InfoHub Logo

"...قازاق ادەبيەتىندەگى گوتيكالىق پروزانىڭ باسى" (ت. اسەمقۇلوۆ)، "كەيىپكەرلەرىنىڭ الەۋمەتتىك كودتارى بەيمالىم، ولاردا ۋاقىتتىق بەلگىلەر دە مۇلدەم جوق دەۋگە بولادى، اۆتور ءۇشىن ول ماڭىزدى ەمەس" (ءا.بوپەجانوۆا)، "تۋىندىلارىندا كەيىپكەر بەي-بەرەكەتتىگى، ءوزى ءبىر جەكە الەم جاساپ الىپ، باسقاعا سۇلق قارايتىن بولمىسىمەن دارالانىپ تۇرادى" (س.قاسىم)... بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى مەن ادەبيەت سىنشىلارى جازۋشى زامانداسىمىز مادينا وماروۆانىڭ شىعارمالارىن وقىعاننان كەيىن وسىنداي پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپتى.

ونىڭ جەكە ءوزىن الدىمەن جاس قالامگەرلەر مەن جۋرناليستەر، ادەبيەت وكىلدەرى تانىدى. اڭگىمەلەرى باسىلىمداردا ءجيى جاريالانا باستاعالى بەرى  وقىرماندار دا مادينا وماروۆانىڭ اڭگىمەلەرىنە "بوي ۇيرەتتى".

جاڭا جىل قارساڭىندا جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر كىتابى جارىق كوردى — "ءقادىر ءتۇنى" دەپ اتالادى. مادينانى قۇتتىقتاپ، اڭگىمەگە تارتتىق. — كىتابىڭ قولىڭا تيگەندە قانداي وي كەلدى؟ بۇل شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى مە؟ تابىستى اياقتالعان جۇمىس پا؟ الدە ورىندالعان پارىز با؟ — مەنىڭ ءبىرىنشى كىتابىم وسى «جالىن» باسپاسىنان «جاس تولقىن» سەرياسىمەن شىققان ەدى، ال ەكىنشىسى «جاڭا زامان پروزاسى» سەرياسىندا شىقتى. بۇل شىنىمدى ايتسام، سولدات بولىپ ءجۇرىپ گەنەرال شەنىن العانداي، اڭ-تاڭ، سەنسەم بە ەكەن، سەنبەسەم بە ەكەن دەيتىن كۇيگە ءتۇسىردى. جانە، ارينە، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. تابىستى-تابىسسىز دەپ الدەنە دەۋ قيىن. ونى، بۇيىرتسا، وقىعان جۇرت ايتا جاتار. — مادينا وماروۆانىڭ وقىرمانى كىم؟ — بىلمەيمىن. ءوز باسىم وقىرمانمەن جۇزبە-جۇز جولىعىپ كورمەپپىن. جانە ول ميفولوگيالىق كەيىپكەر ەمەس پە ەكەن، وقىرمان دەگەن ءوزى بار ما، جوق پا دەپ تە ويلايمىن. ارينە، بەلگىلى ءبىر شىعارماڭدى وقىعان ادامدار، اسىرەسە تانىستار  پىكىر ايتىپ جاتادى. ماقتايدى، وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىمەن بولىسەدى. كەمشىلىكتەرىڭدى ايتادى. بۇل ۇزدىكسىز پروسەسس. ءبىراق ول  پىكىر ايتۋشىلار ادەتتە كاسىبي ادەبيەتشىلەر بولىپ كەلەدى، سوندىقتان ولاردى كلاسسيكالىق ماعىنادا وقىرمان دەپ قابىلداۋ قيىن. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن كىتاپتاردىڭ تيراجى 2 مىڭ — 3 مىڭ دانا عانا. بۇل جاعدايدا قالىڭ وقىرمان قاۋىمى تۋرالى ايتۋ كۇلكىلى... — «ءقادىر ءتۇنى» كىتابىنا ءالعىسوز قالدىرعان قالامگەر ارداق نۇرعاز ۇلى «مادينا وماروۆانىڭ شىعارمالارى سويلەم قۇرۋ داعدىسىمەن عانا ەمەس، جانر تۇرعىسىنان دا وزگەشە. اسىلىندە، قيىق-قيقىمنان تۇرۋ جالپى شىعارمالارىنىڭ باستى جانە ورتاق ەرەكشەلىگى دەۋگە بولادى. بۇنىڭ تاساسىندا جازۋشىنىڭ دۇنيەنى تۇسىنۋدەگى تانىم ەرەكشەلىگى تۇر» دەپ جازىپتى. راسىمەن، سەنى جەكە تانۋدان كەيىن عانا دۇنيەتانىمىڭا (شىعارمالارىڭا) توتە جولدى تەز تابۋعا بولاتىن سياقتى. جازۋ ءستيلىن تاڭداۋعا بولا ما؟ — مەنىڭشە، جازۋشى ءستيلدى قالاعانىنشا وزگەرتە الادى. ول مىنەزدى نەمەسە پوچەركتى وزگەرتكەن سياقتى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى بولماق. ءبىراق بۇل جاساندى وزگەرىس. مازمۇن، ساپا وزگەرمەي، تەك جازۋ مانەرىن وزگەرتۋ ءبارىبىر قاجەت ناتيجە بەرمەيدى. سونىمەن بىرگە ستيل جازۋشىنىڭ بالاڭ كەزىنەن باستاپ قارتايعانىنشا ءبىرقالىپتى تۇرا بەرمەيدى عوي. بۇل وزگەرىس تابيعي بولعاندىقتان، قونىمدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا، بارلىعى جازۋشى قۇرىلىمىنا، رۋحاني باگاجى مەن ارينە، ىزدەنۋ، وقۋ، زەرتتەۋ قابىلەتتەرىنە كەلىپ تىرەلەدى. مەنىڭ ءستيلىم  ارداق نۇرعازى ايتقانداي، موزايكا ىسپەتتەس، قۇراق قۇراۋ ارقىلى جەكە بولشەكتەردەن تۇتاس دۇنيە جاساۋ بولار. ءبىراق بۇل تاياقتىڭ ءبىر ۇشى عانا دەپ سەنگىم كەلەدى. ماعان، ارينە، پازل جيناعان ۇنايدى، بۇل ءىستىڭ وزىندىك ادەمىلىگى، تىلسىمى بار. دەگەنمەن، ەگەر مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۇگەل وسىنداي قيقىمداردان قۇرالعان بولسا، قىزىق بولماي قالار ەدى دەپ ويلايمىن. — ەلەكتروندى كىتاپتار وقيسىڭ با؟

— يا، كوبىنەسە ەلەكتروندىق كىتابىمدى وقيمىن. ءبىراق جاقىندا بەرنحراد شلينك دەگەن نەمىس اۆتورىنىڭ 2-3 كىتابى، كادىمگى باسپادان شىققان ناعىز كىتاپتارى قولىما ءتۇستى. باس الماي وقىپ شىقتىم. جانە سودان سوڭ ەلەكتروندى كىتابىمدى قولىما الا الماي قالدىم. ءبارىبىر قاعاز كىتاپقا جەتپەيدى... — قازىرگى قازاق وقىرمانى قانداي ادەبيەتتى «ىزدەپ ءجۇرىپ» وقيدى؟ ۋاقىت ءولتىرۋ نەمەسە جول قىسقارتۋ ءۇشىن وقىلاتىن قالتا كىتاپشالارىنان باسقا... وقىرماندار ءبىر-بىرىن وقۋعا ۇگىتتەپ، قولدان-قولعا ءوتىپ جاتقان كىتاپ تۋرالى سوڭعى كەزدە ەستىمەيمىن. ەڭ سوڭعى رەت مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىنا قاتىستى عانا  «تانىستار رەكومەنداسياسىن» ەستىدىم.

— ادامداردىڭ وقۋعا دەگەن قاجەتتىلىگى مۇلدە تۇپ-تامىرىمەن جوعالادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. ءقازىر قازاق ادەبيەتىندە جازۋشىلار قاۋىمى زامان وزگەرىسىن، وقىرمان تالابىن تام-تۇمداپ سەزە باستاعانداي. «جارماق» تا سونىڭ جەمىسى بولار. ول ءۇشىن، ارينە، الەم ادەبيەتىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن، ونداعى جاڭالىقتاردان، پىكىرتالاستاردان حاباردار بولىپ وتىرۋ كەرەك. شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن ادامنىڭ كاسىبي ادەبيەتشى بولۋى مىندەتتى. سوندا وسى ءبىلىم مەن تالانتتىڭ بىرىگۋى ناتيجەسىندە عانا زامانعا ساي، جاقسى تۋىندىلار جازىلادى دەپ ويلايمىن. — وسى تۇستا ابدەن جاۋىر بولعان، ءارى جاۋابى دا جورامالدى ءبىر سۇراق قويسام دەپ وتىرمىن... قازىرگى قازاق ادەبيەتى، وسى قانداي كۇيدە؟ شىنىمدى ايتسام، سوڭعى كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىندە جاڭالىق از سياقتى كورىنەدى. ادەبيەتتىڭ ءحالى سيۋجەتى سولعىن رومانعا ۇقسايدى. جازۋشى تابيعاتى تىڭ قادامعا، توسىن شەشىمدەرگە جاقىن تۇرادى ەمەس پە؟ الدە بىزدە تاۋەكەل قۇمار جازۋشىلار جوق پا؟ تىڭ شىعارماشىلىق جوق سياقتى... — شاعىن سۇحبات كولەمىندە قازىرگى قازاق ادەبيەتىنە، قازاق ادەبيەتىندەگى جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنا مونيتورينگ جاساۋ قيىن بولار. بۇنىمەن ءبۇتىن ءبىر ينستيتۋت اينالىسسا دا ازدىق ەتپەس ەدى. ءبىراق وكىنىشكە قاراي، مەنىڭ جەكە سۋبەكتيۆتى كوزقاراسىم بويىنشا، ءقازىر وتكەن شاقتاعى ادەبيەتتى، الاش ادەبيەتىن، كەڭەس ادەبيەتىن، جىراۋلاردى، ءاڭىز-افسانالاردى، ميفولوگيانى زەردەلەۋگە باسىمدىق بەرىلگەن. بۇل «مادەني مۇرا» سەكىلدى ءىرى جوبالاردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر. ال، ءدال قازىرگى تاۋەلسىز جىلدار كەزەڭىندەگى ادەبي پروسەستى اشۋعا، ايقىنداۋعا، باعاسىن بەرىپ، ساراپتاۋعا جەتكىلىكتى دارەجەدە قاراجات تا، كۇش-جىگەر دە جۇمسالمايدى. جەكەلەگەن عالىمدار مەن سىنشىلاردىڭ شىعارماشىلىعى ناتيجەسىندە تۋعان نەكەن-ساياق سىن ماقالالاردى ەسەپتەمەگەندە، ىرگەلى جۇمىستار، باستامالار جوق. سوندىقتان دا قوعامدا جاڭاعى سەن ايتىپ وتكەن كوزقاراس قالىپتاسقان. سەبەبى، شىعارما وقىرمانعا جەتپەيدى. تيراجى 1 مىڭنان 5 مىڭعا دەيىن عانا ءنوپىر كىتاپتىڭ اراسىنان مازمۇندىسىن، قىزىقتىسىن تاڭداۋعا باعىت-باعدار جوق. وقىرمان نە وقىرىن انىق بىلمەيدى. بۇل جاعدايدا جازۋشى نەمەسە جاقسى رومان، پوۆەست، اڭگىمە جوق دەپ كەسىپ پىشە سالعان وڭاي بولار. سوندا قازاقتا ادەبيەتتىڭ جوق بولعانى ما؟ ادەبيەتى ولگەن، نەمەسە ءولىپ بارا جاتقان ۇلتتىڭ ەرتەڭى نە بولماق؟ قالاي دەسەك تە ادەبيەت — ۇلتتىڭ رۋحى. ەڭ بولماسا سوندىقتان دا بۇنداي ۇزىلدى-كەسىلدى پىكىرلەردەن تارتىنعان ابزال. — ارينە، بەلگىلى-بەلگىسىز اۆتورلاردىڭ پوتەنسيالىنا ءبىرجاقتى باعا بەرۋدەن اۋلاقپىز. ال بەلگىلى ءبىر تۋىندىنى جوبا رەتىندە ىسكە اسىرۋ جاعى قالاي؟ ايتالىق، اۆتور قىزىقتى ماتەريال ازىرلەدى. ەندى ونى جارىققا شىعارىپ، تاراتۋ كەرەك، ياعني ساتىپ، پايدا تابۋى ءتيىس. باتىستا، اۆتور باسپامەن شارت جاساسىپ، ءتىپتى الدىن-الا اۆانس تا الىپ قويار ەدى. بىزدە وسىنداي سحەما جۇزەگە اسۋى مۇمكىن بە؟

— وكىنىشكە قاراي، بۇل ايتىلىپ جۇرگەن، ادەبيەتشىلەر مەن شەنەۋنىكتەر اراسىنداعى ديالوگقا نەگىز بولىپ وتىرعان، ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە. مىسالى، بيىل مەنىڭ  «ءقادىر ءتۇنى» اتتى كىتابىم مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كوردى. كولەمى — 17 باسپا تاباق. تارالىمى — 3 مىڭ دانا. بۇل جەكە ماعان مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان ۇلكەن قولداۋ، ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قالاماقىعا 76 مىڭ تەڭگە الدىم. وسى كىتاپ ءۇشىن العان اقشامنىڭ الدى دا، ارتى دا وسى. ادىلەتتى مە؟ ارينە، ءتاۋباشىل قازاقى تۇسىنىككە سالساق، ريزا بولۋىم كەرەك-اق. ءبىراق ەگەر الەمدىك تاجىريبەگە سالساڭ، ولاي ەمەس. مەملەكەت جارايدى مەنىڭ جاعدايىمدى جاساماي-اق قويسىن، ءۇي دە، ساياجاي دا، اتكوپىر قالاماقى دا سۇرامايىن. ءبىراق ول ماعان كىتابىمنىڭ ساتىلىمىنان تۇسكەن قارجىنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزىن الىپ، كۇن كورۋىمە مۇمكىندىك بەرۋگە ءتيىس قوي؟ جاقسى، وقىرمان ساتىپ الماسا، وزىمنەن كورەيىن، ءبىراق مەملەكەت ەڭبەگىمدى، شىعارماشىلىعىمدى ساتۋعا جاعداي جاساۋعا ءتيىس، وسىنىڭ مەحانيزمىن نارىقتىق تالاپقا لايىقتاپ جاساپ بەرۋگە مىندەتتى. بۇل مەنىڭ الاڭسىز ءارى قاراي شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىما، وسىعان ساي جاڭا دۇنيەلەر تۋدىرۋىما جاقسى العىشارت بولار ەدى. بۇل، ارينە، وسى ادەبيەت سالاسىندا جۇرگەن كارى-جاس، كەز كەلگەن اقىن-جازۋشىنىڭ كوكەيىندەگى تىلەك. سونىمەن قاتار بۇل جۇيە ىسكە قوسىلسا، باسپالاردى دا مەملەكەتكە، تەندەرگە الاقان جايىپ قاراپ وتىرۋدان ساقتار ەدى. — قوعام ساناسىن قانداي تاقىرىپتار وزگەرتە الادى؟

— قوعام ساناسىن وزگەرتۋ... بۇنى الدىن الا بولجاۋ قيىن سياقتى. كىتاپ حالىقتىڭ ساناسىن وزگەرتەتىندەي كۇشكە يە بولۋ ءۇشىن الدىمەن جۇرتشىلىق اراسىندا جاپپاي كىتاپ وقۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. سەبەبى، كەڭەس كەزىندەگى وقۋعا قۇشتارلىق، كىتاپ ساتىپ الۋ، سۇراپ الۋ، ۇرلاپ الۋ ءۇردىسى — ءقازىر وتكەن شاقتى قالىپ كەتكەن ءتارىزدى. كىتاپ وقۋ، جازۋشىلاردى ءبىلۋ، كوركەم شىعارمانى ساراپتاي ءبىلۋ  — مۋزىكا تىڭداۋ، سۋرەت، ساۋلەت  ونەرىن تانۋ ءتارىزدى جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق، مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. بۇل ءبىلىمدى ادامنىڭ «دجەنتەلمەندىك نابورىنا» كىرەتىن تالاپ. ءبىراق ءقازىر وكىنىشكە قاراي كەڭەس كەزىنەن بەرگى ۋاقىتتا كىتاپ وقۋ ماشىعى — ۇرپاق ساباقتاستىعىنان شىعىپ قالعانداي اسەر بەرەدى. كەزىندە كىتاپ وقىعان، وقىمايتىنىنا ۇيالعان ادامدار بۇل مىنەزدى جاڭا زاماندا ءوز بالالارىنىڭ بويىنا دارىتا الماعانداي. بۇل — ۇلكەن پروبلەما. — وقىرماننىڭ پىكىرى ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى. ول سەنىڭ شىعارماشىلىعىڭا قانشالىقتى اسەر ەتە الادى؟

— وقىرماننىڭ دەڭگەيى، تالعام تالابى ءارتۇرلى. سوندىقتان وقىرماندار جاققا ەلەڭدەپ، ولاردىڭ پىكىرىنە تاۋەلدى بولىپ جۇرەمىن دەپ ايتا المايمىن. ولاي بولسا، جازۋشى رەتىندە مەنىڭ قۇنىم بەس تيىن. جازۋشى وقىرمانعا كەلمەيدى، وقىرمان ءوزىنىڭ جازۋشىسىن تابادى. جازۋشىنىڭ، كەيىپكەردىڭ  دۇنيەتانىمىمەن، ويلاۋ، سيپاتتاۋ مانەرىمەن ءوز بويىنان ۇندەستىك تابادى. ال، ونداي وقىرمان، ارينە، ماعان رۋحاني باۋىرىمداي قىمبات. — شىعارماشىلىقتى جوسپارلاۋعا بولا ما؟ ءوزىڭ نەنى ويعا الىپ ءجۇرسىڭ؟

— شىعارماشىلىق — ستيحيالىق پروسەسس ەمەس. ول مىندەتتى تۇردە جوسپارلانۋعا ءتيىس. تەك قانا جوسپارلانۋعا ءتيىس. ارينە، العا قويعان ماقساتتارىم بار. ءبىراق الدىن الا الدەنە ايتقىڭ دا كەلمەيدى. «ارىق سويلەپ، سەمىز شىق» دەيدى عوي قازاق. بارلىعىن ۋاقىت كورسەتەدى.

— كوپ راحمەت.

— ساعان راحمەت.

ادەبيەتتىڭ بەكزاداسى — دراماتۋرگيا

— دراماتۋرگيا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، اۆتوردان تولىسقاندىقتى قاجەت ەتەتىن سالماقتى جانر رەتىندە باعالانادى. م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ادەبيەت بولىمىنە كەلگەنىڭە دە ەكى-ۇش جىل بولدى.تەاتر تاراپىنان 40 جاسقا دەيىنگى شىعارماشىلىق جاستار ءۇشىن دراماتۋرگيا، رەجيسسۋرا، شىعارماشىلىق توپقا باعىتتالعان كونكۋرس جاريالاندى. كونكۋرس جۇمىستارىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ساراپتادىڭدار. بۇگىنگى دراماتۋرگياعا قويىلاتىن تالاپ قانداي سوندا؟ كەشەگىدەي جازۋدى كوپشىلىك قاجەت ەتپەي وتىر، سوندا بۇگىن قالاي جازۋ كەرەك؟

— دۇرىس ايتاسىڭ، دراماتۋرگيا — وتە كۇردەلى جانر. شيكىلىكتى كوتەرمەيدى. اۆتور ءتاس-تۇيىن تولىققاندى دۇنيە تۋدىرۋ كەرەك. ايتپەسە قابىلدانۋى قيىن. تەاترعا جۇمىسقا كەلىپ، دراماتۋرگيا سالاسىنا ارالاسىپ، وسى جانردى زەرتتەگەننەن كەيىن مەن: «ادەبيەتتىڭ بەكزاداسى — دراماتۋرگيا» دەگەن قورتىندىعا كەلدىم. پەسا جازۋ — وتە اۋىر پروسەسس. تەاترعا كەلگەنگە دەيىن مەنىڭ ءۇش پەسام بولدى. مۇمكىن، تەاترعا جۇمىسقا الىنۋ سەبەبىم دە سول شىعار. بۇل پەسالاردى جازباي تۇرعاندا ارىپتەستەرىمە ۇنەمى «ەڭ وڭاي جانر — دراماتۋرگيا، پەسا جازعاننان وڭاي نارسە جوق» دەۋشى ەدىم. پەسا جازۋ دەگەن نە ول، سول دا ءسوز بوپ پا؟ الدەقانداي سيۋجەتتى ويلاپ تاباسىڭ دا، وقيعانى سولاي قاراي باعىتتايسىڭ، ديالوگتى قۇراسىڭ، ىس-ارەكەت بەرەسىڭ، ءبىر قالىپقا سالىپ شىعاسىڭ، سونىمەن بولدى — پەسا دايىن. وسىلاي ويلاپ كەلگەن مەن تەاترعا ورنالاسقاننان كەيىن، تەاتردىڭ ىشكى ءومىرىن كورگەننەن كەيىن، رەجيسسەردىڭ جۇمىسىن، اكتەرلەردىڭ جۇمىسىن كورگەننەن كەيىن، سپەكتاكلدىڭ ساحناعا دايىندالۋ كەزەڭدەرىن كورگەننەن كەيىن باستاپقى ويىمنان ءبىرجولا باس تارتتىم. تەك وسى سالانى زەرتتەۋگە عانا دەن قويىپ، كلاسسيكاسى بار، باسقاسى بار درامالىق شىعارمالاردى وقىعاننان كەيىن ونىڭ كۇردەلى جانر ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ونى ەكىنىڭ ءبىرى يگەرە المايدى. ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراعان ادامنىڭ جازۋشى بولۋى، روماندار جازۋى عاجاپ ەمەس، ءبىراق درامالىق شىعارما جازا الاتىنىنا كۇمانىم بار. «جازدىم» دەپ ەسەپتەۋى مۇمكىن، ءبىراق ونى ەشكىم مويىنداماس ەدى. سەبەبى، ستيلدىك جاعىنان، تالعامپازدىق تۇرعىسىنان درامالىق تۋىندى اۆتوردان شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. كىشكەنتاي كولەمگە ۇلكەن ماعىنا سىيعىزۋ، ءار ءتۇرلى موتيۆاسيالار، فورما تابۋ، وعان كورەرمەندى جالىقتىرماس ءۇشىن ىشكى يىرىمدەر، ءسات سايىن جاڭا رەڭك بەرۋ، اداستىرىپ بارىپ شىندىقتى اشۋ، سوڭىندان  ۇلكەن ۇعىمدارعا الىپ كەلۋ — مۇنىڭ ءبارى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. سول سەبەپتى جاستاردىڭ الەمدىك ستاندارتتاعى درامالىق شىعارما جازا الاتىنىنا سەنبەيمىن. دراماعا تولىسىپ كەلۋ كەرەك. كىم بولسا دا بۇل سالاعا رۋحاني، ينتەللەكتۋالدىق مازمۇن جيناپ قانا كەلە الادى دەگەن شەشىمگە كەلدىم.

— سوندا رەجيسسەرلەردىڭ «جاقسى اۆتور جوق» دەپ دراماتۋرگتەرگە كىنا ارتىپ جۇرەتىنىنىڭ سەبەبى وسى دەپ ويلايسىڭ با؟

— بۇل — ءبىر سەبەبى. باسقا سەبەپتەرى دە بولۋى مۇمكىن. تەاترلاردىڭ الەمدىك قورعا جۇگىنەتىنى دە وسىدان. كلاسسيكاعا، شەتەلدىك شىعارمالارعا ءبىزدىڭ اۆتورلار بەيىم تۇرادى. ال شەتەلدىك ادەبيەت دەگەنىمىز — بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار اقساقال ادەبيەت. ءبىز سوناۋ ەپوستاردى تۋدىرعان اۋىز ادەبيەتىنەن كەيىن بىردەن كەڭەستىك، ءتىپتى كەڭەستىك تە ەمەس، ورىستىق ادەبيەتتىڭ ءداستۇرىن قابىلدادىق  جانە وسى جولدى تاڭدادىق. وسى مولشەرمەن العاندا، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز — وتە جاس ادەبيەت. تامىرى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردان ەمەس، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ساناعا تەلىگەن ستاندارتتارى، يدەالدىق وبرازدارى ىزگىلىك، گۋمانيستىك ستاندارتتارى قالىپقا سالىنعان جاساندى سينتەتيكالىق باعىتتارىن قازىق قىپ ۇستاندىق. سوندىقتان ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىزدەن سايكەسسىزدىك تانىلدى. تەمىر شىمىلدىق اشىلعان كەزدە ەشنارسەسىز قالدىق. تاريحتىڭ كوزىمەن قاراعاندا، بۇل — ءبىزدىڭ نارەستە شاعىمىز. تامىرىمىزعا ورالىپ، ودان ءبىر ناتيجە شىعارۋ ءۇشىن، ارينە، ۋاقىت كەرەك.

— ءبىزدىڭ كورەرمەن تەاترعا كەلەدى دە، ءالى كۇنگە دەيىن ساحنادان مۋزا ىزدەيدى. درامالىق جانردىڭ جاڭارا الماۋ سەبەبى دە جالپى حالىقتىڭ سۇرانىسىن ەcكەرۋىندە جاتقان بولار.

— ارينە، كوپكە توپىراق شاشۋعا بولمايدى. ءبارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. كورەرمەننىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىنىڭ ءوزى سول ستاندارتتار دەڭگەيىندە قالىپ قويىپ وتىر. باسقانى بىلاي قويعاندا، ەلىمىزدىڭ باس تەاترى — م.اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردى الاتىن بولساق، رەپەرتۋارىنداعى ەڭ ءوتىمدى، كورەرمەندى كوپ جينايتىن، ماتەريالدىق قاجەتتىلىگىن وتەيتىن سپەكتاكلدەر قايسى دەسەك، ارينە، باستى ورىندا الەۋمەتتىك تاقىرىپتاعى قويىلىمدار مەن كومەديالار تۇر. ال سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسى بار، ونەردىڭ مۇراتىنا جەتەلەيتىن قويىلىمدار ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلادى. ءبارى سونداي دەمەيمىن، ءبىراق جەتپىس پايىز كورەرمەننىڭ مۇنداي يدەيانى قابىلداي المايتىنىنا ەش كۇمانىم جوق. ايەل مە — ول ابزال انا وبرازى، ەگەر قاريا بولسا، مىندەتتى تۇردە ابىز قاريا بولۋى كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن جامان دەمەيمىن، جاقسى، ارينە. ءبارى دە كەرەك وبرازدار.  ءبىراق مۇنىڭ ءبارى تىم  يدەالداندىرىلعان. وسىلاردى جيناپ اكەلىپ ونەر تالاپتارىنا سالاتىن بولساق، ينفانتاليزم، ياعني ءوز بويىنا ءتان ەمەس بالاڭدىقتىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇرادى. ال ادامدى تۇلەتەتىن، وزگەرتەتىن، ساناسىنا بەتبۇرىس جاسايتىن دەڭگەيگە مۇنداي شىعارمالار  كوتەرىلە المايدى. ءبىزدىڭ دراماتۋرگيا بولسىن، رەجيسسۋرا بولسىن، كورەرمەنمەن مامىلەگە كوپ بارادى. كوڭىلىن جىققىسى كەلمەيدى. كورەرمەن نە قالايدى، سول سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋعا تىرىسادى. ياعني، قاجەتتىلىگىن وتەۋشى.

— قالاي دەگەنمەن بۇگىنگى ادامنىڭ دۇنيەتانىمىنا وزگەرىس ەندى. بۇرىنعى قۇندىلىقتار بىرتىندەپ ءمانىن جويىپ كەلەدى. سوعان قاراماستان، كورەرمەن قابىلداماسا دا، سەن ايتقان جاڭا ستاندارتتاعى، جاڭا فورماتتاعى، جاڭا دۇنيەلەر قويىلا بەرۋى كەرەك پە؟

— ارينە، قويىلا بەرۋى كەرەك. ونى ءتىپتى ونەردىڭ ميسسياسى دەپ ەسەپتەيمىن. قارجىلىق جاعىنان اقتايتىن ەكى شىعارماعا ءبىر ناعىز ونەر تۋىندىسىن قوساقتاپ بەرىپ وتىرۋ كەرەك. ماتەريالدىق اينالىمنىڭ سوڭىندا كەتپەي، وسىلاي جاساساق قانا تالعامى قالىپتاسقان كورەرمەن وزىنە كەرەگىن تاڭداي الادى. مىندەتتى تۇردە. كورەرمەننىڭ جەتەگىندە كەتپەي، ساناعا اسەر ەتەر ءوز ستاندارتتارىمىزدى بىرتىندەپ ەنگىزە بەرگەن ءجون. ونى تالدايتىن، باعاسىن بەرەتىن سىنشىلار دا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. تەاتر، كينو، تەليەۆيدەنيە ادامنىڭ تالعامىن قالىپتاستىراتىن ورىندار عوي. جارايدى، شەتەلدەگى تەاترلاردىڭ سپەكتاكلدەرىن بارىپ، تاماشالاپ كەلۋگە ءبارىمىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز جوق دەيىك، ءبىراق كينو شە؟ بۇگىنگى شەتەلدىك فيلمدەردىڭ كوپشىلىگى ۇلكەن دارەجەدەگى كوركەم دۇنيەلەر. جاڭا فورمات تا، جاڭا ستاندارت تا وسىندا. ەلىكتەپ — سولىقتاپ بولسا دا، وسىعان قاراي تالپىنۋ كەرەك سياقتى. مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتىك قاجەتتىلىكتى الدىعا قويىپ، مادەنيەتكە اسا ءمان بەرمەيتىنى وسى ماسەلەلەرگە كەلگەندە اسىرەسە سەزىلەدى. كوركەمدىك ستاندارتتاردى بەلگىلەپ، سوعان جەتەلەيتىن مىندەتتى ەشكىم ءوز موينىنا الىپ وتىرعان جوق. مۇنى قوعام ەمەس، جەكەلەگەن شىعارماشىلىق ادامىنىڭ عانا قولعا الا باستاعانى بايقالادى. ول ونى جاساۋ ءۇشىن ادامنىڭ ىشىندە پارىز بولۋى كەرەك.

— ساناداعىنى ايتپاعاندا، كوز الدىمىزدا دۇنيەنىڭ كوپشىلىگى جاڭادان پايدا بولىپ جاتىر. مۇندايدا ەسكى نارسەنىڭ ىسىرىلىپ، ءتىپتى جوعالىپ كەتەتىنى تۇسىنىكتى. قايبىرەۋلەر «تەاتر ەسكىرگەن نارسە، ول جوق بولسا دا ەشنارسە وزگەرمەيدى» دەگەندى ايتىپ ءجۇر...

— اركىمنىڭ ءوز پىكىرى بار. «ءقازىر كەڭ تىنىستى، ۇلكەن شىعارمالاردىڭ زامانى ەمەس. ادامداردىڭ ۋاقىتى جوق، مينياتيۋرالىق دۇنيەنى عانا وقي الادى، شاعىن اڭگىمەلەر جەتكىلىكتى» دەپ، جازۋشىلىقتى دا جوققا شىعارعىسى كەلىپ جاتقاندار بار. كەشىرىپ قوي، بلوگەرلەر پايدا بولعالى جۋرناليستيكانى دا جاراتپايتىندار شىقتى. ءقازىر ءار ادام ء-وزى جۋرناليست. الەۋمەتتىك جەلىگە كىرسەڭ، اركىم ارنارسەنى جاڭالىق جاساپ، جازىپ، سالا بەرەدى. وقيتىن ادام — وقيدى. «جۋرناليستيكانىڭ قاجەتى جوق» دەمەگەندە قايتەدى سوسىن؟  ەگەر ءدال وسىلاي سارالايتىن بولساق، اقىندار نە ءۇشىن كەرەك، جازۋشىلار نە ءۇشىن كەرەك؟ ولەڭ وقيتىندار دا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر، وقىمايتىندار دا جار ءسۇيىپ، بالا ءسۇيىپ، باقىتتى بولىپ تولىققاندى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تەاتر دا سولاي. ول بولسا دا، بولماسا دا، ادامدار ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتپايدى. ءبىراق وسىنىڭ بارىنەن باس تارتسا، ادامنىڭ رۋحى ولەدى. ال رۋح ولمەس ءۇشىن ءبارى دە كەرەك. ادام رەتىندە ءسال-پال ءوسىپ، جەتىلگىسى كەلەتىن كىسى كىتاپ وقىماسا دا، سپەكتاكل كورمەسە دە، تىم بولماسا ساناسىنىڭ ارعى ءبىر تۇكپىرىندەگى ساۋلەمەن، تۇيسىكپەن ونەردى ولتىرۋگە جول بەرمەيدى. سوندىقتان دا ونەردىڭ بارلىق ءتۇرى ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، ءبارى كەرەك. جۋرناليستيكانىڭ جوعالىپ كەتكەنىن كوز الدىڭا ەلەستەتىپ كورشى؟ جۋرناليست ول تەك جاڭالىق جەتكىزۋىشى عانا ەمەس، ول — اناليتيك. ەگەر ونىڭ تالدامالارى بولماسا، ول زەرتتەپ، زەردەلەپ، اۋزىڭا شايناپ سالىپ بەرمەسە، ءبىز ءتۇرلى بولجامداردىڭ جەتەگىندە كەتەتىن ەدىك. ادامداردىڭ تالعامى تومەندەپ، قابىلداۋ تۇسىنگى ارزانداسا، ونى دا جۋرناليستەردىڭ ۇياتىندا دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. سول سەبەپتى اقىن دا، جازۋشى دا، تەاتر دا رۋحتى وياتۋشىلار عانا ەمەس — رۋحتىڭ ءوزى. ولاردىڭ ومىرگە كەلگەندەگى پارىزى — وسى. سوندىقتان تەاتر جوعالمايدى. ول جوعالسا، ادامنىڭ ءوزى ماقۇلىققا اينالادى.

— بۇرىن ءبىز سەنى جازۋشى دەپ تانيتىن ەدىك، ەندى پەسا جازامىن دەپ تاڭىرقاتىپ وتىرسىڭ. دراماتۋرگيامەن تۇپكىلىكتى اينالىسپاق نيەتتەسىڭ بە؟

— دراما جانرى ۇناي باستادى دەپ جوعارىدا ايتتىم عوي. بۇگىندە جەتى پەسا جازدىم. وزىمە پسيحولوگيالىق درامالار ۇنايدى جانە وعان ميستيكالىق ەلەمەنتتەر قوسقاندى حوش كورەمىن. بۇل جانرعا باستاپقىدا ستيحيالى تۇردە كەلدىم. ءسوز قۇراستىرا الاسىڭ. الدەبىر وبرازداردى جيناقتاي الاسىڭ. وعان ەنەرگيا بەرە الاسىڭ. سوسىن وقۋشىعا اڭگىمەلەي باستايسىڭ. بۇل — باستاپقى كەزەڭدە. سوسىن سانا يەسى، تىرشىلىك يەسى بولعان سوڭ وقيسىڭ،  ىزدەنەسىڭ. ويلاعانىڭدى قورىتاسىڭ. ارالاساسىڭ، كورەسىڭ. وسىدان كەيىن ويلادىم: «مەن نە ءۇشىن جازىپ ءجۇرمىن؟» جاي ىشىمدەگى ەنەرگيانى شىعارۋ ءۇشىن عانا جازۋىم مۇمكىن ەمەس قوي. ەنەرگياڭدى باققا بارىپ جۇگىرسەڭ دە شىعاراسىڭ عوي. تالانت دەپ ايتسام، اسقاقتاۋ ەستىلەر، ءتىپتى ءوز باسىم بۇل ءسوزدى اسا ۇناتپايمىن دە، ءبىراق بويىما قابىلەت، مۇمكىندىك بەرىلگەن بولسا، دەمەك مەن ءبىر ماقساتتى ورىنداۋىم كەرەك. ادەبيەت — ۇلكەن ۇعىم. ەگەر وعان ارالاسا باستاساڭ، ادامداردىڭ ساناسىنا اسەر ەتۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى دەگەن ءسوز. وسى مۇمكىندىكتى جوعارى ماقساتتا پايدالانا العانعا نە جەتسىن. ادامدى جاماندىققا، ءناپسىقۇمارلىققا يتەرمەلەگىم كەلمەيدى. سەبەبى، بۇل ساعان قولىڭا قۇدايدىڭ الماس قىلىش بەرگەنىمەن بىردەي. تەك قانا يگىلىككە پايدالانۋىڭ كەرەك. جازعاندا دا، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تارازىلاپ، جاقسىلىقتى دارىپتەگىم كەلەدى. ءتۇپ ماقساتىم — وسى.

— ىلگەرىرەكتە «تاڭشولپان» جۋرنالىندا سىنشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ اعامىز ءبىر توپ جاس جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا باعا بەردى. سوندا سەنى «گوتيكالىق جانردا ىزدەنەتىن جازۋشى» دەپ باعالاعانى ەستە. بۇل باعىتتا وزىڭنەن باسقا ىزدەنىپ جۇرگەندەردىڭ قاراسى دا كوپ ەمەس سياقتى...

— ول كىسىنىڭ ءبىزدىڭ تولقىنعا بەرگەن سول باعاسى جەكە وزىمە قاتتى اسەر ەتتى. بالا دا ەمەس ەدىم، ءبىراق ءوسىپ كەتكەنىم دە شامالى بولاتىن. ءتىپتى قاي جانردا جازىپ جۇرگەنىمدى دە بىلمەيتىن كەزىم. سول تالداۋدان كەيىن فەيسبۋك بەتىندە مادەنيەتتانۋشى زيرا ناۋرىزبايەۆا: «تالاس ايتتى، ءمادينا پەترۋشيەۆسكايا دەگەن ورىس جازۋشىسى سياقتى جازادى دەپ. ءمادينا كەلىپ تالاستان «پەترۋشيەۆسكايا دەگەن كىم؟» دەپ سۇرادى» دەگەن پىكىر جازىپتى. ارينە، كۇلكىلى شىعار. ءبىراق سول كەزدەن باستاپ ماعان تىلسىم تاقىرىپتاردىڭ جاقىن ەكەنىن ۇعا باستادىم. سول باعىتتى سانالى تۇردە ۇستانا باستادىم. ميستيك دەسىن مەيلى، ەزوتەريك دەسىن، ءبىراق بۇل مەنىڭ بويىمدا بۇرىننان بار نارسە.

— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان — ايگۇل احانباي قىزى

---