«تاڭ شولپان» جۋرنالىنىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ
رومان جانرىنىڭ «جانازاسى»
— «ەتەك-جەڭى داليعان كولەمدى شىعارماعا (رومان نە پوۆەست) شۇقشيىپ وتىرۋعا قازىرگى وقىرماننىڭ ۋاقىتى دا، قۇلقى دا جوق، سوندىقتان بۇگىنگى پروزا قىسقا بولعانى ءجون» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. (بۇل جەردە كىتابىنىڭ قالىڭدىعى كەرەقارىس كەلەتىن، ءبىراق، قانشا وقىساڭ دا تۇزسىز اس ىشكەندەي اسەردە قالدىراتىن تاتىمسىز جازعىشتار تۋرالى ءسوز قوزعاماي-اق قويالىق). راس، كەشە مەن بۇگىندى سالىستىرا المايسىز، ءقازىر قاربالاستار مەن جانتالاستار ۋاقىتى. دەگەنمەن، ماعان كولەمدى شىعارما وقىلمايدى دەگەن پىكىر اسىعىس، ءۇستىرت ايتىلعان سياقتانادى دا تۇرادى. ويتكەنى، مىسالعا ءوزىمدى السام، مەن ءۇشىن شىعارمانىڭ كولەمى باستى نارسە ەمەس. ءوزىم بىلەتىن ماماندىعى ءارتۇرلى كىتاپقۇمار دوستارىم دا سولاي ويلايدى. جۇرت ايتىپ جۇرگەن الگى پىكىرگە سۇيەنسەك، وندا بۇكىل ءبىر ءداۋىردىڭ تىنىسىن بىلدىرەتىن رومان جانرىنىڭ جانازاسىنا دايىندالا بەرەمىز بە، قالاي؟
— ارينە، جوق. روماننىڭ جانازاسىن شىعارۋ تىم ەرتە، جالپى بۇل جانر ەرتە مە، كەش پە ولەدى دەگەنگە مەن ءوز باسىم ءتىپتى سەنبەيمىن. نەگىزى، روماندى ەسسە تەكتەس شاعىن اڭگىمەلەر تىقسىرىپ شىعادى دەگەن اڭگىمە ادەبي ساۋاتسىزدىقتان تۋىندايتىن سەكىلدى. بۇل ەكى جانر بىر-بىرىمەن قابىسپايدى، مىندەتى مەن قىزمەتى، كوتەرەتىن جۇگى ەكى بولەك. قىسقا اڭگىمە «دىڭ» ەتكىزىپ سەزىم پەرنەسىن باسىپ وتۋمەن عانا شەكتەلسە، روماننىڭ وي قوزعاۋ مۇمكىندىگى، قامتيىن كەڭىستىگى شەكسىز. رومان دەگەنىمىز نەگىزى ءبىر وتباسىنىڭ نەمەسە ءبىر ۇرپاقتىڭ تاريحىن اڭگىمەلەي وتىرىپ، ءداۋىردىڭ كەلبەتىن بەرۋ. «اباي جولىن» الىڭىز، «قان مەن تەر»، «الاساپىران»... قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ التى تومدىق «قىلمىسى» دۇنيەگە كەلىپ جاتىر. بۇل تۋىندى — قازاق ادەبيەتى ءۇشىن شىن مانىندە قۇبىلىس، ماقتانىش. مەن ءوزىم وسى جۋىردا عانا جوزە ساراماگا اتتى پورتۋگالدىق جازۋشىنىڭ «سوقىرلىق» اتتى رومانىن وقىپ شىقتىم، ەندى وسى قالامگەردىڭ «ەۆانگەليە وت يسۋسا» اتتى رومانىن باستادىم. قازىرگى تاڭدا ۋاقىتى جوق ءبىر ادام بولسا، ول مەن شىعارمىن. ەكى كىشكەنتاي بالام بار، ءوزىم جۇمىستامىن. ءبىراق، تىم قالىڭ ەكەن، ال مەنىڭ ۋاقىتىم جوق دەپ قالايشا رومان جانرىنان باس تارتۋعا بولادى؟ اقىلعا سىيمايدى. تىم جاقسى كىتاپتى تەز ءبىتىپ قالماسا ەكەن دەپ قارايلاي وقيسىڭ. ءبىراق قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە قالىڭ رومانداردىڭ تىم سيرەپ كەتكەندىگى دە شىندىق. بۇنى كەڭەس كەزىندەگى مول قالاماقىنىڭ ءقازىر جوقتىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولار. «ۇلپان»، «ويانعان ولكە»، «بوتاگوزدەر» ءقازىر، تاۋەلسىزدىك كەزىندە تۋماي جاتىر. رومان جازۋ ءۇشىن ەپيكالىق تىنىس كەرەك. قالامگەرلەرىمىزگە وسى جەتپەي جاتىر ما الدە؟ ءبىراق بۇل — ۋاقىتشا داعدارىس. بۇل جەردە مەملەكەت تاراپىنان بولسىن، مەسەناتتار تاراپىنان بولسىن ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ قاجەت-اق. ال تاۋار بولسا، تۇتىنۋشى تابىلادى. «قازىرگى جاستار كىتاپ وقىمايدى» دەگەن دە پىكىر بار. سەكسەنىنشى جىلدارى مەكتەپ بىتىرگەن ءبىر اعايمەن وسى تاقىرىپتا اڭگىمەلەسكەن ەدىم. سوندا ول ويلانىپ وتىرىپ: «ءبىز وتىز شاقتى بالا ءبىر كلاستا وقىدىق. وسى وتىز شاقتى بالانىڭ ىشىندە ۇش-تورتەۋمىز عانا كىتاپقۇمار بولاتىنبىز. قالعاندارى قولىنا كىتاپ ۇستامايتىن، سول كلاستاستارىمنىڭ وسى كۇنگە دەيىن كىتاپ وقىمايتىنىنا مەن كەپىل» دەپ ەدى. «ولاردىڭ ادەبي كىتاپ وقىماۋىنىڭ سەبەبى نە دەپ بىلەسىز؟» دەگەن سۇراعىما: «اۋىل بالالارى قىسى-جازى قارا جۇمىستان بوسامايدى، بالالاردىڭ كەيبىرەۋى وسى قيامەتتەن قۇتىلۋ ءۇشىن العا ۇمتىلىپ وقيدى، ال كوپشىلىگى ءومىر ەزگىسىنە ءتۇسىپ ءومىر بويى باس كوتەرە الماي وتەدى. ادەبي كىتاپقا قۇمارلىق دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، مەنىڭشە، وسى» دەپ ەدى.
— سونداي-اق، «قازىرگى جاستار نەگە كىتاپ وقىمايدى؟» دەگەندە كوپشىلىك جۇرت ينتەرنەتتى جەلەۋ ەتەدى. ال، اۋىل بالالارىنىڭ ءبارى تۇگەل ينتەرنەت پايدالانادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن.سوندا بۇل پىكىردىڭ قانشالىقتى جانى بار؟ وسى پىكىردىڭ ءوزى جاس ادامدى ادەبي كىتاپ وقىماۋعا سۇيرەلەمەي مە؟ بۇگىنگى وقىرمان تۋرالى، سودان تۋاتىن سالدارلار تۋرالى ءسوز قوزعاڭىزشى.
— ماعان بالانى اۋىل بالاسى نەمەسە قالا بالاسى دەپ ءبولىپ قاراعان كىشكەنە قولايسىز كورىنەدى. كومپيۋتەر دەمەي-اق قويايىن، ءبىراق سپۋتنيكتىك تەليەۆيزيا، دۆد ديسكىلەر ءقازىر ەڭ شالعاي اۋىلدارعا جەتتى. ورمەكشى ادامدى نەمەسە سۋ ءتۇبىن مەكەن ەتەتىن بوبتى بىلمەيتىن بالا قازاقستاندا ءقازىر جوق. بالا — قاي جەردە وسىپ-ونبەسىن بالا. ويناعىسى كەلەدى، سەكىرگىسى، جۇگىرگىسى كەلەدى. قاتارىمەن قىدىرادى، ەلەڭ-دەلەڭ، تەليەۆيزور، كومپيۋتەر ويىندارى، ينتەرنەت. وعان كىتاپ وقىتۋ وڭاي ەمەس. ماجبۇرلەپ وقىتۋ — بۇل ىسكە نارازىلىق، جەك كورۋ سەزىمدەرىن وياتپاسا پايدا اكەلمەيدى. مەنىڭ ويىمشا، بالانىڭ كىتاپقا قۇمارلىعىن بۇل جەردە اتا-اناسى قالىپتاستىرۋعا ءتيىس، ياعني الدىمەن ءوزىنىڭ جەكە باسىمەن، ىس-ارەكەتىمەن ۇلگى بولۋعا ءتيىس. اتا-انا ۇيدە بولسىن، دەمالىستا بولسىن ۇنەمى كىتاپ وقي ما، وقىعان كىتابىن رەتى كەلگەندە بالا-شاعاسىمەن بىرلەسىپ تالقىلاي ما، پىكىرتالاس ۇيىمداستىرا ما، جاتاردا مايىن تامىزىپ ەرتەگى ايتىپ بەرە مە؟ ارينە، جوق. ونداي وتباسى سيرەك. كىتاپ وقۋ مادەنيەتى دەگەن بولادى. «قازىرگى بالا كىتاپ وقىمايدى» دەپ اتتانداۋ وڭاي، كومپيۋتەردى نەمەسە دۆد-نى قوسىپ بەرىپ، ءوز تىرلىگىڭمەن اينالىسىپ، اينالىپ كەتە بەرۋ ودان دا جەڭىل، ال ءىس جۇزىندە قادام ساناپ، ءسات ساناپ، كىتاپقا قۇمارلىقتى، وقۋعا ماحابباتتى وياتۋ، كۇندە ءسابيىڭدى الدىڭا الىپ وتىرىپ، جاڭا ەرتەگى، بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر وقۋ — ماشاقاتى مول ەڭبەك. ءبىراق ءسوزسىز ءوزىنىڭ ماۋەلى جەمىسىن بەرەتىن ەڭبەك. جاپونيادا مىنانداي ءبىر تاجىريبە جۇرگىزىلگەن ەكەن. قۇرساقتاعى بالاعا اناسى داۋىستاپ نەشە ءتۇرلى ەرتەك، ولەڭدەر وقيدى. دۇنيەگە كەلگەن نارەستەگە اناسى كىتاپ وقۋىن جالعاستىرا بەرەدى. ءارى قاراي ول بالانىڭ وسكەن سوڭ دا كىتاپقا ىنتىق ازامات بولىپ قالىپتاساتىنىن ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. كىتاپ وقىعان ءجاسوسپىرىم وقيعا جەلىسىن جيناقتاپ، قيالىن ۇشتايدى، ال ەكراندا وقيعا بەينەقاتارلار ارقىلى دايىن كۇيىندە ميعا كەلىپ قونا قالادى، ەلەستەتۋ، وي تۇيىندەۋ، ماعىنا ىزدەۋ قاجەت ەمەس. وسىلايشا رۋحاني مەشەۋلىك پايدا بولادى. مەنىڭشە، كىتاپ وقۋ داعدىسى بالادا 2 جاستان 7 جاسقا دەيىن قالىپتاسادى، ءارى قاراي بالانىڭ كىتاپشىل بولۋى نەعايبىل، مەكتەپ باعدارلاماسىنا ساي وقىر، جەڭىل-جەلپى شىتىرمان وقيعالاردى ۇناتىپ كەتەر، ءبىراق ناعىز ادەبيەتشىل، تالعامپاز وقىرمان شىقپايدى ودان.
— تاپشىلدىق، جىكشىلدىك جازۋشىلار اراسىندا وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قاتتى بەلەڭ الىپتى دەيدى. ودان كەيىن بۇل بولىنۋشىلىك جەرشىلدىككە ۇلاسقان كورىنەدى. ال، ءقازىر تاپقا ءبولىنۋ دە، جەرگە بولىنۋشىلىك تە بىلاي قالىپ، جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋ بەلەڭ الىپ بارادى. ءوز رۋىن اسقاق ەتىپ، وزگە رۋدى اقساق ەتىپ رومان جازاتىندار بۇرىن سيرەك تە بولسا كەزدەسەتىن ەدى، ءقازىر ءتىپتى ءورشىپ كەتتى. ادەبي تالاس-تارتىس بولا قالسا، رۋلاستارى قارسى جاقتى شيبورىشە تالايتىندى شىعاردى. الدەبىر جازۋشى 70-كە، 80-گە كەلىپ جاتسا دا قولىنا قالام ۇستاعان رۋلاستارى جاپپاي ماقتاۋ ماقالا جازۋعا وتىرادى. بۇل نە اۋرۋ؟ وسىنىڭ تامىرىن باسىپ، دياگنوزىن ايتىپ كورىڭىزشى.
— قازاق قازاق بولىپ جاراتىلعالى رۋعا، جۇزگە ءبولىنۋىن توقتاتقان ەمەس قوي. جۋىق ارادا قويا قويماس. بۇل قازاقتىڭ وزگەلەردەن ءبىر ەرەكشەلىگى بولار. ءبىر قىزىعى بۇلاي جاپا تارعاماي ءبولىنۋ — ادەبي ورتادان باسقا جەرلەردە اسا كەڭ تارالماعان. قاراپ وتىرساڭىز بانك قىزمەتكەرلەرى، ىسكەرلىك ورتا ازاماتتارى، مەكتەپتەردە، مەديسينادا ت.ب. رۋشىلدىقتىڭ بىرەن-ساران جارقىنشاقتارى سەزىلىپ قالماسا، ادەتتە ادامدار ءبىر-بىرىنىڭ قاي رۋ، تايپا ەكەندەرىن بىلمەي-اق قويان-قولتىق ارالاسىپ جۇرە بەرەدى. مەن ءومىرىن پوليسيا قىزمەتىنە ارناعان ءبىر تۋىسقان اتامنان ەلۋ جىل وتاسقان زايىبىنىڭ (مەنىڭ اپايىمنىڭ)، قاي رۋدىڭ قىزى ەكەنىن سۇراي قالدىم. ول كىسى قاتتى ىڭعايسىزدانىپ «ءقازىر كەلسىنشى ۇيگە، سۇرايىن» دەپ قوپاڭداپ قالدى. وسىنداي كورىنىستەرگە قاراپ جەرشىلدىك پەن رۋشىلدىقتى بۇكىل قازاقتى ءىرىتىپ-شىرىتىپ جاتقان قۇبىلىس دەپ ايتۋعا بولمايتىنىن تۇسىنەسىڭ. مەن ءوز باسىم ادەبي ورتاعا، ۇلكەن قارا شاڭىراققا يمەنە باسىپ ەنگەنىمدە، قارسى العان، ىعىسىپ جاندارىنان ورىن بەرىپ، تىرناقالدى، جەمە-جەمگە كەلگەندە تۇككە دە تۇرمايتىن شىعارمالارىمدى ناسيحاتتاپ، جاريالاپ دەمەگەن ازاماتتار مەن اپايلار مەنىڭ رۋلاستارىم دا، ءتىپتى ءبىر ءجۇزدىڭ ادامدارى دا ەمەس ەدى. زەينوللا سەرىكقالييەۆ، مۇحتار ماعاۋين، اكىم تارازي، ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، ءاليا بوپەجانوۆا، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ديداحمەت ءاشىمحان، ۇلىقبەك ەسداۋلەت... ولار ونەردىڭ جوعارى ميسسياسى «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» قاعيداسىن عانا ۇستاندى، ەش نارسە سۇراعان جوق. بۇل ەندى مەنىڭ جەكە تاجىريبەم. رۋشىلدىق، تۋىسقانشىلدىق — ءوزىنىڭ قانىنا تارتۋ، كىشكەنە باۋىرىنا قول ۇشىن سوزىپ، سۇيەمەلدەپ جىبەرۋ فۋنكسياسىنان تۇراتىن بولسا، وندا تۇرعان نە بار ەكەن دەگەن دە وي كەلەدى. كومەكتەسسىن. ادامعا ادام كومەكتەسپەسە، ادامدى ادام اياماسا، نە بولامىز بارلىعىمىز؟ كىتاپ جازسىن، ءوزىنىڭ جەرىن، اۋىلىن، رۋىن كوتەرسىن، باتىرلارىن، بيلەرىن شىعارسىن. بۇل — جاقسى عوي. ال ەگەر رۋشىلدىق — بىرىگىپ الىپ، ءۇيىرلى شيبورىشە جالعىزدى تالاۋعا، توپ بولىپ قىرقىسۋعا باعىتتالسا — اڭگىمە باسقا، ونداي جايتتار تەك جيىركەنىش قانا تۋدىرادى. جانە بۇعان قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرىنە ابىروي اكەلمەيدى.
— بۇگىندە مەكتەپتە ادەبيەت ءپانى قالاي وقىتىلادى؟ بۇرىنعى يدەيالارمەن (سوسياليستىك رەاليزم ت.ب.) جازىلعان شىعارمالار ءقازىر قالاي تۇسىندىرىلۋدە؟ مەكتەپ وقۋلىقتارىندا نەنى وقىتۋ كەرەك، نەنى وقىتپاۋ كەرەك؟ جالپى وقۋلىقتىڭ جازىلۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ وقۋلىق اۆتورلارى قۇراستىرۋشى دەڭگەيىندە قالىپ قويعان جوق پا، وسى؟ ماسەلەن، ءبىر جازۋشى تۋرالى مەكتەپ وقۋشىسىنىڭ ۇعىمىنا ساي تانىستىرۋ-تۇسىنىكتەمەنى كوبىنە-كوپ كەز كەلگەن ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرىپ بەرە سالادى. بۇل وقۋلىقتى وقۋ مەتوديكاسىن اۋىرلاتپاي ما؟ وسى ساۋالعا كەز كەلگەن سىنىپقا ارنالعان «ادەبيەت» وقۋلىعىن پاراقتاپ وتىرىپ جاۋاپ بەرىڭىزشى.
— مەنىڭ قولىما جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 9-سىنىبىنا ارنالعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعى ءتۇستى. قۇراستىرۋشىلارى: ت.اقشولاقوۆ، ت.جۇماجانوۆا، س.قالييەۆ، س.دۇيسەبايەۆ. «مەكتەپ» باسپاسى، 2009 جىل. ءقازىر وقۋشىلار قولدانىپ جۇرگەن وقۋلىق. مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ بىلىمىمەن اينالىساتىن ادام بولماعاننان كەيىن ماعان الدەنە دەپ ايتا قويۋ، باعا بەرۋ قيىن. سوندا دا تالاپتانىپ كورەيىن…
بۇل وقۋلىق حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن باستاپ مۇقاعالي ماقاتايەۆقا دەيىنگى كەزەڭدى قامتىعان ەكەن. وسىلايشا ۇلكەن ادەبيەت كىشكەنە ءبىر كىتاپقا سىيىپ كەتە بارعان. ىشىندە ءتىپتى «ءتۇبى ءبىر تۇركى ادەبيەتىنەن» دەگەن ايدارمەن شىڭعىس ايتماتوۆ پەن تۇرىكمەن ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ماقتىمق ۇلى فراگي دا ءجۇر. ماعان وسى جەرى كىشكەنە ارتىقتاۋ كورىندى. باس جوق، اياق جوق. ماقسات نە؟ ولاردىڭ قازاق ادەبيەتى اتالعان وقۋلىققا قاتىسى قانداي؟
«قازان توڭكەرىسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەدەيلەردى جاقتاۋى، تەڭدىك، ادىلدىك تۋرالى ۇراندارى حالىقتى سەندىردى. وسىنداي جاعدايدا س.سەيفۋللين، ب.مايلين، س.مۇقانوۆ، ش.يمانبايەۆا، ا.توقماعانبەتوۆ سياقتى قالامگەرلەردىڭ قالامىنان كەدەيدىڭ تەڭدىك العانىن، جاڭا ءومىردى جاساۋشى رەتىندە لەنيندى، بولشيەۆيكتىك پارتيانى ماداقتاۋ جىرلارى تۋدى. كەڭەستىك يدەولوگيا وسىنى تالاپ ەتتى» (233-234 ب.ب.) دەلىنگەن ەكەن ءبىر جەرىندە. سودان كەيىن وسى قالامگەرلەردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە توقتالا وتىرىپ، ولاردىڭ يدەولوگيالىق تۇسىنىك تۇرعىسىنان اداسقاندارى تۋرالى ۇنەمى ەسكەرتىلىپ وتىرادى. وقۋلىق حرەستوماتياسىندا اتالعان ازاماتتاردىڭ شىعارمالارى جوق. مەنىڭ ءىشىم س.سەيفۋللين مەن ب.مايلين ءۇشىن ەرەكشە اشيدى وسى تۇستا. قانداي كەرەمەت سۋرەتكەر جازۋشى، قانداي كەرەمەت اقىن. شىنىمەن كەزىندەگى ساياسي ۇستانىمدارى ءۇشىن وسىلاي بىرتە-بىرتە كومەسكىلەنىپ كەتە بارار ما ەكەن؟ كەزىندەگى ماعجاندار سياقتى؟ ءبىراق بۇل — ريتوريكالىق ساۋال.
جالپى وقۋلىق كوڭىلىمنەن شىقپادى. باياندالۋ جاعىنان، ماتەريالدى بەرۋ جاعىنان ءوزىم مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزدەگى دەڭگەيدەن اسپايتىن ءتارىزدى. بالالاردىڭ بويىندا تۋعان ادەبيەتكە دەگەن ماحابباتتى وياتاتىن حاريزما جوق، ەكسپرەسسيا سەزىلمەيدى. بايانداۋ دا جاڭالىقسىز، سوسياليستىك رەاليزم دۇرىلدەپ تۇرعان كەزدەگى سوزدەر، تۇجىرىمدار. تەك ءوڭى از عانا اينالدىرىلعان، ەپتەپ-سەپتەپ وزگەرتىلگەن. دەگەنمەن، قازاق ادەبيەتى تۋرالى جالپىلاما، ءۇستىرت ماعلۇمات الۋعا بولادى…
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ
شىعارماشلىق پروسەسس تۋرالى ۇزىك سىر
— جازۋشى شىعارمانى جازۋدى باستاعاندا نە تۋرالى ويلايدى؟ شىعارما تۋرالى ما الدە وقىرمان جايلى ما؟
— قانشا جازۋشى بولسا، ءارقايسىسىنىڭ شىعارماعا وتىرار مەزەتى، ءساتى ءارتۇرلى بولادى دەپ ويلايمىن. بىرەۋ يدەيانى جىلدار بويى باپتاپ، ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەن كەزدە كوركەم شىعارما كەيپىندە دۇنيەگە اكەلەتىن بولسا، كەي قالامگەر بەلگىلى ءبىر مەزەتكە دەيىن ويىندا دا بولماعان تۋىندىنىڭ دايىن كۇيىندە ءبىر-اق ساتتە قاعاز بەتىنە تۇسەتىنى تۋرالى ايتادى. بارلىعى مۇمكىن. ءبىراق مەن ءبىر نارسەنى انىق بىلەمىن، مولتەك اڭگىمەنى بولسىن، روماندى بولسىن جازۋ بارىسىندا وقىرماندى ويدان شىعارماۋ، ارا-تۇرا بولسىن وسىنىم وقىعان ادامعا ۇنار ما ەكەن، الدە ۇناماس پا ەكەن دەپ قىلپىلداپ الۋ — كەز كەلگەن شىعارمانىڭ شىرايىن كەتىرەدى. ياعني، ساپاسىن تۇسىرەدى. وقىرمان كەيىن، تۋىندى جازىلىپ بولعاننان سوڭ، جاقسى دوس، سىرلاس، پىكىرلەس، ءتىپتى رۋحتاس رەتىندە پايدا بولادى. ول، ارينە ەگەر جاقسى شىعارما بولسا. ال، شىعارمانى جازۋ بارىسىندا جازۋشىنى جالعىز-اق نارسە تولعاندىرۋى ءتيىس — قاعاز بەتىندە سويلەمنەن كەيىن تۋىپ وتىرعان سويلەم، ول جاقتا پايدا بولىپ، ءوزىنىڭ تىلسىم تىرشىلىگىن باستاپ كەتكەن ءومىر، جان ءبىتىپ، ءوزىنىڭ ەرىك-جىگەرىن تانىتىپ، مىنەز-قۇلقىن كورسەتە باستاعان كەيىپكەرلەر، ولار ساعان سونشالىقتى جاقىن، سونشالىقتى تانىس، سونىمەن بىرگە كەيدە جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ ۇرەيىن تۋدىراتىن قىلىق شىعارادى، سوزدەر ايتادى، جازۋشى ويلاپ تاۋىپ، سالعىسى كەلگەن قالىپقا سىيمايدى، قارسىلىسادى. بۇل، شىن مانىندە كەرەمەت الەم. جازۋ — جازۋشىنىڭ تىلسىممەن بەتپە-بەت قالۋى. ول ساتتە وقىرمان مۇلدە وداعاي، ارتىق نارسە. وقىرمان جايلى ويلاي باستاعان مەزەتتە تىلسىم سىرتىن بەرەدى، سەن جالعىز قالاسىڭ. جانە ودان سوڭ وقىرمانعا ۇستىڭە تيىن قوسىپ ۇسىنسا دا كەرەك ەمەسسىڭ.
— جازۋشى جازىلىپ بىتكەن شىعارمانى جاريالاماس بۇرىن بىرەۋگە كورسەتە مە؟
— جەكە ءوز باسىم مىندەتتى تۇردە كورسەتەمىن. سەبەبى، ءقازىر عانا ءوزىڭ جازىپ، ءتامامداعان، سياسى كەپپەگەن شىعارماعا وبەكتيۆتى باعا بەرۋ وتە قيىن. ارينە جازۋ بارىسىندا مىڭ وزگەرتەسىڭ، سويلەمدى سويلەمگە اۋىستىراسىڭ، ءسوز قوساسىڭ، ءبىراق ءبىر ۋاقىتتا، «نە بولسا دا، وسى» دەپ توقتاعان شاعىڭدا، ارينە، ساۋاتتى، كوكىرەگىندە ساۋلەسى بار جاناشىر ادامنىڭ قاجەتتىلىگى اۋامەن پارا-پار بولادى. مەن كەمىندە ەكى ادامعا وقۋعا بەرەمىن. وقىپ بولعاننان كەيىن ول ادامنىڭ كوزىنە ساقا تەرگەۋشىدەن ەش كەم ەمەس زىمياندىقپەن قاراپ، قالدىرعان اسەرىن اڭديسىڭ. سەبەبى، وتە ماڭىزدى. مەنىڭ ويىمشا، ادەبيەتتە جۇرگەن كەز كەلگەن ادام، مەيلى ول اقىن بولسىن، جازۋشى بولسىن، ءبىرىنشى كەزەكتە ادەبيەتشى بولۋى كەرەك. ياعني عىلىمنىڭ ادەبيەت دەگەن سالاسىنىڭ مامانى، تەورەتيك. سودان كەيىن كوركەم اۋدارماشى، سىنشى، اقىن، جازۋشى دەپ بولىنسە كەرەك. سول كەزدە ادەبي احۋال، جالپى ەتيكا، ەستەتيكا جاڭا ساپاعا كوتەرىلەر ەدى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ
نەگە ميستيكالىق اڭگىمەلەر جازاسىڭ؟
بۇل جانر ادەبيەتتە گوتيكالىق دەپ اتالادى. جانە بۇنداي قورقىنىشتى اڭگىمەلەر نەگىزى اداممەن قاتار، ءتىپتى وزگە ونەر تۇرلەرىنەن بۇرىن پايدا بولدى ما دەپ ويلايمىن. بۇنىڭ سەبەبى قورقىنىشتىڭ ەڭ كونە جانە ەڭ قۋاتتى سەزىمدەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىندە جاتسا كەرەك. بۇعان ەجەلگى گرەك، ريم ادەبيەتى، ءوزىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى جەزتىرناق، جالماۋىز كەمپىر، ساقالى قىرىق قارىس بويى ءبىر قارىس كەيىپكەرلەر، اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە، گوگول، ەدگار پو شىعارماشىلىعى، ودان بەرى پاۆيچ، ماركەس، پەترۋشيەۆسكايا شىعارماشىلىقتارى مىسال بولا الادى. ءوزىمىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە تولەن ابدىكتىڭ «وڭ قول» پوۆەسى، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ بەرتىندە جازعان كەي اڭگىمەلەرى جايلى ايتۋعا بولادى.
ال، سەن ءوزىڭ نەگە بۇل تاقىرىپقا قالام تارتاسىڭ دەگەن سۇراققا كەلەتىن بولساق، الدىمەن مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تەك قورقىنىشتى اڭگىمەلەردەن تۇرمايتىنىن ايتقىم كەلەدى. ءارتۇرلى اڭگىمەلەر جازامىن. كەيبىرى — وسىلاي شىعىپ جاتادى. بۇنىڭ تۇكپىرىندە، ارينە، مەنىڭ ءوزىمنىڭ جاراتىلىسىم، مىنەزىم جاتىر. مەنى ەزوتەريكالىق ادەبيەت، قالىپتاسقان تۇسىنىكتەن تىس، تىلسىم دۇنيە جايلى ءىلىم قىزىقتىرادى. وسى قىزىعۋشىلىعىمنىڭ جەمىسى رەتىندە كەيدە وسى باعىتتا قالام تارتامىن. سودان سوڭ گوتيكا جانرى تۋرالى ايتقاندا، تاسادا تۇرىپ، ايقايمەن سەكىرىپ شىعىپ ءبىرىن-بىرى قورقىتاتىن بالالار ويىنى كوز الدىما ەلەستەيدى. بۇل دا ءلاززاتتىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل جەردە كوركەمدىك جاعىنان ونەر دەڭگەيىنە جەتكەن بولسا، شىعارماعا كەز كەلگەن تاقىرىپ وزەك بولا الاتىنىن دالەلدەپ جاتۋدى ارتىق سانايمىن.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ
قازىرگى ادەبيەتتەگى سىن. ونى ادىلەتتى دەپ ايتۋعا بولا ما؟
— ءقازىر سىن تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا «ادەبيەتتە سىن جوق» نەمەسە «سىنشىلاردىڭ نازارىنا تۇراتىن كوركەم شىعارما جوق» دەگەن سياقتى ءبىرجاقتى پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. ارينە، ولاي ەمەس. سىن بار، سىننىڭ دا، باسقانىڭ دا نازارىنا تۇراتىن كوركەم شىعارمالار دا جەتكىلىكتى. ءبىراق، وكىنىشكە وراي، قازىرگى تاڭدا دۇنيەگە كەلىپ جاتقان ساراپتامالىق تۋىندىلار كوپ جاعدايدا كوركەم تۋىندىعا «جاقسى» ياكي «جامان» دەگەن باعا بەرۋمەن عانا شەكتەلەدى. سىن جانرىنىڭ نەگىزگى ميسسياسى باعا بەرۋ ەمەس. باعالاۋ، ايدار تاعىپ، ات قويۋ — سىننىڭ شاعىن عانا تارماعى، قۇرامداس بولىگى بولسا كەرەك. ناعىز سىن — قوعامدا، ادەبي-مادەني ورتادا بولىپ جاتقان جاڭالىقتارعا، وزگەرىستەرگە جان-جاقتى تالداۋ جاساپ، قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرادى. ول ءۇشىن سىنشى نەمەسە بەلگىلى ءبىر باسىلىم بۇل باعىتتا جۇيەلى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. مەنىڭشە، بارلىق ماسەلە — وسى جۇيلىلىكتىڭ جوقتىعىندا تۇر. ستيحيالى تۇردە، الدەبىر سىنشىنىڭ شابىتى ويانعاندا نەمەسە قولى بوساعاندا، باسىلىم بەتتەرىنەن الدەبىر ساراپتاما ماتەريالدى وقۋ باقىتىنا يە بولامىز. ءقازىر ساپالى، ماقساتتى سىننىڭ جوقتىعى — جالپى مادەني احۋالدىڭ ايانىشتى جاي-كۇيىنەن دە كورىنەدى. مىسالى، الماتىداعى م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتردا كورەرمەن ەڭ كوپ كەلەتىن، دەمەك تەاترعا ءتۇسىم اكەلەتىن قويىلىمدار — «سىعان سەرەناداسى» مەن «ماڭگىلىك بالا بەينە» ەكەن. ال، «كوشكىن» -كىشى زالدا قويىلدى، ونەر سۇيەتىن، ونەردەن جالاڭ سەزىم، بوس اڭگىمە ەمەس، رۋحاني تالعاجاۋ، وي ىزدەيتىن از عانا شوعىردى جينايدى. بۇل — حالىقتىڭ تالعامىن، ونىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كورسەتسە كەرەك. جانە احۋالدىڭ بۇلاي قالىپتاسۋىن مەن، ءبىرىنشى كەزەكتە، بەدەلدى قازاق باسىلىمدارىنىڭ، تەلەاگەنتتىكتەردىڭ جانە «مەن سىنشىمىن» دەپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمنىڭ كىناسى دەپ ۇعامىن. بۇل — ءوز ەلىن، قازاقتى اياماۋشىلىق. كەزىندە اباي باسىن سوققان جارتاس — تالعامسىزدىق ماسەلەسى ءححى عاسىردا ءالى سول قالپىندا ءمىزباقپاي بەزەرىپ تۇر.
ال، سول ستيحيالى پايدا بولعان از عانا سىني ماتەريالدار «ادىلەتتى جازىلا ما» دەگەن ساۋالعا كەلەتىن بولساق، بۇل جەردە سول سىندى جازۋشى ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق، تالعامدىق، ار-وجداندىق اسپەكتىلەرىن ەسكەرە وتىرىپ جاۋاپ ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. ارينە، سىنشى دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە بولعاننان كەيىن، مەنىڭشە، اۋىق-اۋىق اۋىتقۋلار ورىن الىپ تۇرادى. ءبىراق، تاعى دا بۇل ارقىلى كىمدى الدايمىز؟ مىسالى، ونەر اۋىلىنان الشاق جاتقان كوركەم تۋىندىنى ون سىنشى جابىلىپ ماقتاسا دا، مەن يلانبايمىن. سەبەبى، ءوزىمنىڭ كوكىرەك كوزىمە، تالعامىما سەنەمىن. كۇرەسىندى راۋشان گۇلمەن كومكەرەرسىڭ، بۇرقىراپ شىعىپ جاتقان ءيىسىن قايدا جىبەرەسىڭ؟ سوندىقتان جالعاننىڭ اتى — جالعان. بالكىم، شالا ساۋاتتى اكىم قارالار، قاراپايىم ادامدار يلانار. بالكىم، وتىرىك ماقتاۋ نەمەسە ماقتاتۋ اۆتورعا الدەبىر ماتەريالدىق قۇندىلىقتار اكەلەر. ونەردە بۇل ماڭىزدى ما؟
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ
بەردىبەك اتا سوقپاقبايەۆ
بەردىبەك سوقپاقبايەۆتى ادەبيەتتەگى مەنىڭ قاتارلاستارىم، مەنەن كەيىنگى بۋىن كورگەن جوق. ءبىراق «مەنىڭ اتىم قوجا»، «جەكپە-جەك»، ون التى جاسار چەمپيون»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»ء-نى جاستىعىنا جاستاپ جاتىپ، ايدالادا قوي باعىپ ءجۇرىپ وقىماعان جان ارامىزدا جانە جوق. سودان سوڭ ابدوللا قارساقبايەۆ تۇسىرگەن «قوجا». بالالىق شاعىمىزدىڭ سەرىگى، ءتۇتىنى اششى، توپىراعى مايلى اۋىلدىڭ بەلگىسى. ول كەزدە ءبىز قوجانىڭ قىلىقتارىنا ءتانتى بولدىق، كۇلدىرگى، شىتىرمان وقيعا قۋالاپ، ءتاتتى جەگەندەي ىقىلاستانىپ، جاقسى كورىپ وقىدىق.
سودان بەرى تالاي ۋاقىت ءوتىپ، ءوزىمىز سول قوجانى جازعان كەزدەگى بەردىبەك اعانىڭ جاسىنا تايانعان كەزدە، «قوجاعا» دا، اعانىڭ باسقا دا شىعارمالارىنا «وزگەشە» كوزبەن قاراپ، كاسىبي سارالاي باستادىق. بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ءوز شەبەرلىگىن جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزە بىلگەن، ىلەۋدە ءبىر تۋاتىن كلاسسيكالىق جازۋشى ەكەنىن تۇيسىندىك. ونىڭ ماتىنىنە ۇڭىلە وتىرىپ، ايرىقشا قولتاڭباسىنا، قىسقا دا نۇسقا، ارتىق ءسوزسىز، جاقۇتتاي جايناپ، كوزدىڭ جاۋىن الىپ تىزىلگەن سويلەمدەرىنىڭ قۇرىلىسىنا سۇيسىندىك. شىعارمالارىنان سوناۋ بالا كەزدە تۇيسىكپەن عانا سەزىنىپ، اسا اڭعارماعان اۋىر وي، مۇڭلى استار تاپتىق. ول تەك ءبىرىنشى جاقتان عانا جازادى. بۇنىڭ ءوزى جازۋشىدان بارىنشا شىنشىلدىقتى، كەرەك دەسەڭىز وجەتتىلىكتى تالاپ ەتەدى. وسىنى مويىندادىق.
«مەنىڭ اتىم قوجا» — باسبۇزار، حۋليگان تۋرالى حيكايا اتالىپ، سوۆەت بالالارىنا قانداي ونەگە بەرەدى دەگەن جەلەۋمەن كوپ ۋاقىت باسىلماعان. «جازۋشىنىڭ ءوزى پارتياعا وتپەگەن، پرەزيدۋمداردا جارقىراپ وتىرماعان» دەيدى كوزىن كورگەندەر. «وداققا دا سيرەك كەلۋشى ەدى، ساياق جۇرەتىن». شىعارماشىل ادامعا ءتان تۇيسىكپەن ول كىسىنىڭ جالعىزدىعىن ۇعامىز. «جازىپ تا كوردىم مەن دە ولەڭ، جازىپ تا كوردىم قارا ءسوز. ەرتە مە، كەش پە مەن دە ولەم، ولمەيدى تەك دانا ءسوز» دەپتى ءوزى. ءتورت جول تاقپاقتاعى سالماعى باتپان تراگەديا، سونىمەن بىرگە قاسيەتتى ءسوزدىڭ ماڭگىلىك ەكەنىنە ءسوزسىز سەنىم. بەردىبەك سوقپاقبايەۆ دەگەنىمىز — وسى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ
رۋحاني شارشاۋ نەمەسە ادەبيەتتەگى بالاڭدىق
ۇلتتىڭ شارشاۋى، ەتنيكالىق قۇندىلىقتارىن، رۋحاني بازالارىن جوعالتۋىمەن ايقىندالادى، ومىرگە قۇشتارلىقتىڭ، جاڭارۋعا، وركەندەۋگە ىجداھاتتىلىقتىڭ بولماۋى — بۇكىلۇلتتىق سيپات الاتىن بولسا، ارينە، قورقىنىشتى كارتينا. ءبىراق، باعىمىزعا وراي، بۇل جاعداي قازاق ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەر ساناتىندا جوق. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل عانا تولىپ وتىر. كەڭەستىك جۇيە قۇرساۋىنان قۇتىلىپ، تىزگىنىمىز قولىمىزعا ءتيدى. الدىمىزدا عاجايىپ مۇمكىندىكتەر تۇر. جۇرەگىندە كوشپەندىلەردىڭ، سايىن دالا جاۋىنگەرلەرىنىڭ جاققان الاۋى سونبەگەن قازاققا قاتىستى ەتىپ رۋاحني شارشاۋ تۋرالى ايتۋ قيسىنعا كەلمەيدى. بىزدە كەرىسىنشە ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق باسىم. ءقازىر اۋىلدا بولسىن، قالادا بولسىن ءاربىر ادامدا جاقسى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك مول. ەڭبەكتەنسەڭ، كاسىبىڭدى «وتە جاقسى» دەگەن دەڭگەيدە يگەرسەڭ، جەردە قالماسىڭ، اش بولماسىڭ انىق. بۇنى اسىرەسە جاستار جاعى انىق اڭعارعانداي. ونىڭ ۇستىنە 70 جىل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ، سول ۇكىمەتتىڭ جاساندى جولمەن ساناعا سىڭىرگەن يدەولوگيالارىنىڭ كەسىرىنەن ۇلتتىق جادى ءسونىپ بارا جاتقان قازاق ءۇشىن قازىرگى زامان قايتا تۇلەۋگە، وتكەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ونىڭ تەك جاقسىسىن، پايدالاسىن قاجەتكە جاراتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. قازىرگى قازاققا قاراپ وتىرساڭىز، ءوزىن ەر تۇركىنىڭ ۇرپاعى سەزىنۋ تۇيسىگى ويانعان، ارعى جادى، ءوزىن گەندىك دەڭگەيدە ايقىنداۋ، سەزىنۋ پروسەسى باستالعان. بۇل سوقپاق — داڭعىل جول ەمەس، ارينە. اداسۋلار، اسىراسىلتەۋلەر بولماي تۇرمايدى. ءبىراق ءوزىن-وزى تانۋ، يدەنتيفيكاسيالاۋ ساپارىن باستاعان ۇلت ءۇشىن ەتنوس قۇرىلىمى ىدىراي باستاعاندا پايدا بولاتىن «رۋحاني شارشاۋ» — بوس ءسوز تىركەسى عانا.
ءحىح عاسىرداعى ورىس دۆورياندارىن ەسكە الىڭىز، بىزگە ولاردىڭ رۋحاني ازعىنداپ، باعىت-باعدارىن جوعالتىپ العانى، سول مەزەتتەگى ولاردىڭ كەسكىن-كەلبەتى — تولستوي، كۋپرين، تۋرگەنوۆ، چەحوۆ، گونچاروۆ سىندى كلاسسيكتەردىڭ شىعارمالارىنان بەلگىلى. لەرمونتوۆتىڭ «بۇگىنگى زامان كەيىپكەرىن» الىڭىز. وسى سۋرەتكەرلەر شارشاعان، ماعىناسىز تىرلىك قۇرساۋىنا تۇسكەن قوعامداعى ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن كەرەمەت سۋرەتتەپ كەتتى. ولار ادەتتە — ءومىر سۇرۋگە دەگەن ەرىك-جىگەرىنەن ايىرىلعان، اتادان قالعان مۇرانى شاشىپ، قۇمار ويىندارعا، ىشىمدىككە سالىنعان، ءتۇنى بويى بالداردا جۇرەتىن ورىس اقسۇيەكتەرى نەمەسە تىرلىكتەن كۇندەلىكتى ىشىپ-جەمنەن باسقا ەشنارسە كۇتپەيتىن، تىلەمەيتىن باسىبايلى شارۋالار. دەگراداسياعا ۇشىراعان جۇيەنىڭ ادەتتەگى، لوگيكاعا ساي ءتۇيىنى — تاراۋ. لەنين يدەياسىنىڭ جاسامپازدىق قۋاتقا يە بولۋ سەبەبى دە سول دەپرەسسيالى قوعامنىڭ قارسىلاسا الماۋىمەن، قارسىلىققا رۋحاني كۇش تابا الماۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.
«ادەبيەت — ءومىردىڭ ايناسى» دەپ جاتادى. حالىققا ۇلى داڭقتى جازۋشىلار الىپ كەلەدى. قوعام جانە سول قوعامنىڭ بەل بالاسى ادەبيەت بىر-بىرىمەن، تىكەلەي جانە تىعىز بايلانىستى. اعىلشىن اقىنى، مادەنيەتتانۋشىسى مەتيۋ ارنولدتىڭ «ادەبيەتتە شەديەۆر تۋدىرۋ ءۇشىن جالعىز تالانت ازدىق ەتەدى. ول ءۇشىن الدىمەن ءوز ۋاقىتىڭدى سەزىنۋىڭ كەرەك. تالانت پەن ۋاقىت — تۇتاس ۇعىم» دەگەن ءسوزى بار.
ءبىراق بىزدە ءحىح عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىندەگىدەي قازىرگى جاعدايدىڭ، قازىرگى ادامداردىڭ تيپتىك بەينەسىن تاۋىپ، ونى كوركەمدىك جولمەن ىسكە اسىرۋ، ساپالى ىسكە اسىرۋ ماسەلەسى توقىراپ تۇرعان سەكىلدى كورىنەدى.
اقساقال قالامگەرلەر تاريحي تاقىرىپتارعا (الىس-جاقىن تاريحقا) كوپ بارادى (م.ماعاۋين، ت.نۇرماعانبەتوۆ سەكىلدى ازىن-اۋلاق جازۋشىدان وزگەلەرى). بالكىم، ولاردا كەڭەس كەزىندە تىيىم سالىنعان، كەزىندە جۇزەگە اسىرا الماعان ارمان-ماقساتتارىن ورىنداۋعا تالپىنىس باسىم شىعار.
دەگەنمەن، ورتا بۋىن، ادەبيەتكە 70ء-شى، 80ء-شى جىلدارى كەلگەن قالامگەرلەر نەگىزىنەن قازىرگى زامان ادامىنىڭ بەينەسىن سومداپ جاتىر. ناتيجەسى دە كوز الدىمىزدا. ادەبيەتكە قىزىعۋشىلىعى بار كەز كەلگەن ادام الىپ تانىسا الادى.
وسىدان كەلىپ ءساتتى شىعارما، ءساتسىز شىعارما پروبلەماسى تۋىندايدى. ءبىر وتباسىندا ون بالا بولسا، «اكە — بالاعا سىنشى» دەيدى، ءار بالانىڭ قارىم-قابىلەتىن، مۇمكىندىگىن، ءتىپتى تالايى مەن باعىن دانا اتا-انا الدىن الا سەزىنىپ، باعامداپ وتىرادى. ءارقايسىسى ىشتەن شىقتى، الديلەپ باعىپ، ۇلكەن ومىرگە باعىتتاپ جىبەردى، ەشقايسىسىنا جاماندىق تىلمەيدى. ءبىراق بىرەۋ اسۋلاردان ءوتىپ، تاۋلاردى، جۇلدىزداردى باعىندىرادى، ال باز بىرەۋى اۋىل اراسىندا مال باعىپ قالادى. كوركەم شىعارما دا سول ءبىر ۇيدەگى ون بالا ءتارىزدى. دۇنيەگە كەلۋىن كەلەدى، ءبىراق بارلىعى بىردەي مۇلتىكسىز بولمايدى. بولبىرلاۋىن تانىپ، قاتايتۋ، تارتپاسىن تارتىپ، نىعايتۋ — قالامگەردىڭ تىكەلەي مىندەتى. نەمەسە جونگە كەلمەسە، مويىنداۋ، كونۋ. بۇل — رۋحاني كەمەڭگەرلىكتى تالاپ ەتەتىن اۋىر شەشىم. ءبىراق ونسىز جانە بولمايدى. «ازات باسىڭ بولسىن قۇل، قولدان كەلمەس ىسكە ۇمتىل» دەيدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ادەبيەتكە سول ءوزىن-وزى وبەكتيۆتى باعالاي ءبىلۋ قاسيەتى جەتپەيتىندەي. ءبىر قىزىعى بۇل دەرت جاس پەن كارىنى تولىق دەندەگەن. ءقايسىبىر ىشكى قازىعى مىقتى، كوكىرەك كوزى سەزىمتال جاندار بولماسا، وزەۋرەپ، «مەن ءتىرى كلاسسيكپىن» دەۋ، ءتىپتى بولماسا «مەنى كەلەر ۇرپاق قانا تۇسىنەدى» دەپ، زامانداستارىنىڭ ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيىنە كۇمانمەن قاراۋ — تىم ەتەك الىپ بارا جاتىر. بۇل — ادەبيەتتىڭ بالاڭدىعىن كورسەتسە كەرەك. قاي زاماندى، قاي ەلدى الىپ قاراسىڭىز دا، ادەبيەتتە كەزدەيسوق ادامدار كوپ بولادى. دابىرانى، بىلىق-شىلىقتى سولار جاسايدى. سودان كەيىن زامان اۋىسىپ، ەل جاڭارعاندا سول مىڭ ادامنان ون ادام عانا قالىپ جاتادى. تابيعي ىرىكتەۋ ەلەگىنەن وتكەننەن كەيىن ميلليون كىتاپتان ءجۇزى قالسا، جاقسى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ
كوركەم ادەبيەت جانە پۋبليسيستيكا
اعا بۋىن تاراپىنان قازىرگى جاستاردىڭ ءتىلى قاساڭ، جازعان دۇنيەلەرى پۋبليسيستيكا دەڭگەيىندە دەگەن پىكىر بار. ءقازىر شىنىمەن دە كوركەم ادەبيەت پەن پۋبليسيستيكا جانرلارىنىڭ ارا-جىگى جاقىنداپ، ءتىپتى قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتى دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار. بۇل ءۇردىس تەك قازاق ادەبيەتىندە عانا ەمەس، الەم ادەبيەتىندە دە كورىنىس تاۋىپ وتىر. ادەتتە كوركەم شىعارماسىنىڭ پۋبليسيستيكالىق سيپات الىپ كەتكەندىگى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا بۇل جايت — جازۋشىلارعا ۇنامايدى، رەنجىپ جاتادى.
پۋبليسيستيكا، ارينە، ادەبيەتتىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى بولا وتىرىپ، كوركەم ادەبيەتتەن باسقا، وزىندىك فۋنكسيانى اتقارادى. ەگەر تۇسىندىرمە سوزدىكتەرگە جۇگىنەتىن بولساق، پۋبليسيستيكانىڭ ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ، قوعامدىق ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ساراپتايتىن، بەلگىلى ءبىر يدەيانى ناسيحاتتايتىن قۇرال ەكەنىن كورەمىز. مىندەتى — قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتۋ، اقپارات بەرۋ، ناقتى دەرەكتەرمەن، قۇجاتتارمەن جۇمىس جاساۋ.
سونىمەن بىرگە ناق وسى پۋبليسيستيكا ۇلكەن ادەبيەتكە كۋلتتىق دەڭگەيدەگى جازۋشىلاردى اكەلگەن. ولاردىڭ اراسىندا سالتىكوۆ-ششەدرين، ي. بابەل، و`گەنري، م. تۆەندەر بار. ال، قازاق ادەبيەتىندە، اسىرەسە حح عاسىردىڭ باس كەزىندە وسى قۇبىلىستىڭ كەڭىنەن تاراعانىن بايقاۋعا بولادى. س.سەيفۋللين، ب.مايلين، س.تورايعىروۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇمابايەۆ سەكىلدى مايتالماندار وزدەرىنىڭ ادەبيەتتەگى بيىك ميسسيالارىمەن قاتار، قوعامدى وياتۋ، اعارتۋشىلىق باعىتتاعى شىعارماشىلىقتارىن دا جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزە ءبىلدى. قازىرگى زاماندا وسى قاتارعا م.ماعاۋين، ت.اسەمقۇلوۆ سەكىلدى ءبىرقاتار جازۋشىنى جاتقىزۋعا بولادى. دەگەنمەن، بۇل ازاماتتار كوركەم ادەبيەت پەن پۋبليسيستيكا اراسىنا جىك قويا ءبىلدى. بىرىن-بىرىنە قوسىپ، ارالاستىرعان جوق.
قازىرگى تاڭدا «رومان»، «پوۆەست»، ءتىپتى «اڭگىمە» دەپ ايدار تاعىلعان، ءبىراق انىقتاپ قاراساڭىز، پۋبليسيستيكا دەڭگەيىنەن اسپايتىن تۋىندىلاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇل قازاق ادەبيەتىندە اعا بۋىن مەن ورتا بۋىن جازۋشىلارى ەكولوگيا ماسەلەلەرىنە، اتاپ ايتقاندا ارال تاعدىرى، پوليگون زارداپتارى سەكىلدى ناقتى ماسەلەلەردى تاقىرىپ ەتىپ الىپ، كوركەم شىعارما تۋدىرۋعا تالپىنعاندا ءجيى ورىن الادى. كوركەم ادەبيەتتىڭ نەگىزگى وبەكتىسى — وي، يدەيا. ال، پۋبليسيستيكا جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەندەي — قوعامدىق سيپاتقا يە. بىر-بىرىنەن ءتىل بايلىعى، وي تەرەڭدىگى جاعىنان دا ەرەكشەلەنەدى. سونىمەن قاتار كوركەم تۋىندى ءوزىنىڭ وزەكتىلىگى مەن وقىرمان ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن عاسىرلار بويى ساقتاپ قالۋعا قابىلەتتى بولسا، پۋبليسيستيكالىق شىعارما زامان وزگەرىپ، ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن كوپشىلىك وقىرمان ءۇشىن رۋحاني قاجەتتىلىگىن جوعالتادى. دەمەك، كوركەم ادەبيەت — ماڭگىلىك تاقىرىپتاردى قوزعاپ، ماڭگىلىك ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تالپىنىس بولسا، پۋبليسيستيكا بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەلەرىن قوزعاۋمەن شەكتەلەدى.
پۋبليسيستيكالىق شىعارمانى كوركەم تۋىندى رەتىندە ۇسىنۋ پروسەسىن توقتاتۋ مۇمكىن دە ەمەس. جازۋ — ءار اۆتوردىڭ جەكە قۇقىعى. وعان قالاي توسقاۋىل قوياسىز. جانە بۇل جاعداي قاي كەزەڭدە، قاي زاماندا بولماسىن ورىن العان. جامان، ورتانقول اقىن-جازۋشىنى ەگەر ىزدەسەڭىز كەز كەلگەن ەلدىڭ، كەز كەلگەن زاماننىڭ مۇراعاتىنان تابۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ءبىراق، ولاردىڭ شىعارمالارى، اتى-جوندەرى بەلگىلى سەبەپتەرمەن بىزگە جەتكەن جوق. ساپالى مەن ساپاسىزدى كوزى قاراقتى وقىرمان بىردەن انىقتايدى. ال، «سوقىر تاۋىققا ءبارى جەم». بارلىعىنا تورەشى — ۋاقىت، امالسىز سوڭعى ۇكىمدى سونىڭ قۇزىرىنا قالدىرامىز.
683 «تاڭ شولپان» جۋرنالىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ:
قازىرگى زامانعى انيماسيالىق فيلمدەردىڭ بالا پسيحيكاسىنا، دۇنيەتانىمىنا اسەرى
قازىرگى زامانعى انيماسيالىق فيلمدەردىڭ بالا پسيحيكاسىنا، دۇنيەتانىمىنا اسەرى دەگەن تاقىرىپ — بالا پسيحولوگياسىنىڭ جەكە تارماعى بولۋعا تۇرارلىق تىم كەشەندى ماسەلە. بۇل ماسەلەمەن اينالىسۋ كەرەك، بۇل جونىندە قوعامدا ۇنەمى دابىل قاعىلىپ وتىرۋ كەرەك.
قازىرگى مۋلتفيلمدەر ەكىگە بولىنەدى، ءبىرى — بۇرىنعى كەڭەس كەزىندە ءوزىمىز كورىپ وسكەن، بالانى ىزگىلىككە، مەيىرىمدىلىككە باۋليتىن، ادالدىق پەن تاپقىرلىقتىڭ، سۇلۋلىق پەن جاقسىلىقتىڭ جاسامپازدىعىن دارىپتەيتىن ەسكى تۋىندىلار. وكىنىشكە قاراي، بۇل يدەيا، يدەولوگيا دەيمىز بە، كەڭەس داۋىرىنە ءتان بولىپ قالدى. قازىرگى رەسەي شىعاراتىن مۋلفيلمدەردىڭ وزدەرىندە باتىستىق سارىنعا ەلىكتەۋشىلىك ەتەك جايعان. بۇرىنعى انيماسياعا ءتان جۇرەك شىمىرلاتار تازالىعى مەن شىنايىلىعىنان ايىرىلىپ قالىپتى.
قازىرگى انيماسيالىق يندۋستريادا ەكىنشى باعىت، ياعني اتىس-شابىس، ءبىرى قاشىپ، ەكىنشىسى قۋۋ، فيزيولوگيالىق دەڭگەيدەگى ارزان ازىل-قالجىڭمەن بالانىڭ ساناسىن، تالعامىن الدەن ءبۇلدىرۋ پرينسيپتەرىن ۇستاناتىن /مەن بۇنىڭ دا يدەولوگيا ەكەنىنە سەنىمدىمىن/ ماعىناسىز، ەش ءمورالى، بالا جۇرەگىنە، ميىنا بەرەرى جوق قۇبىجىق مۋلتفيلمدەر باسىم.
قازىرگى مۋلتيكتەر جونىندە رەسەيلىك ءبىر پسيحولوگتىڭ «كەڭ كولەمدە الەۋمەتتىك تاجىريبە جۇرگىزىلىپ جاتقان سەكىلدى جانە ونىڭ قۇربانىنا ءبىزدىڭ بالالارىمىز اينالىپ وتىر» دەگەن پايىمى ويعا ورالادى.
مەن ءوز باسىم بالالارىممەن ۇنەمى مۋلتفيلم كورەمىن. امەريكالىق ونىمدەردى قاراپ وتىرىپ، وقيعا قۇرۋ، شيەلىنىس تۋدىرۋ شەبەرلىگىنە تاڭ قالاسىڭ، بالا تۇرماق ەرەسەك ادامنىڭ ءوزىن ءۇيىرىپ اكەتەدى. ءبىراق، مىنە، مۋلفيلم اياقتالدى. نە بولدى؟ تۇك تە. فينال — ەش نارسە تۋرالى ەمەس. نەگە ءتۇسىردى، نە ماقسات، مۇددە بولدى؟ تەك بالانىڭ لەكسيكونىندا ماعىناسىز، «ءساندى» ءۇش-تورت ءسوز تىركەسى قالادى. شىنايى ءومىر جايلى، قۇندىلىقتار جونىندەگى تۇسىنىگى ازداپ وزگەردى. بولدى. مادەني ەكسپانسيا.
مەن جاقىندا تالاسبەك اسەمقۇلوۆ جازعان «كوكبالاق» اتتى انيماسيالىق ءفيلمنىڭ سەنارييىن وقىدىم. ابىلاي حاننىڭ تۇلپارى تۋرالى ەكەن. بىلۋىمشە، ونى ءتۇسىرۋدى «قازاقفيلم» قولعا الىپ جاتىر. رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن، بالا جۇرەگىنە وتانسۇيگىشتىك ۇشقىنىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن وتە كەرەك تۋىندى ەكەن. نەگىزى ءقازىر بىزدە دە ۇلتتىق انيماسيا دامىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. ءبىراق ونىڭ جەمىسىن ءبىز، تۇتىنۋشىلار ءالى كورە الماي وتىرمىز. جۇيەلى كورسەتىلىمدەر جاسالمايدى. ۇيىمداستىرىلماعان. سەبەبى ۇرپاق تاربيەسىندەگى مۋلتفيلمدەردىڭ ماڭىزى ءالى ءوز دارەجەسىندە باعالانباي وتىر. امال جوق، اتا-انالاردىڭ وزدەرىنە اباي بولۋعا، ساۋاتتى بولۋعا تۋرا كەلەدى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپ.
ادەبي پروسەسس ماسەلەسى
— بىزدە ادەبي پروسەسكە مونيتورينگ جاسالىپ جاتىر ما؟
— كەز كەلگەن ساياسي نەمەسە الەۋمەتتىك پروسەسكە ارنايى مونيتورينگ جاسالىپ وتىراتىنى سياقتى، ادەبي پروسەستى دە باقىلاپ، ونى ساراپتاپ وتىرۋ وتە قاجەت. ءبىراق بۇل جۇمىستى كىم جاساۋعا ءتيىس؟ ارينە، ارنايى ينستيتۋتتار، ادەبي ۇجىمدار. بۇرىن كەڭەس كەزىندە وسى باعىتتا اۋقىمدى عىلىمي جۇيە جۇمىس ىستەدى. سىنشىلار، تىلشىلەر، جازۋشىلار ادەبي پروسەستى زەردەلەپ، زەرتتەپ، تۇيىندەپ وتىردى. ونىڭ ءبىر سەبەبى سول كەزدەگى ساياسي جۇيەنىڭ ادەبيەتتى يدەولوگيا رەتىندە ءتيىمدى پايدالانعانىندا، وسىنىڭ ناتيجەسىندە ادەبيەت ماسەلەلەرىنە، مەحانيزمدەرىنە جەتە ءمان بەرىلگەندىگىندە بولسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى ادەبيەتىمىز تىم ستيحيالى تۇردە، بىتىراڭقى كەلە جاتىر. بىردە-بىر مادەني نەمەسە ادەبي ينستيتۋت بۇگىنگى كۇنگى ادەبيەتتىڭ ماسەلەلەرىمەن، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، اعىمدارىن، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن زەرتتەۋمەن اينالىسپايدى. باسقا سالالاردى قايدام، ءبىراق ءدال وسى ادەبيەت عىلىمى بۇگىنگى كۇن مەن بولاشاقتان گورى وتكەن شاقتى كوبىرەك قوزعايدى. وعان «مادەني مۇرا» اياسىندا جاسالىپ جاتقان اۋقىمدى جۇمىستار دالەل. جوق، جاسالسىن، بۇل وتە كەرەك، دەگەنمەن، قازىرگى ادەبي پروسەسس سونىڭ تاساسىندا، كومەسكىلەنىپ قالىپ كەتكەندىگى عانا وكىنىشتى. وسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باعىتتالىپ، اتقارىلىپ جاتقان ىستەر ادەبيەتتىڭ باق-تاعى كورىنىسىنە دە ىقپالىن تيگىزۋدە. قاراپ وتىرساڭىز، ءقازىر وسى ادەبيەت سالاسىن باعىت ەتىپ العان گازەت-جۋرنالدارىمىزدا جاريالاناتىن ماتەريالداردىڭ باسىم بولىگى ەستەلىك، وتكەن كۇندى كوكسەۋ، ماداقتاۋ سيپاتىنا يە. ال بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ساۋاتتى ساراپتاما جوقتىڭ قاسى.
— ءبىزدىڭ اعىمدار تۋرالى تۇسىنىگىمىز؟
— قازىرگى زاماناۋي ادەبيەتتە حح عاسىردىڭ باسىمەن سالىستىرعاندا، كەمىندە ون جاڭا اعىم ەنگەن ەكەن. نەوميفوليزم، ءماتىن ىشىندەگى ءماتىن، فابۋلاسىز ءماتىن دەپ كەتە بەرەتىن، جەكە تۇلعانىڭ ىشكى دۇنيەسىنە، ونىڭ جەكە تولعانىستارى مەن تۇرمىسىنا نەگىزدەلگەن، شىندىق پەن قيالدىڭ شەكاراسىندا ارى-بەرى اۋىتقىپ تۇراتىن، ميستيكالىق ەلەمەنتتەرگە باي جاڭا سيپاتتاعى ادەبيەت كەلدى. بۇرىنعى ادەبيەتتە سەنتيمەنتاليزم، مورال ماسەلەلەرى ماڭىزدى بولسا، قازىرگى ادەبيەتتى فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، ينتەللەكتۋالدىق، ۆەرتيكالدى ادەبيەت دەپ سيپاتتاۋعا بولار. وسى جاڭاشىلدىق بۇرىنعى گوريزانتالدى تۇردە داميتىن، لوگيكالىق، ءداستۇرلى ادەبيەتتى تىقسىرىپ كەلەدى. بۇل زاڭدى دا. زامان وزگەردى، قانشاما جاڭا تەحنولوگيالار ەنىپ جاتىر، سوعان سايكەس كوركەمدىك سانا دا وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. «دون كيحوتتىڭ» نەمەسە «اباي جولىنىڭ» ەشقاشان ءوز تۇعىرىنان تۇسپەيتىنى قانداي انىق بولسا، ادەبيەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ زامان تالابىنا ساي وزگەرەتىنى سونداي ايقىن. بىزگە دە ول وزگەرىستەر تام-تۇمداپ كەلىپ جاتىر. ءبىراق، ارينە، جاڭاعا قارسى، وعان ۇركە قارايتىن ادامدار ءار قوعامدا بولادى. پوستمودەرنيزمدى قۇبىجىق دەپ قابىلداپ، ونى ادەبيەتىمىزدەن الاستاتۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەگەن ءبىر كەزەڭ بولادى. ءبىراق، ودان پوستمودەرنيزم ەشقانداي زيان شەككەن جوق.
— قازاق ادەبيەتىندە قانداي اعىمدار بار؟
— قازاق ادەبيەتىن تولىق قامتىپ، جىلىكتەپ بەرەتىنىمە كۇماندىمىن. ەندى ءوزىم بايقاپ، باعدارلاعان مەزەتتەر تۋرالى ايتار بولسام، قويشىبەك مۇباراك دەگەن ميستيكا جانرىن باعىندىرام دەپ جۇرگەن جىگىت بار، ماقسات مالىك پسيحولوگيالىق تاقىرىپتارعا بارادى، دارحان بەيسەنبەك، سەرىك ساعىنتاي شىعارماشىلىقتارىن ءداستۇرلى پروزاعا جاتقىزۋعا بولار. اعا بۋىن تۋرالى ايتار بولساق، اسلان جاقسىلىقوۆتىڭ فيلوسوفيالىق پروزاسى ەسكە تۇسەدى. ول كىسىنىڭ شىعارماشىلىعى، ءسوز جوق، قازاق ادەبيەتى ءۇشىن تىڭ باعىت. اسىلبەك ىقسان شىعارماشىلىعى دا قازاق ادەبيەتى ءۇشىن جاڭالىققا تولى. ارينە، بۇل جەردە ديدار امانتايدىڭ كوپ تالاس تۋدىرعان، ءبىراق قازاق ادەبيەتىندەگى بەتبۇرىسقا نەگىز بولعان پروزاسى تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. دۋمان رامازان ليريكالىق پروزا جازىپ ءجۇر. ادەبيەت بار جەردە اعىمدار، البەتتە بولادى. ونىڭ ءبىرى داۋرەنى ءوتىپ كەتىپ جاتسا، سول مەزەتتە جاڭالارى پايدا بولادى. بۇل — تابيعي پروسەسس.
قازاق — دەموكراتياشىل حالىق
(«حالىق ءسوزى» گازەتىنە شىققان سۇحبات)
ايگۇل حالىقوۆا:
قازاق قىزدارىنىڭ بەينەسىن اڭگىمەلەرىڭدە كەسكىندەۋ ءۇشىن ونى قالاي تانىعىڭ كەلەدى؟
مادينا وماروۆا:
مەن ءۇشىن قىز نەمەسە ايەل بەينەسىن سومداعان كەزدە ونىڭ ۇلتتىق نىشانى ەڭ سوڭعى كەزەكتە بولادى. الدىمەن ادام، ادامدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەر. ۇلتى، ءناسىلى، گەوگرافيالىق مەكەنى — ەگەر حاراكتەردى اشۋ ءۇشىن دەتال رەتىندە كەرەك بولماسا، مۇلدە قاجەت ەمەس.
ايگۇل حالىقوۆا:
سەنىڭ كەيىپكەر قىزدارىڭنىڭ تەمەكى تارتىپ، كونياك ۇرتتاپ قويىپ جۇرە بەرەتىنى سوندىقتان بولعانى عوي...
مادينا وماروۆا:
يا، سودان بولۋى كەرەك... اندە ايتىلاتىن "قازاق قىزى" دەگەن وبراز — يدەال عوي. جيناق بەينە. ال، ءسىز بەن ءبىز ءسۇرىپ وتىرعان ءومىر، كۇندەلىكتى تىرلىك — ول يدەالدان الشاق جاتىر. پروزا — يدەالداعى ءومىردى قيالداپ وتىرىپ جازىپ شىعۋ ەمەس. ال مەن ماكارەنكو ەمەسپىن /قۇدايعا ءتاۋبا/.
ايگۇل حالىقوۆا:
سوندا سەنىڭ يدەالداعى وبرازىڭ ومىردەگى تومەن ەتەكتىدەن الدەقايدا بيىك پە؟
مادينا وماروۆا:
ارينە، يدەالدىڭ اتى — يدەال. "ادامزاتقا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ميف كەرەك" دەپ بىرەۋ ايتقان ەكەن.
ايگۇل حالىقوۆا:
ميفتەن گورى ايەلگە ءوز مۇڭى جاقىن عوي... ءوزىن تانىعىسى، ءوزىن كورگىسى كەلەدى ەمەس پە؟
مادينا وماروۆا:
سول كەزدە ساحناعا مەن شىعامىن.
ايگۇل حالىقوۆا:
سەنتيمەنتالدى ايەل مىقتى ما، رۋحى بيىك ايەل بەدەلدىرەك پە؟
مادينا وماروۆا:
"قاتىگەز ادام — كوڭىلشەك" دەگەن دە ءبىر ءسوز بار ەدى. گيتلەردىڭ ءوزى اناۋ-مىناۋ مەلودرامالاردى كورگەندە كوز جاسىن سىعىپ الادى ەكەن. نەگىزى ايەلدى رۋحى مىقتى نەمەسە سەنتيمالدى دەپ بولە جارۋعا قارسىمىن. ءبىر ايەلدىڭ بويىنا بارلىعى سىيىپ جاتادى. ايەل سونىسىمەن مىقتى.
ايگۇل حالىقوۆا:
وندا سەنىڭ ساحناعا شىعاتىنىڭا سەنەمىن. يا، سولاي. وعان داۋ جوق. جانە سەنىڭ اڭگىمەلەرىڭدى وقىعاندا، كەيىپكەرلەرىڭ سويلەگەندە، داۋسىڭ قۇلاعىما كەلەدى. سوندىقتان دا اسەرى باسقاشا بولادى. مەنىڭشە، سەن ءوزىڭ كەيىپكەر بولۋعا لايىق وبرازسىڭ، جەردىڭ ادامدارىنا ۇقسامايتىن رومانتيكالىق بەينەنى كورەم...
مادينا وماروۆا:
راحمەت، ءبىراق ادام وزىندە جوققا اۋەس، مەن مىسال ءوزىمدى جەر بەتىندە ەكى اياعىندا نىق تۇرعان، ىسكەر، ءبىر استى نەمەسە تويدى جالعىز اتقارىپ جىبەرەتىن پىسىق كەلىنشەك وبرازىندا كورگىم كەلەدى. اتتەڭ... ءبىر قاراسام ترانسقا كىرىپ، كىمگە شاي قۇيىپ وتىرعانىمدى ۇمىتىپ، ماسقارام شىعىپ جاتامىن...
ايگۇل حالىقوۆا:
ونداي ايەل بولساڭ جازۋشى بولماس تا ەدىڭ عوي...
مادينا وماروۆا:
ۇستەل باسىندا ويلى كەيىپكە ەنىپ، ۇلكەن تۋىندىلار جازىپ، توي بولعاندا ەكى بىلەگىمدى سىبانىپ ەكىلەنىپ شىعا كەلەتىن بولسام جاراسپاس پا ەدى؟
ايگۇل حالىقوۆا:
مۇمكىن، ءبارى مۇمكىن. مۇمكىن ەمەس نارسە بولۋشى ما ەدى؟ ادەبيەتتە ايەلدىگىڭ كەدەرگى بولعان كەز بولدى ما؟
مادينا وماروۆا:
ونى شىنىمدى ايتسام، سەزىنبەپپىن. قازاق نەگىزى ىقىلىم زاماننان وتە دەموكراتياشىل حالىق قوي. ايەلدىڭ بيلىك ايتقان، ايەل سوزىنە توقتاعان كەزدەر تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان ادەبيەتتەگى جىگىتتەر تاراپىنان ونداي قىسىم كورگەن ەمەسپىن. قۇداي كورسەتپەي-اق قويسىن.
ايگۇل حالىقوۆا:
ءومىردى "جىندىحانا" دەگەن كەزىڭ بولدى ما؟
مادينا وماروۆا:
ابايدىڭ "ماسعۇت" پوەماسىنداعىداي، كەيدە بارلىعى جىندى سۋ ءىشىپ العانداي كورىنەتىن كەزدەر بولادى.
قۇتىلار حال بولمادى مىنا دۋدان،
ءبىز دە ىشپەسەك بولمايدى جىندى سۋدان.
ولتىرەر وڭكەي جىندى ءبىزدى كەلىپ،
جىندى دەپ ەسى دۇرىس ءبىزدى قۋعان.
ەكەۋى جىندى سۋدان ءىشىپ سالدى،
قۇتىرىپ كوپ الدىنا جەتىپ باردى...
«اللا پەندەسىن ەركىندىكپەن سىنايدى»
(جازۋشى سەرىك ساعىنتايمەن سۇحبات)
سەرىك ساعىنتاي:
قازىرگى ادەبيەتشىنىڭ كەشەگى قالامگەردەن ايىرماشىلىعى بار ما؟ الەۋمەتتىك جاعدايىن ايتپاعاندا، جازۋ-سىزۋ، اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ءحالى؟
مادينا وماروۆا:
ارينە، ايىرماشىلىق وتە زور. ءقازىر ءبىز ءۇشىن اقپاراتتىق، كوركەمدىك، تاقىرىپتىق، ءتىپتى بەلگىلى دارەجەدە يدەولوگيالىق، مورالدىق شەكتەۋ جوق. ءبىراق "اللا پەندەسىن ەركىندىكپەن سىنايدى" دەيدى. بۇل قازىرگى كەزدەگى ادەبيەتتەگى بەيبەرەكەتتىككە اكەلىپ سوقتىرعان سياقتى.
سەرىك ساعىنتاي:
قازاق پوەزياسى ۇلكەن بيىكتەرگە كوتەرىلىپ كەتتى دەگەن پىكىردى ءجيى ەستيمىز. قازاق پروزاسىنىڭ كەشەگى كەرەمەت كەزەڭدەرىنەن كەيىن، ەندى ءبىر ورلەۋ كەلە جاتىر دەپ ويلايسىز با؟ الدە، ونداي دامۋ بولماي ما؟
مادينا وماروۆا:
پوەزيا بيىكتەرگە كوتەرىلدى دەگەن پىكىرگە كەلىسۋگە دە بولادى، كەلىسپەۋگە دە بولادى. ءيا، جاڭا، جاس اقىندار، جاقسى اقىندار كوپتەپ شىعىپ جاتىر. بارلىعى جالىندى، امبيسيالى، ءور، اقىلدى. پوەزياعا جاستىق شابىتپەن كەلىپ جاتىر. بۇنى ورلەۋ دەپ ايتۋعا بولار... ءبىراق پوەزيا يدەيالىق جاعىنان، فورمالىق جاعىنان وزگەردى مە؟ پوەزيا جاڭا وي، جاڭا كەڭىستىك الىپ كەلدى مە؟ بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ويلانۋعا تۋرا كەلەدى.
سەرىك ساعىنتاي:
دەگەنمەن، پروزا جايلى ايتساڭىز...
مادينا وماروۆا:
پروزا جانرى پروزانىڭ ءوزى سەكىلدى جايمەن، باپپەن، ءبىراق ءسوزسىز ءوزىنىڭ تابيعات سەكىلدى بۇلجىماس بىربەتتىگىمەن دامىپ كەلە جاتىر دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. ءدال وسى پروزادا ەكسپەريمەنتتەر مولىنان جاسالۋدا. اعا بۋىن اسلان جاقسىلىقوۆ، اسىلبەك ىقسانداردان باستاپ، كىشكەنتاي ماقسات مالىكتەر اراسىنداعى ساباقتاسىپ جاتقان تىزبەكتى بارلاپ قاراساڭىز، ءسىز وسىنى اڭعاراسىز.
سەرىك ساعىنتاي:
ادەبي ورتادان شالعاي، پروۆينسيادا تۇرساڭىز، ءومىرىڭىزدى، جازۋىڭىزدى قالاي ەلەستەتەر ەدىڭىز؟
مادينا وماروۆا:
حەميگۋەي ايتقان ءسوز بار عوي "ۇلى سۋرەتكەرلەر پروۆينسيادا تۋىپ، پاريجدە ولەدى" دەگەن. شىعارماشىل ادامىن، ارينە، ادەبي ورتا، "ءوزى تەكتەس تىرشىلىك يەلەرى" ماگنيتشە تارتادى. ولاردىڭ ەڭ ءىرى شاھارعا وتقا ۇمتىلعان كوبەلەكشە قاڭعالاقتاپ ۇشاتىن سەبەبى وسىندا ما دەيمىن. سودان سوڭ تورىعۋ، دەپرەسسيا، ءور تۇركىنىڭ ەركىن رۋحى، دەشتى قىپشاق دەگەن سياقتى ويلار كەتەدى. ءوزىمدى پروۆينسيادا ەلەستەتە المايمىن. ال ەگەر بۇيرىق بولىپ، تۇرۋعا تۋرا كەلسە، مەن بالكىم كوبىرەك جازار ەدىم، مولىراق وقىر ەدىم، ىزدەنەر ەدىم. ءبىراق وتە باقىتسىز بولار ەدىم.
سەرىك ساعىنتاي:
نەگە؟
مادينا وماروۆا:
ءوزىم تەكتەس شىعارماشىل ادامدارمەن ارالاسپاۋعا، ولاردىڭ تىرشىلىگىن تەك سىرتتان باقىلاۋعا ءتوزۋ مەن ءۇشىن قيىن. رۋحاني دوستىقسىز دەپ ايتامىز با بۇنى؟ بالكىم، بۇل رۋحاني السىزدىك تە شىعار... مىسالى، ءاليا بوپەجانوۆا. نەمەسە تالاسبەك اعا (اسەمقۇلوۆ). ەگەر پروۆينسيادا تۇرسام، ولاردان مەن گەوگرافيالىق، تۇرمىستىق، اقپاراتتىق، سيتۋاسيالىق جاعىنان الشاق بولار ەدىم. قانشا دەگەنمەن بۇل جاعدايلار ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ 100 پايىزىن قۇراماسا دا، ايتۋلى ءرول اتقارادى.
سەرىك ساعىنتاي:
كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي، جازۋشىلارعا قوعامدىق تاپسىرىس بەرىلەتىن بولسا، بۇل ادەبيەتىمىزگە اسەر ەتەر مە ەدى؟
مادينا وماروۆا:
ساندىق جاعىنان اسەرى بولۋى مۇمكىن، ساپالىق، كوركەمدىك تۇرعىسىنان ناتيجەسىز بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
سەرىك ساعىنتاي:
مىسالى...
مادينا وماروۆا:
مىسالى، كەڭەس وداعىنىڭ 70 جىلدىق تاريحىندا جازىلعان تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىندەگى ءجۇز مىڭداعان كىتاپتىڭ ءقازىر ەل اۋزىندا، سەن ەكەۋمىز سەكىلدى ادەبيەتتە جۇرگەن جاستاردىڭ جۇرەگىندە قالعانى قانشا؟ ون شاقتى، جاقسى، جيىرما شاقتى جازۋشىنىڭ ەسىمى اتالادى. ادەبيەت ەشقانداي ناۋقاننىڭ ىرقىنا كونبەيدى عوي، اللاعا ءتاۋبا.
سەرىك ساعىنتاي:
اڭگىمەڭە راحمەت، جازار كوبەيسىن!
You Might Also Like
-
قالاعا قارعا تولىپ كەتتى. تاڭەرتەڭ كوزىڭدى اشقاندا قارسى الاتىن ولاردىڭ جاعىمسىز ءۇنى كوزىڭ ۇيقىعا ىلىنەردە دە ساناڭنىڭ ار جاعىندا جارىسا شۋلاپ جاتادى. ايجان بۇل قۇستى جەك كورەتىن. ءبىراق ەلەۋسىز ەنى...
