InfoHub Logo

قازاقتاردىڭ ءوزارا قوعامدىق قاتىناستارى تەك قانا ەسكىلىكتى ادەت-عۇرىپتار بويىنشا رەتتەلىپ وتىرعان كەزدە، وزدەرىنىڭ دوستىعىن جەكجات بولىپ نىعايتقىسى كەلگەن ادامدار، ءبىرىنىڭ ايەلى ۇل، ەكىنشىسىنىڭ ايەلى قىز تاپسا، ولاردى نەكەلەپ، بىر-بىرىنە قوساتىن بولىپ ۋادەلەسە بەرۋشى ەدى. بۇل ادەت قازىرگى ۋاقىتتا قالىپ بارادى. مۇنى كورشىلەس حالىقتاردىڭ ءبىرقاتار ىقپالىنىڭ ناتيجەسىنەن (ولاردىڭ ىقپالى بۇل جاعىنان وتە از) دەۋگە بولار ەدى. ءبىراق، سولاي بولا تۇرسا دا، بۇل ادەت كوپ رەتتەردە ءالى كۇنگە دەيىن بار. ەكى-ۇش جاسار ۇلى بار داۋلەتتى قازاقتىڭ قايسىسى بولسا دا، بالاسىنا ءوزى سىقىلدى داۋلەتتى جانە بەدەلدى بىرەۋدىڭ قىزىن ايتتىرۋعا تىرىسادى. بالاسى 10-11 جاسقا تولىسىمەن-اق ونىڭ اتا-اناسى ءتيىستى كادەسىن بەرىپ، قالىڭدىعىنا ۇرىن جىبەرەدى. بالاسىن ءوزىنىڭ كۇيىنە جانە جالپى جاعدايىنا قاراي جاسى تولماي تۇرىپ تا، جاسى تولعاننان كەيىن دە ۇيلەندىرە الادى. ءبىراق كوبىنەسە، باليعىعا جەتكەنشە ۇيلەندىرىپ قويادى. اۋقاتتى قازاقتار بالاسىن 11-12 جاسىندا-اق ۇيلەندىرە بەرەدى. ال ەندى مىناداي رەتتەردە، مىسالى، بىرەۋدىڭ جالعىز بالاسى بولسا، سوندىقتان ول قازاقتارشا ايتقاندا، بالاسىنا كەلىن اپەرىپ، قىزىعىن كورگىسى كەلسە، وندا بالاسىن 8-9 جاسىندا ۇيلەندىرە سالادى. سول سياقتى وسىنداي رەتتەردە ون جاستاعى نە ودان دا جاس قىزدى كۇيەۋگە بەرە بەرەدى. ونان سوڭ كەيدە ون جاسار بالا، الدى 7-8 جاسقا كەلگەن بالالارى بار ايەلگە دە ۇيلەنىپ قالادى. بۇل، ادەتتە بالانىڭ اعاسى ءولىپ، ونىڭ ارتىندا ايەلى قالعان جاعدايدا كەزدەسەدى. مۇنداي جاعدايدا ايەل امەڭگەرلىك ءداستۇر بويىنشا، ولگەن كۇيەۋىنىڭ تۋعان ىنىسىنە تيەدى، ال ەگەر ونىڭ تۋعان ءاعا-ىنىسى بولماسا، وندا ونىڭ تۋىسقاندارىنىڭ بىرىنە كۇيەۋگە تيۋگە ءتيىس. ال ەگەر ولگەن كىسىمىڭ جەسىردى الاتىن جاس تۋىسقاندارى بولماسا، وندا ول ايەل (جاس تا بولسا) كەيدە الپىس نەمەسە جەتپىسكە كەلگەن شالعا تيۋگە ءتيىس. قازاقتاردىڭ جالپى نەكە شارتى بويىنشا جەسىر ايەلدىڭ ەكىنشى ەرىمەن جاس ايىرماشىلىعى دا، ونىڭ تىلەگى دە، سول سياقتى باسقا دالەلدەرى دە ەسەپكە الىنبايدى. امەنگەرلەردىڭ مۇنداي پراۆوسىنا باسقا رۋدىڭ ادامدارىنىڭ قانداي دا بولسا قول سۇعۋى بىتىسپەس داۋ تۋعىزادى. مۇنداي ارازدىقتىڭ ءتۇبى، كەيدە كىسى ولىمىنە اپارىپ سوقتىرادى.

ايەلىنەن ايرىلىپ قالعان قازاق ەكىنشى ايەل الا الادى، العاندا ەكىنشى قايىن اتاسىنا ايىپ تولەپ الادى. بۇل ايىپتىڭ بەلگىلى مولشەرى جوق ءبىراق سولاي بولا تۇرسا دا، كوبىنەسە، قىمباتقا تۇسەدى. قازاق قىزى ايەلى ولگەن ادامنىڭ ايتتىرۋىن وزىنە كەمشىلىك دەپ سانايدى. ونداي كۇيەۋ «ءۇيى سىنىق» دەپ اتالادى، بۇل ونىڭ كۇيزەلگەنىن كورسەتەدى. مۇنداي جاعدايلارعا قاراماستان، قازاق بايلارىنىڭ كوبى بىرنەشە قاتىن الادى. بۇل كوپ قاتىن الۋدىڭ سەبەبى، ءدىننىڭ جول بەرۋىن بىلاي قويعاندا، مىناداي سەبەپتەردەن دە بولادى: ايەلىن ءوزى ءسۇيىپ الماي، اتا-انالارىنىڭ قوسۋى بويىنشا العان قازاقتار، مۇنداي ايەلىنەن ءوزى سۇيەتىن قاسيەتتى ءارقاشان تابا بەرمەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان ونداي ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسى سۋىيدى، شىعىسادى، سونان كەيىن، كۇيى كوتەرسە، ول ەكىنشى ايەل الادى، بۇرىنعى ايەلىن دە وزىنە قالدىرادى.

ەگەر ەكىنشى ايەل جونىندە دە قاتەلەسكەن بولسا، وندا ول ءوزىنىڭ مۇنىسىنا ىزا بولىپ، كەيدە ءۇشىنشى ايەل الادى. ونان سوڭ كوپ قاتىن الۋعا تاعى باسقا دا قازاقتاردىڭ ويىنشا، وتە ماڭىزدى، مىسالى، ايەلىنىڭ مۇراگەر بولاتىن ۇل تاپپاۋى سياقتى سەبەپتەر دە بولادى. قازاقتاردا وزدەرىنىڭ كوپ قاتىن الۋلارىنىڭ ماقساتىن ايتپاي-اق تۇسىندىرەتىن ءبىر ماقال بار. ونى ورىسشاعا اۋدارماي-اق قازاق تىلىندە جازايىن: «بايتال كوپ بولسا قۇلىن دا كوپ بولادى» دەيدى قازاقتار.

داڭقتى قازاقتار ءارقاشان ءوزىنىڭ بالاسىنا باسقا ءبىر رۋدان، تايپادان بارىپ، وزىندەي داڭقتى ادامداردىڭ قىزىن ايتتىرۋعا تىرىسادى. ءقازىر دە سولاي. قازاق اراسىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، قىز ايتتىرۋدىڭ مۇنداي ءتارتىبى ەسىم دەگەن حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا ورناعان كورىنەدى. قازاق قارتتارى مۇنداي تارتىپتە الىستى بولجاعاندىق بار ەكەنىن، ويتكەنى، قازاق اراسى تىنىش بولماعان كەزدەردە ونىڭ حالىققا پايدا كەلتىرگەنىن ايتادى. شىنىندا دا، قازاقتارعا كەيبىر بيلەردىڭ ىقپالىنىڭ وتە كۇشتىلىگىنە قاراعاندا (بي دەگەن اتاق قازىردە دە بار)، جاۋلاسىپ وتىرعان رۋلاردىڭ باستى ادامدارىنىڭ بىر-بىرىمەن قۇدا بولۋى جەكە رۋلاردىڭ ءوزارا تاتۋلاسۋىنا سەبەپ بولدى دەۋگە بولادى. قازاق اراسىندا ءقازىر بەرىك ورىن تاۋىپ وتىرعان ادەت، اتاپ ايتقاندا، ءوزىنىڭ سەگىز اتادان جاقىن تۋىستارىنىڭ قىزىنا ۇيلەنبەۋ ادەتى، مۇمكىن، وسى سەبەپتەن ەنگىزىلگەن بولار.

بۇل ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، مۇحاممەدتىڭ زاڭى ءتىپتى جاقىن قارىنداستارىنا دا ۇيلەنۋگە رۇقسات ەتەدى. بۇل قازاقتان باسقا مۇسىلمانداردىڭ بارىندە بار. ەكى-ۇش قاتىنى بار قازاقتاردىڭ ەڭ العاشقى ۇيلەنگەن ايەلى «بايبىشە» دەپ اتالادى. ونى ەرى دە، باسقالار دا سىيلاۋعا ءتيىس. بارلىق ءۇي شارۋاشىلىعىن باسقارۋ ءىسى سوعان جۇكتەلەدى. قالعان ايەلدەرى «توقال» دەپ اتالادى. وسى اتتان قازاقتاردىڭ ولاردى ونشا كوپ سىيلامايتىندىعى كورىنەدى. سولاي بولا تۇرسا دا ولاردىڭ كوبى ەرىنىڭ سۇيىكتى جارى بولىپ تابىلادى.

داۋلەتتى قازاقتار ءاربىر ايەلىن جەكە ۇيگە، ءتىپتى بولەك اۋىلعا قويادى. ءبىراق كوپشىلىگى ءبىر ۇيدە-اق تۇرا بەرەدى.

بالاسىنا قالىڭ بەرگىسى كەلگەن اتا-انا، قۇدا بولعىسى كەلگەن ادامنىڭ ۇيىنە ءوزىنىڭ ەكى-ۇش جاقىن ادامدارىن جىبەرىپ، قۇدا بولۋ جونىندە ءسوز سالعىزادى. ەگەر قىزدىڭ اتا-اناسى بۇل ۇسىنىستى قابىل السا، جىبەرىلگەن ادامدار سول ارادا قالىڭمال تۋرالى سويلەسىپ كەلىسەدى. داۋلەتتى ادامداردىڭ قالىڭمالى، باسقاشا ايتقاندا، قارامالى، ادەتتە، كەلىسۋىنە قاراي، ءىرىلى-ۋاقتى 47 جىلقى بولادى. قالىڭمالدىڭ مولشەرى جونىندە مىناداي ءبىر وزگەشەلىكتەر بار. كىشى جۇزدە (بۇرىنعى ورىنبور وبلىسى قازاقتارىنىڭ باتىس جاعى مەن ورتا جەرىندە) قالىڭمالعا 50 جىلقى (بەس جيىرما) بەرىلەدى. ورتا داۋلەتتى قازاقتار ۋاق مالدارىن، مىسالى، قۇلىنىن، بۇزاۋىن، تاعى باسقالارىن قوسقاندا، 37 قارا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، قالىڭمالمەن قابات، بەسجاقسى تۋرالى دا كەلىسىلەدى. بەسجاقسىنى قالىڭدىعىنىڭ ساۋكەلەسىنە ارناپ، كۇيەۋ بەرۋگە ءتيىس. ەڭ باي قازاق بەسجاقسىعا 500-600 سوم بەرەدى، ورتا داۋلەتتى ادام 200-300 سوم بەرەدى، مۇنداي كادە، كوبىنەسە، اقشالاي تولەنەدى.

ەكى جاق ءسوز بايلاسقاننان كەيىن، ءسوز سالۋعا جىبەرىلگەن ادامدار اۋىلىنا قايتادى. وسىدان كەيىن، كوپ كەشىكپەي، كۇيەۋ بالانىڭ اتا-اناسى ونىڭ قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە، جوعارىدا ايتىلعان شارتتى ابدەن بەكىتۋ ءۇشىن، 5-10 ادامنان قۇرالعان قۇداشىلار جىبەرەدى. قۇدالاردىڭ كەلە جاتقان حابارىن ەسىتىپ، قالىڭدىقتىڭ اتا-اناسى اۋىلدان وقشاۋلاۋ ءبىر جەرگە ءۇي تىگەدى دە، ونىڭ ىشىنە كىلەم جايىپ، كورپە توسەپ، كوپشىكتەر قويادى. قوناقتار سول ۇيگە قابىلدانادى، ءبىراق مۇنىڭ وزگەشە سالتى بولمايدى.

ەرتەڭىنە قۇدالار ايتتىرىپ وتىرعان قىزدىڭ اكەسىنىڭ ۇيىنە شاقىرىلادى. بۇل ارادا مىناداي ءبىر قىزىق ادەت بولادى.

قوناقتار قالىڭدىقتىڭ ۇيىنە شاقىرىلعانعا دەيىن ءبىر توپ ايەل جينالىپ، سۇيىق قامىر ازىرلەيدى، بالشىق اكەلەدى، ونىڭ ءبارىن جەكە تاباقتارعا سالىپ قويادى. بىرنەشە جاۋلىق، ارقان دايىنداپ قويادى. ءۇيدىڭ جانىندا وگىزدەر بايلاۋلى تۇرادى. بىرنەشە ايەل الگى ايتىلعان بالشىق، قامىرلارىن قولدارىنا الىپ، ەسىكتىڭ جانىندا كورىنبەي تۇرىپ الادى. سودان كەيىن ۇيگە قۇدالار شاقىرىلادى. بۇلار كەلىپ تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە، جاسىرىنىپ تۇرعان ايەلدەر، قاپىلىستا باس سالىپ، بىرەۋلەرى قۇدالاردىڭ بەتىنە قامىر جاعادى، ەكىنشىلەرى بالشىق جاعادى، سودان كەيىن كۇشتەپ باستارىنا جاۋلىق تارتادى، تەرىس قاراتىپ وگىزگە مىنگىزەدى. ءسويتىپ تاڭىپ تاستايدى دا، وگىزدى دالاعا قاراي قۋىپ الا جونەلەدى. وسىعان ابدەن كۇلىسىپ العاننان كەيىن ەكىنشىسىنە كىرىسەدى. ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن شاڭىراقتان وتكىزىپ الادى دا، ەكىنشى ۇشىنا، بەت اۋزى قامىر-قامىر، بالشىق-بالشىق بولعان قۇدالاردىڭ بىرەۋىن بايلاپ، ارقاننىڭ انا ۇشىنان تارتىپ، بايعۇس قۇدانى شاڭىراقكا سالبىراتىپ ءىلىپ قويادى. شاڭىراقتان ءتۇسىرىپ الىپ بالشىققا اۋناتادى، اپانعا سالادى، تاعى دا سونداي ءازىلىن ىستەيدى.

قۇدالاردىڭ مۇنداي تۇرىنە قاراعاندا، مىسالى، وگىزدىڭ ۇستىنە تانىلعان قۇدانى وگىز تۋلاپ جىعىپ كەتكەنىن كورگەندە، شىنىندا ىشەك-سىلەڭ قاتادى، ساقالى جەلپىلدەگەن ەركەكتىڭ باسىنا جاۋلىق تارتقان كەزدە، ءتىپتى كۇلكىڭدى تيا المايسىڭ. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى بەيشارا قۇدالارعا قانداي بولىپ تيەتىندىگىن ەشكىم ويلامايدى.

اقىرىندا مۇنىڭ ءبارى اياقتالىپ، قۇدالار قالىڭدىقتىڭ ۇيىنە شاقىرىلادى. وسى ارادا ولارعا كادە بەرىلەدى. ءبىرىنشى، ەڭ باعالى كادە كۇيەۋدىڭ اكەسىنە بەرىلەدى، ەكىنشى كادە سول اۋىلدىڭ ۇلكەنىنە بەرىلەدى، سونان كەيىن كەلگەن قوناقتارعا ۇلەستىرىلەدى. كادەنىڭ باعالى بولۋى بەرۋشىنىڭ كوڭىلىنە، مىرزالىعىنا بايلانىستى. ءبىراق، كوبىنە، ونىڭ باعاسى بەسجاقسىنىڭ سوماسىنا تەڭەلۋى كەرەك. كوبىنەسە، بەسجاقسىنىڭ ءوزى دە كيت كيگىزۋدىڭ ەسەبىنەن كۇيەۋدىڭ اتا-اناسىنا قايتارىلىپ بەرىلەدى.

قۇدالار اۋىلىنا قايتقاننان كەيىن، كۇيەۋدىڭ اكەسىنەن كادە، قالىڭمال، بەسجاقسى الۋ ءۇشىن ەندى ول اۋىلعا قالىڭدىقتىڭ اكەسىنىڭ ءوزى بارادى، نەمەسە ءوزىنىڭ ورنىنا بالاسىن، نە تۋىسقانىن جىبەرەدى،

اۋىل ادامدارى كۇيەۋدىڭ اۋلىنا كەلگەن قوناقتاردى دا قالىڭدىقتىڭ اۋلىندا بولعان تارتىپپەن، سونداعى ازىلمەن قارسى الادى. بارعان قۇدالار قالىڭدىقتىڭ اۋلىندا قانداي كەلەمەجگە ۇشىراسا، كۇيەۋدىڭ اۋلىنا كەلگەن قۇدالار دا ناق سونداي كەلەمەجگە ۇشىرايدى.

كەلگەن قوناقتار، قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى تويىنان كەيىن، قالىنمال الۋعا كىرىسەدى. ەگەر قالىڭعا الىنعان مالدىڭ ىشىندە اۋرۋ، نە باسقا كەمشىلىگى بار مال بولسا، ونداي مال قالىنمال قاتارىنان شىعارىلادى، ونىڭ ورنىنا باسقا مال قوسىلادى. كۇيەۋدىڭ اكەسىنىڭ بەرەتىن كادەلەرى، بۇل ساپار، قالىڭدىقتىڭ اكەسىنەن الىنعان كادەلەردەن، باعاسى جاعىنان الىپ قاراعاندا كەم بولادى. ءبىراق قالىڭدىقتىڭ اكەسىنىڭ شەككەن مۇنداي زيانى باسقا ءبىر رەتتەرمەن وتەلەدى. العاشقى قۇدا تۇسكەننەن كەيىن ەكى-ۇش جىل وتكەن سوڭ، كۇيەۋدىڭ اتا-انالارى كۇيەۋدى قىمباتتى كادەلەرمەن قالىڭدىعىنا جىبەرەدى. بۇل كادە «ءىلۋ» دەپ اتالادى. باي ادامداردىڭ بەرەتىن ءىلۋى، ورتا ەسەپپەن، 40-50 جىلقى بولادى. ىلۋمەن بىرگە جانە باسقا دا زاتتار — ءارتۇرلى جىبەك، شۇعا، شىت سياقتى (ايەلدەرگە ۇلەستىرۋ ءۇشىن) جىبەرىلەدى. بۇل كادەلەر «جىرتىس» دەپ اتالادى. جىرتىستىڭ باعاسى ەكى ءجۇز سومعا دەيىن بارادى.

كۇيەۋ قاينىنا بارعاندا جاقسى كيىنۋگە، ەر-تۇرمانى ساي جاقسى ات مىنۋگە ءتيىس. اتقا سالىناتىن ەر-تۇرمان تازا كۇمىسپەن، ەڭ بولماعاندا، كۇمىس جالاتقان زاتتارمەن اشەكەيلەنۋگە ءتيىس. كۇيەۋ باسىنا بورىك كيمەۋ كەرەك. ويتكەنى بورىك ونىڭ بەتىن تۇگەل جابا المايدى. ال قازاقتىڭ ادەپتىلىك ءتارتىبى بويىنشا، ونداي جاعدايدا، كۇيەۋدىڭ بەتى تۇگەل كورىنبەۋى كەرەك. سوندىقتان ول بورىكتىڭ ورنىنا، بۇل جولى، وقالى تىماق كيۋگە ءتيىس. كۇيەۋدىڭ جانىندا ءۇش-تورت جولداسى بولادى. ولاردىڭ جاسى ۇلكەنى كادە ۇلەستىرۋ سياقتى شارۋاشىلىق جاعىن باسقارادى. باي كۇيەۋدىڭ جولداسىنىڭ ىشىندە ءانشى، كۇلدىرگىش، سىقاققوي ادامدارى دا بولادى.

كۇيەۋ قالىڭدىقتىڭ اۋلىنا كەلگەن سوڭ قايىندارى شىعىپ، ىلۋگە اكەلگەن مالىن كورەدى. ەگەر ونى از دەپ تاپسا، نەمەسە مال باسىندا كەمىستىك بار دەپ تاپسا، كۇيەۋ بايعۇستى اۋىلعا تۇسىرمەي، كەيىن قايتارىپ جىبەرەدى. كۇيەۋ قايىن اتاسىنا ونىڭ كوڭىلىندەگىدەي ءىلۋ اكەلۋگە ءتيىس، تەك سوندا عانا ول قۇرمەتتى تۇردە قارسى الىنادى.

اشىق تۇردە رۇقسات ەتىلگەن ءتارتىپ بويىنشا كەلىپ، قالىڭدىعىن ەڭ العاش رەت كورۋگە كەلگەن كۇيەۋ، شارۋاشىلىق جاعىنان قانشاما ەسەبىنە جەتىك بولسا-داعى، قالىڭدىعىن كورۋگە وتە ىنتالى بولعاندىقتان، قايىن اتاسىنىڭ ارسىز-ۇياتسىز تالاپتارىنا، كوبىنەسە، ەرىكسىز كونەدى. اقىرىندا الارىن الىپ، كوڭىلى تىنعان قايىن اتاسى، كۇيەۋدىڭ اۋىلعا كەلىپ تۇسۋىنە رۇقسات ەتەدى.

اۋىلدان ەكى شاقىرىمداي جەرگە شاتىر تىگىلەدى، وعان توڭىرەكتەگى اۋىلدىڭ، كۇيەۋدى قارسى الۋعا شاقىرىلعان ايەلدەر جينالادى. شاتىرعا قاراي كەلە جاتقان كۇيەۋ مەن ونىڭ جولداستارى، ايەلدەر شاتىردان شىققان كەزدە تەگىس اتتارىنان تۇسەدى. ايەلدەر جاقىنداپ كەلگەن كەزدە، كۇيەۋ باس ءيىپ، ءتاجىم ەتەدى. سونان كەيىن قالىڭدىقتىڭ جاقىن تۋىسقاندارى ونى قولتىقتاپ، جولداس-جورالارىمەن بىرگە، كۇيەۋگە ارناپ تىگىلگەن، كىلەم توسەلىپ، جاقسى توسەك سالىنعان شاتىرعا اكەلىپ كىرگىزەدى. وسى ارادا كۇيەۋ جولداستارىنىڭ ۇلكەنى — وتاعاسى اكەلگەن كادەلەرىنىڭ ءبىرقاتارىن ايەلدەرگە ۇلەستىرەدى. قالىڭدىقتىڭ تۋىسقاندارىنا ءبۇتىن ءبىر كەسەك ماتادان، باسقالارىنا ءبىر كەزدەن، ەكى كەزدەن ءارتۇرلى ماتا بەرەدى. قالىڭدىقتىڭ تۋىسقاندارىنىڭ قىزدارىنا «كورىمدىك» دەپ اتالاتىن اسا قۇندى كادەلەر بەرىلەدى.

ەكى توعىز، ياعني، توعىز-توعىزدان ەكى بولەك زات قايىن اتاسىنا جىبەرىلەدى. ونىمەن قاتار، وعان كۇيەۋدىڭ اكەلگەن اتى ەر-تۇرمانىمەن جىبەرىلەدى. ەگەر ول ات پەن ەر-تۇرمان ۇناسا، قايىن اتاسى الىپ قالادى، ال ۇناماسا، كۇيەۋدەن ەر-تۇرمانى ءساندى جاقسى ات تالاپ ەتەدى. بۇل وسى جولى بەرىلمەسە دە، قايىن اتاسىنىڭ كوڭىلى تولعانداي ءوتىلىپ، كەيىنىرەك بەرىلەدى.

وعان دەيىن قالىڭدىقتىڭ اۋلىندا مال سويىلىپ، توي باستالادى. ات شابىس، كۇرەس، التىن قاباق اتۋ سىقىلدى قىزعىلىقتى ساۋىقتار جاسالادى. دومبىرا تارتىلىپ، ولەڭ ايتىلادى، كۇيەۋدى، قالىڭدىقتى جانە ولاردىڭ اتا-انالارىن ماقتاعان جىرلار جىرلانادى، وسىنىسى ءۇشىن اقىندار سىيلىق الادى.

بۇل كەزدە كۇيەۋ باسقا قىزدارمەن، كەلىنشەكتەرمەن ۇنەمى شاتىردا وتىرادى. ءبىراق مۇنىڭ ىشىندە قالىڭدىعى بولمايدى. ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا كۇيەۋدەن ءتاجىم ەتۋىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلى. رۇقسات ەتىلمەي تۇرىپ كۇيەۋ ورنىنا قايتا وتىرا المايدى. ادەتتە، ايەلدەر كۇيەۋدى ۇزاق ۋاقىت تۇرەگەلگىزىپ قويادى، ءتاجىم ەتۋىن تالاپ ەتەدى. ال ەگەر كۇيەۋ مۇنى ورىنداماسا، وندا ولاردىڭ كەز كەلگەنى كۇيەۋدى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرۋگە نە يتەرىپ جىبەرۋگە تولىق قۇقىلى. ەگەر كۇيەۋگە بۇل دا اسەر ەتپەيتىن بولسا، وندا ايەلدەر ۇرىس-كەرىس شىعارىپ، تاراپ كەتەدى. مۇنىڭ سوڭى جامانعا اينالادى. مىسالى، قايىن اتاسى كۇيەۋدى قۋىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ال ءقازىر وسى ءداستۇر كەيبىر اڭعارعىش قازاقتاردىڭ اراسىندا قالىپ بارادى. كۇيەۋدىڭ بۇل ارادا كورەتىن بار قىزىعى — قالىڭدىعىنىڭ اۋلىندا بولعان وسى كۇندەرىنىڭ ءبارىن دە ول، جالپى العاندا كۇيەۋگە تىلەكتەس قىزداردىڭ اراسىندا بولادى.

كۇنى كەشكە اينالىپ، ءتۇن بولادى. قالىڭدىقتىڭ اتا-اناسى ادەتتەگىسىنەن ەرتە جاتادى. ال ايەلدەر قالىندىقتى قاسىنداعى باسقا ءبىر اۋىلعا الىپ كەتەدى (ءبىراق كۇيەۋگە ءازىر جولاتپايدى).

وسى كەش سول اۋىلدا ءبىر ءۇي ازىرلەنەدى. ونىڭ قوجاسىنا كۇيەۋ ات مىنگىزۋگە، نە شاپان جابۋعا ءتيىس. بۇل كادە «قىزقاشار» دەپ اتالادى. وسى ۇيدە جۇرت ەكى توپقا بولىنەدى. ونىڭ ءبىرى كادەگە جالدانىلىپ الىنعان، كۇيەۋ جاعىن جاقتايتىن توپ تا، ەكىنشىسى قالىڭدىق جاعىن جاقتايتىن توپ. سوڭعى توپ قالىڭدىقتى جاسىرىپ قويادى. كۇيەۋ جاعى ونى ىزدەپ تاۋىپ العان كەزدە تارتىس باستالادى. بۇل تارتىستاعى قالىڭدىق جاعىنىڭ ماقساتى — قالىڭدىقتى قورعاپ، بەرمەي قالۋ دا، كۇيەۋ جاق توپتىڭ ماقساتى — قالىڭدىقتى تارتىپ الۋ بولادى. اقىرىندا بىرەۋلەرىنىڭ قولى جارالانىپ، بىرەۋلەرىنىڭ بەت-اۋزى دالاداي قان بولىپ، كيىمدەرى جىرتىلعاننان كەيىن، ادەتتە، ءارقاشان كۇيەۋ جاعى جەڭەدى. ولار قىزدى تارتىپ الىپ، ونى جەڭگەلەرىنىڭ قولىنا بەرەدى، جەڭگەلەرى قىزدى كۇيەۋگە الىپ بارادى.

اۋىلدا وسى تارتىس بولىپ جاتقان كەزدە، كۇيەۋ شاتىردان قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە اپارىلادى. قايىن اتاسى مەن قايىن ەنەسى بۇل كەزدە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ۇيىقتاپ قالۋلارى كەرەك.

ءۇيدىڭ سول جاعىنا، ەسىككە تامان كۇيەۋگە جاقسى توسەك توسەلىپ، جىبەكتەن نە باسقا ءبىر باعالى ماتادان جاسالعان شىمىلدىق قۇرىلادى. كۇيەۋ كەلىپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە وعان ءۇش رەت ءتاجىم ەتكىزەدى دە، ءۇي ورتاسىندا جانىپ تۇرعان وتقا اكەلىپ، قولىنا سۇيىق ماي قۇيىلعان تەمىر باقىراش بەرەدى. كۇيەۋ بۇل مايدى وتقا قۇيادى. ماي جالىنداپ جانعان كەزدە، كەمپىرلەر وت باسىنا كەلىپ، اۋەلى جالىنعا قولدارىن تيگىزەدى، سونان كەيىن ماڭدايلارىن، توستەرىن سيپاپ تاۋبە ەتەدى. بۇدان كەيىن كۇيەۋدى توسەگىنە وتىرعىزىپ، تاماق بەرەدى، اقىرىندا شەت ادامداردىڭ ءبارى كەتىپ قالادى.

قالىڭدىقتى كۇيەۋگە الىپ كەلگەن كەزدە، ايەلدەر مىناداي ىرىمدار ىستەيدى. ەسىك الدىنا كەلىپ ءبىر كەمپىر وتىرىك ءولىپ جاتادى. كۇيەۋ وعان كادە بەرەدى، بۇل كادە «كەمپىر ءولدى» دەپ اتالادى. توسەك جانىندا يت بولىپ، قالىڭدىقتى توسەككە جىبەرمەي تاعى ءبىر كەمپىر جاتادى. ونى قويعىزۋ ءۇشىن جانە ونى ول جەردەن كەتىرۋ ءۇشىن كۇيەۋ وعان «يتىرىلداتار» دەپ اتالاتىن كادە بەرەدى. كەمپىر وسى كادەگە ريزا بولادى دا، ۇيدەن شىعىپ كەتىپ قالادى. ودان كەيىن جەڭگەلەرى قالىڭدىقتى كۇيەۋگە الىپ كەلىپ، ونى كۇيەۋدىڭ قاسىنا وتىرعىزادى. وسى ارادا ءبىر ايەل ولاردىڭ كورپەسىنىڭ شەتىن كوتەرىپ، جابايىن دەپ وتىرعانسيدى، ول ءۇشىن ول «كورپە قيمىلداتار» دەگەن كادە الادى.

وسىدان كەيىن كۇيەۋ مەن قالىڭدىق ءبىر توسەككە جاتادى.

كۇيەۋ قايىن اتاسىنىڭ اۋلىندا ءۇش كۇندەي بولىپ، ءوز اۋلىنا قايتادى. قايتارىندا قايىندارى ونىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرىن سىپىرىپ الىپ، ونىڭ ورنىنا شامالى كيىمدەر كيگىزەدى.

سونىمەن، نەكەلەرى قيىلىپ قوسىلعانشا، كۇيەۋ، ايەلدەرگە ۇلەستىرەتىن ازدى-كوپتى باعالى كادەلەر الىپ، قالىڭدىعىنا كەلىپ - كەتىپ جۇرەدى. كۇيەۋ بولىپ كورگەن قازاقتاردىڭ ءبارى دەرلىك نەكە قيىلعانشا قالىڭدىعىنا وسىلايشا كەلىپ-كەتىپ (قالىندىق ويناپ، — رەد.) جۇرگەن ۋاقىتىن ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ قىزىقتى، ەڭ جاقسى ءداۋىرى دەپ ەسەپتەيدى.

كۇيەۋ قالىندىعىنا ۇرىن كەلىپ كەتكەننەن كەيىن، قالىندىقتىڭ اتا-اناسى كوپتەگەن كىلەم، شاپان، ىشىك سىقىلدى جاساۋ ازىرلەي باستايدى. زەرگەرلەرگە ساۋكەلە جاساتادى. مۇنى كەلىنشەك ءبىر جىلداي كيىپ جۇرەدى. اكەسى ازىرلەيتىن باستى-باستى جاساۋلاردان باسقا، شەشەسى ءوزىنىڭ سۇيىكتى قىزىنا اكەسىنەن جاسىرىپ بىلەزىك، سىرعا، كويلەك سياقتى زاتتار ازىرلەيدى. بارلىق قىزداردىڭ دا جاساۋى بىردەي بولا بەرمەيدى. مىسال ءۇشىن بۇل جەردە ءوزىم بىلەتىن ءبىر بايدىڭ جاساۋىن ايتىپ وتەيىن. ول قىزىنىڭ جاساۋىنا: ءۇي جانە جاساۋ ارتاتىن 25 تۇيە، كاناۋىزدان، جىبەكتەن، جاي ماتالاردان تىگىلگەن 125 شاپان، 50 كىلەم، ونىڭ، 20-سى ۇلكەن، قىمبات كىلەمدەر دە، قالعاندارى ورتاشا كىلەمدەر. 25 ىشىك، ونىڭ بىرەۋى جانات ىشىك، 10 تۇلكى ىشىك، قالعاندارى قارساق، قاسقىر ىشىكتەر، ءباpi دە ماۋىتپەن، جىبەكپەن تىستالعان. 300 سومدىق وتاۋ، 5 ات، ونىڭ ەكەۋى قىزى مىنەتىن جورعا، ءجۇز سومدىق ات-تۇرمان، توسەك-ورىن، بىرنەشە كورپە، كويلەكتەر بەردى، بۇلاردان باسقا تاعى دا باعاسى ەڭ كەمى 400 سوم تۇراتىن اياق-تاباق، كيىز سياقتى شارۋاشىلىق زاتتار بەردى. قالاي بولعان كۇندە دە ۇياتى بار، اۋقاتتى قازاقتاردىڭ جاساۋعا بەرەتىنى ونىڭ العان قالىڭمالىنان جانە كۇيەۋدىڭ بەرگەن كادەلەرىنەن 7 كەم بولمايدى.

مۇنىڭ تەك ءبىر جامان جەرى: قىزىنىڭ كەلەشەك ءۇي جۇمىسىنىڭ كەرەگى ءۇشىن ەمەس، اتا-انالارىنىڭ ءوز داڭقى ءۇشىن بەرىلگەن بۇل جاساۋلار، قالىڭمالعا تولەنگەن قولما-قول اقشالار مەن مالعا قاراعاندا، جاس قوسىلعان ەرلى-زايىپتارعا ونىڭ وننان بىرىندەي دە پايدا كەلتىرمەيدى. كەيبىر قازاقتار مالىنىڭ كوبىن قالىڭمالعا، ىلۋگە جانە باسقا كادەلەرگە بەرىپ، اقىرىندا ءوزى قاتتى جوقشىلىققا ۇشىرايدى. قالىڭدىعىمەن كەلگەن جاساۋ ونىڭ شارۋاسىن كوتەرە المايدى. ول جاساۋلاردىڭ دا جارتىسىنا جۋىعى دەرلىك كەلىنشەك تۇسكەن كۇندەرى-اق، ادەت بويىنشا تۋعان-تۋىسقاندارىنا ۇلەستىرىلىپ بەرىلەدى.

اكەسى بالاسىن ۇيلەندىرۋگە بەل بايلاسا (اتاستىرعاننان كەيىن ءبىر جىل وتكەن سوڭ)، وندا وعان «توي مالى» دەپ اتالاتىن تاعى دا 30-40-50 جىلقى ايداتىپ، ونىڭ ۇستىنە ايەلدەرگە ارنالعان، ءىلۋ ىلگەندە بەرىلەتىندەي، باسقا دا زاتتاي كادەلەر بەرىپ، قاسىنا جولداس ەرتىپ، كۇيەۋ بالانى قالىڭدىعىنىڭ اۋلىنا جونەلتەدى. كەلىنشەكتىڭ وتاۋىنا كەرەك كيىزدىڭ جارتىسىن كۇيەۋدىڭ ءوزى بەرەدى. توي مالى، كادەلەر تاعى باسقالاردىڭ ۇستىنە كۇيەۋ قايىن اتاسىنا «ءسۇت اقى» دەپ ءبىر جاقسى تۇيە بەرۋگە ءتيىس. سونىمەن قاتار، «جانىما جاقسى» دەيتىن تاعى دا ءبىر كادە بەرۋگە ءتيىس. ءبىراق بۇل كادە ەشكىمگە دەپ ارنالىپ بەرىلمەيدى.

كۇيەۋ قالىڭدىعىن الايىن دەپ كەلگەن كەزدە، قالىڭدىق اكەسى، ءىلۋ دە ىلە كەلگەندەگىدەي، ايداپ كەلگەن مالىن جاراتپاسا، قۇداسىنىڭ ءوتىنىشىن قابىلداماۋى مۇمكىن (مۇنداي جاعدايلار دا كەزدەسە بەرەدى). ءبىراق، اڭگىمەنى ۇزارتا بەرمەۋ ءۇشىن كۇيەۋدى قابىلدادى دەلىك.

ۇزاق ۋاقىت ابىگەرلەنىپ تويعا دايىندالعاننان كەيىن (بۇل دايىندىق كەيدە ەكى-ۇش-اق ايعا سوزىلادى)، اقىرىندا، نەكە قياتىن كۇن دە كەلىپ جەتەدى. بۇل كۇنى توي جاسالىپ، ات شاپتىرىلادى، بالۋان كۇرەستىرىلەدى جانە تاعى دا باسقا ساۋىقتار بولادى. توي وتكەن سوڭ ۇزاتىلاتىن قىز، اپا-سىڭلىلەرىن، جەڭگەلەرىن جانە باسقا قىزداردى قاسىنا ەرتىپ الىپ، تۋىسقاندارىن ارالاپ تانىسادى. ءاربىر تۋىسقان جانە جاقىن-جورالارى تانىسا كەلگەن قىزعا سىيلىق بەرۋگە ءتيىس. بىرەۋلەرى كىلەم، بىرەۋلەرى شاپان بەرەدى، ال كەيبىرەۋلەرى بىرنەشە كىلەم، شاپان، ىشىك بەرەدى. سول كۇنى كەشكىسىن توڭىرەكتەگى اۋىلدىڭ بارلىق جاستارى ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ ۇيىنە جينالىپ، ويىن-ساۋىق جاسايدى، ولەڭ ايتادى، دومبىرا تارتادى، ءان سالادى، قىز بەن جىگىت ايتىسادى. قىز جەڭىلسە، جەڭگەن جىگىتكە ورامال بەرەدى، جىگىت جەڭىلسە، قىزعا شاپان كيگىزەدى. بۇدان كەيىن بارىپ نەكە قيۋ  ءداستۇرى ىستەلەدى. وسى جەردە عانا، جۇرتتىڭ ۇمىتقان نارسەسى ەندى ەسىنە تۇسكەندەي، ەكى كۋا الدىندا قالىڭدىقتان ونىڭ وسى ۇزاتىلعالى وتىرعان كۇيەۋىنە شىعۋعا ريزاشىلىعى سۇرالادى. نەكەلەسۋشىلەر كوبىنەسە ۇندەمەي، «ولاردىڭ ۇندەمەگەنى ريزا بولعانى» دەپ، مولدا نەكە قيۋعا كىرىسەدى. نەكە قيىلعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە قىز جاعى كۇيەۋدىڭ جولداستارىن شاقىرىپ، ولارعا جاساۋعا بەرىلەتىن بۇيىمداردى كورسەتەدى. سونان كەيىن بۇل بۇيىمدار تۇيەگە ارتىلىپ، كەلىنشەكتىڭ قايىن اتاسىنىڭ اۋلىنا قاراي جونەلتىلەدى دە، كەلىنشەككە ات ەرتتەلەدى. قىزدىڭ اكەسى، شەشەسى، اعا-ىنىلەرى جانە باسقا تۋىسقاندارىنىڭ ءبارى ەڭ سوڭعى رەت قۇشاقتاسىپ قوشتاسادى، سىڭسۋ باستالادى. بۇل كۇنى تۋىسقاندارىنىڭ شىن كوڭىلىمەن جىلاعان كوز جاسى كول بولادى. ال ۇزاتىلعان قىز بەيشارا بارىنەن دە كوپ جىلايدى. قىزدىڭ قاسىنداعىلار وعان: «تاقياڭدى تاستاپ، ساۋكەلە كي» دەپ كوپ جالىنادى، قىز بۇعان كوپكە دەيىن كونبەيدى. ءبىراق كيەر كۇنى جەتكەن سوڭ نە شارا، جەڭگەلەرى ونى جاس كەلىنشەكشە كيىندىرىپ، جونەلتەدى.

قىزىن كۇيەۋىنىڭ اۋلىنا دەيىن، ادەتتە شەشەسىنىڭ ءوزى شىعارىپ سالادى. قىزدىڭ شەشەسى ول اۋىلدا ءۇش-تورت كۇن بولىپ ەلىنە قايتادى. قىزدىڭ شەشەسىنە قۇدالارى ات مىنگىزىپ، تۇيە جەتەكتەتىپ، شىعارىپ سالادى.

كەلىنشەك تۇسكەن كۇنى اۋىلعا ولاردىڭ تويىن تويلاۋعا، كەلىنشەكتى جانە ونىڭ جاساۋىن كورۋگە جۇرت جينالادى. كەلىنشەكتىڭ وتاۋى اتاسىنىڭ ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنان تىگىلىپ، وتاۋ ىشىنە جاساۋلارى ىلىنەدى. كەلگەن جۇرت ونى كورىپ، بىرەۋلەرى ماقتايدى، بىرەۋلەرى «ساراڭ ەكەن» دەپ، كەلىنشەكتىڭ اكەسىن سوگىپ كەتەدى.

جاس جىگىتتەر كەلىنشەك وتىرعان شىمىلدىق ىشىنە كىرىپ، كەلىنشەكتىڭ بەتىنە جاپقان پەردەسىن كوتەرىپ قارايدى، ونىڭ كيىمىن كورەدى.

كەشكە كەلىنشەكتى اتاسىنىڭ ۇيىنە اكەلىپ كىرگىزەدى. كەلىنشەك كەلەردەن بۇرىن ول ۇيگە قوناقتار، كۇيەۋدىڭ بارلىق تۋىسقاندارى، جىرشىلار جينالادى. كەلىنشەكتىڭ ەڭ العاش اتاسىنىڭ ۇيىنە كەلۋى مىناداي تۇردە بولادى. ەكى ايەل ونى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ، ءبىر توپ ايەل وعان ەرە كەلىپ ۇيگە كىرەدى. كەلىنشەك تابالدىرىقتان اتتاعان بويدا، وشاققا جەتكەنشە تىزەسىن بۇگىپ ءۇش peت سالەم ەتەدى. سودان كەيىن ءۇي ورتاسىندا جانىپ تۇرعان وتقا ءبىر باقىراش ماي قۇيادى (بۇل مايدى قاتىنداردىڭ ءبىرى دايىنداپ تۇرىپ، سول جەردە كەلىنشەككە بەرە قويادى). لاپىلداپ جانعان مايدىڭ جالىنىنا كەمپىرلەر قولدارىن توسىپ: «وت — اۋليە، ماي — اۋليە» دەپ بەتتەرىن سيپايدى. وسىدان كەيىن كەلىنشەكتى ءۇيدىڭ سول جاعىنا، ەسىككە تامان اپارىپ وتىرعىزادى. سول كەزدە جىرشى بەتاشار ولەڭىن ايتادى. وندا: «اتاندى سىيلا — ول سەنىڭ اكەڭ، ەنەڭدى سىيلا—ول سەنىڭ شەشەڭ، كۇيەۋىندى سىيلا — ول سەنىڭ قوجاڭ، وسەك ايتپا» دەگەن سياقتى وسيەتتەر ايتىلادى. جىرشى وقتىن-وقتىن «قايىن اتاڭا ءبىر سالەم» نە باسقالارىن ايتىپ، سوعان «ءبىر سالەم» دەگەن كەزدە، كەلىنشەكتىڭ قاسىندا وتىرعان ايەل، كەلىنشەكتىڭ بەتىندەگى بۇركەنىشىن ءبىر كوتەرىپ، قايتا جابادى. كەلىنشەك تۇرىپ، سالەم ەتەدى. ءاربىر وسىنداي سالەمنەن كەيىن، سالەم ارنالعان ادام، وسى سالەم ءۇشىن بەرەتىن كادەسىن جاريالاۋى كەرەك. قايىن اتاسى ايعىر ءۇيىر جىلقى، تۋىسقاندارى شاپان اتاۋلارى مۇمكىن، ت.س.س. بەتاشاردان كەيىن ايەلدەر كەلىنشەكتى ءوز وتاۋىنا اپارىپ ەنگىزەدى، تەك سودان كەيىن عانا ۇزاق كۇنگە شارشاعان كەلىنشەك شامالى دەمالۋعا مۇمكىنشىلىك الادى. جاساۋدىڭ ەڭ جاقسىلارىن قايىن اتاسى الادى، قالعاندارىن، ءبىر-بىر شاپاننان، ىشىكتەن جانە باسقا زاتتان كۇيەۋدىڭ وزگە تۋىسقاندارىنا ۇلەستىرەدى.

قورىتا كەلە ءبىر ايتا كەتەرلىك نارسە: كەلىنشەك ءوزىنىڭ تۇسكەن كۇنىنەن باستاپ، ەكى-ۇش جىل بويى قايىن اتاسىنا، كۇيەۋىنىڭ جانە باسقا دا جاسى ۇلكەن تۋىسقاندارىنىڭ بارىنە كورىنبەيدى. ولاردىڭ ۇيىنە بارسا، ونىڭ تورىنە شىقپايدى، ەسىك جاقتا بولادى. قايىن اعالارىمەن الدەقالاي كەزدەسە قالسا، ءجۇزىن تايدىرادى، سالەم ەتەدى، سالەم ەتكەنى ءۇشىن قايىن اتالارى وعان «كوپ جاسا» دەپ العىس ايتادى. ال ونان سوڭ، كەلىنشەك ءوزىنىڭ كۇيەۋىنىڭ ەر-ايەل تۋىسقاندارىن شىن اتىمەن اتاي المايدى. سوندىقتان ولاردىڭ ءارقايسىسىنا وزىنشە ات قويىپ الادى. بۇل ءداستۇردىڭ قانداي ەكەنىن مىنا ءبىر كۇلكى اڭگىمەدەن ايقىن تۇسىنە الاسىزدار.

ءبىر قازاقتىڭ بەس ۇلى بولىپتى. ولاردىڭ اتى: كول، قامىس، قاسقىر، قوي جانە پىشاق ەكەن. ءبىر كۇنى كەلىنى سۋعا بارسا، كولدىڭ ار جاعىندا، قامىستىڭ بەر جاعىندا قاسقىر قويدى جەپ جاتىر ەكەن سوندا كەلىنى اۋىلعا جۇگىرىپ كەلىپ: «سارقىرامانىڭ ارجاعىندا سىلدىرامانىڭ بەر جاعىندا ماڭىرامانى ۇلىما جەپ جاتىر تەزىرەك جانىعىش پەن كەسكىشتى جەتكىزىڭدەر» دەپتى.

1870 جىل

---