وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق-شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى
قازالى اۋىلى، №100 ورتا مەكتەبىنىڭ اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى
سيسەنبايەۆا گۇلميرا ءابدىعاني قىزى
تاقىرىبى: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق - شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ
قازىرگى قوعامدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ماعلۇماتتاردى قاراپايىم بەرۋگە نەگىزدەلگەن جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن قالىپتاسقان ءبىلىم بەرۋ مودەلىنىڭ توقىراۋىن ايقىن كورسەتىپ بەرەدى. جەكە تۇلعاعا دەگەن تالاپتىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى ءقازىر دۇنيە جۇزىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جوبالى وزگەرىستەر جاساۋ تەندەنسياسىنىڭ ۇدەي تۇسۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر:
- ءبىلىم بەرۋدىڭ ستاتيستيكالىق مودەلىنەن وقۋشىلاردىڭ اقىل - وي ارەكەتىنىڭ كوپ سىرلى قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا كوشۋ؛
- وقىتۋدا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ءىس - ارەكەتتەر قۇرالىن بەلسەندى مەڭگەرۋگە باعىتتاۋ؛
- وقىتۋ پروسەسىن جەكە تۇلعانىڭ مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگىنە بەيىمدەپ بولاشاقتا وزگەرمەلى قازىرگى زامانداعى قوعامعا تولىق مۇمكىندىگىنشە ءوزىن - ءوزى جۇزەگە اسىرۋ.
بالا بەلسەندىلىگى تۋرالى XVI – XVIII عاسىرداعى نەگىزدەلگەن العاشقى ارەكەتتەر (يا. ا. كومەنسكيي، ج. ج. رۋسسو) جانە بۇل ۇستانىمداردى ا. ديستەرۆەگتىڭ، ك. د. ۋشينسكييدىڭ جانە XIX عاسىردىڭ باسقا دا پروگرەسسيۆتى ۇستازداردىڭ قولداۋى فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق دەڭگەيدە ادام بەلسەندىلىگىنىڭ ءمانىن مەتودولوگيالىق باعالاۋشىلىق پەن راستالادى (ي. ۆ. سەچەنوۆ، ۆ. م. بەحتەريەۆ، ي. پ. پاۆلوۆ، ل. س. ۆىگوتسكيي، س. ل. رۋبينشتەين، ا. لەونتيەۆ). وسى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە تۇلعانىڭ بەلسەندىلىگى ونىڭ تابيعي جاراتىلىسى جاعدايى، سونىمەن بىرگە، تۇلعا ءىس - ارەكەت بارىسىندا قالىپتاساتىندىعى، ءىس - ارەكەت قانداي بولسا، تۇلعا دا سونداي بولادى دەگەن قورىتىندىلار جاسالىنادى. دەمەك، جەكە تۇلعانى جان - جاقتى دامىتۋ ءۇشىن وقۋ بەلسەندىلىگىنىڭ ءمانى ەرەكشە.
شىنىمەن - اق، وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى وزدىگىنەن ءبىلىم الۋدى قاجەتسىنۋ قازىرگى تاڭدا شەشۋىن كۇتەتىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى ايقىن.
ادامنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ تابيعاتىن تاني ءبىلۋ، ەڭبەك جانە مورالدىق بەلسەندىلىك دارەجەسى بويىنشا ادامنىڭ قوعام مەن ۇجىم ءۇشىن جارامدىلىعىن جەتە انىقتاۋ ءمۇعالىمىنىڭ باستى مىندەتى
بەلسەندىلىك دەپ ادامنىڭ ءىس - ارەكەتى ۇستىندەگى جاعدايىن ايتادى. تىرشىلىك جانە ءىس - ارەكەتتەرى بارىسىندا ادامنىڭ قارىم - قاتىناس جاساۋ، تانىم جانە ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ بەلسەندىلىگى داميدى.
بالا بەلسەندىلىگىنىڭ ەڭ العاشقى فورماسىنىڭ ءبىرى قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگى. بۇل ادامنىڭ بۇكىل ومىرىندە داميتىن بەلسەندىلىك. بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس باسقا ادامدار مەن قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگىنىڭ مازمۇنى وزگەرىپ وتىرادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ەرەسەك ادامداردىڭ ارەكەتتەرىنە ۇڭىلە قاراپ، ۇيرەنەدى، ولارعا ەلىكتەيدى. بالالاردىڭ سانالى تۇردە ىستەيتىن مۇنداي ارەكەتتەرىن ىرىقتى نەمەسە ەرىكتى بەلسەندىلىك دەيدى. بۇل جاستاعى بالالاردىڭ ۇلكەندەردىڭ ارەكەتتەرىنە جانە ولارمەن ءوزارا قاتىناس جاساۋعا ەلىكتەۋ ءرولدى ويىنداردى اتقارۋ بارىسىندا بايقالادى.
كوبىنەسە بالاردىڭ ويىنداردا ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى، تۇرمىسى، ءوزارا قاتىناسى قامتىلىپ كورسەتىلەدى، ۇجىمدىق ءومىر داعدىلارى قالىپتاسا باستايدى. ويىن بارىسىندا بالالاردىڭ قۇرداستارىمەن دە ءوزارا قاتىناسى وزگەرەدى. ولار باسقا بالالارمەن ويناۋعا تىلەك بىلدىرەدى، ەڭبەككە بايلانىستى تاپسىرمالاردى بىرىگىپ، ورىنداۋعا، ءوز قىلىقتارىن ەرەجەگە باعىندىرۋعا، كەرەكسىز ادەتتەردى تەجەۋگە، كەدەرگىنى ىعىستىرۋعا ۇيرەنەدى.
ءار ءتۇرلى ويىن بالانىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگىن دامىتادى.
قارىم - قاتىناس بەلسەندىلىگى اسىرەسە، مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردا ايقىن كورىنە باستايدى. اتا - انالارمەن، مۇعالىمدەرمەن، قۇرداستارى جانە دوستارىمەن، ۇلكەندەرمەن بالالاردىڭ قاتىناس جاساۋىندا ءار الۋان ەرەكشەلىكتەر بولادى. V – VI سىنىپ وقۋشىلارى قارىم - قاتىناس جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وزىنە دوس جانە جولداس بولاتىن قۇربى - قۇرداستارىن ىزدەستىرەدى.
قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگى جەكە ادام قاسيەتتەرىنىڭ (مارحاباتتىق، قايىرىمدىلىق، قامقورلىق، ءوزى ءۇشىن جانە باسقا ادامدار الدىندا ءوزىنىڭ قىلىقتارى جايلى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى ت. ب.) قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
بالانىڭ دامۋ بارىسىندا تانىم بەلسەندىلىگى ارتادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى (5 - 6 جاس) بالالار زاتتاردى تۇسىنە، فورماسىنا قاراپ اجىراتا باستايدى، ولاردىڭ قۇرىلىسىن، پايدالانۋ تاسىلدەرىن بىلگىسى كەلەدى. بالالاردىڭ ءبىر نارسەنى قۇمارتىپ، بىلۋگە تالاپتانۋىن تانىم ىنتاسى دەيدى. بالالار وتە بايقاعىش، ءار نارسەگە ۇڭىلە قارايدى، كەيدە تەرەڭ ويعا شومىلادى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ تانىم ىنتاسىن قالىپتاستىرۋدا ءبىلىم بەرۋ تاسىلدەرىنىڭ ەرەكشە ماڭىزى بار. وقۋ بارىسىندا بالالار ءتۇرلى زاتتاردىڭ، قۇبىلىستاردىڭ مانىنە، عىلىمي ۇعىمدار مەن زاڭدىلىقتارعا تەرەڭ تۇسىنۋگە، العان تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكادا ەركىن بىلۋگە ۇيرەنەدى. وقۋشىلاردىڭ تانىم بەلسەندىلىگى ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنۋ قابىلەتىنە، ءمۇعالىمنىڭ تەوريالىق ساۋاتتىلىعى مەن شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
جەكە ادامنىڭ ساناسىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ بەلسەندىلىگى ەرەكشە ورىن الادى. بالا دامۋ بارىسىندا ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋ ماقساتىن كوزدەي تالاپتانىپ ءار ءتۇرلى ارەكەت جاسايدى.
وقۋشىلاردىڭ ءوزى - ءوزى تاربيەلەۋ ءىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ جاس جانە دەربەس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكە الىپ، وقۋ تاربيە جۇمىسىنىڭ بارىسىندا سانا سەزىمىن وياتۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي بىلۋگە ۇيرەتۋ – ءمۇعالىمنىڭ باستى مىندەتى.
كەڭەس پەداگوگيكاسىندا ادامنىڭ قوعامدىق - ساياسي بەلسەندىلىگى كۇردەلى مورالدىق - ەرىكتىك سانا رەتىندە قارالادى. وندا قوعامدىق جۇمىسقا دەگەن ىنتاسى، تاپسىرمانى ورىنداۋداعى جاۋاپكەرشىلىگى، ورىنداۋشىلىعى مەن ينيسياتيۆتىلىگى، وزىنە جانە جولداستارىنا تالاپ قويعىشتىعى، قوعامدىق تاپسىرمالاردى ورىنداعان كەزدە باسقالارعا كومەكتەسۋگە ءازىر تۇرۋى، ۇيىمداستىرۋشىلىق ىسكەرلىگىنىڭ بولۋى وسىلاردىڭ بارلىعى بىرىنەن - ءبىرى اجىراماستاي ۇشتاسىپ جاتادى.
وسى كورسەتكىشتەردىڭ ءارقايسىسى وقۋشىنىڭ قوعامدىق ءىس - ارەكەتكە قاتىناسىن جانە ونىڭ بەلسەندىلىك دارەجەسىن سيپاتتايدى. كەيبىر جەكە وقۋشىلاردا بۇل كورسەتكىشتەردىڭ كورىنۋى تۇرلىشە بولۋى مۇمكىن جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، سونداي - اق مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جەكە باس تاجىريبەلەرىنە جانە بەلسەندىلىك دارەجەسىنە بايلانىستى. كوللەكتيۆتە قوعامدىق جۇمىسقا دەگەن ىنتاسى تۇراقتى دامىعان وقۋشىنى ءارقاشان دا كەزدەستىرۋگە بولادى، ولار ءمۇعالىمنىڭ ايتۋىنسىز - اق وعان كىرىسىپ كەتە بەرەدى، ويتكەنى ولاي ىستەمەي تۇرا المايدى. ءبىراق ءمۇعالىم الدىندا، جولداستارى الدىندا وزدەرىن ماداقتاۋ ماقساتىندا تەك وزدەرى ءۇشىن ەڭ قىزىقتى نارسەلەردى عانا جاسايتىندار دا از كەزدەسپەيدى.
تاپسىرمانى ورىنداۋ ۇستىندە ءبىر وقۋشى ءوزى جاۋاپتى بولا تۇرىپ، تاپسىرما ورىنداۋعا باسقالاردى دا ءماجبۇر ەتۋى مۇمكىن، ەكىنشىسى ءوزى ۇقىپتى ورىندايدى، ءبىراق جولداستارى تۋرالى ويلامايدى، ال ءۇشىنشىسى وزگەلەردى بار ىنتاسىمەن قۇمارلاندىرادى، ءبىراق ءوزى ەش نارسە ىستەمەيدى. بۇل قوعامدىق بەلسەندىلىكتىڭ ءتۇرلى كومپونونتتەردىڭ دامۋىنداعى تەڭسىزدىكتەردى تاربيەلەۋدىڭ ناقتىلى پروسەسىندە ەسكەرىپ وتىرۋ، ءسويتىپ، وسى ارقىلى كەيبىر وقۋشىدا ناشار، نەمەسە مۇلدەم دامىماعان جاقتارىنا ىقپال جاساۋ كەرەك.
سانا مەن ءىس - ارەكەتتىڭ تۇتاستىعى ماتەرياليستىك ديالەكتيكا مەن پسيحولوگيانىڭ ەڭ ماڭىزدى زاڭدىلىعى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ك. ماركس ادام ءپاسسيۆتى جەمىس ەمەس، ول قورشاعان ورتاسىن، جاعدايلاردى جانە ءوزىن بەلسەندى (اكتيۆتى) تۇردە وزگەرتە الادى دەپ جازعان بولاتىن. بۇل تۇجىرىم تاربيە پروسەسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ماڭىزدى جولىن اشادى. دەموكراتيالىق پەداگوگيكانىڭ كلاسسيكتەرى دە (ي. گ. پەستالوسسي، يا. ا. كومەنسكيي، ى. التىنسارين، ت. ب.) جەكە تۇلعانىڭ ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىنە، ونىڭ شىعارماشىلىق - قايتا قۇرۋ ءىس - ارەكەتىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن.
بەلسەندىلىك ادامنىڭ تابيعي قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءديۋيدىڭ جەتەكشى قاعيداسىنىڭ ايتۋى بويىنشا وقىتۋ پروسەسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولاتىن وقۋشى مىنەزدەمەسىن انىقتايدى. ديۋي بويىنشا وقۋشى ەگەر «وزىمەن ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى كەرنەۋدى تابىستىرا» السا، بەلسەندى بولادى (S. M. Fishman، L. McCarty، 1998). بۇعان قالاي جەتۋگە بولادى؟ بۇل اينالانى بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن زەرتتەيمىز جانە ونىڭ بارىسىندا الداعى ىزدەنىستەرگە قاجەت بولاتىن جاڭا جەتىستىكتەرگە جەتۋ جولدارىنا ۇيرەنگەنىمىزدە ورىن الادى دەپ ەسەپتەيدى ول. وقۋشىعا وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن دۇرىس پروبلەمالاردى؛ سونىمەن قاتار وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگەن ماتەريالدى وقۋ بارىسىندا مەڭگەرىلەتىن جانە ناتيجەلەرگە اكەلەتىن پروبلەمالاردى وقۋعا بەرۋ ءبىزدىڭ قولىمىزداعى نارسە. وندا ءديۋيدىڭ ايتۋىنا ساي، وقىتۋ مەكتەپتەن تىس ءبىلىم سياقتى ەموسيونالدىق كۇشكە يە بولادى (S. M. Fishman، L. McCarty، 1998).
س. فيشمان ايتۋىنشا كلاستاعى مۇددە مەن جىگەر مەحانيزمىن ديۋي كەلەسى تۇرعىدا كورسەتىلەدى:
1. نە ءۇشىن؟ بالالار «نە ءۇشىنسىز» مەكتەپتە ۇيرەنىپ جاتقانى مەن ءوزىنىڭ بولاشاعىنىڭ اراسىنداعى ۇزاقتىقتى قۇراستىرا المايدى.
2. نەمەنەگە؟ وقۋشىلار ولاردى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن نە كومەكتەسەتىنىن انىقتاۋ كەرەك. ەگەر سەن بىرەۋدىڭ سەنىمىن وزگەرتكىڭ كەلسە، وندا سەن كورسەتىلگەن اقپاراتتار ناقتى نەگە نازارىن اۋدارۋدى ۇسىناتىندىعىڭدى كورسەتۋ كەرەك. ءپان مەن ماتەريال ماقساتقا جەتۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن ماعىناسى بولۋى كەرەك.
3. نە ارقىلى؟ بۇل وقۋشىلاردى كلاستاعى تانىس ەمەس ەلەمەنتتەردى تانۋى ءۇشىن قولداناتىن بۇرىنعى تاجىريبەسى.
پسيحولوگيادا بەلسەندىلىكتى ءىس - ارەكەت دەپ اتايدى. جەكە تۇلعانىڭ بەلسەندىلىگى ونىڭ قاجەتتىلىكتەرىنەن تۋادى (ماتەريالدىق جانە رۋحاني، جەكە نەمەسە قوعامدىق قاجەتتىلىكتەر). جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى ادامنىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءسابي جاسىنان باستاپ - اق قوعامدىق قاجەتتىلىكتەرمەن رەتتەلىنەدى. ادامنىڭ بەلسەندىگى (نەمەسە ونىڭ ارەكەتى) ونىڭ سەبەپتەرىنە، ماقساتپەن مىندەتتەرىن دۇرىس قويا الۋىنا، ولاردى ورىنداۋ تاسىلدەرىن دۇرىس تاڭداي الۋىنا بايلانىستى.
بەلسەندىلىكتىڭ وزىنە جانە جەكە تۇلعانىڭ قورشاعان ورتامەن تاربيەلىك (سىرتقى) اسەرلەرگە قاتىستى ىشكى ۇستانىمدارىنا بايلانىستى ول ءار ءتۇرلى باعىتتاردا قالىپتاسۋى مۇمكىن. ەگەر وقۋشىنىڭ وسى اسەرلەرگە دەگەن كوزقاراسى تەرىس بولسا، ول تاربيەشىسى قالاعانىنان قايشى باعىتتا داميدى. مىسالى، ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ كەزىندە وقۋشىنىڭ باعاسىن تومەندەتىپ قويادى دا، وقۋشى وعان رەنجىپ قالادى. مۇنداي جاعدايدا ءمۇعالىمنىڭ ۇلگەرىمدى جاقسارتۋعا شاقىرعان ءاربىر ءسوزى وقۋشىدا جاسىرىن، كەيدە تىپتەن اشىق قارسى ارەكەت تۋدىرادى. تاربيەشى، ونىڭ پەداگوگيكالىق اسەرى ىشكى ورىستە، ياعني تاربيەلەنۋشىنىڭ ساناسى مەن سەزىمىنە وڭ اسەرىن تيگىزبەسە، بارلىق جاعدايلاردا ءاردايىم وسىلاي بولىپ وتىرادى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە، جەكە تۇلانىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىندا كورىنىس تاباتىن بارلىق اسەرلەر مەن ىقپالدار ەكى توپقا - ىشكى جانە سىرتقى بولىپ بولىنەتىن بولدى. قورشاعان ورتانىڭ اسەرى مەن تاربيە جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنىڭ سىرتقى فاكتورلارىنا جاتادى. تابيعي اسەرلەر – بەيىمدىلىك پەن اۋەستىك، سونىمەن قاتار، ادامنىڭ سەزىمدەرى مەن كۇيزەلىستەرى، ونىڭ سىرتقى اسەرلەردىڭ ىقپالىمەن پايدا بولاتىن سىلتاۋلارى مەن قاجەتتىلىكتەرى – بارلىعى ىشكى فاكتورلارعا جاتادى. جەكە تۇلعانىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋى وسى ەكى فاكتوردىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.
ەگەر تاربيە جەكە تۇلعانىڭ ءوز وزىمەن جۇمىسى كەزىندەگى بەلسەندىلىگىنە دەگەن ىشتەي ىقپالىنا اسەر ەتەتىن بولسا، وندا ونىڭ جەكە تۇلعانىڭ دامۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارا الاتىنى تۇسىنىكتى. وسى بەيىمدىلىك پەن ءوسىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە جەتىلۋىنە دەگەن وزىندىك ىنتاسى عانا تۇبىندە ونىڭ دامىعانىن انىقتايدى. وسىلايشا بۇل پروسەسس، شىن مانىسىندە، ءوزىن - ءوزى دامىتۋ، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ سيپاتىنا يە بولادى. ل. ن. تولستويدىڭ ادامنىڭ دامۋىن جەمىس اعاشىنىڭ وسۋىمەن سالىستىرۋى تەگىن ەمەس. ويتكەنى، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا ونى ەشكىم وسىرمەيدى، ول وزدىگىنەن وسەدى. ادام تەك قانا توپىراعىن قوپسىتادى، تىڭايتقىشتار سەبەدى، ارتىق بۇتاقتارىن كەسەدى، ياعني ونىڭ وزىندىك مۇمكىندىك بەرەتىن قاجەتتى سىرتقى جاعدايلارىن جاسايدى، وعان دەم بەرەدى. ال وزىندىك دامۋ ءوزىنىڭ ىشكى زاڭدارى بويىنشا جۇرەدى.
بالانىڭ، وقۋشىنىڭ بەلسەندىلىگى ءىس - ارەكەتتىڭ ءارالۋان تۇرلەرىندە كورىنەتىنى پسيحولوگيادا دالەلدەنگەن، ءومىر بارىسىندا قارىم - قاتىناس، تانىم بەلسەندىلىكتەرى، ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋ مەن قورشاعان ءومىردى تۇرلەندىرۋ، وزگەرتۋ بەلسەندىلىكتەرى داميدى. كىشكەنتاي بالانىڭ ءوزى دە ءپاسسيۆتى ەمەس تۇردە ءومىردىڭ جاعدايلارىنا باعىنادى. ول ءوزىنىڭ تالاپتارىن ورىنداتقاندا (ۇلكەندەرگە) بەلسەندى، ول قورشاعان ادامدارعا قاتىستى ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزەدى. ول ادامعا دەگەن (ۇناتۋ، ۇناتپاۋ) جانە زاتتارعا دەگەن (كەرەك، كەرەك ەمەس، جاقسى كورەتىن، جاقسى كورمەيتىن) وزىندىك جەكە تۇلعالىق قاتىناسىن كورسەتەدى. بۇل قاتىناستار ونىڭ ءىس - ارەكەتىندە جەكە تۇلعانىڭ وزگەشەلىگىن جاساي وتىرىپ پايدا بولادى.
قارىم - قاتىناس - گەنەتيكالىق تۇردە بالانىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ەڭ ەرتە بەلگىسى. ادامنىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىك يەسى رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى وسى قارىم - قاتىناستا كورىنەدى. وندا ادامدارعا دەگەن قاتىناستىڭ كوپتەگەن الۋان ءتۇرلى رەڭكتەرى بار: اتا - اناعا، مۇعالىمدەرگە، تانىستارىنا، تانىس ەمەس ادامدارعا، قۇرداستارىنا، وزىنەن كىشكەنتايلارعا، دوستارىنا. بالا وزىنە دوس تاڭدايدى، ول ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر شەڭبەرىمەن قارىم – قاتىناس ىزدەيدى، ول باسقالارعا ىقپال ەتەدى. ۇجىمدا ول كەيدە ۇيىمداستىرۋشى، كەيدە ورىنداۋشى بولادى. قارىم – قاتىناس بەلسەندىلىگى جەكە تۇلعانىڭ ەڭ ماڭىزدى جاقتارىنىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايدى، ولار – ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، قامقورلىق، ءوز ءوزى ءۇشىن، ادامدار الدىنداعى ءوز ىستەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگى.
وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىر كوزى – ساباقتا جاڭا تەحنولوگيالار قولدانۋ ارقىلى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋ. كوپتەگەن يننوۆاسيالار اراسىندا وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋعا اسا قولايلى تەحنولوگيا – سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ جوباسى. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ – اشىق قوعام نەگىزى. ول - ءوز الدىنا سۇراقتار قويىپ جانە ۇنەمى ولارعا جاۋاپ ىزدەۋ، ءار ماسەلەگە بايلانىستى ءوز پىكىرىن ايتىپ، ونى دالەلدەي الۋ، سونىمەن قاتار باسقالاردىڭ پىكىرلەرىن دالىرەك قاراستىرۋدى جانە سول دالەلدەمەلەردىڭ قيسىنىن زەرتتەۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل وقىتۋ «قاراپايىمنان كۇردەلىگە» دەپ اتالادى.
باعدارلاما قۇرىلىمى ءۇش دەڭگەيدەن تۇرادى:
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. وقۋشىنىڭ تاقىرىپ تۋرالى نە بىلەتىندىگى انىقتالىنادى، بەلسەندىلىگى ارتادى.
2. ماعىنانى اجىراتۋ. وقۋشى جاڭا اقپاراتتى بۇرىنعى بىلىمىمەن ۇشتاستىرا تۇسەدى.
3. وي تولعانىس. وقۋشىلار ءوز ويلارى مەن بايقاعان اقپاراتتاردى ءوز سوزدەرىمەن ايتا ءبىلىپ، ءوزارا الماسادى. وزگەلەردىڭ وي كەستەسىن ۇيرەنەدى.
وسى باعدارلامانىڭ ستراتەگيالارىن مەڭگەرىپ، تاجىريبە جۇزىندە قولدانسا، وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىكتەرى، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتىپ، ولاردىڭ ءبىر - بىرىمەن پىكىر تالاستىرىپ اشىق سويلەۋ، ەركىن سويلەۋ داعدىلارى قالىپتاسادى. وزدەرىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، بۇيىعىپ وتىراتىن وقۋشىلار دا ءوز ويلارىن از دا بولسا جۇيەلەپ ەركىن ايتاتىن بولادى.
قازالى اۋىلى، №100 ورتا مەكتەبىنىڭ اعىلشىن ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى
سيسەنبايەۆا گۇلميرا ءابدىعاني قىزى
تاقىرىبى: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق - شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ
قازىرگى قوعامدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ماعلۇماتتاردى قاراپايىم بەرۋگە نەگىزدەلگەن جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن قالىپتاسقان ءبىلىم بەرۋ مودەلىنىڭ توقىراۋىن ايقىن كورسەتىپ بەرەدى. جەكە تۇلعاعا دەگەن تالاپتىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى ءقازىر دۇنيە جۇزىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جوبالى وزگەرىستەر جاساۋ تەندەنسياسىنىڭ ۇدەي تۇسۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر:
- ءبىلىم بەرۋدىڭ ستاتيستيكالىق مودەلىنەن وقۋشىلاردىڭ اقىل - وي ارەكەتىنىڭ كوپ سىرلى قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا كوشۋ؛
- وقىتۋدا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ءىس - ارەكەتتەر قۇرالىن بەلسەندى مەڭگەرۋگە باعىتتاۋ؛
- وقىتۋ پروسەسىن جەكە تۇلعانىڭ مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگىنە بەيىمدەپ بولاشاقتا وزگەرمەلى قازىرگى زامانداعى قوعامعا تولىق مۇمكىندىگىنشە ءوزىن - ءوزى جۇزەگە اسىرۋ.
بالا بەلسەندىلىگى تۋرالى XVI – XVIII عاسىرداعى نەگىزدەلگەن العاشقى ارەكەتتەر (يا. ا. كومەنسكيي، ج. ج. رۋسسو) جانە بۇل ۇستانىمداردى ا. ديستەرۆەگتىڭ، ك. د. ۋشينسكييدىڭ جانە XIX عاسىردىڭ باسقا دا پروگرەسسيۆتى ۇستازداردىڭ قولداۋى فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق دەڭگەيدە ادام بەلسەندىلىگىنىڭ ءمانىن مەتودولوگيالىق باعالاۋشىلىق پەن راستالادى (ي. ۆ. سەچەنوۆ، ۆ. م. بەحتەريەۆ، ي. پ. پاۆلوۆ، ل. س. ۆىگوتسكيي، س. ل. رۋبينشتەين، ا. لەونتيەۆ). وسى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە تۇلعانىڭ بەلسەندىلىگى ونىڭ تابيعي جاراتىلىسى جاعدايى، سونىمەن بىرگە، تۇلعا ءىس - ارەكەت بارىسىندا قالىپتاساتىندىعى، ءىس - ارەكەت قانداي بولسا، تۇلعا دا سونداي بولادى دەگەن قورىتىندىلار جاسالىنادى. دەمەك، جەكە تۇلعانى جان - جاقتى دامىتۋ ءۇشىن وقۋ بەلسەندىلىگىنىڭ ءمانى ەرەكشە.
شىنىمەن - اق، وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى وزدىگىنەن ءبىلىم الۋدى قاجەتسىنۋ قازىرگى تاڭدا شەشۋىن كۇتەتىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى ايقىن.
ادامنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ تابيعاتىن تاني ءبىلۋ، ەڭبەك جانە مورالدىق بەلسەندىلىك دارەجەسى بويىنشا ادامنىڭ قوعام مەن ۇجىم ءۇشىن جارامدىلىعىن جەتە انىقتاۋ ءمۇعالىمىنىڭ باستى مىندەتى
بەلسەندىلىك دەپ ادامنىڭ ءىس - ارەكەتى ۇستىندەگى جاعدايىن ايتادى. تىرشىلىك جانە ءىس - ارەكەتتەرى بارىسىندا ادامنىڭ قارىم - قاتىناس جاساۋ، تانىم جانە ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ بەلسەندىلىگى داميدى.
بالا بەلسەندىلىگىنىڭ ەڭ العاشقى فورماسىنىڭ ءبىرى قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگى. بۇل ادامنىڭ بۇكىل ومىرىندە داميتىن بەلسەندىلىك. بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس باسقا ادامدار مەن قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگىنىڭ مازمۇنى وزگەرىپ وتىرادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ەرەسەك ادامداردىڭ ارەكەتتەرىنە ۇڭىلە قاراپ، ۇيرەنەدى، ولارعا ەلىكتەيدى. بالالاردىڭ سانالى تۇردە ىستەيتىن مۇنداي ارەكەتتەرىن ىرىقتى نەمەسە ەرىكتى بەلسەندىلىك دەيدى. بۇل جاستاعى بالالاردىڭ ۇلكەندەردىڭ ارەكەتتەرىنە جانە ولارمەن ءوزارا قاتىناس جاساۋعا ەلىكتەۋ ءرولدى ويىنداردى اتقارۋ بارىسىندا بايقالادى.
كوبىنەسە بالاردىڭ ويىنداردا ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى، تۇرمىسى، ءوزارا قاتىناسى قامتىلىپ كورسەتىلەدى، ۇجىمدىق ءومىر داعدىلارى قالىپتاسا باستايدى. ويىن بارىسىندا بالالاردىڭ قۇرداستارىمەن دە ءوزارا قاتىناسى وزگەرەدى. ولار باسقا بالالارمەن ويناۋعا تىلەك بىلدىرەدى، ەڭبەككە بايلانىستى تاپسىرمالاردى بىرىگىپ، ورىنداۋعا، ءوز قىلىقتارىن ەرەجەگە باعىندىرۋعا، كەرەكسىز ادەتتەردى تەجەۋگە، كەدەرگىنى ىعىستىرۋعا ۇيرەنەدى.
ءار ءتۇرلى ويىن بالانىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگىن دامىتادى.
قارىم - قاتىناس بەلسەندىلىگى اسىرەسە، مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردا ايقىن كورىنە باستايدى. اتا - انالارمەن، مۇعالىمدەرمەن، قۇرداستارى جانە دوستارىمەن، ۇلكەندەرمەن بالالاردىڭ قاتىناس جاساۋىندا ءار الۋان ەرەكشەلىكتەر بولادى. V – VI سىنىپ وقۋشىلارى قارىم - قاتىناس جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وزىنە دوس جانە جولداس بولاتىن قۇربى - قۇرداستارىن ىزدەستىرەدى.
قارىم - قاتىناس جاساۋ بەلسەندىلىگى جەكە ادام قاسيەتتەرىنىڭ (مارحاباتتىق، قايىرىمدىلىق، قامقورلىق، ءوزى ءۇشىن جانە باسقا ادامدار الدىندا ءوزىنىڭ قىلىقتارى جايلى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى ت. ب.) قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى.
بالانىڭ دامۋ بارىسىندا تانىم بەلسەندىلىگى ارتادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى (5 - 6 جاس) بالالار زاتتاردى تۇسىنە، فورماسىنا قاراپ اجىراتا باستايدى، ولاردىڭ قۇرىلىسىن، پايدالانۋ تاسىلدەرىن بىلگىسى كەلەدى. بالالاردىڭ ءبىر نارسەنى قۇمارتىپ، بىلۋگە تالاپتانۋىن تانىم ىنتاسى دەيدى. بالالار وتە بايقاعىش، ءار نارسەگە ۇڭىلە قارايدى، كەيدە تەرەڭ ويعا شومىلادى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ تانىم ىنتاسىن قالىپتاستىرۋدا ءبىلىم بەرۋ تاسىلدەرىنىڭ ەرەكشە ماڭىزى بار. وقۋ بارىسىندا بالالار ءتۇرلى زاتتاردىڭ، قۇبىلىستاردىڭ مانىنە، عىلىمي ۇعىمدار مەن زاڭدىلىقتارعا تەرەڭ تۇسىنۋگە، العان تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكادا ەركىن بىلۋگە ۇيرەنەدى. وقۋشىلاردىڭ تانىم بەلسەندىلىگى ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنۋ قابىلەتىنە، ءمۇعالىمنىڭ تەوريالىق ساۋاتتىلىعى مەن شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
جەكە ادامنىڭ ساناسىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىندا ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ بەلسەندىلىگى ەرەكشە ورىن الادى. بالا دامۋ بارىسىندا ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋ ماقساتىن كوزدەي تالاپتانىپ ءار ءتۇرلى ارەكەت جاسايدى.
وقۋشىلاردىڭ ءوزى - ءوزى تاربيەلەۋ ءىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ جاس جانە دەربەس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكە الىپ، وقۋ تاربيە جۇمىسىنىڭ بارىسىندا سانا سەزىمىن وياتۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي بىلۋگە ۇيرەتۋ – ءمۇعالىمنىڭ باستى مىندەتى.
كەڭەس پەداگوگيكاسىندا ادامنىڭ قوعامدىق - ساياسي بەلسەندىلىگى كۇردەلى مورالدىق - ەرىكتىك سانا رەتىندە قارالادى. وندا قوعامدىق جۇمىسقا دەگەن ىنتاسى، تاپسىرمانى ورىنداۋداعى جاۋاپكەرشىلىگى، ورىنداۋشىلىعى مەن ينيسياتيۆتىلىگى، وزىنە جانە جولداستارىنا تالاپ قويعىشتىعى، قوعامدىق تاپسىرمالاردى ورىنداعان كەزدە باسقالارعا كومەكتەسۋگە ءازىر تۇرۋى، ۇيىمداستىرۋشىلىق ىسكەرلىگىنىڭ بولۋى وسىلاردىڭ بارلىعى بىرىنەن - ءبىرى اجىراماستاي ۇشتاسىپ جاتادى.
وسى كورسەتكىشتەردىڭ ءارقايسىسى وقۋشىنىڭ قوعامدىق ءىس - ارەكەتكە قاتىناسىن جانە ونىڭ بەلسەندىلىك دارەجەسىن سيپاتتايدى. كەيبىر جەكە وقۋشىلاردا بۇل كورسەتكىشتەردىڭ كورىنۋى تۇرلىشە بولۋى مۇمكىن جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، سونداي - اق مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جەكە باس تاجىريبەلەرىنە جانە بەلسەندىلىك دارەجەسىنە بايلانىستى. كوللەكتيۆتە قوعامدىق جۇمىسقا دەگەن ىنتاسى تۇراقتى دامىعان وقۋشىنى ءارقاشان دا كەزدەستىرۋگە بولادى، ولار ءمۇعالىمنىڭ ايتۋىنسىز - اق وعان كىرىسىپ كەتە بەرەدى، ويتكەنى ولاي ىستەمەي تۇرا المايدى. ءبىراق ءمۇعالىم الدىندا، جولداستارى الدىندا وزدەرىن ماداقتاۋ ماقساتىندا تەك وزدەرى ءۇشىن ەڭ قىزىقتى نارسەلەردى عانا جاسايتىندار دا از كەزدەسپەيدى.
تاپسىرمانى ورىنداۋ ۇستىندە ءبىر وقۋشى ءوزى جاۋاپتى بولا تۇرىپ، تاپسىرما ورىنداۋعا باسقالاردى دا ءماجبۇر ەتۋى مۇمكىن، ەكىنشىسى ءوزى ۇقىپتى ورىندايدى، ءبىراق جولداستارى تۋرالى ويلامايدى، ال ءۇشىنشىسى وزگەلەردى بار ىنتاسىمەن قۇمارلاندىرادى، ءبىراق ءوزى ەش نارسە ىستەمەيدى. بۇل قوعامدىق بەلسەندىلىكتىڭ ءتۇرلى كومپونونتتەردىڭ دامۋىنداعى تەڭسىزدىكتەردى تاربيەلەۋدىڭ ناقتىلى پروسەسىندە ەسكەرىپ وتىرۋ، ءسويتىپ، وسى ارقىلى كەيبىر وقۋشىدا ناشار، نەمەسە مۇلدەم دامىماعان جاقتارىنا ىقپال جاساۋ كەرەك.
سانا مەن ءىس - ارەكەتتىڭ تۇتاستىعى ماتەرياليستىك ديالەكتيكا مەن پسيحولوگيانىڭ ەڭ ماڭىزدى زاڭدىلىعى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ك. ماركس ادام ءپاسسيۆتى جەمىس ەمەس، ول قورشاعان ورتاسىن، جاعدايلاردى جانە ءوزىن بەلسەندى (اكتيۆتى) تۇردە وزگەرتە الادى دەپ جازعان بولاتىن. بۇل تۇجىرىم تاربيە پروسەسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ماڭىزدى جولىن اشادى. دەموكراتيالىق پەداگوگيكانىڭ كلاسسيكتەرى دە (ي. گ. پەستالوسسي، يا. ا. كومەنسكيي، ى. التىنسارين، ت. ب.) جەكە تۇلعانىڭ ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىنە، ونىڭ شىعارماشىلىق - قايتا قۇرۋ ءىس - ارەكەتىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن.
بەلسەندىلىك ادامنىڭ تابيعي قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ءديۋيدىڭ جەتەكشى قاعيداسىنىڭ ايتۋى بويىنشا وقىتۋ پروسەسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولاتىن وقۋشى مىنەزدەمەسىن انىقتايدى. ديۋي بويىنشا وقۋشى ەگەر «وزىمەن ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى كەرنەۋدى تابىستىرا» السا، بەلسەندى بولادى (S. M. Fishman، L. McCarty، 1998). بۇعان قالاي جەتۋگە بولادى؟ بۇل اينالانى بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن زەرتتەيمىز جانە ونىڭ بارىسىندا الداعى ىزدەنىستەرگە قاجەت بولاتىن جاڭا جەتىستىكتەرگە جەتۋ جولدارىنا ۇيرەنگەنىمىزدە ورىن الادى دەپ ەسەپتەيدى ول. وقۋشىعا وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن دۇرىس پروبلەمالاردى؛ سونىمەن قاتار وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگەن ماتەريالدى وقۋ بارىسىندا مەڭگەرىلەتىن جانە ناتيجەلەرگە اكەلەتىن پروبلەمالاردى وقۋعا بەرۋ ءبىزدىڭ قولىمىزداعى نارسە. وندا ءديۋيدىڭ ايتۋىنا ساي، وقىتۋ مەكتەپتەن تىس ءبىلىم سياقتى ەموسيونالدىق كۇشكە يە بولادى (S. M. Fishman، L. McCarty، 1998).
س. فيشمان ايتۋىنشا كلاستاعى مۇددە مەن جىگەر مەحانيزمىن ديۋي كەلەسى تۇرعىدا كورسەتىلەدى:
1. نە ءۇشىن؟ بالالار «نە ءۇشىنسىز» مەكتەپتە ۇيرەنىپ جاتقانى مەن ءوزىنىڭ بولاشاعىنىڭ اراسىنداعى ۇزاقتىقتى قۇراستىرا المايدى.
2. نەمەنەگە؟ وقۋشىلار ولاردى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن نە كومەكتەسەتىنىن انىقتاۋ كەرەك. ەگەر سەن بىرەۋدىڭ سەنىمىن وزگەرتكىڭ كەلسە، وندا سەن كورسەتىلگەن اقپاراتتار ناقتى نەگە نازارىن اۋدارۋدى ۇسىناتىندىعىڭدى كورسەتۋ كەرەك. ءپان مەن ماتەريال ماقساتقا جەتۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن ماعىناسى بولۋى كەرەك.
3. نە ارقىلى؟ بۇل وقۋشىلاردى كلاستاعى تانىس ەمەس ەلەمەنتتەردى تانۋى ءۇشىن قولداناتىن بۇرىنعى تاجىريبەسى.
پسيحولوگيادا بەلسەندىلىكتى ءىس - ارەكەت دەپ اتايدى. جەكە تۇلعانىڭ بەلسەندىلىگى ونىڭ قاجەتتىلىكتەرىنەن تۋادى (ماتەريالدىق جانە رۋحاني، جەكە نەمەسە قوعامدىق قاجەتتىلىكتەر). جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى ادامنىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءسابي جاسىنان باستاپ - اق قوعامدىق قاجەتتىلىكتەرمەن رەتتەلىنەدى. ادامنىڭ بەلسەندىگى (نەمەسە ونىڭ ارەكەتى) ونىڭ سەبەپتەرىنە، ماقساتپەن مىندەتتەرىن دۇرىس قويا الۋىنا، ولاردى ورىنداۋ تاسىلدەرىن دۇرىس تاڭداي الۋىنا بايلانىستى.
بەلسەندىلىكتىڭ وزىنە جانە جەكە تۇلعانىڭ قورشاعان ورتامەن تاربيەلىك (سىرتقى) اسەرلەرگە قاتىستى ىشكى ۇستانىمدارىنا بايلانىستى ول ءار ءتۇرلى باعىتتاردا قالىپتاسۋى مۇمكىن. ەگەر وقۋشىنىڭ وسى اسەرلەرگە دەگەن كوزقاراسى تەرىس بولسا، ول تاربيەشىسى قالاعانىنان قايشى باعىتتا داميدى. مىسالى، ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ كەزىندە وقۋشىنىڭ باعاسىن تومەندەتىپ قويادى دا، وقۋشى وعان رەنجىپ قالادى. مۇنداي جاعدايدا ءمۇعالىمنىڭ ۇلگەرىمدى جاقسارتۋعا شاقىرعان ءاربىر ءسوزى وقۋشىدا جاسىرىن، كەيدە تىپتەن اشىق قارسى ارەكەت تۋدىرادى. تاربيەشى، ونىڭ پەداگوگيكالىق اسەرى ىشكى ورىستە، ياعني تاربيەلەنۋشىنىڭ ساناسى مەن سەزىمىنە وڭ اسەرىن تيگىزبەسە، بارلىق جاعدايلاردا ءاردايىم وسىلاي بولىپ وتىرادى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە، جەكە تۇلانىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىندا كورىنىس تاباتىن بارلىق اسەرلەر مەن ىقپالدار ەكى توپقا - ىشكى جانە سىرتقى بولىپ بولىنەتىن بولدى. قورشاعان ورتانىڭ اسەرى مەن تاربيە جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنىڭ سىرتقى فاكتورلارىنا جاتادى. تابيعي اسەرلەر – بەيىمدىلىك پەن اۋەستىك، سونىمەن قاتار، ادامنىڭ سەزىمدەرى مەن كۇيزەلىستەرى، ونىڭ سىرتقى اسەرلەردىڭ ىقپالىمەن پايدا بولاتىن سىلتاۋلارى مەن قاجەتتىلىكتەرى – بارلىعى ىشكى فاكتورلارعا جاتادى. جەكە تۇلعانىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋى وسى ەكى فاكتوردىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.
ەگەر تاربيە جەكە تۇلعانىڭ ءوز وزىمەن جۇمىسى كەزىندەگى بەلسەندىلىگىنە دەگەن ىشتەي ىقپالىنا اسەر ەتەتىن بولسا، وندا ونىڭ جەكە تۇلعانىڭ دامۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارا الاتىنى تۇسىنىكتى. وسى بەيىمدىلىك پەن ءوسىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە جەتىلۋىنە دەگەن وزىندىك ىنتاسى عانا تۇبىندە ونىڭ دامىعانىن انىقتايدى. وسىلايشا بۇل پروسەسس، شىن مانىسىندە، ءوزىن - ءوزى دامىتۋ، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ سيپاتىنا يە بولادى. ل. ن. تولستويدىڭ ادامنىڭ دامۋىن جەمىس اعاشىنىڭ وسۋىمەن سالىستىرۋى تەگىن ەمەس. ويتكەنى، ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا ونى ەشكىم وسىرمەيدى، ول وزدىگىنەن وسەدى. ادام تەك قانا توپىراعىن قوپسىتادى، تىڭايتقىشتار سەبەدى، ارتىق بۇتاقتارىن كەسەدى، ياعني ونىڭ وزىندىك مۇمكىندىك بەرەتىن قاجەتتى سىرتقى جاعدايلارىن جاسايدى، وعان دەم بەرەدى. ال وزىندىك دامۋ ءوزىنىڭ ىشكى زاڭدارى بويىنشا جۇرەدى.
بالانىڭ، وقۋشىنىڭ بەلسەندىلىگى ءىس - ارەكەتتىڭ ءارالۋان تۇرلەرىندە كورىنەتىنى پسيحولوگيادا دالەلدەنگەن، ءومىر بارىسىندا قارىم - قاتىناس، تانىم بەلسەندىلىكتەرى، ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋ مەن قورشاعان ءومىردى تۇرلەندىرۋ، وزگەرتۋ بەلسەندىلىكتەرى داميدى. كىشكەنتاي بالانىڭ ءوزى دە ءپاسسيۆتى ەمەس تۇردە ءومىردىڭ جاعدايلارىنا باعىنادى. ول ءوزىنىڭ تالاپتارىن ورىنداتقاندا (ۇلكەندەرگە) بەلسەندى، ول قورشاعان ادامدارعا قاتىستى ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزەدى. ول ادامعا دەگەن (ۇناتۋ، ۇناتپاۋ) جانە زاتتارعا دەگەن (كەرەك، كەرەك ەمەس، جاقسى كورەتىن، جاقسى كورمەيتىن) وزىندىك جەكە تۇلعالىق قاتىناسىن كورسەتەدى. بۇل قاتىناستار ونىڭ ءىس - ارەكەتىندە جەكە تۇلعانىڭ وزگەشەلىگىن جاساي وتىرىپ پايدا بولادى.
قارىم - قاتىناس - گەنەتيكالىق تۇردە بالانىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ەڭ ەرتە بەلگىسى. ادامنىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىك يەسى رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى وسى قارىم - قاتىناستا كورىنەدى. وندا ادامدارعا دەگەن قاتىناستىڭ كوپتەگەن الۋان ءتۇرلى رەڭكتەرى بار: اتا - اناعا، مۇعالىمدەرگە، تانىستارىنا، تانىس ەمەس ادامدارعا، قۇرداستارىنا، وزىنەن كىشكەنتايلارعا، دوستارىنا. بالا وزىنە دوس تاڭدايدى، ول ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر شەڭبەرىمەن قارىم – قاتىناس ىزدەيدى، ول باسقالارعا ىقپال ەتەدى. ۇجىمدا ول كەيدە ۇيىمداستىرۋشى، كەيدە ورىنداۋشى بولادى. قارىم – قاتىناس بەلسەندىلىگى جەكە تۇلعانىڭ ەڭ ماڭىزدى جاقتارىنىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايدى، ولار – ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، قامقورلىق، ءوز ءوزى ءۇشىن، ادامدار الدىنداعى ءوز ىستەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگى.
وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىر كوزى – ساباقتا جاڭا تەحنولوگيالار قولدانۋ ارقىلى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋ. كوپتەگەن يننوۆاسيالار اراسىندا وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋعا اسا قولايلى تەحنولوگيا – سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ جوباسى. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ – اشىق قوعام نەگىزى. ول - ءوز الدىنا سۇراقتار قويىپ جانە ۇنەمى ولارعا جاۋاپ ىزدەۋ، ءار ماسەلەگە بايلانىستى ءوز پىكىرىن ايتىپ، ونى دالەلدەي الۋ، سونىمەن قاتار باسقالاردىڭ پىكىرلەرىن دالىرەك قاراستىرۋدى جانە سول دالەلدەمەلەردىڭ قيسىنىن زەرتتەۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل وقىتۋ «قاراپايىمنان كۇردەلىگە» دەپ اتالادى.
باعدارلاما قۇرىلىمى ءۇش دەڭگەيدەن تۇرادى:
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ. وقۋشىنىڭ تاقىرىپ تۋرالى نە بىلەتىندىگى انىقتالىنادى، بەلسەندىلىگى ارتادى.
2. ماعىنانى اجىراتۋ. وقۋشى جاڭا اقپاراتتى بۇرىنعى بىلىمىمەن ۇشتاستىرا تۇسەدى.
3. وي تولعانىس. وقۋشىلار ءوز ويلارى مەن بايقاعان اقپاراتتاردى ءوز سوزدەرىمەن ايتا ءبىلىپ، ءوزارا الماسادى. وزگەلەردىڭ وي كەستەسىن ۇيرەنەدى.
وسى باعدارلامانىڭ ستراتەگيالارىن مەڭگەرىپ، تاجىريبە جۇزىندە قولدانسا، وقۋشىلاردىڭ وقۋ بەلسەندىلىكتەرى، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتىپ، ولاردىڭ ءبىر - بىرىمەن پىكىر تالاستىرىپ اشىق سويلەۋ، ەركىن سويلەۋ داعدىلارى قالىپتاسادى. وزدەرىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، بۇيىعىپ وتىراتىن وقۋشىلار دا ءوز ويلارىن از دا بولسا جۇيەلەپ ەركىن ايتاتىن بولادى.
You Might Also Like
-
1. بىلىمدىلىك: اقىننىڭ ءومىرىن، ولەڭدەرىنىڭ وزىندىك تابيعاتىن دارالاي، سارالاي وتىرىپ وزگەشەلىگىنە كوڭىل ءبولۋ؛ وقۋشىلاردىڭ مانەرلەپ وقۋ، جاتتاۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، ولەڭدى تەوريالىق جاعىنان تالداي...
