InfoHub Logo

ارعىن اعانىڭ ناسىلىنەن قودان، ونىڭ بالاسى دايىرقوجا، لاقاپ اتى، مۇنىڭ ەكى بالاسى سارجەتىم، شاقشاق ولاردىڭ ءناسىلى كىشى جۇزدە توقال ارعىن اتانادى.

قاراقوجانىڭ بايبىشەسىنەن بالاسى مەيرام جانە مومىن دەگەن، توقالىنان ءۇش بالاسى — قاراسوپى، كەنجەسوپى، باسەنتين.

مەيماننىڭ بايبىشەسىنەن تورت بالاسى — قۋاندىق سۇيىندىك بەگەندىك كەگەندىك. مەيرامنىڭ توقالىنان — بولات. قۋاندىقتىڭ ءتورت بالاسى: التاي، قارپىق تەمەش، بەرۋشى. سۇيىندىكتىڭ ناعىز ءۇش بالاسى: جانبولات، قۇلبولات، ورمانشى جانە اسىراندى بالاسى — قارجاس. وسى تورتەۋىنىڭ، ءناسىلى تورتۋىل اتاندى. بوگەندىكتىڭ بالاسى

— قوزعان، كەگەندىكتىڭ بالاسى — قاقسال. بولاتتىڭ ناعىز ەكى بالاسى

— مايقى، بوشان جانە اسىراندى ەكى بالاسى — جالىقباس، قامبار. وسى تورتەۋىنىڭ ءناسىلى قاراكەسەك اتاندى.

قاراقوجانىڭ مومىن دەگەن توقالىنان تۋعان قاراسوقىنىڭ ەكى بالاسى — اتىعاي، قاراۋىل.

توبىقتىنىڭ ەكى بالاسى — ىرىسبەتەك داۋلەتەك. بۇل داۋلەتەك ءبىر استا جۋان اياق ۇستاپ، وشاق باسىن قورىعاننان «جۋانتاياق» اتانىپ، ءناسىلى دە سول اتپەن اتالدى. ول داۋلەتەكتىڭ ءۇش بالاسى بايعارا، بايشورا، جيەنشورا. بۇل جيەنشورا وقىمىستى كىسى بولعان سوڭ

— «حافيز» دەيمىز دەپ، ءتىلى كەلمەي ابىز اتاندى. بايعارانىڭ ەكى بالاسى — ارقان، بوگەن، ابىز اتانعان جيەنشورانىڭ تو\ءورت بالاسى

— ابدال، جۇشىڭ، ەلە، شارشاق.

ىرعىزباي ءبىزدىڭ ءتورتىنشى اتامىز. ابىلاي حانمەن جولداس بوعان كىسى. ونىڭ ءتورت بالاسى — وسكەنباي، وسەر، مىرزاتاي، جوتار.

جوعارعى كەڭگىرباي ءبيدىڭ ورنىنا وسكەنباي بي بولعان. ونىڭ بايبىشەسىنەن ءبىزدىڭ ۇلكەن اتامىز قۇنانباي قاجى مارقۇم جالعىز. ونىڭ ۇلكەن قاتىنىنان مەنىڭ اكەم قۇدايبەردى مارقۇم جالعىز. ول كىسى (1866 جىلى، بارىس جىلى) 37 جاسىندا، ءساۋىر ايىندا دۇنيەدەن ءوتىپ، مەن جەتى جاسىمدا جەتىم قالدىم.

«شەجىرە تۇرىكتى» جازعان ءابىلعازى حاننان بىزگە قالعان ءبىر ميراس شەجىرە جازعاندا، ءوزىمىزدى ماقتاپ از ءسوز جازباڭ ەدىك. ءبىراق، مەنىڭ ءوزىمدى ماقتارلىق لايىڭ ءىسىم جوق بولعان سوڭ، ۇلى اتامىز قۇنانباي جايىنان ءسوز جازامىن.

قاجى مارقۇم بۇل ەلدىڭ وتە نادان كەزىندە تۋىپ، شالا حات تانىپ قالسا دا اكەسى وسكەنباي بيگە ءار جاقتان كەلگەن حاتتاردى وڭاشاعا الىپ بارىپ، بىرىن-بىرىنە سالىستىرىپ، وزىنەن-وزى وڭىپ، تۇركى كىتاپتاردى وقيتىن بولىپتى. نوعاي مولدالاردى ساقتاپ، ەلسىزگە ءۇي سالعىزىپ، قازاقتىڭ بالالارىن جيىپ الىپ مولدا مەن بالالاردى سوندا ساقتاپ، وقىتىپ بۇل جاقتاعى قازاقتارعا وقۋ وقىتىپ، حات تانىتقان قاجى مارقۇم ەدى. وسى كۇنگى ءبىزدىڭ كۇز قورامىز «ەسكى تام» دەگەن جەر — سول بالا وقىتقان تامنىڭ ورنى.

قاجى مارقۇمنىڭ الدىنا كەلگەن قازاق بۇرىن ناماز وقىماي جۇرگەن بولسا دا ناماز وقۋشى ەدى. ناسىباي ارام دەپ ءبىر مولدا ايتقان coڭ ناسىباي اتقانداردىڭ مۇرنىنا توتياين قۇيامىن دەپ، ناسىبايشىلاردى تيىپ ەدى. بۇرىن زەكەت بەرمەيتۇعىن قازاققا زەكەت بەرگىزگەن سول كىسى ەدى.

وسى كۇنگى قارقارالىداعى مەشىت سول كىسىنىڭ سالعىزىپ، قۇدايى قىلعان مەشىت ەدى. ونداعى قازاقتار نوعاي قولدارىمەن تالاس شىعارىپ — بۇل قازاق مەشىتى، قازاقتان مولدا يمام قويامىز دەپ داۋرىقتى. وسى كۇندە نادانىراق قازاق مولدا يمام بولىپ تۇر دەپ ەستيمىن. قازاق شىن جىگەرلى بولسا، بالالارىن وقىتىپ، جاقسى عالىم عىپ، سونان coڭ يمام قويسايشى. قاجىنىڭ قويعان نوگاي مولداسى حاسەن، ونىڭ بالالارى بار.

قاجى مارقۇم اعا سۇلتان — پوموشنيك تە بولىپ ەدى. ءبىراق، ونداعى ماكس اتى — جالعىز عانا دۇنيە ماقتانى ءۇشىن ەمەس، قازاققا ءقادىرلى بولسام نە قورقىتىپ، نە سىيلاتىپ، شاريعات جولىنا تۇسىرەرمىن دەگەن ويى ەدى.

1874 جىلى قاجىعا بارعاندا، قازاق قاجىلارى تۇسەتۇعىن مەكەدە ءبىر تاكيا، ياعني ءۇي سالىپ الىپ، قۇدايى قىلىپ ەدى. وسى كۇندە كىشى تاكيا دەپ اتايدى. كىشى جۇزدەن ءبىر سۇلتان دەگەن بەك عالىم جىگىت تۇرادى.

مەن پاقىر 1905 جىلدان 1906 جىلعا قاراي، قاجىعا بارعاندا تاقيانى كوردىم. مەنەن بۇرىن قاجىلار كىرىپ قالعان ەكەن، ولاردى رەنجىتپەي، پاتەر الىپ ءتۇستىم. ءبىراق سۇلتان ايتتى — تاقيا وسى كۇندە كىشى ءجۇز دوسجان قاجىنىڭ اتىنا جازۋلى ەكەن، نە سەبەپ ەكەنىن بىلمەدىم، دەدى. سونى 31 جىل بولعان ەسكى داپتەردەن قاراتىپ، بىلمەكشى بولىپ، ءدال ەلگە بارىپ ەرتەڭ شاريفكە بارعالى تۇرعانىمدا، اللانىڭ تاعدىرى، قاتتى ناۋقاستاندىم. جازىلار-جازىلماستا، كىشى دالەلىمىز يبراھيم مالۋاني دەگەن حاليفا ءجۇرىپ بارادى دەپ حابار كەلىپ، ءجۇرىپ كەتتىم.

مارقۇم قاجىنىڭ ءدىن تۋرالى قىلعان ىستەرىن تۇگەل ايتىپ، ءبۇل كىتاپشاعا سيعىزا الماسپىن. قازاق ىشىندە اتىن ءۇش ءجۇزدىڭ، قازاعى تۇگەل بىلەتىن ورنى بار ەدى. ءبىراق، بۇل كۇندە ەرتەگى ءسوز سىقىلدانىپ، ۇمىتىلعان شىعار.

قاجى مارقۇم اكەسى وسكەنباي بي وتكەندە وسى كۇيگى قامبالار وتىرعان كوكشەتاۋدا قازاق عۇرپىمەن اس-قۇدايى بەرگەندە، ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعىن تۇگەل شاقىرىپ ەدى. تاشكەن، بۇقارا توڭىرەگىندەگى ۇلى ءجۇز قازاقتارى دا قاجىعا سىي دەپ، جەتىمدەر، ياعني قۇل الىپ كەلىپ بەرگەن.

قاجى مارقۇم 1885 جىلى تامىز ايىندا، 81 جاسىندا، تاۋىق جىلى ءوتتى.

مەن پاقىر، ءوز اكەم وتكەن سوڭ، ۇلى اتامىز قاجى مارقۇمنىڭ تاربيەسىندە قالسام دا، بۇرىننان اۋىلىمىز، قىستاۋىمىز بولەك بولعاندىقتان جانە قاجى مارقۇم مەنى جەتىم دەپ اياپ، قىسىپ وقىتا الماي، عىلىمنان ماقۇرىم قالىپ، جەتىمدىكتى سىلتاۋ قىلىپ، ويىما نە كەلسە، سونى ىستەپ، ادەپسىز، عىلىمسىز ءوستىم، سويتسە دە تۇركى تانىپ، ورىسشا حات تانىپ قالدىم.

مەنەن كەيىن اكەمىزدىڭ ءبىر شەشەسىنەن تۋعان يبراھيم مىرزا، قازاق ىشىندە اباي دەپ اتايدى. سول كىسى مۇسىلمانشا ءام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك ءام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا بۇل قازاقتان بولەك دانا كىسى ەدى.

ەرجەتكەن سوڭ سول كىسىدەن تاعىلىم الىپ، ءارتۇرلى كىتاپتارىن وقىپ، ناسيحاتىن تىڭداپ، از عانا عىلىمنىڭ ساۋلەسىن سەزدىم.

يبراھيم مىرزانىڭ تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، ءقادىرى ازىراق ءبىلىندى. ولاي بولماعاندا دانىشپان، عۇلاما، فيلوسوف كىسى ەدى. قور ەلدە تۋىپ، قور بولىپ ءوتتى. 1904 جىلى ماۋسىم ايىندا 60 جاسىندا ءوتتى. اللا بارشىسىنىڭ رۋحىنا راحمەت قىلسىن.

ونان سوڭعى ۇستازىم «تارجىمان» گازەتىنىڭ يەسى ۇل گاسپيرينسكيي دەسەم، بەك دۇرىس، سول كىسىنىڭ گازەتىن وقىپ، بەك كوپ ايدالاندىم. اللا ەكى دۇنيەدە ماقساتىما جەتكىزسىن، ءامين.

---