ەرتە ورتاعاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (VI - X)
شىعىس قازاقستان وبلىسى،
سەمەي قالاسى، سەمەي قالاسىنىڭ
د. قالماتايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك
مەديسينا كوللەدجىنىڭ قوعامدىق پاندەر وقىتۋشىسى
جاسپانوۆا گۋلديانا كۋماربەكوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ەرتە ورتاعاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (VI - X)»
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ رەتىندە قوسىمشا دەرەكتەر ارقىلى تۇرىك، باتىس تۇرىك قاعاناتتارى جانە تۇركەش، قارلۇق قاعاناتتارىنىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعى تۋرالى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن جۇيەلى ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك: ەلىن، جەرىن سۇيەتىن ۇلتتىق رۋحى جوعارى مادەنيەتتى ادامزات تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ جابدىقتارى: ءدارىس، وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سىزبا، كەستەلەر
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. وقىتۋشىنىڭ كىرىسپە ءسوزى ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ەرتە ورتاعاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (VI - X)»، ءبىلىم الۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ رەتىندە قوسىمشا دەرەكتەر ارقىلى تۇرىك، باتىس تۇرىك قاعاناتتارى جانە تۇركەش، قارلۇق قاعاناتتارىنىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعى تۋرالى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن جۇيەلى ءتۇسىندىرۋ.
(ساباقتىڭ تاقىرىبى مەن ماقساتىنا شولۋ)
3. ءبىلىمنىڭ نەگىزىن وزەكتىلەۋ (نەگىزدەۋ). ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ.
1. قانات قاقتى. ءار توپقا سۇراقتار بەرۋ ارقىلى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
1. قاڭلى مەملەكەتى قاي عاسىردا قۇرىلدى؟ (ب. ز. ب. ءىىى عاسىر)
2. قاڭلى تايپالارىندا بيلىك قانداي جولدارمەن قالدىرىلدى؟ (اكەدەن بالاعا مۇرا رەتىندە)
3. قاڭلىلاردىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىنداعى ەرەكشە ورىن الاتىن قورىمدى اتا؟ (وتىرارداعى ماردان - كۇيىك قورىمى)
1. قاڭلىلاردىڭ حالقىنىڭ سانى قانشاعا جەتتى؟ (600 مىڭ ادام نەمەسە 420 مىڭ ءۇي)
2. قاڭلىلار قانداي ەلدەرمەن بايلانىس جاسادى؟ (جۇڭگو، پارفيا، ريم، كاۆكاز )
3. قاڭلىلار مەن ۇيسىندەر اراسىنداعى سوعىس قاي عاسىردا بولدى؟ (ب. ز. ب. ءى عاسىردىڭ ورتاسى)
1. قاڭلىلاردىڭ استاناسى قالاي اتالدى؟ (بيتيان)
2. مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ شىعۋ سەبەبى نەدە؟ (الەۋمەتتىك جىكتەلۋ)
3. قاڭلىلار قانداي كۇشتەرگە سىيىندى؟ (تابيعات كۇشتەرىنە جانە اتا - بابا رۋحىنا)
2. سامعاۋ. بەرىلگەن تاپسىرمالار: ءار توپتاعى ءبىلىم الۋشىلار بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا ءبىرىن - ءبىرى جالعاستىرىپ ويدى تولىقتىرۋ كەرەك.
- ۇيسىندەردىڭ شارۋاشىلىعى:
- قوعامدىق قۇرىلىسى:
- ۇيسىندەردىڭ كەسكىن كەلبەتىنە سيپاتتاما بەرۋ:
4. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ساباق جوسپارى:
- تۇرىك جانە باتىس تۇرىك قاعاناتىن
- تۇركەش قاعاناتىن
- قارلۇق قاعاناتىن
- مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعىن
تۇرىك قاعاناتى ( 552 - 603 ج.)
552جىل - بۇمىن 50مىڭ اسكەرىمەن اۆار جۋجان مەملەكەتىن تالقاندادى.
جۋجان - IV ع. مونعوليا مەن باتىس مانچجۋريادا قۇرىلعان كوشپەلى تايپالار وداعى. 552جىل - تۇرىك قاعاناتى قۇرلىپ، بۇمىن ءوزىن قاعان(بيلەۋشى) دەپ جاريالادى.
542جىل - "تۇرىك" اتاۋلى العاش رەت جۇڭگو دەرەكتەرىندە كەزدەسەدى. قىتايلار تۇرىكتەردى عۇنداردىڭ ۇرپاعى دەپ ساناعان. العاشىندا"تۇرىك"ەتنونيمى اسكەري شونجارالار دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، كەيىن ۇستەمدىك ەتۋشى تايپا وسىلاي اتالدى.
545جىل - جۇڭگو ەلشىسى تۇرىك قولباشىسىنا كەلىپ، بەيبىت قاتناس ورنادى.
بۇمىن قاعاننىڭ ءىزباسارلارى قارا ەسكە جانە مۇقان قاعاندار تۇسىندا مەملەكەت ورتالىق ازيادا ساياسي ۇستەمدىككە جەتتى.
قارا ەسكە قاعان بۋكرات تاۋلارىندا اۆارلاردى ەكىنشى رەت جەندى.
مۇقان قاعان 552 - 554ج. جۋجانداردى تۇپكىلىتى جەڭدى. تۇرىكتەر:
ۇلى دالانىڭ شىعىستاعى قوجاسى بولدى.
جۇڭگو بيلەۋشىلەرى تۇرىكتەرگە جىلىنا 100مىڭ تەڭ جىبەك ماتاسىن جىبەرىپ وتىرعان...
570 - 580جىلدار - تۇرىك قاعاناتىنىڭ شىعىستاعى ساياسي ىقپالى كۇشەيگەن كەزى.
يشتەمي قاعان 10 تۇمەندىك كۇشپەن سوعدىلىقتاردى جاۋلادى.
التايدىڭ تەرىسكەيىندەگى تايپالاردى باعىندىردى.
555جىلى تۇرىكتەر ارال تەڭىزىنە دەيىن جەتتى.
تۇرىكتەر قىتايدىڭ ءامۋدارياعا دەيىنگى، تاشكەنتتەن سىردارياعا دەيىنگى ارالىقتى جاۋلاعان.
تۇرىكتەردىڭ ورتا ازيانى الۋداعى باستى قارسىلاسى ەفتاليتتەر بولدى. بۇل كاسپيي تەڭىزىنەن سولتۇستىك ءۇندىستان مەن شىعىس تۇركىستانعا دەيىنگى جەردە سوزىلىپ جاتقان ورتا ازيانىڭ وتىرىقشى تايپالارى.
561 - 563جىل - تۇرىكتەر ەفتاليتتەرگە قارسى يرانمەن اسكەري وداق قۇردى.
564جىل - يران شاحى حۇسراۋ انۋشيرۆان توقارىستاندى جاۋلادى.
567جىل - بۇحار تۇبىندە تۇرىكتەر ەفتاليتتەردى جەندى. ورتا ازياداعى جەڭىستەردەن كەين تۇرىكتەر ۇلى جىبەك جولىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى.
563 - 567 ج. ج ەفتاليتتەردى باعىندىرادى. VI ع. 70 ج سولتۇستىك كافكاز، قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا بيلىك ەتتى. تۇرىكتەر مەن ولاردىڭ قول استىنداعى سوعدىلىقتار ۆيزانتيامەن ساۋدا بايلانىسىن جاساۋعا ۇمىتىلدى. بۇعان يران كەدەرگى بولادى. سوعان بايلانىستى 568 جىلى سوعدى كوپەسى مانياح باستاعان تۇرىك ەلشىلىگى كونستانتينوپولگە (ستامبۋل) كەلىپ، ۆيزانتيا يمپەراتورى II يۋستينيانمەن ساۋدا جانە اسكەري شارت جاساستى.
حالقى تەلە - تۇرىك تەلدەس تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى. "تەلە" سوزىنەن "تۇرىك" ءسوزى شىققان. تۇرىك قاعاناتىندا 30 - دان اسا تەلە تايپاسى بولعان. تۇرىك قاعاناتى 10 ۇلىسقا بولىنەدى. ۇلىس باسقارۋشىسى - شاد. ۇلىستىق ۇستەمدىك بەلگىسى رەتىندە 10التىن جەبە بەرىلدى. ەستەمي قاعان مەن ونىڭ ۇلى تۇرىكسانفا تۇسىندا قاعانات السىرەدى. باستى سەبەپتەرى:
- ىشكى تارتىستار؛
- كورشى ەلدەرمەن سوعى
581 جىل - قاعانات ىشىندە سوعىس باستالدى. وسى اۋىر جاعدايدى پايدالانعان جۇڭگو يمپەرياسى شاپقىنشىلىق 603 جىلى قاعانات ەكىگە ءبولىندى؛
باتىس تۇرىك قاعاناتى
شىعىستۇرىك قاعاناتى. قازىرگى قازاقستان تەريتورياسى باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇرامىنا ەندى.
باتىس تۇرىك قاعاناتى (603 - 704ج. ج)
اۋماعى؛ ىلە، شۋ - ەدىل، كۋبان - ەسىل، ەرتىس - تارىم، ءامۋداريا، ورداسى - سۋياب (شۋ وزەنى بويى) جازعى ورداسى مىڭبۇلاق (جامبىل وبل)
حالقى - ون وق بۋدۋن، ەجەلگى ءۇيسىن جەرىنىڭ قاراتاۋدان جوڭعارياعا دەيىنگى ارالىقتى قونىستانعان. تايپا ەكىگە بولىنەدى؛
دۋلۋ - شۋ وزەنىنەن شىعىسقا قاراي ورنالاسقان 5 تايپا.
نۋشەبي - شۋ وزەنىنەن باتىسقا قاراي مەكەندەگەن 5 تايپا
قوعامدىق قۇرىلىمى.
قاعاناتتى تۇرىكتىڭ اشينا (كوكبورىلەر ) تايپاسىنان شىققان اقسۇيەكتەر بيلەدى. قاعان - ەڭ جوعارعى بيلەۋشى، اسكەر باسى جانە بۇكىل جەردىڭ يەسى.
قاعان
شاد، جابعۋ، ەلتەبەر (اشينا رۋىنان شىققان جوعارعى شەندىلەر)
بەك (رۋ، تايپا باسقارۋشى)
تارحان، بۇيرىقتار ( سوت قىزمەتىن اتقارۋشىلار)
سەليف (سالاق جيناۋشى)
قارا بۇدىن (قاراپايىم حالىق)
تاتتار (قۇلدار)
حالقى - ۇيسىندەر، قاڭىلار، قارلۇقتار، تۇركەشتەر، شىعىلدار ياعمالار.
ساياسي جاعدايى
العاشقى قاعانى - تاردۋش. ول شىعىس تۇرىك قاعاناتىن جاۋلاپ، ەكى قاعاناتتى بىرىكتىرۋدى ويلادى. التايداعى تەلەتايپاسىن شابۋىلداپ، ءوزىن شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قاعانى دەپ جاريالادى. تەلەلەردىڭ باس كوتەرۋىنەن كەيىن قاعاناتتار قايتا ءبولىندى.
قاعاناتتىڭ كۇش - قۋاتى شەگۋ جانە تونجابعۋ قاعاندار تۇسىندا ارتا ءتۇستى.
شەگۋ قاعان ماياساتى ( 610 - 618ج. ج)؛
شىعىستاعى شەكارانى التايعا دەيىن باتىستاعى شەكارانى تارىم وزەنى مەن پامير تاۋىنا دەيىن كەڭەيتتى.
توڭقاعان ساياساتى (618 - 630ج. ج)؛
باتىس شەكارانى ۇلعايتتى
627جىل - يرانعا قارسى ۆيزانتيامەن وداقتاستى.
ەشبار ەلتەرىس قاعان ساياساتى..
634جىل - نۇشەبي تايپاسىنىڭ قولداۋىمەن بيلىكتى الدى.
"ون - وق بۋدۋم" جۇيەسىن ەنگىزىپ، ەل باسقارۋدى قايتا قۇردى.
640 - 657جىلدار - دۋلۋ مەن نۋشەبي اراسىنداعى تارتىس بولدى.
659جىل - جۇڭگو جەتىسۋعا باسىپ كىردى، ەشبار قاعان قازا تاپتى.
تۇرىكتەردىڭ تاڭ يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسى قاعانات قۇرامىنداعى تۇركەشتەردىڭ كۇشەيۋىنە اكەلدى.
704جىل - تۇركەشتەر جەتىسۋداعى ساياسي بيلىكتى جەڭىپ الدى.
شىعىس تۇرىك قاعاناتى.
(682 - 744ج. ج)
شىعىس تۇرىك قاعاناتى جۇڭگو ەزگىسىنە قارسى ۇزاققا سوزىلعان سوعىستى باستان كەشىردى.
682جىل - شىعىس تۇرىكتەرى مونعوليادا ءوز مەملەكەتتىڭ قالپىنا كەلتىردى.
العاشقى قاعانى - قۇتلىق (حالىق اراسىندا ەلتەرىس اتانعان).
تەرريتورياسى: قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگى، ورتالىق ازيا شىعىس تۇركىستان، وڭتۇستىك ءسىبىر.
قۇتلىق، قاپاعان قاعاندار تۇسىندا قاعانات قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى بىرگە قاعان، كۇلتەگىن قاعاناتى ودان ءارى كۇشەيتىپ، قىتايمەن ديپلوماتيالىق كەلىسىم جاساۋعا قول جەتكىزدى.
سەمەي قالاسى، سەمەي قالاسىنىڭ
د. قالماتايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك
مەديسينا كوللەدجىنىڭ قوعامدىق پاندەر وقىتۋشىسى
جاسپانوۆا گۋلديانا كۋماربەكوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ەرتە ورتاعاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (VI - X)»
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ رەتىندە قوسىمشا دەرەكتەر ارقىلى تۇرىك، باتىس تۇرىك قاعاناتتارى جانە تۇركەش، قارلۇق قاعاناتتارىنىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعى تۋرالى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن جۇيەلى ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك: ەلىن، جەرىن سۇيەتىن ۇلتتىق رۋحى جوعارى مادەنيەتتى ادامزات تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ جابدىقتارى: ءدارىس، وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سىزبا، كەستەلەر
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. وقىتۋشىنىڭ كىرىسپە ءسوزى ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ەرتە ورتاعاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (VI - X)»، ءبىلىم الۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ رەتىندە قوسىمشا دەرەكتەر ارقىلى تۇرىك، باتىس تۇرىك قاعاناتتارى جانە تۇركەش، قارلۇق قاعاناتتارىنىڭ مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعى تۋرالى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن جۇيەلى ءتۇسىندىرۋ.
(ساباقتىڭ تاقىرىبى مەن ماقساتىنا شولۋ)
3. ءبىلىمنىڭ نەگىزىن وزەكتىلەۋ (نەگىزدەۋ). ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ.
1. قانات قاقتى. ءار توپقا سۇراقتار بەرۋ ارقىلى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
1. قاڭلى مەملەكەتى قاي عاسىردا قۇرىلدى؟ (ب. ز. ب. ءىىى عاسىر)
2. قاڭلى تايپالارىندا بيلىك قانداي جولدارمەن قالدىرىلدى؟ (اكەدەن بالاعا مۇرا رەتىندە)
3. قاڭلىلاردىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىنداعى ەرەكشە ورىن الاتىن قورىمدى اتا؟ (وتىرارداعى ماردان - كۇيىك قورىمى)
1. قاڭلىلاردىڭ حالقىنىڭ سانى قانشاعا جەتتى؟ (600 مىڭ ادام نەمەسە 420 مىڭ ءۇي)
2. قاڭلىلار قانداي ەلدەرمەن بايلانىس جاسادى؟ (جۇڭگو، پارفيا، ريم، كاۆكاز )
3. قاڭلىلار مەن ۇيسىندەر اراسىنداعى سوعىس قاي عاسىردا بولدى؟ (ب. ز. ب. ءى عاسىردىڭ ورتاسى)
1. قاڭلىلاردىڭ استاناسى قالاي اتالدى؟ (بيتيان)
2. مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ شىعۋ سەبەبى نەدە؟ (الەۋمەتتىك جىكتەلۋ)
3. قاڭلىلار قانداي كۇشتەرگە سىيىندى؟ (تابيعات كۇشتەرىنە جانە اتا - بابا رۋحىنا)
2. سامعاۋ. بەرىلگەن تاپسىرمالار: ءار توپتاعى ءبىلىم الۋشىلار بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا ءبىرىن - ءبىرى جالعاستىرىپ ويدى تولىقتىرۋ كەرەك.
- ۇيسىندەردىڭ شارۋاشىلىعى:
- قوعامدىق قۇرىلىسى:
- ۇيسىندەردىڭ كەسكىن كەلبەتىنە سيپاتتاما بەرۋ:
4. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ساباق جوسپارى:
- تۇرىك جانە باتىس تۇرىك قاعاناتىن
- تۇركەش قاعاناتىن
- قارلۇق قاعاناتىن
- مادەنيەتى مەن شارۋاشىلىعىن
تۇرىك قاعاناتى ( 552 - 603 ج.)
552جىل - بۇمىن 50مىڭ اسكەرىمەن اۆار جۋجان مەملەكەتىن تالقاندادى.
جۋجان - IV ع. مونعوليا مەن باتىس مانچجۋريادا قۇرىلعان كوشپەلى تايپالار وداعى. 552جىل - تۇرىك قاعاناتى قۇرلىپ، بۇمىن ءوزىن قاعان(بيلەۋشى) دەپ جاريالادى.
542جىل - "تۇرىك" اتاۋلى العاش رەت جۇڭگو دەرەكتەرىندە كەزدەسەدى. قىتايلار تۇرىكتەردى عۇنداردىڭ ۇرپاعى دەپ ساناعان. العاشىندا"تۇرىك"ەتنونيمى اسكەري شونجارالار دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، كەيىن ۇستەمدىك ەتۋشى تايپا وسىلاي اتالدى.
545جىل - جۇڭگو ەلشىسى تۇرىك قولباشىسىنا كەلىپ، بەيبىت قاتناس ورنادى.
بۇمىن قاعاننىڭ ءىزباسارلارى قارا ەسكە جانە مۇقان قاعاندار تۇسىندا مەملەكەت ورتالىق ازيادا ساياسي ۇستەمدىككە جەتتى.
قارا ەسكە قاعان بۋكرات تاۋلارىندا اۆارلاردى ەكىنشى رەت جەندى.
مۇقان قاعان 552 - 554ج. جۋجانداردى تۇپكىلىتى جەڭدى. تۇرىكتەر:
ۇلى دالانىڭ شىعىستاعى قوجاسى بولدى.
جۇڭگو بيلەۋشىلەرى تۇرىكتەرگە جىلىنا 100مىڭ تەڭ جىبەك ماتاسىن جىبەرىپ وتىرعان...
570 - 580جىلدار - تۇرىك قاعاناتىنىڭ شىعىستاعى ساياسي ىقپالى كۇشەيگەن كەزى.
يشتەمي قاعان 10 تۇمەندىك كۇشپەن سوعدىلىقتاردى جاۋلادى.
التايدىڭ تەرىسكەيىندەگى تايپالاردى باعىندىردى.
555جىلى تۇرىكتەر ارال تەڭىزىنە دەيىن جەتتى.
تۇرىكتەر قىتايدىڭ ءامۋدارياعا دەيىنگى، تاشكەنتتەن سىردارياعا دەيىنگى ارالىقتى جاۋلاعان.
تۇرىكتەردىڭ ورتا ازيانى الۋداعى باستى قارسىلاسى ەفتاليتتەر بولدى. بۇل كاسپيي تەڭىزىنەن سولتۇستىك ءۇندىستان مەن شىعىس تۇركىستانعا دەيىنگى جەردە سوزىلىپ جاتقان ورتا ازيانىڭ وتىرىقشى تايپالارى.
561 - 563جىل - تۇرىكتەر ەفتاليتتەرگە قارسى يرانمەن اسكەري وداق قۇردى.
564جىل - يران شاحى حۇسراۋ انۋشيرۆان توقارىستاندى جاۋلادى.
567جىل - بۇحار تۇبىندە تۇرىكتەر ەفتاليتتەردى جەندى. ورتا ازياداعى جەڭىستەردەن كەين تۇرىكتەر ۇلى جىبەك جولىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى.
563 - 567 ج. ج ەفتاليتتەردى باعىندىرادى. VI ع. 70 ج سولتۇستىك كافكاز، قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا بيلىك ەتتى. تۇرىكتەر مەن ولاردىڭ قول استىنداعى سوعدىلىقتار ۆيزانتيامەن ساۋدا بايلانىسىن جاساۋعا ۇمىتىلدى. بۇعان يران كەدەرگى بولادى. سوعان بايلانىستى 568 جىلى سوعدى كوپەسى مانياح باستاعان تۇرىك ەلشىلىگى كونستانتينوپولگە (ستامبۋل) كەلىپ، ۆيزانتيا يمپەراتورى II يۋستينيانمەن ساۋدا جانە اسكەري شارت جاساستى.
حالقى تەلە - تۇرىك تەلدەس تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى. "تەلە" سوزىنەن "تۇرىك" ءسوزى شىققان. تۇرىك قاعاناتىندا 30 - دان اسا تەلە تايپاسى بولعان. تۇرىك قاعاناتى 10 ۇلىسقا بولىنەدى. ۇلىس باسقارۋشىسى - شاد. ۇلىستىق ۇستەمدىك بەلگىسى رەتىندە 10التىن جەبە بەرىلدى. ەستەمي قاعان مەن ونىڭ ۇلى تۇرىكسانفا تۇسىندا قاعانات السىرەدى. باستى سەبەپتەرى:
- ىشكى تارتىستار؛
- كورشى ەلدەرمەن سوعى
581 جىل - قاعانات ىشىندە سوعىس باستالدى. وسى اۋىر جاعدايدى پايدالانعان جۇڭگو يمپەرياسى شاپقىنشىلىق 603 جىلى قاعانات ەكىگە ءبولىندى؛
باتىس تۇرىك قاعاناتى
شىعىستۇرىك قاعاناتى. قازىرگى قازاقستان تەريتورياسى باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇرامىنا ەندى.
باتىس تۇرىك قاعاناتى (603 - 704ج. ج)
اۋماعى؛ ىلە، شۋ - ەدىل، كۋبان - ەسىل، ەرتىس - تارىم، ءامۋداريا، ورداسى - سۋياب (شۋ وزەنى بويى) جازعى ورداسى مىڭبۇلاق (جامبىل وبل)
حالقى - ون وق بۋدۋن، ەجەلگى ءۇيسىن جەرىنىڭ قاراتاۋدان جوڭعارياعا دەيىنگى ارالىقتى قونىستانعان. تايپا ەكىگە بولىنەدى؛
دۋلۋ - شۋ وزەنىنەن شىعىسقا قاراي ورنالاسقان 5 تايپا.
نۋشەبي - شۋ وزەنىنەن باتىسقا قاراي مەكەندەگەن 5 تايپا
قوعامدىق قۇرىلىمى.
قاعاناتتى تۇرىكتىڭ اشينا (كوكبورىلەر ) تايپاسىنان شىققان اقسۇيەكتەر بيلەدى. قاعان - ەڭ جوعارعى بيلەۋشى، اسكەر باسى جانە بۇكىل جەردىڭ يەسى.
قاعان
شاد، جابعۋ، ەلتەبەر (اشينا رۋىنان شىققان جوعارعى شەندىلەر)
بەك (رۋ، تايپا باسقارۋشى)
تارحان، بۇيرىقتار ( سوت قىزمەتىن اتقارۋشىلار)
سەليف (سالاق جيناۋشى)
قارا بۇدىن (قاراپايىم حالىق)
تاتتار (قۇلدار)
حالقى - ۇيسىندەر، قاڭىلار، قارلۇقتار، تۇركەشتەر، شىعىلدار ياعمالار.
ساياسي جاعدايى
العاشقى قاعانى - تاردۋش. ول شىعىس تۇرىك قاعاناتىن جاۋلاپ، ەكى قاعاناتتى بىرىكتىرۋدى ويلادى. التايداعى تەلەتايپاسىن شابۋىلداپ، ءوزىن شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قاعانى دەپ جاريالادى. تەلەلەردىڭ باس كوتەرۋىنەن كەيىن قاعاناتتار قايتا ءبولىندى.
قاعاناتتىڭ كۇش - قۋاتى شەگۋ جانە تونجابعۋ قاعاندار تۇسىندا ارتا ءتۇستى.
شەگۋ قاعان ماياساتى ( 610 - 618ج. ج)؛
شىعىستاعى شەكارانى التايعا دەيىن باتىستاعى شەكارانى تارىم وزەنى مەن پامير تاۋىنا دەيىن كەڭەيتتى.
توڭقاعان ساياساتى (618 - 630ج. ج)؛
باتىس شەكارانى ۇلعايتتى
627جىل - يرانعا قارسى ۆيزانتيامەن وداقتاستى.
ەشبار ەلتەرىس قاعان ساياساتى..
634جىل - نۇشەبي تايپاسىنىڭ قولداۋىمەن بيلىكتى الدى.
"ون - وق بۋدۋم" جۇيەسىن ەنگىزىپ، ەل باسقارۋدى قايتا قۇردى.
640 - 657جىلدار - دۋلۋ مەن نۋشەبي اراسىنداعى تارتىس بولدى.
659جىل - جۇڭگو جەتىسۋعا باسىپ كىردى، ەشبار قاعان قازا تاپتى.
تۇرىكتەردىڭ تاڭ يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسى قاعانات قۇرامىنداعى تۇركەشتەردىڭ كۇشەيۋىنە اكەلدى.
704جىل - تۇركەشتەر جەتىسۋداعى ساياسي بيلىكتى جەڭىپ الدى.
شىعىس تۇرىك قاعاناتى.
(682 - 744ج. ج)
شىعىس تۇرىك قاعاناتى جۇڭگو ەزگىسىنە قارسى ۇزاققا سوزىلعان سوعىستى باستان كەشىردى.
682جىل - شىعىس تۇرىكتەرى مونعوليادا ءوز مەملەكەتتىڭ قالپىنا كەلتىردى.
العاشقى قاعانى - قۇتلىق (حالىق اراسىندا ەلتەرىس اتانعان).
تەرريتورياسى: قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگى، ورتالىق ازيا شىعىس تۇركىستان، وڭتۇستىك ءسىبىر.
قۇتلىق، قاپاعان قاعاندار تۇسىندا قاعانات قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى بىرگە قاعان، كۇلتەگىن قاعاناتى ودان ءارى كۇشەيتىپ، قىتايمەن ديپلوماتيالىق كەلىسىم جاساۋعا قول جەتكىزدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
«سەمەي قالاسىنداعى شىعىس قازاقستان
