ولكەدەگى مادەني ءومىر. قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋى
شىعىس قازاقستان وبلىسى،
سەمەي قالاسى، سەمەي قالاسىنىڭ
د. قالماتايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك
مەديسينا كوللەدجىنىڭ قوعامدىق پاندەر وقىتۋشىسى
جاسپانوۆا گۋلديانا كۋماربەكوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ولكەدەگى مادەني ءومىر. قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋى».
بىلىمدىلىك: ۇلت زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات بەرۋ، اۋىزشا شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ، جالپى قوعامدىق - ساياسي ءومىر جايلى ءبىلىم بەرۋ، بايانداۋ. قازاقستاندا مەديسينانىڭ دامۋى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
تاربيەلىك: ءبىلىم الۋشىلاردى پاتريوتتىققا، ساۋاتتىلىققا، مادەنيەتتىلىككە، ادامگەرشىلىككە، وتان سۇيگىشتىككە، بىلىمدىلىككە تاربيەلەۋ
دامىتۋشىلىق: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بەلسەندى ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، داعىلارى مەن تانىمىن، ىسكەرلىگىن قالىپتاستىرۋ، ساياسي وقيعالاردى ءوز بەتىنشە تۇجىرىمداي بىلۋىنە باعىت بەرۋ. العان بىلىمدەرىن قاجەتىنە ساي پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ جابدىقتارى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىق، كارتا، پورترەتتەر، كەستەلەر. ءدارىس.
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. وقىتۋشىنىڭ كىرىسپە ءسوزى: بۇگىنگى ساباق تاقىرىبى: «ولكەدەگى مادەني ءومىر. قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋى». ساباقتىڭ ماقساتى – ۇلت زيالىلارىنىڭ يدەيالارى: ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى قىزمەتى، شىعارماشىلىعى. تۋرالى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات بەرۋ، اۋىزشا شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ، جالپى قوعامدىق - ساياسي ءومىر جايلى ءبىلىم بەرۋ، بايانداۋ. قازاقستاندا مەديسينانىڭ دامۋى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
3. ءبىلىمنىڭ نەگىزىن وزەكتىلەۋ (نەگىزدەۋ). ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
سۇراقتار قويۋ:
1. جەس - قا كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانعا دەيىنگى ەلدەگى جاعداي.
2. جەس باعىتى قاشان قابىلداندى، نەگىزگى بەلگىلەرىن اتا.
3. 1921 - 1922جج اشارشىلىق سەبەپتەرىن اتا، اشارشىلىق جايلاعان ايماقتاردى كورسەت (ورال، ورىنبور، اقتوبە، بوكەي، قوستاناي)
اشتىققا ۇشىراعان ادامدار سانى 1921 جىلى - 1ملن 508مىڭ، 1922 جىلى ناۋرىزدا 2 ملن 303200.
4.“ناقتى ەت سالىعى تۋرالى” دەكرەت تۋرالى ءتۇسىندىر، كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان اشتىققا ۇشىراعان ايماقتارعا قانداي كومەك كورسەتىلدى.
5. 1921ج ساۋىردە پاتشا وكىمەتى كەزىندە ءسىبىر جانە ورال كازاك اسكەرلەرىنە بەرىلگەن جەرلەردى قازاقتارعا قايتارۋ تۋرالى دەكرەت شىقتى.
جەر - سۋ رەفورماسى بويىنشا كەستەنى تولتىرۋ.
1. جەس جىلدارىندا قانداي وزگەرىستەر بولدى؟
2. جەس ناتيجەلەرىن اتا.
3. ۆەنن دياگرامماسى اسكەري كوممۋنيزم مەن جەس سالىستىرۋ.
● اسكەري كوممۋنيزم ساياساتى:
- ازىق - تۇلىك سالعىرتى
- ەڭبەك مىندەتكەرلىگى
- ساۋداعا تىيىم سالىندى
- اقشا ورنىنا ايىرباس ساۋدا ءجۇردى
- ءىرى، ورتا جانە ۇساق ونەركاسىپتى مەملەكەت مەنشىگىنە كوشىرۋ.
- باسقارۋدى ورتالىقتاندىرۋ
● جەس:
- ازىق – تۇلىك سالىعى
- ەڭبەك مىندەتكەرلىگى جويىلدى
- ساۋداعا مەملەكەتتىك مونوپوليا
- جەردى جانە ۇساق كاسىپورىنداردى
جالعا بەرۋ
- كاسىپورىنداردى شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشىرۋ
● ۇقساستىعى:
قاتاڭ ءتارتىپ
وزگەشە ويلاۋمەن ارەكەت ەتۋدى تۇنشىقتىرىپ وتىردى
4. سيفرلار سويلەيدى:
1 1921 جىلى ناۋرىز جانا ەكونوميكالىق ساياساتقا كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى
2 1921ج 14 ماۋسىم ناقتى ەت سالىعىنان قازاقتار بوساتىلدى
3 1921ج قوسشى وداعى قۇرىلدى.
4 1924ج 1 قاڭتار اقشالاي سالىق ەنگىزىلدى
وي قورىتۋ: 2014ج 11 قاراشاداعى ەلباسى ن. ءا نازاربايەۆتىڭ «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى تۋرالى پىكىرلەرىن تىڭداۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ. قورىتا ايتقاندا 1925 جىلى حالىق شارۋاشىلىعى نەگىزىنەن قالپىنا كەلتىرىلدى. ونەركاسىپ ءونىمىن ءوندىرۋ سوعىسقا دەيىنگى دەڭگەيمەن سالىستىرعاندا ۇشتەن ەكىگە دەيىنگى كولەمگە جەتتى. ونەركاسىپتەردىڭ 60 پايىزى ىسكە قوسىلىپ، كولىك قاتىناسى قالپىنا كەلتىرىلە باستادى. قورىتا ايتقاندا جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات شارۋاشىلىقتى وركەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن «كەرەمەت عاجايىپ» ساياسات بولدى.
4. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ
- ۇلت زيالىلارىنىڭ يدەيالارى: ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ش.قۇدايبەردى ۇلى قىزمەتى، شىعارماشىلىعى. جاڭا قازاق كەڭەس زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋى.
- قازاقستانداعى مەديسينانىڭ دامۋى.
ءى. ەليتا، ساياسي ەليتا ۇعىمىنا توقتالۋ. “ەليتا” فرانسۋز تىلىنەن اۋدارعاندا “تاڭداۋلى”، “سۇرىپتالعان “، ”ەڭ جاقسى” دەگەن ماعىنانى بەرەدى. 18ع باستاپ ول سوزبەن جوعارى ساپالى تاۋارلاردى اتادى. 20ع باستاپ ساياساتتانۋ مەن الەۋمەتتانۋدا ءبىلىمى، بايلىعى، بەدەلى، بيلىگى جوعارى ادامداردىڭ ازعانتاي الەۋمەتتىك توبىن بىلدىرەدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى اسا ءىرى قوعامدىق - ساياسي وزگەرىستەرمەن قاتار اۋقىمدى رۋحاني جاڭعىرۋلاردى دا باستان كەشتى. ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرگەن، جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق ويلار ءسىڭىرىپ، العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. ولار: ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلى جانە ت. ب..
الدىن - الا بەرىلگەن ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە ءبىلىمالۋشىلارعا
م. جۇمابايەۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ءومىرى، قىزمەتى، شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ تاپسىرىلدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873 - 1937ج.)
تۋعان جەرى: تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزى، توسىن بولىسى، سارىتۇبەك قىستاعى (قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانى، اققول اۋىلى).
قىزمەتى: اسا كورنەكتى عالىم، اقىن، تۇركىتانۋشى، كوركەمسوزشى، اعارتۋشى، اۋدارماشى - ۇستاز، قوعام قايراتكەرى، پۋبليسيست - جۋرناليست، قازپي - ءدىڭ پروفەسسورى، ەتنوگراف، فولكلوريست، كومپوزيتور ءارى ورىنداۋشى، قازاق ءتىلى ءبىلىمى، ءالفاۆيتى، ءباسپاسوزى جانە قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، قازاق الىپپەسىن (توتە جازۋ) جاساۋشى، العاشقى وقۋ قۇرالىن جازعان. «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى (1913 - 1918ج. ج.)، الاشوردا ۇكىمەتى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءارى كوسەمى.
ەڭبەكتەرى:
1. «قىرىق مىسال»(مىسالدار جيناعى، پەتەربۋرگ، 1909ج.)
2. «ماسا»(ولەڭدەر جيناعى، ورىنبور، 1911ج.)
3. «ءتىل قۇرال» (3 بولىمنەن تۇرادى) (ورىنبور، 1924ج.)
4. ادەبيەت تانىتقىش (تاشكەنت، 1926ج.)
5. بايانشى (مەتوديكالىق جازبالار، قازان، 1920ج.)
6. ءتىل جۇمسار (2بولىمنەن تۇرادى.)
7. وقۋ قۇرالى (بالالار الىپپەسى).
8. الىپپە (ورىنبور، 1912ج).
9. ساۋاتاشقىش (ەرەسەكتەر الىپپەسى، ورىنبور، 1914ج.)
10. الىپپە - استار (الىپپەگە مەتوديكالىق نۇسقاۋ).
11. وقۋ قۇرال (حرەستوماتيا).
12. «ەر سايىن» جىرى (موسكۆا، 1923ج.).
13. «23 جوقتاۋ» (موسكۆا، 1926ج.).
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885 - 1935ج. ج.)
تۋعان جەرى: بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ سارقوپا بولىسىنىڭ ءۇشىنشى بولىسى.
قىزمەتى: قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، اقىن، جازۋشى، جالىندى كوسەمسوز شەبەرى.
ەڭبەكتەرى:
1. «ويان، قازاق» ولەڭدەر جيناعى (ۋفا، 1909ج.)
2. «ازامات» ولەڭدەر جيناعى (قازان، 1913ج.)
3. «تەرمە»ولەڭدەر جيناعى (ورىنبور، 1915ج.)
4. «باقىتسىز جامال»رومانى (قازان، 1910ج.)
5. «وقۋ قۇرالى» وقۋ كىتابى (ورىنبور، 1924ج.)
6. «قيراعات»(وقۋلىق).
7. «بالكيا» (پەسا).
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1890 - 1931ج. ج.)
تۋعان جەرى: پاۆلودار وبلىسىنىڭ، باياناۋىل اۋدانىنا قاراستى قازىرگى جۇسىپبەك ايماۋتوۆ اۋىلى (بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسى، كەرەكۋ ۋەزى، قىزىلتاۋ بولۆ\ىسىنىڭ ءبىرىنشى اۋىلى).
قىزمەتى: قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى، قازاق ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، پروزاشى، اقىن، دراماتۋرگ، اۋدارماشى،
عالىم، جۋرناليست، پەداگوگ - ۇستاز، جازۋشى، سىنشى، ءانشى، مۋزىكانت.
ەڭبەكتەرى:
1. «قارتقوجا» ورمانى (قىزىلوردا، 1926ج.)
2. «اقبىلەك» رومانى («ايەل تەندىگى» جۋرنال، 1 - سانى، 1928ج.)
3. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى»پوۆەسى ( «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالى،
4. «كومپلەكسپەن وقۋتۋ جولدارى»(مۇعالىمدەرگە ارنالعان كومەكشى قۇرال) (قىزىلوردا، 1929ج.)
5.«تاربيەگە جەتەكشى» كىتابى (ورىنبور، 1924ج.)
6. «پسيحولوگيا» وقۋلىعى (قىزىلوردا، 1926ج.)
7. «جان جۇيەسى جانە ونەر تاڭداۋ» زەرتتەۋ ەڭبنگى (موسكۆا، 1926ج.)
8. «رابيعا» پەساسى (ورىنبور، 1922ج.)
9. «سىلاڭ قىز» پەساسى (ورىنبور، 1922ج.)
10. «مانساپقورلىق» پەساسى (موسكۆا، 1925ج.)
11. «ەل قورعانى» پەساسى (تاشكەنت، 1925ج.)
12. «قاناپيا - ءشاربانۋ» پەساسى (تاشكەنت، 1925ج.)
13. «شەرنياز» پەساسى (موسكۆا، 1925ج.)
14. «تەرمە» جيناعى (تاشكەنت، 1925ج.)
15. «تاۋ ەلىندەگى وقيعا» اۋدارما رومان (تاشكەنت، 1925ج.)
ماعجان جۇمابايەۆ (1893 - 1938جج.)
تۋعان جەرى: بۇرىنعى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اقمولا ۋەزىندەگى پلۋدەنوۆسكيي بولىسى (قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بۋلايەۆ اۋدانىنىڭ «مولودەجنىي» سوۆحوزى ورنالاسقان جەر).
قىزمەتى: قازاق ولەڭىنىڭ ءدۇلد ۇلى، ليريك، ەپيك اقىن.
ەڭبەكتەرى:
1. «شولپان»ولەڭدەر كىتابى (قازان، 1915ج.)
2. «ولەڭدەر جيناعى»كىتابى (تاشكەنت، 1923ج.)
3. «پەداگوگيكا» (1923ج.)
4. «باتىر بايان» پوەماسى («شولپان» جۋرنالى، قازان، 1922ج.)
5. «قويلىبايدىڭ قوبىزى»پوەماسى («ەڭبەكشى قازاق»گازەتى، 1927ج.)
6. «قورقىت» پوەماسى.
سەمەي قالاسى، سەمەي قالاسىنىڭ
د. قالماتايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك
مەديسينا كوللەدجىنىڭ قوعامدىق پاندەر وقىتۋشىسى
جاسپانوۆا گۋلديانا كۋماربەكوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ولكەدەگى مادەني ءومىر. قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋى».
بىلىمدىلىك: ۇلت زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات بەرۋ، اۋىزشا شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ، جالپى قوعامدىق - ساياسي ءومىر جايلى ءبىلىم بەرۋ، بايانداۋ. قازاقستاندا مەديسينانىڭ دامۋى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
تاربيەلىك: ءبىلىم الۋشىلاردى پاتريوتتىققا، ساۋاتتىلىققا، مادەنيەتتىلىككە، ادامگەرشىلىككە، وتان سۇيگىشتىككە، بىلىمدىلىككە تاربيەلەۋ
دامىتۋشىلىق: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بەلسەندى ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، داعىلارى مەن تانىمىن، ىسكەرلىگىن قالىپتاستىرۋ، ساياسي وقيعالاردى ءوز بەتىنشە تۇجىرىمداي بىلۋىنە باعىت بەرۋ. العان بىلىمدەرىن قاجەتىنە ساي پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ جابدىقتارى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىق، كارتا، پورترەتتەر، كەستەلەر. ءدارىس.
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. وقىتۋشىنىڭ كىرىسپە ءسوزى: بۇگىنگى ساباق تاقىرىبى: «ولكەدەگى مادەني ءومىر. قازاق مەديسيناسىنىڭ دامۋى». ساباقتىڭ ماقساتى – ۇلت زيالىلارىنىڭ يدەيالارى: ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى قىزمەتى، شىعارماشىلىعى. تۋرالى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات بەرۋ، اۋىزشا شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ، جالپى قوعامدىق - ساياسي ءومىر جايلى ءبىلىم بەرۋ، بايانداۋ. قازاقستاندا مەديسينانىڭ دامۋى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
3. ءبىلىمنىڭ نەگىزىن وزەكتىلەۋ (نەگىزدەۋ). ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
سۇراقتار قويۋ:
1. جەس - قا كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانعا دەيىنگى ەلدەگى جاعداي.
2. جەس باعىتى قاشان قابىلداندى، نەگىزگى بەلگىلەرىن اتا.
3. 1921 - 1922جج اشارشىلىق سەبەپتەرىن اتا، اشارشىلىق جايلاعان ايماقتاردى كورسەت (ورال، ورىنبور، اقتوبە، بوكەي، قوستاناي)
اشتىققا ۇشىراعان ادامدار سانى 1921 جىلى - 1ملن 508مىڭ، 1922 جىلى ناۋرىزدا 2 ملن 303200.
4.“ناقتى ەت سالىعى تۋرالى” دەكرەت تۋرالى ءتۇسىندىر، كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان اشتىققا ۇشىراعان ايماقتارعا قانداي كومەك كورسەتىلدى.
5. 1921ج ساۋىردە پاتشا وكىمەتى كەزىندە ءسىبىر جانە ورال كازاك اسكەرلەرىنە بەرىلگەن جەرلەردى قازاقتارعا قايتارۋ تۋرالى دەكرەت شىقتى.
جەر - سۋ رەفورماسى بويىنشا كەستەنى تولتىرۋ.
1. جەس جىلدارىندا قانداي وزگەرىستەر بولدى؟
2. جەس ناتيجەلەرىن اتا.
3. ۆەنن دياگرامماسى اسكەري كوممۋنيزم مەن جەس سالىستىرۋ.
● اسكەري كوممۋنيزم ساياساتى:
- ازىق - تۇلىك سالعىرتى
- ەڭبەك مىندەتكەرلىگى
- ساۋداعا تىيىم سالىندى
- اقشا ورنىنا ايىرباس ساۋدا ءجۇردى
- ءىرى، ورتا جانە ۇساق ونەركاسىپتى مەملەكەت مەنشىگىنە كوشىرۋ.
- باسقارۋدى ورتالىقتاندىرۋ
● جەس:
- ازىق – تۇلىك سالىعى
- ەڭبەك مىندەتكەرلىگى جويىلدى
- ساۋداعا مەملەكەتتىك مونوپوليا
- جەردى جانە ۇساق كاسىپورىنداردى
جالعا بەرۋ
- كاسىپورىنداردى شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشىرۋ
● ۇقساستىعى:
قاتاڭ ءتارتىپ
وزگەشە ويلاۋمەن ارەكەت ەتۋدى تۇنشىقتىرىپ وتىردى
4. سيفرلار سويلەيدى:
1 1921 جىلى ناۋرىز جانا ەكونوميكالىق ساياساتقا كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى
2 1921ج 14 ماۋسىم ناقتى ەت سالىعىنان قازاقتار بوساتىلدى
3 1921ج قوسشى وداعى قۇرىلدى.
4 1924ج 1 قاڭتار اقشالاي سالىق ەنگىزىلدى
وي قورىتۋ: 2014ج 11 قاراشاداعى ەلباسى ن. ءا نازاربايەۆتىڭ «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى تۋرالى پىكىرلەرىن تىڭداۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ. قورىتا ايتقاندا 1925 جىلى حالىق شارۋاشىلىعى نەگىزىنەن قالپىنا كەلتىرىلدى. ونەركاسىپ ءونىمىن ءوندىرۋ سوعىسقا دەيىنگى دەڭگەيمەن سالىستىرعاندا ۇشتەن ەكىگە دەيىنگى كولەمگە جەتتى. ونەركاسىپتەردىڭ 60 پايىزى ىسكە قوسىلىپ، كولىك قاتىناسى قالپىنا كەلتىرىلە باستادى. قورىتا ايتقاندا جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات شارۋاشىلىقتى وركەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن «كەرەمەت عاجايىپ» ساياسات بولدى.
4. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ
- ۇلت زيالىلارىنىڭ يدەيالارى: ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.دۋلاتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ش.قۇدايبەردى ۇلى قىزمەتى، شىعارماشىلىعى. جاڭا قازاق كەڭەس زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋى.
- قازاقستانداعى مەديسينانىڭ دامۋى.
ءى. ەليتا، ساياسي ەليتا ۇعىمىنا توقتالۋ. “ەليتا” فرانسۋز تىلىنەن اۋدارعاندا “تاڭداۋلى”، “سۇرىپتالعان “، ”ەڭ جاقسى” دەگەن ماعىنانى بەرەدى. 18ع باستاپ ول سوزبەن جوعارى ساپالى تاۋارلاردى اتادى. 20ع باستاپ ساياساتتانۋ مەن الەۋمەتتانۋدا ءبىلىمى، بايلىعى، بەدەلى، بيلىگى جوعارى ادامداردىڭ ازعانتاي الەۋمەتتىك توبىن بىلدىرەدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى اسا ءىرى قوعامدىق - ساياسي وزگەرىستەرمەن قاتار اۋقىمدى رۋحاني جاڭعىرۋلاردى دا باستان كەشتى. ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تۋىن كوتەرگەن، جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا دەموكراتيالىق ويلار ءسىڭىرىپ، العا جەتەلەۋگە ۇمتىلعان زيالى توپ قالىپتاستى. ولار: ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلى جانە ت. ب..
الدىن - الا بەرىلگەن ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە ءبىلىمالۋشىلارعا
م. جۇمابايەۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ءومىرى، قىزمەتى، شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ تاپسىرىلدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ (1873 - 1937ج.)
تۋعان جەرى: تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزى، توسىن بولىسى، سارىتۇبەك قىستاعى (قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانى، اققول اۋىلى).
قىزمەتى: اسا كورنەكتى عالىم، اقىن، تۇركىتانۋشى، كوركەمسوزشى، اعارتۋشى، اۋدارماشى - ۇستاز، قوعام قايراتكەرى، پۋبليسيست - جۋرناليست، قازپي - ءدىڭ پروفەسسورى، ەتنوگراف، فولكلوريست، كومپوزيتور ءارى ورىنداۋشى، قازاق ءتىلى ءبىلىمى، ءالفاۆيتى، ءباسپاسوزى جانە قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، قازاق الىپپەسىن (توتە جازۋ) جاساۋشى، العاشقى وقۋ قۇرالىن جازعان. «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى (1913 - 1918ج. ج.)، الاشوردا ۇكىمەتى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءارى كوسەمى.
ەڭبەكتەرى:
1. «قىرىق مىسال»(مىسالدار جيناعى، پەتەربۋرگ، 1909ج.)
2. «ماسا»(ولەڭدەر جيناعى، ورىنبور، 1911ج.)
3. «ءتىل قۇرال» (3 بولىمنەن تۇرادى) (ورىنبور، 1924ج.)
4. ادەبيەت تانىتقىش (تاشكەنت، 1926ج.)
5. بايانشى (مەتوديكالىق جازبالار، قازان، 1920ج.)
6. ءتىل جۇمسار (2بولىمنەن تۇرادى.)
7. وقۋ قۇرالى (بالالار الىپپەسى).
8. الىپپە (ورىنبور، 1912ج).
9. ساۋاتاشقىش (ەرەسەكتەر الىپپەسى، ورىنبور، 1914ج.)
10. الىپپە - استار (الىپپەگە مەتوديكالىق نۇسقاۋ).
11. وقۋ قۇرال (حرەستوماتيا).
12. «ەر سايىن» جىرى (موسكۆا، 1923ج.).
13. «23 جوقتاۋ» (موسكۆا، 1926ج.).
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885 - 1935ج. ج.)
تۋعان جەرى: بۇرىنعى تورعاي ۋەزىنىڭ سارقوپا بولىسىنىڭ ءۇشىنشى بولىسى.
قىزمەتى: قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، اقىن، جازۋشى، جالىندى كوسەمسوز شەبەرى.
ەڭبەكتەرى:
1. «ويان، قازاق» ولەڭدەر جيناعى (ۋفا، 1909ج.)
2. «ازامات» ولەڭدەر جيناعى (قازان، 1913ج.)
3. «تەرمە»ولەڭدەر جيناعى (ورىنبور، 1915ج.)
4. «باقىتسىز جامال»رومانى (قازان، 1910ج.)
5. «وقۋ قۇرالى» وقۋ كىتابى (ورىنبور، 1924ج.)
6. «قيراعات»(وقۋلىق).
7. «بالكيا» (پەسا).
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1890 - 1931ج. ج.)
تۋعان جەرى: پاۆلودار وبلىسىنىڭ، باياناۋىل اۋدانىنا قاراستى قازىرگى جۇسىپبەك ايماۋتوۆ اۋىلى (بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسى، كەرەكۋ ۋەزى، قىزىلتاۋ بولۆ\ىسىنىڭ ءبىرىنشى اۋىلى).
قىزمەتى: قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى، قازاق ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، پروزاشى، اقىن، دراماتۋرگ، اۋدارماشى،
عالىم، جۋرناليست، پەداگوگ - ۇستاز، جازۋشى، سىنشى، ءانشى، مۋزىكانت.
ەڭبەكتەرى:
1. «قارتقوجا» ورمانى (قىزىلوردا، 1926ج.)
2. «اقبىلەك» رومانى («ايەل تەندىگى» جۋرنال، 1 - سانى، 1928ج.)
3. «كۇنىكەيدىڭ جازىعى»پوۆەسى ( «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالى،
4. «كومپلەكسپەن وقۋتۋ جولدارى»(مۇعالىمدەرگە ارنالعان كومەكشى قۇرال) (قىزىلوردا، 1929ج.)
5.«تاربيەگە جەتەكشى» كىتابى (ورىنبور، 1924ج.)
6. «پسيحولوگيا» وقۋلىعى (قىزىلوردا، 1926ج.)
7. «جان جۇيەسى جانە ونەر تاڭداۋ» زەرتتەۋ ەڭبنگى (موسكۆا، 1926ج.)
8. «رابيعا» پەساسى (ورىنبور، 1922ج.)
9. «سىلاڭ قىز» پەساسى (ورىنبور، 1922ج.)
10. «مانساپقورلىق» پەساسى (موسكۆا، 1925ج.)
11. «ەل قورعانى» پەساسى (تاشكەنت، 1925ج.)
12. «قاناپيا - ءشاربانۋ» پەساسى (تاشكەنت، 1925ج.)
13. «شەرنياز» پەساسى (موسكۆا، 1925ج.)
14. «تەرمە» جيناعى (تاشكەنت، 1925ج.)
15. «تاۋ ەلىندەگى وقيعا» اۋدارما رومان (تاشكەنت، 1925ج.)
ماعجان جۇمابايەۆ (1893 - 1938جج.)
تۋعان جەرى: بۇرىنعى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اقمولا ۋەزىندەگى پلۋدەنوۆسكيي بولىسى (قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بۋلايەۆ اۋدانىنىڭ «مولودەجنىي» سوۆحوزى ورنالاسقان جەر).
قىزمەتى: قازاق ولەڭىنىڭ ءدۇلد ۇلى، ليريك، ەپيك اقىن.
ەڭبەكتەرى:
1. «شولپان»ولەڭدەر كىتابى (قازان، 1915ج.)
2. «ولەڭدەر جيناعى»كىتابى (تاشكەنت، 1923ج.)
3. «پەداگوگيكا» (1923ج.)
4. «باتىر بايان» پوەماسى («شولپان» جۋرنالى، قازان، 1922ج.)
5. «قويلىبايدىڭ قوبىزى»پوەماسى («ەڭبەكشى قازاق»گازەتى، 1927ج.)
6. «قورقىت» پوەماسى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
