۇل ليگنيستە. سودان سوڭ ونىڭ حاتتارى، قاعازدارى: «جانىم! التى جىل ىشىندە قانشا حات الدىم...»
بۇگىن مەن ءوزىمدى كۇتىپ تۇرعان ءبىر قۋانىش بارداي، كەرەمەت كوڭىلدى وياندىم. جاقسى ءتۇس كورگىم كەلىپ، كوزىمدى جۇمدىم. ءتۇس، ءتۇس، ءبىراق تۇندە مەن ءتۇس كورمەگەن سياقتىمىن. ال، بۇگىن مەنى نە كۇتىپ تۇر ەكەن. نەمەنەگە قۋانىشتىمىن؟
مەنىڭ كورشىلەرىم بىردەڭە دەپ سىبىرلاسادى، مەن ەستىگەنىم جوق. تاعى كوزىمدى اشتىم. قانداي جارىق، جىلى! ال تەرەزە سىرەسىپ تۇر. ورنەكتەر. تەك تەرەزەنىڭ تومەنگى جاعى عانا جىلتىرايدى، ارعى جاعى قار، قار. تومەنگى جاعىندا جىلۋ باتارەياسى بار، سوندىقتان تەرەزە اينەگى قاتپاي تۇر. تاعى دا سىقىر-سىقىر قار. بىرەۋلەردىڭ سويلەگەن داۋىسى. وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن مىنا تەرەزەدەن قالاي قارعىپ تۇسكەنىمدى ءقازىر ەلەستەتۋ قيىن.
دەگەنمەن بۇگىن... بۇگىن نە بولار ەكەن؟
— سەن وياندىڭ با؟
بۇل — ستارشينانىڭ ءۇنى.
— وياندىم.
— ءيا، — دەپ كۇرسىندى ول. — مىنە، قانداي جاعداي...
— نەمەنە؟
مەن باسىمدى كوتەرىپ جان-جاعىما قاراپ ەم، كىشى سەرجانتتىڭ توسەگى بوس تۇرعانىن سوندا عانا كوردىم.
— قانداي جاعداي؟ ول قايدا؟
— سەن شىنىمەن ەشتەڭە سەزبەگەن ەكەنسىڭ عوي؟ ال، ءبىز ويلاعانبىز...
مەن ەشتەڭە تۇسىنبەدىم. ەشتەڭە ەستىگەنىم دە جوق.
— قايدا ول؟ شىنىمەن ءولىپ قالدى ما؟
— ەگەر سولاي بولسا عوي، ىنىشەگىم... ودان دا جامان... ءبىزدىڭ كىشى سەرجانت قۇتىرىپ كەتتى. تۇندە الىپ كەتتى. ارەڭ بايلادى. ءال بەرمەي، سەسترانى ۇردى. مىنە، مەنى دە جاراقاتتادى. ايانىشتى... تاماشا جىگىت ەدى...
— ۇندەمەي جاتاتىن ەدى... شاماسى، كوپ ويلاعان عوي، — دەدى ەكىنشى كورشىم. — قالاي جىلادى دەيسىڭ، قۇيتتاي بالا ءتارىزدى... بەتىم جوق، باسىم جوق دەپ وكسىدى. ءوزىنىڭ بەتىن ىزدەيدى. مىنە، سوعىس دەگەنىڭ قانداي!
مەن حات كۇتىپ جۇرگەم.
— ساعان حات، — دەدى ۆەرا ميحايلوۆنا. مەن ءۇشبۇرىشتى حاتتى جۇلىپ الدىم دا، بىردەن بىلە قويدىم: ودان ەمەس.
بۇل — ماكاكا.
«ءبىز اقىرى جاڭا جەرگە جەتتىك. ءبىر ايداي جۇردىك. جاۋرادىق. ءتىپتى ستانسيالاردا ىستىق سۋ دا بولمادى.
مۇندا جامان ەمەس. تەك ۋاقىتشا تۇرعانىمىز قيىن. مامىردا، مۇز تۇسكەسىن تاعى ىلگەرى كەتەمىز.
بىزدە ءبارى ساۋ، امان. كاتونين مەن بۋنكوۆ بىزدە قالاتىن بولار. وزگە وفيسەرلەردىڭ ءبارىن باسقا بولىمدەرگە اۋىستىرىپ جىبەردى. بالالار بۇرىنعى. جەرى ادەمى ەكەن. ناعىز تايگا. اڭدار كوپ.
جاقىن جەردە تۇتقىن جاپونداردىڭ لاگەرى بار، ءبىز سونى كۇزەتەمىز دەپ ءجۇر.
تاماعىمىز جاقسى. ۆەنگرياداعىدان ءتاۋىر.
بالالار سەنى ءجيى ەستەرىنە الادى. پروتوپوپوۆ بۇرىنعىسىنداي. الدەقانداي بولىپ ءجۇر.
كومسورگتىڭ مىندەتىن ازىرشە مەن اتقارىپ ءجۇرمىن.
تەزىرەك كەل، ايتپەسە مەنىڭ مۇنداي جۇمىستارعا قابىلەتىم جوق. ەگەر قيىن بولماسا، ماماما تەلەفون سوعىپ، اماندىعىمدى ايتارسىڭ (تەلەفون ك 2-44-23). مەنى ۋايىمداماسىن. ءوزىم دە حات جازارمىن.
بىزدە كينو ءجيى بولمايدى، بولاتىندارى دا ەسكى. «ءۇش تانكىشى»، «انتوشا رىبكين»، «ۇلكەن ۆالس» جانە «لەدي گاميلتون»، «اۋپارتكوم حاتشىسى!».
سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ قالاي؟ اياعىڭ ءتاۋىر بولدى ما؟
مەن سەنىمەن حوشتاسا دا المادىم: سەنىڭ قىزۋىڭ كوتەرىلىپ، ەشكىمدى تانىماي، ساندىراقتاپ جاتتىڭ.
ماعان حات جاز. ادرەس سىرتىندا، بۇرىنعى ەمەس. تەزىرەك جازىلىپ كەل!
سالەممەن، ۆيتيا پەتروۆ»
حاتتىڭ تومەنگى جاعىندا قىسقا جازۋ بار ەكەن: «اۋىرما! جاتا بەرمە! كۇتىپ ءجۇرمىز! ن-نىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلگىم كەپ، ىزدەستىرىپ كورىپ ەم — ەشتەڭە شىقپادى. ءالى دە ىزدەستىرەمىن. قايعىرما! قۇشاقتايمىن!
سەنىڭ ماكسيم بۋنكوۆىڭ.
ول پالاتاعا ايازدان بەتى قىزارىپ، گيمناستەركاسىمەن، ەتىگىمەن كىردى. قولىندا قابات-قابات كورپەگە وراعان ءبىر نارسەسى بار — ءتىرى، شاشى قارا، كوزى بادىرايعان، ءوزى دەم الىپ جاتىر.
— مىنە، — دەدى ول، — ءبىز كەلدىك... سەن قالايسىڭ؟ كۇتتىڭ بە؟
ۆەرا ميحايلوۆنا ەكەۋمىزدىڭ اينالامىزدا ەشتەڭە تۇسىنبەگەن كۇيى بايەك بولىپ ءجۇر:
— مۇنىڭ قالاي، ناتاشەنكا؟ قالاي؟ پورت-ارتۋردا بىرگە جاتتىق قوي! بىرگە بوساندىق... ال مەن ەشتەڭە بىلگەنىم جوق... اتىن كىم قويدىڭ؟
— اتىن؟ ءالى ات قويعانىم جوق، ۆەروچكا. قالاي دەپ اتايتىنىمىزدى اقىلداسامىز. ەگەر بۇل ۇمىتىپ قالماسا... مۇمكىن، ناديۋشا دەرمىز!
— ناديا، نادەجدا — جاقسى ات! وي، قانداي جاقسى بولدى، ناتاشەنكا! — دەدى ۆەرا ميحايلوۆنا.
— سەن نەگە جازبادىڭ؟ نەگە؟ مەن ساعان جازدىم عوي، — دەپ كۇڭكىلدەدىم وسىنىڭ ءوڭىم ەكەنىن، نە ءتۇسىم ەكەنىن ۇعا الماي وتىرعان مەن.
— اشۋلانبا، — دەدى ناتاشا. — مەن جاي... ءجاي، ءوزىم كوپ نارسەنى ويلادىم...
1961 جىل
...كەشكىسىن مەن ليۋبانى بالالار باقشاسىنان الىپ قايتتىم. وسى ءجۇرىسىم وزىمە ۇنايدى: ەرتەمەن — بالالار باقشاسىنا، كەشكىسىن — ۇيگە. ءبىر كەزدە ناديۋشكا ەكەۋمىز دە وسىلاي جۇرەتىنبىز.
— ال، ناديا ۇپ-ۇلكەن بولىپ، بالاباقشاعا قالاي باردى؟ — دەپ تاڭىرقايدى ليۋبا.
وسىلاي موسكۆا كوشەلەرىندە وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ قويىپ كەلە جاتۋدى ۇناتامىن.
— مامام سەنىڭ كەلگەنىڭدى بىلمەيدى، ال مەن بىلەمىن! — دەيدى ليۋبا.
— جوق، ماماڭ بىلەدى.
— ءبارىبىر مەن بۇرىن ءبىلدىم. ماعان مامام دا ەمەس، ناديا دا ەمەس، سەن كەلدىڭ عوي!
كوكتەمنىڭ ىلعالدى اۋاسى تاپ-تازا.
اينالا جارىق، تورعايلار شىرىلدايدى، تروتۋار جانىنداعى ماشينا، اۆتوبۋستاردىڭ ىزىندەگى شالشىق سۋلارعا كوگەرشىندەر شومىلادى. ادامدار دا، ماشينالار دا اسىعىپ بارادى. سۆەتوفور وتتارى جىمىڭدايدى. اينالانىڭ ءبارى كۇندەگىشە قاربالاس، كوڭىلدى.
— ناديا دا سەن سەكىلدى، كىشكەنتاي بولعان، — دەيمىن.
— ال مەن ۇلكەنمىن.
— ياعني، ناديا دا سەن سەكىلدى ۇلكەن بولدى. ءبىراق ونىڭ بالاباقشانى قانداي جاقسى كورگەنىن بىلەسىڭ بە؟ ءتىپتى جەكسەنبى كۇندەرى دە ءبىزدىڭ بالاباقشاعا بارعانىمىزدى قالايتىن...
ليۋبا ۇندەمەيدى. سودان سوڭ باسقا ءبىر نارسەلەر تۋرالى ايتىپ كەتەدى. كەنەت:
— مەن دە بالاباقشانى جاقسى كورەمىن، — دەيدى. ول ادەيى ايتىپ كەلەدى: مەنىڭ نەگە ۇندەمەي قويعانىمدى ءتۇسىنىپ قۇلاققا جاعىمدى سوزدەردى ماعان ادەيى ايتادى.
— قويشى، شىنىمەن جاقسى كورەسىڭ بە؟
— جاقسى كورەمىن! راس ايتام، جاقسى كورەمىن! وسىدان ءبىر جىل بۇرىن بولعان جاعدايدى ول ءقازىر بىلە مە ەكەن؟ ليۋبا ساعات جەتىدە ويانعاندا، كوزىنىڭ جاسى بىرگە تامشىلايدى، ال ءبىز بالاباقشاعا سەگىز جارىمدا كەلگەندە الگى كوز جاسى وكسۋگە اينالادى. مەن ءۇيتىپ-بۇيتىپ، جاسىرىنىپ كەتىپ قالامىن... ال، كەشكىسىن... كەشكىسىن مەن ليۋبا بالالارمەن بىرگە بولماعانىن، مەڭگەرۋشىنىڭ بولمەسىندە بىرەسە «ماماسىنا»، بىرەسە «پاپاسىنا» تەلەفون سوعىپ وتىرعانىن ەسىتەمىن.
ال، بالاباقشاعا باراتىن جولدا شە؟ وي، ونىڭ قانداي جول ەكەنىن بىلسەڭىز! ليۋبا كوپىردىڭ ۇستىنە قۇلاپ، اياعىن سوعىپ تارسىلداتىپ: «سول بالاباقشاعا بارعانشا مەنى قاباعان يتتەر جەپ قويعانى جاقسى!» — دەپ كوشەنى باسىنا كوتەرەدى.
— مەن دە جەكسەنبىدە بالاباقشاعا بارعىم كەلەدى، — دەيدى ءقازىر ماعان ليۋبا. — ناديا سياقتى! كورەسىڭ عوي! ال، جەكسەنبى قاشان؟
مەن ليۋباعا جەكسەنبى قاشان ەكەنىن ايتامىن. سودان سوڭ سۇراق قويدىم:
— سەن گاگارين تۋرالى ءبارىن بىلەسىڭ بە؟
— گاگارين ەمەس، يۋريي الەكسەيەۆيچ گاگارين! — دەپ ليۋبا مەنى تۇزەتەدى.
...مەن بالالىق شاق تۋرالى — ءوزىمنىڭ جانە ءبىزدىڭ — ويلاپ كەلەمىن. مۇمكىن، بۇگىنگى بالالاردىڭ بالالىق شاعى مەن جاستىق شاعىنا ۇقسامايتىن بالالىق پەن جاستىق شاق جايلى. الايدا ۇقساماۋدىڭ وزىندە ۇقساستىق بولادى. سونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەسىمىزدە مە؟
ءبىز ءقازىر ليۋبا ەكەۋمىز كوشەمەن، ءتىپتى، پروسپەكت بويىمەن — ول ءقازىر ءدال وسىلاي اتالادى — كەلە جاتىرمىز، ءبىراق بۇل پروسپەكت ءبىر كەزدە جوق ەدى عوي. جول عانا بار بولاتىن، ءبىز وسىندا شاڭعى تەبۋگە نەمەسە ءجاي قىدىرۋعا كەلەتىنبىز! ءبىز! ال ءبىز سول جىلدارى قانداي ەدىك؟ جانە ءبىز وسى جولدىڭ بويىمەن مايدانعا كەتتىك — بۇگىنگى پروسپەكت مايدانعا ەڭ جاقىن الاڭ بولدى عوي. ءبىز سول الاڭمەن العا جۇرە بەردىك، جۇرە بەردىك، ءبىراق ءوزىمىز قانداي ەدىك؟
ءبىز، ليۋبا ەكەۋمىز، جاسىل جەلەككە ورانعان، كەڭ لەنينگراد پروسپەكتىسىمەن كەلە جاتىرمىز. ليۋبا ەكەۋمىز كەلەمىز. ال، مەن ناديۋشا جايلى ويلاپ كەلەم. جانە ناتاشا جايلى. ونىڭ ۇيگە ەرتەرەك كەلەتىنى جاقسى بولدى.
ليۋبا ۇيىقتاپ قالدى. بۇدان ءبىر ساعات بۇرىن ناتاشا تەلەفون سوققان ەدى:
— اشۋلانبا، مەندە پارتكوم. كەتە الاتىن ەمەسپىن!
ەرتەرەك كەلەم دەگەنى وسى بولسا!
ءبىراق مەن اشۋلانبايمىن. مەن ونى كۇتىپ وتىرمىن. ءبىز ناديۋشا ەكەۋمىز وتىرمىز.
— پاپوچكا، سودان سوڭ نە بولدى؟
ءبىز ۇزاق وتىردىق. وتكەن ۋاقىتتار تۋرالى ايتتىق. قىرقىنشى، قىرىق ءبىرىنشى جانە كەيىنگى جىلدار تۋرالى. بۇلار جايلى كوپ-كوپ ايتا بەرۋگە بولادى.
— ەندى بار، ساباعىڭا ازىرلەن، — دەيمىن ناديۋشاعا. — ماماڭ كەلمەي تۇرعاندا...
— كەيىن ماعان تاعى ايتاسىڭ با؟
— ايتامىن...
— وتكەندى قايتالاۋعا كەتتىم.
— سەن بالكىم، مۇنى تۇسىنبەيتىن شىعارسىڭ، — دەيمىن. — ءبىراق وتكەندى بىلمەي تۇرىپ، بۇگىنگىنى ۇعىنا المايسىڭ. وتكەندى قايتالاۋ دەگەن...
— نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىڭدى بىلەمىن، — دەيدى ناديۋشا. — بۇگىن شەرەمەتيەۆودا كۋبالىقتاردى قارسى الدىق. بىرەۋى جاقسى سويلەدى. ءبىز سىزدەردىڭ جاساعاندارىڭىزدى — ريەۆوليۋسيانى قايتالاپ جاتىرمىز دەيدى. بىزگە جەڭىلىرەك، ويتكەنى ءبىز سىزدەر سالعان جولمەن كەلەمىز دەيدى. سەن وسى تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ عوي؟
— وسى تۋرالى دا، ناديۋش. ال، سەن، ءتىپتى، ءوسىپ قالىپسىڭ. جارايدى، بار!
ناديۋشا ساباق وقىپ وتىر، مەن ناتاشانى كۇتىپ وتىرمىن.
تەلەفون شىرىلدادى. سول بولار!
— ناديانى شاقىرىڭىزشى، — دەگەن بايسالدى جۋان داۋىس.
— ءقازىر. ناديۋش، سەنى شاقىرادى. ناديا بىرەۋمەن سويلەسىپ تۇر.
— پاپوچكا، بۇل يگور! ونىڭ... اكەسى اۋىرادى... مەن بارىپ كەلەيىن بە؟
مەن باسىمدى يزەيمىن.
— يگور، مەن ءقازىر كەلەمىن، — دەيدى ول ترۋبكاعا. — ءيا، ءيا، ءقازىر. ماعان رۇقسات بەردى.
ناديۋشا ەسىك الدىنا بارىپ ۇلگەردى.
— توقتاي تۇر، — دەيمىن. — فاميلياسى قالاي؟
— كىمنىڭ؟
— انا يگور دەگەننىڭ.
— بارينوۆ، نەمەنە؟ — دەپ تۇسىنبەيدى ناديۋشكا. — سەن بىلەسىڭ عوي.
ارينە، اتىن دا، فاميلياسىن دا ەستىدىم. ونداي فاميلياسى بارلار كوپ قوي. ءبىراق بۇرىن قالاي ويلاماعانمىن مەن...
— سەن بىلمەيسىڭ بە، يگوردىڭ اعاسى بولدى ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم. — ۇلكەن اعاسى؟
— ارينە! — دەپ تاڭداندى ناديۋشا. — مەن ساعان ايتىپ ەدىم عوي. ول سوعىستا، بەرليندە قازا تاپقان. ساشا. سەنىڭ ەسىڭدە جوق پا؟
— ەسىمدە، ەسىمدە. جارايدى، بار، بار! — دەپ اسىقتىرامىن ناديۋشانى. — بىردەمە بولا قالسا، ماعان تەلەفون سوعارسىڭ. جاقسى ما؟
...مىنە، ناتاشا دا كەلدى. ول شارشاپ، بەتى بوزارىپ كەتىپتى. تەگى باسى اۋىرعان بولار. سوندا دا بۇرىنعىداي.
— ال، سالاماتسىڭ با؟ — دەيدى ول. — امانسىڭ با؟
You Might Also Like
-
وتكەن جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىنان باستاپ قازاقستانداعى Android پايدالانۋشىلارىنا Google Pay كومەگىمەن تولەمدەر جاساۋ قولجەتىمدى بولدى.
