وتباسىلىق قۇقىق. پۋنكتۋاسيا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وتباسىلىق قۇقىق. پۋنكتۋاسيا
وقۋ توبى: 2 كۋرس «پ»- 11
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وتباسىلىق قۇقىق پەن پۋنكتۋاسيا(تىنىس بەلگىلەرى) جايلى بىلىمگەرلەردىڭ بىلىمدىلىگىن ارتتىرۋ
تاربيەلىك: ءىلتيپاتتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ
دامىتۋشىلىق: جازۋ سويلەۋ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: تاجىريبە
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمەلەسۋ، لەكسيا ەلەمەنتتەرى، سۇراق - جاۋاپ، پىسىقتاۋ، بەكىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەربەلسەندى تاقتا، ۇلەستىرمەلى كارتوچكالار.
ءپانارالىق بايلانىس: قۇقىقتانۋ، ماتەماتيكا
ساباق بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) ستۋدەنتتەرمەن سالەمدەسۋ
ءا) ستۋدەنتتەردى ءتىزىم بويىنشا بەلگىلەۋ
ب) ءدارىسحانانىڭ جانە ستۋدەنتتەردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ
ۆ) ستۋدەنتتەرگە ساباقتىڭ ماقساتىن بايانداۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ۆەنن دياگراممانى تولتىرۋ
سالالاس قۇرمالاس سويلەم ------------------------ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم
ءىىى جاڭا ساباق
زاڭدىق ماعىناسىندا وتباسى دەگەنىمىز – بۇل نەكەدەن، تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە الۋدىڭ وزگە دە نىساندارىنان تۋىندايتىن جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن، مۇلىكتىك جانە مۇلىككە قاتىستى ەمەس جەكەباستىڭ قۇقىقتارىمەن بايلانىسقان ادامدار توبى. وتباسىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى وتباسىلىق قۇقىق دەپ اتالادى. وتباسى – نەكە قاتىناستارىن رەتتەيتىن نەگىزگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى بولىپ تابىلادى.
نەكە – وتباسىن قۇرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى مۇلىكتىك جانە مۇلىكتىك ەمەس جەكە قاتىناستاردى تۋىنداتاتىن وتباسىن قۇرۋ ماقساتىمەن، زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تاراپتاردىڭ ەرىكتى جانە تولىق كەلىسىمى جاعدايىندا جاسالعان ەركەك پەن ايەلدىڭ اراسىنداعى تەڭ قۇقىقتىق وداقتى – نەكە دەپ ءتۇسىنۋىمىز قاجەت.
ەگەر نەكە تىركەلمەسە دە، ءبىراق ەركەك پەن ايەل بىرگە تۇرىپ، بالالارىن تاربيەلەۋمەن اينالىسىپ جاتسا، مۇنى دا وتباسى دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر كامەلەتكە تولعان بالالارى اتا – اناسىمەن بىرگە تۇرىپ، ولارعا قامقورلىق جاساپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتسە – بۇل دا وتباسى. ەگەر كامەلەتكە تولعان اعالارى مەن قارىنداستارى اتا – اناسىز بىرگە تۇرىپ، ءبىر – بىرىنە قامقورلىق جاسايتىن بولسا – بۇل دا وتباسى.
وتباسىنىڭ تۇرلەرى. تولىق جانە تولىق ەمەس وتباسى.
وتباسىنىڭ تولىق جانە تولىق ەمەس تۇرلەرى بولادى. تولىق وتباسىندا اتا – اناسى، بالالارى جانە ادەتتە، اكەسى جاعىنان دا شەشەسى جاعىنان دا اعا ۇرپاق وكىلدەرى – اتاسى مەن اجەسى بولادى.
تولىق ەمەس وتباسى بالالاردىڭ اتا – اناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا بولۋىمەن سيپاتتالادى. سونىڭ وزىندە بالالاردىڭ اتا – انالارى اجىراسقان بولسا، بالالارى سونىڭ قاراماعىندا قالعان اتا – اناعا ەكىنشى جاعى بالالاردى جانە ەڭبەككە جارامسىز ەرلى-زايىپتىنى باعىپ-قاعۋ ءۇشىن اليمەنت تولەيدى. ەگەر ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرەۋى قايتىس بولىپ، ەكىنشىسىنىڭ قاراماعىندا كامەلەتكە تولماعان بالالارى قالسا، وندا وعان مەملەكەت جاردەماقى رەتىندە ماتەريالدىق كومەك كورسەتەدى. ءسويتىپ، تولىق جانە تولىق ەمەس وتباسى دا تەڭ جاعدايدا زاڭ جانە مەملەكەت ارقىلى قورعالادى.
نەكە مەن وتباسىن قورعاۋ.
نەكە مەن وتباسىن قورعاۋ ەكى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى: يۋريسديكسيالىق جانە بەيۋريسديكسيالىق. بىرىنشىسىندە – وتباسىنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان نەمەسە داۋلاناتىن قۇقىقتى قورعاۋ جونىندەگى وكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردى قاراستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇلار سوت، پروكۋرور، ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ (احات) ورگاندارى، قامقورشىلىق ورگاندارى، ىشكى ىستەر ورگاندارى.
ەكىنشى ءتۇرى – وتباسىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ جونىندەگى ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى. ازاماتتار بۇل ارەكەتتەردى مەملەكەتتىك ورگانداردان كومەكتەسۋدى وتىنبەي – اق وزدەرى ىسكە اسىرادى. مۇنداي ءىس - ارەكەتتەردى – قۇقىعىن ءوزى قورعاۋ دەپ اتايدى. مىسالى، قۇقىعى بۇزىلعان بالانىڭ اتا – اناسى ءتارتىپ بۇزۋشى بالانىڭ اتا – اناسىمەن كەڭەسىپ، وعان كەشىرىم سۇراۋعا ۇسىنىس جاسايدى جانە ت. ب.
سوت ارقىلى قورعاۋ – وتباسى قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى. بۇل ىستە پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر ورگاندارى، احات ورگاندارى، تاربيەلىك مەكەمەلەر، اتقارۋشى ورگاندار - اكىمدىكتەر ۇلكەن ءرول اتقارادى. مىسالى، اكىمدىكتەر اتا – انالارىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ شارالارىن قولعا الۋعا، ونداي بالالارى ەسەپكە الۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولاردى وتباسىلارعا ورنالاستىرۋعا كومەكتەسۋگە مىندەتتى. ىشكى ىستەر ورگاندارى بالانى كۇشتەپ تارتىپ الۋعا، سونداي – اق اليمەنت تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن ادامداردى ىزدەستىرۋگە بايلانىستى شەشىمدەردى كۇشتەپ ورىنداۋعا قاتىسۋلارى مۇمكىن.
اجىراسۋ، تالاق ايتۋ – نەكەنىڭ بۇزىلۋى. شاريعات زاڭى بويىنشا نەكەنىڭ بۇزىلۋىنا “تالاق” دەپ ءۇش رەت ايتسا، جەتكىلىكتى بولعان. اجىراسۋ كەزىندە ايەلى توركىنىنەن اكەلگەن جاساۋىنا (ماھرىنا) ءوزى يەلىك ەتىپ، كۇيەۋى يددا مەرزىمى بىتكەنشە ونى اسىراپ - باعۋعا مىندەتتى بولعان. بۇل مەرزىم ىشىندە ەرلى - زايىپتى تاتۋلاسسا، وندا اجىراسۋ زاڭسىز بولىپ سانالادى. تالاق ەكى رەت ايتىلىپ، يددا مەرزىمى وتسە، وندا قايتادان نەكە قيىلادى، ال ءۇش رەت ايتىلسا، وندا ايەلى باسقا ەرگە نەكەلەسىپ، ودان اجىراپ، تەك سودان كەيىن عانا ءوز كۇيەۋىمەن نەكەلەسە الادى. اجىراسقاندا كامەلەتكە جاسى جەتپەگەن بالالار اناسىنا قالدىرىلادى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا اجىراسۋ وتە سيرەك كەزدەسكەن. سەبەبى، امەڭگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ بولۋى، “ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى” دەگەن ءداستۇرلى قۇقىقتىق سانانىڭ ىرقى ورىنسىز نەكە بۇزىلۋىنا، جەتىم - جەسىرلەردىڭ كوبەيۋىنە جول بەرمەگەن. شاريعاتتا دا اجىراسۋدى قولدامايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اجىراسۋ ماسەلەلەرى قولدانىستاعى نەكە جانە وتباسى تۋرالى زاڭداردىڭ نورمالارىمەن رەتتەلەدى.
تىنىس بەلگىلەرى (نە پۋنكتۋاسيا) - ءتىل بىلىمىندە جازۋعا ءتان شارتتى بەلگىلەر جۇيەسى.
قاسيەتتەرى
تىنىس بەلگىلەرى ايتايىن دەگەن ويدى ناقتىلى، ءدال تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن، سونداي - اق باياندالماقشى پىكىردى الا - قۇلا ەتپەي، ايقىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ باستى قاسيەتى.
تىنىس بەلگىلەرى سوزدەر تىركەسى مەن سويلەمدەردى ايتقاندا، نەمەسە وقىعاندا تىلدە بايقالاتىن كىدىرىستى دە، داۋىستا اڭعارىلاتىن اركەلكى قۇبىلىستى دا بىلدىرەدى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قوسىمشا قاسيەتى.
جازبا تىلدە بولسىن، سونداي - اق اۋىزەكى تىلدە بولسىن تىنىس بەلگىلەرىن دۇرىس قولدانا ءبىلۋدىڭ ۇلكەن ءمانى بار. تىنىس بەلگىلەرى مۇلدە قويىلماعان، نەمەسە دۇرىس قويىلماعان ءماتىندى سويلەمدى تۇسىنىكتى ەتىپ وقۋ دا، ماعىناسىن تۇسىنە ءبىلۋ دە قيىن. تىنىس بەلگىلەرى دۇرىس قويىلمايتىن سويلەمدەردە وي كۇڭگىرتتەنىپ، ەكى ۇشتى بولىپ، ءتىپتى سويلەم قۇرامىنداعى سوزدەر سينتاكسيستىك قىزمەتى جاعىنان (باستاۋىش، بايانداۋىش، انىقتاۋىش ت. ب.) وزگەرىسكە ءتۇسۋى مۇمكىن.
مىسالى: بۇل كەلگەن - سول ەسىل بويىنداعى قاراسارت اۋىلىنىڭ جيەنى، ءجۇسىپ بالاسى قوجاش (س. كوبەيەۆ)
بۇل سويلەمدە ەسىمشە تۇلعالى كەلگەن سوڭ سىزىقشا قويىلماسا، كەلگەن ءسوزى باستاۋىش قىزمەتىن ەمەس وزگە مۇشە قىزمەتىن اتقارعان بولار ەدى دە، ناتيجەسىندە سويلەمدە بەرىلەتىن ويعا نۇقسان كەلەر ەدى.
سويلەمدەگى ورنالاسۋى
تىنىس بەلگىلەردى قويۋ ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى بەلگى نەگىزگە الىنادى:
• سويلەمنىڭ سينتاكسيستىك ەرەكشەلىگى
• سويلەمنىڭ ماعىناسى
• سويلەمنىڭ ينتوناسياسى
ءىۇ - ساباقتى پىسىقتاۋ
ساباقتى دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ارقىلى وتەمىز
ءى - دەڭگەي «رەپرودۋكتيۆتىك» سويلەمنىڭ ىشىنەن كاسىبي سوزدەردى تاۋىپ، سويلەم مۇشەسىنە تالداۋ.
قۇقىقتانۋ – ارناۋلى قوعامدىق بىلىمدەر سالاسى. «قۇقىقتانۋ» ماماندىعىنىڭ ماقساتى - تۇلەكتەردىڭ قۇزىرەتىن ءارى قاراي دامىتىپ، ولاردىڭ قابىلەتتىلىگىن قازىرگى زامان تالابىنا ساي دەڭگەيدە اترتىرۋ. قۇقىق دەگەنىمىز — مەملەكەت ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەتىن، ادىلەتتىلىك تۋرالى ادامداردىڭ كوزقاراستارىنان كورىنىس تاباتىن، جالپىعا بىردەي مىندەتتى نورمالاردىڭ جيىنتىعى.
ءىى - دەڭگەي «الگوريتم» اداسقان سوزدەردى ورنىنا قويىپ، سويلەم قۇراستىرىڭىزدار
جەكە قۇقىق، وتباسىلىق قۇقىق، وتىرىپ، سالاسى بولا، جۇيەسىندە، قوعامدىق عىلىمدار، يە بولادى، ەرەكشە ورىنعا. نەكە جانە وتباسى، انا، اكە جانە قورعاۋىندا بولادى، مەملەكەتتىڭ، بالا. تەڭدiگi، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ، وتباسىنداعى. ءوزارا كەلiسiممەن، iشiندەگi ماسەلەلەردi شەشۋ، وتباسى. ەركەكتەر مەن ايەلدەر ءۇشiن، بەلگiلەنەدi، ون سەگiز جاس بولىپ، نەكە جاسى.
ءىىى - دەڭگەي «ەۆريستيكا» تەست سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىڭىزدەر؟
1. ەرىندىك، ەزۋلىك دىبىستار ارالاسىپ كەلگەن ءسوزدى تابىڭىز.
A) قۇلىن.
B) ساراڭ.
C) ەركىن.
D) ادەپ.
E) باعا.
2. ۇياڭ دىبىستاردىڭ قاتارىن كورسەتىڭىز.
A) م، د، ز.
B) ر، ح، ز.
C) ب، ج، د.
D) س، د، ح.
E) ع، ت، ل.
3. كومەكشى ءسوزدى تىركەستى تابىڭىز.
A) جازامىن.
B) ەرمەك ءۇشىن.
C) كەلدى.
D) سيىرشى.
E) اكە.
4. ەسىم سوزدەن جاسالعان تۋىندى زات ەسىمدى تابىڭىز.
A) ازامات.
B) ۇشقىش.
C) وزات.
D) ويىنشىق.
E) سۋىرما.
5. بولجالدىق سان ەسىمدى تابىڭىز.
A) ون ءبۇتىن بەستەن ءبىر.
B) توعىزىنشى.
C) التاۋ.
D) سەگىزدەردە.
E) جەتپىس بەس.
6. تاۋەلدەنىپ كەلگەن سۇراۋ ەسىمدىگىن كورسەتىڭىز.
A) ەشكىم، الدەقاشان.
B) عوي، ءبىراق.
C) كىمىم؟ كىمىڭىز؟
D) كەيبىر، بىرەۋ.
E) الما، نارىق.
7. قاتە قويىلعان تىنىس بەلگىسىن انىقتاڭىز.
A) مەكتەپكە قاراي بار.
B) سەن - اق الا بەردىڭ.
C) سەن تۇگىل وزىنە قيمايدى.
D) ول كىنانى وزىنەن ىزدەيتىن - ءدى.
E) از - با، كوپ - پە.
8. جايىلما سويلەمدى تابىڭىز.
A) كۇز ءتۇستى.
B) جاڭبىر كوپ جاۋدى.
C) قار ەرىدى.
D) قوڭىراۋ سوعىلدى.
E) ساعات ءجۇرىپ تۇر.
9. اۆتور سوزىنە ءتان انىقتامانى بەلگىلەڭىز.
A) بىرەۋدىڭ ءسوزىنىڭ مازمۇنى.
B) ەكى ادامنىڭ سويلەسكەن ءسوزى.
C) قاناتتى ءسوز.
D) بىرەۋدىڭ ايتقان ناقتى ءسوزى.
E) بىرەۋدىڭ ءسوزىن جەتكىزۋشىنىڭ ءسوزى.
10. ومونيم بولاتىن ءسوزدى تابىڭىز.
A) بالشىق.
B) ون بەس.
C) ءمۇعالىم.
D) اۋىز.
E) ساۋ.
ءۇ ساباقتى پىسىقتاۋ
1. مىنا كەستەنى تولتىرىڭىزدار
№ مىسال نۇكتە(.) سۇراق بەلگىسى(؟) ءۇتىر (،) لەپ بەلگىسى(!) قوس نۇكتە(:) كوپ نۇكتە (...)
1. ماڭايدا ءتىرى جان كورىنبەيدى
2. شىركىن قانداي كەرەمەت
3. مەنىڭ بۇل ءىسىم ساۋاپ ەمەس پە
4. قاراشى مىنا بۇلدىرگەنىن
5. قايرات اقىل جۇرەك ۇشەۋى عىلىمعا جۇگىنىپتى
6. جينالىستا ءسوز سويلەگەندەر اسانوۆ پەن قالييەۆا
ءۇى ساباقتى بەكىتۋ
سۋرەتتەردى قاتىستىرىپ، سويلەم قۇراڭىزدار
1. ءسوزجۇمباق
سۇراقتارى
1. ازاماتتىق قۇقىقتىڭ قاعيداسىنىڭ ءبىرى؟
2. گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا “حالىق بيلىگى” دەپ اتالادى؟
3. كونستيتۋسيالىق قۇقىق قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن ادىستەر؟
4. وتە جوعارعى ينستانسياداعى ءىستى قايتا قاراۋ ماقساتىندا سوتتىڭ شەشىمىنە شاعىمدانۋ
5. سايلاۋشىنىڭ سايلاۋعا كەلمەۋى نە دەپ اتالادى؟
6. مەملەكەتتىك قۇقىقتى باسقاشا قانداي قۇقىق دەپ اتالادى؟
2. ءسوزجۇمباققا ءتيىستى سانداردى قويىپ، ءسوز شىعارىڭىزدار
ءۇىى ءۇي تاپسىرماسى مىنا سويلەمدەردىڭ تىنىس بەلگىلەرىن قويىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزدەر.
قىستىڭ قارى شىلپ-شىلپ ەرىپ كوكتەم دە كەلىپ قالدى شاتىرداعى مۇز دا كۇننىڭ شۋاعىنا ءجىبىپ تىرس-تىرس جەرگە تامىپ تۇر اۋىل ادامدارى سىرتتا گۇبىر-گۇبىر ەتىپ شارۋالارىن ىستەپ ءجۇر ەسىك الدىنداعى توبەتكە دەيىن قۇيرىعىن بۇرالاڭ بۇرالاڭ ەتكىزىپ ادامداردىڭ جانىندا كوكتەمنىڭ كەلگەنىن سەزىنگەندەي مەكتەپتەن تاراعان وقۋشىلار كۇن شۋاعىنا سىلق-سىلق كۇلىپ ۇيلەرىنە قاراي بەت الۋدا
ءۇىىى بىلىمگەرلەردى ءادىل باعالاۋ
بىلىمگەرلەردى دەڭگەيىنە قاراي ءادىل باعالاۋ.
ءىح قورىتىندى
زاڭدىق ماعىناسىندا وتباسى دەگەنىمىز – بۇل نەكەدەن، تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە الۋدىڭ وزگە دە نىساندارىنان تۋىندايتىن جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن، مۇلىكتىك جانە مۇلىككە قاتىستى ەمەس جەكەباستىڭ قۇقىقتارىمەن بايلانىسقان ادامدار توبى. وتباسىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى وتباسىلىق قۇقىق دەپ اتالادى. وتباسى – نەكە قاتىناستارىن رەتتەيتىن نەگىزگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى بولىپ تابىلادى.
تىنىس بەلگىلەرى (نە پۋنكتۋاسيا) - ءتىل بىلىمىندە جازۋعا ءتان شارتتى بەلگىلەر جۇيەسى.
قاسيەتتەرى
تىنىس بەلگىلەرى ايتايىن دەگەن ويدى ناقتىلى، ءدال تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن، سونداي - اق باياندالماقشى پىكىردى الا - قۇلا ەتپەي، ايقىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ باستى قاسيەتى.
تىنىس بەلگىلەرى سوزدەر تىركەسى مەن سويلەمدەردى ايتقاندا، نەمەسە وقىعاندا تىلدە بايقالاتىن كىدىرىستى دە، داۋىستا اڭعارىلاتىن اركەلكى قۇبىلىستى دا بىلدىرەدى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قوسىمشا قاسيەتى.
وقۋ توبى: 2 كۋرس «پ»- 11
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وتباسىلىق قۇقىق پەن پۋنكتۋاسيا(تىنىس بەلگىلەرى) جايلى بىلىمگەرلەردىڭ بىلىمدىلىگىن ارتتىرۋ
تاربيەلىك: ءىلتيپاتتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ
دامىتۋشىلىق: جازۋ سويلەۋ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: تاجىريبە
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمەلەسۋ، لەكسيا ەلەمەنتتەرى، سۇراق - جاۋاپ، پىسىقتاۋ، بەكىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەربەلسەندى تاقتا، ۇلەستىرمەلى كارتوچكالار.
ءپانارالىق بايلانىس: قۇقىقتانۋ، ماتەماتيكا
ساباق بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) ستۋدەنتتەرمەن سالەمدەسۋ
ءا) ستۋدەنتتەردى ءتىزىم بويىنشا بەلگىلەۋ
ب) ءدارىسحانانىڭ جانە ستۋدەنتتەردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ
ۆ) ستۋدەنتتەرگە ساباقتىڭ ماقساتىن بايانداۋ
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ۆەنن دياگراممانى تولتىرۋ
سالالاس قۇرمالاس سويلەم ------------------------ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم
ءىىى جاڭا ساباق
زاڭدىق ماعىناسىندا وتباسى دەگەنىمىز – بۇل نەكەدەن، تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە الۋدىڭ وزگە دە نىساندارىنان تۋىندايتىن جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن، مۇلىكتىك جانە مۇلىككە قاتىستى ەمەس جەكەباستىڭ قۇقىقتارىمەن بايلانىسقان ادامدار توبى. وتباسىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى وتباسىلىق قۇقىق دەپ اتالادى. وتباسى – نەكە قاتىناستارىن رەتتەيتىن نەگىزگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى بولىپ تابىلادى.
نەكە – وتباسىن قۇرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى مۇلىكتىك جانە مۇلىكتىك ەمەس جەكە قاتىناستاردى تۋىنداتاتىن وتباسىن قۇرۋ ماقساتىمەن، زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تاراپتاردىڭ ەرىكتى جانە تولىق كەلىسىمى جاعدايىندا جاسالعان ەركەك پەن ايەلدىڭ اراسىنداعى تەڭ قۇقىقتىق وداقتى – نەكە دەپ ءتۇسىنۋىمىز قاجەت.
ەگەر نەكە تىركەلمەسە دە، ءبىراق ەركەك پەن ايەل بىرگە تۇرىپ، بالالارىن تاربيەلەۋمەن اينالىسىپ جاتسا، مۇنى دا وتباسى دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر كامەلەتكە تولعان بالالارى اتا – اناسىمەن بىرگە تۇرىپ، ولارعا قامقورلىق جاساپ، ماتەريالدىق كومەك كورسەتسە – بۇل دا وتباسى. ەگەر كامەلەتكە تولعان اعالارى مەن قارىنداستارى اتا – اناسىز بىرگە تۇرىپ، ءبىر – بىرىنە قامقورلىق جاسايتىن بولسا – بۇل دا وتباسى.
وتباسىنىڭ تۇرلەرى. تولىق جانە تولىق ەمەس وتباسى.
وتباسىنىڭ تولىق جانە تولىق ەمەس تۇرلەرى بولادى. تولىق وتباسىندا اتا – اناسى، بالالارى جانە ادەتتە، اكەسى جاعىنان دا شەشەسى جاعىنان دا اعا ۇرپاق وكىلدەرى – اتاسى مەن اجەسى بولادى.
تولىق ەمەس وتباسى بالالاردىڭ اتا – اناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا بولۋىمەن سيپاتتالادى. سونىڭ وزىندە بالالاردىڭ اتا – انالارى اجىراسقان بولسا، بالالارى سونىڭ قاراماعىندا قالعان اتا – اناعا ەكىنشى جاعى بالالاردى جانە ەڭبەككە جارامسىز ەرلى-زايىپتىنى باعىپ-قاعۋ ءۇشىن اليمەنت تولەيدى. ەگەر ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرەۋى قايتىس بولىپ، ەكىنشىسىنىڭ قاراماعىندا كامەلەتكە تولماعان بالالارى قالسا، وندا وعان مەملەكەت جاردەماقى رەتىندە ماتەريالدىق كومەك كورسەتەدى. ءسويتىپ، تولىق جانە تولىق ەمەس وتباسى دا تەڭ جاعدايدا زاڭ جانە مەملەكەت ارقىلى قورعالادى.
نەكە مەن وتباسىن قورعاۋ.
نەكە مەن وتباسىن قورعاۋ ەكى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى: يۋريسديكسيالىق جانە بەيۋريسديكسيالىق. بىرىنشىسىندە – وتباسىنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان نەمەسە داۋلاناتىن قۇقىقتى قورعاۋ جونىندەگى وكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردى قاراستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇلار سوت، پروكۋرور، ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ (احات) ورگاندارى، قامقورشىلىق ورگاندارى، ىشكى ىستەر ورگاندارى.
ەكىنشى ءتۇرى – وتباسىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ جونىندەگى ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى. ازاماتتار بۇل ارەكەتتەردى مەملەكەتتىك ورگانداردان كومەكتەسۋدى وتىنبەي – اق وزدەرى ىسكە اسىرادى. مۇنداي ءىس - ارەكەتتەردى – قۇقىعىن ءوزى قورعاۋ دەپ اتايدى. مىسالى، قۇقىعى بۇزىلعان بالانىڭ اتا – اناسى ءتارتىپ بۇزۋشى بالانىڭ اتا – اناسىمەن كەڭەسىپ، وعان كەشىرىم سۇراۋعا ۇسىنىس جاسايدى جانە ت. ب.
سوت ارقىلى قورعاۋ – وتباسى قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى. بۇل ىستە پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر ورگاندارى، احات ورگاندارى، تاربيەلىك مەكەمەلەر، اتقارۋشى ورگاندار - اكىمدىكتەر ۇلكەن ءرول اتقارادى. مىسالى، اكىمدىكتەر اتا – انالارىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ شارالارىن قولعا الۋعا، ونداي بالالارى ەسەپكە الۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولاردى وتباسىلارعا ورنالاستىرۋعا كومەكتەسۋگە مىندەتتى. ىشكى ىستەر ورگاندارى بالانى كۇشتەپ تارتىپ الۋعا، سونداي – اق اليمەنت تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن ادامداردى ىزدەستىرۋگە بايلانىستى شەشىمدەردى كۇشتەپ ورىنداۋعا قاتىسۋلارى مۇمكىن.
اجىراسۋ، تالاق ايتۋ – نەكەنىڭ بۇزىلۋى. شاريعات زاڭى بويىنشا نەكەنىڭ بۇزىلۋىنا “تالاق” دەپ ءۇش رەت ايتسا، جەتكىلىكتى بولعان. اجىراسۋ كەزىندە ايەلى توركىنىنەن اكەلگەن جاساۋىنا (ماھرىنا) ءوزى يەلىك ەتىپ، كۇيەۋى يددا مەرزىمى بىتكەنشە ونى اسىراپ - باعۋعا مىندەتتى بولعان. بۇل مەرزىم ىشىندە ەرلى - زايىپتى تاتۋلاسسا، وندا اجىراسۋ زاڭسىز بولىپ سانالادى. تالاق ەكى رەت ايتىلىپ، يددا مەرزىمى وتسە، وندا قايتادان نەكە قيىلادى، ال ءۇش رەت ايتىلسا، وندا ايەلى باسقا ەرگە نەكەلەسىپ، ودان اجىراپ، تەك سودان كەيىن عانا ءوز كۇيەۋىمەن نەكەلەسە الادى. اجىراسقاندا كامەلەتكە جاسى جەتپەگەن بالالار اناسىنا قالدىرىلادى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا اجىراسۋ وتە سيرەك كەزدەسكەن. سەبەبى، امەڭگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ بولۋى، “ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى” دەگەن ءداستۇرلى قۇقىقتىق سانانىڭ ىرقى ورىنسىز نەكە بۇزىلۋىنا، جەتىم - جەسىرلەردىڭ كوبەيۋىنە جول بەرمەگەن. شاريعاتتا دا اجىراسۋدى قولدامايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اجىراسۋ ماسەلەلەرى قولدانىستاعى نەكە جانە وتباسى تۋرالى زاڭداردىڭ نورمالارىمەن رەتتەلەدى.
تىنىس بەلگىلەرى (نە پۋنكتۋاسيا) - ءتىل بىلىمىندە جازۋعا ءتان شارتتى بەلگىلەر جۇيەسى.
قاسيەتتەرى
تىنىس بەلگىلەرى ايتايىن دەگەن ويدى ناقتىلى، ءدال تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن، سونداي - اق باياندالماقشى پىكىردى الا - قۇلا ەتپەي، ايقىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ باستى قاسيەتى.
تىنىس بەلگىلەرى سوزدەر تىركەسى مەن سويلەمدەردى ايتقاندا، نەمەسە وقىعاندا تىلدە بايقالاتىن كىدىرىستى دە، داۋىستا اڭعارىلاتىن اركەلكى قۇبىلىستى دا بىلدىرەدى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قوسىمشا قاسيەتى.
جازبا تىلدە بولسىن، سونداي - اق اۋىزەكى تىلدە بولسىن تىنىس بەلگىلەرىن دۇرىس قولدانا ءبىلۋدىڭ ۇلكەن ءمانى بار. تىنىس بەلگىلەرى مۇلدە قويىلماعان، نەمەسە دۇرىس قويىلماعان ءماتىندى سويلەمدى تۇسىنىكتى ەتىپ وقۋ دا، ماعىناسىن تۇسىنە ءبىلۋ دە قيىن. تىنىس بەلگىلەرى دۇرىس قويىلمايتىن سويلەمدەردە وي كۇڭگىرتتەنىپ، ەكى ۇشتى بولىپ، ءتىپتى سويلەم قۇرامىنداعى سوزدەر سينتاكسيستىك قىزمەتى جاعىنان (باستاۋىش، بايانداۋىش، انىقتاۋىش ت. ب.) وزگەرىسكە ءتۇسۋى مۇمكىن.
مىسالى: بۇل كەلگەن - سول ەسىل بويىنداعى قاراسارت اۋىلىنىڭ جيەنى، ءجۇسىپ بالاسى قوجاش (س. كوبەيەۆ)
بۇل سويلەمدە ەسىمشە تۇلعالى كەلگەن سوڭ سىزىقشا قويىلماسا، كەلگەن ءسوزى باستاۋىش قىزمەتىن ەمەس وزگە مۇشە قىزمەتىن اتقارعان بولار ەدى دە، ناتيجەسىندە سويلەمدە بەرىلەتىن ويعا نۇقسان كەلەر ەدى.
سويلەمدەگى ورنالاسۋى
تىنىس بەلگىلەردى قويۋ ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى بەلگى نەگىزگە الىنادى:
• سويلەمنىڭ سينتاكسيستىك ەرەكشەلىگى
• سويلەمنىڭ ماعىناسى
• سويلەمنىڭ ينتوناسياسى
ءىۇ - ساباقتى پىسىقتاۋ
ساباقتى دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ارقىلى وتەمىز
ءى - دەڭگەي «رەپرودۋكتيۆتىك» سويلەمنىڭ ىشىنەن كاسىبي سوزدەردى تاۋىپ، سويلەم مۇشەسىنە تالداۋ.
قۇقىقتانۋ – ارناۋلى قوعامدىق بىلىمدەر سالاسى. «قۇقىقتانۋ» ماماندىعىنىڭ ماقساتى - تۇلەكتەردىڭ قۇزىرەتىن ءارى قاراي دامىتىپ، ولاردىڭ قابىلەتتىلىگىن قازىرگى زامان تالابىنا ساي دەڭگەيدە اترتىرۋ. قۇقىق دەگەنىمىز — مەملەكەت ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەتىن، ادىلەتتىلىك تۋرالى ادامداردىڭ كوزقاراستارىنان كورىنىس تاباتىن، جالپىعا بىردەي مىندەتتى نورمالاردىڭ جيىنتىعى.
ءىى - دەڭگەي «الگوريتم» اداسقان سوزدەردى ورنىنا قويىپ، سويلەم قۇراستىرىڭىزدار
جەكە قۇقىق، وتباسىلىق قۇقىق، وتىرىپ، سالاسى بولا، جۇيەسىندە، قوعامدىق عىلىمدار، يە بولادى، ەرەكشە ورىنعا. نەكە جانە وتباسى، انا، اكە جانە قورعاۋىندا بولادى، مەملەكەتتىڭ، بالا. تەڭدiگi، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ، وتباسىنداعى. ءوزارا كەلiسiممەن، iشiندەگi ماسەلەلەردi شەشۋ، وتباسى. ەركەكتەر مەن ايەلدەر ءۇشiن، بەلگiلەنەدi، ون سەگiز جاس بولىپ، نەكە جاسى.
ءىىى - دەڭگەي «ەۆريستيكا» تەست سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىڭىزدەر؟
1. ەرىندىك، ەزۋلىك دىبىستار ارالاسىپ كەلگەن ءسوزدى تابىڭىز.
A) قۇلىن.
B) ساراڭ.
C) ەركىن.
D) ادەپ.
E) باعا.
2. ۇياڭ دىبىستاردىڭ قاتارىن كورسەتىڭىز.
A) م، د، ز.
B) ر، ح، ز.
C) ب، ج، د.
D) س، د، ح.
E) ع، ت، ل.
3. كومەكشى ءسوزدى تىركەستى تابىڭىز.
A) جازامىن.
B) ەرمەك ءۇشىن.
C) كەلدى.
D) سيىرشى.
E) اكە.
4. ەسىم سوزدەن جاسالعان تۋىندى زات ەسىمدى تابىڭىز.
A) ازامات.
B) ۇشقىش.
C) وزات.
D) ويىنشىق.
E) سۋىرما.
5. بولجالدىق سان ەسىمدى تابىڭىز.
A) ون ءبۇتىن بەستەن ءبىر.
B) توعىزىنشى.
C) التاۋ.
D) سەگىزدەردە.
E) جەتپىس بەس.
6. تاۋەلدەنىپ كەلگەن سۇراۋ ەسىمدىگىن كورسەتىڭىز.
A) ەشكىم، الدەقاشان.
B) عوي، ءبىراق.
C) كىمىم؟ كىمىڭىز؟
D) كەيبىر، بىرەۋ.
E) الما، نارىق.
7. قاتە قويىلعان تىنىس بەلگىسىن انىقتاڭىز.
A) مەكتەپكە قاراي بار.
B) سەن - اق الا بەردىڭ.
C) سەن تۇگىل وزىنە قيمايدى.
D) ول كىنانى وزىنەن ىزدەيتىن - ءدى.
E) از - با، كوپ - پە.
8. جايىلما سويلەمدى تابىڭىز.
A) كۇز ءتۇستى.
B) جاڭبىر كوپ جاۋدى.
C) قار ەرىدى.
D) قوڭىراۋ سوعىلدى.
E) ساعات ءجۇرىپ تۇر.
9. اۆتور سوزىنە ءتان انىقتامانى بەلگىلەڭىز.
A) بىرەۋدىڭ ءسوزىنىڭ مازمۇنى.
B) ەكى ادامنىڭ سويلەسكەن ءسوزى.
C) قاناتتى ءسوز.
D) بىرەۋدىڭ ايتقان ناقتى ءسوزى.
E) بىرەۋدىڭ ءسوزىن جەتكىزۋشىنىڭ ءسوزى.
10. ومونيم بولاتىن ءسوزدى تابىڭىز.
A) بالشىق.
B) ون بەس.
C) ءمۇعالىم.
D) اۋىز.
E) ساۋ.
ءۇ ساباقتى پىسىقتاۋ
1. مىنا كەستەنى تولتىرىڭىزدار
№ مىسال نۇكتە(.) سۇراق بەلگىسى(؟) ءۇتىر (،) لەپ بەلگىسى(!) قوس نۇكتە(:) كوپ نۇكتە (...)
1. ماڭايدا ءتىرى جان كورىنبەيدى
2. شىركىن قانداي كەرەمەت
3. مەنىڭ بۇل ءىسىم ساۋاپ ەمەس پە
4. قاراشى مىنا بۇلدىرگەنىن
5. قايرات اقىل جۇرەك ۇشەۋى عىلىمعا جۇگىنىپتى
6. جينالىستا ءسوز سويلەگەندەر اسانوۆ پەن قالييەۆا
ءۇى ساباقتى بەكىتۋ
سۋرەتتەردى قاتىستىرىپ، سويلەم قۇراڭىزدار
1. ءسوزجۇمباق
سۇراقتارى
1. ازاماتتىق قۇقىقتىڭ قاعيداسىنىڭ ءبىرى؟
2. گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا “حالىق بيلىگى” دەپ اتالادى؟
3. كونستيتۋسيالىق قۇقىق قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن ادىستەر؟
4. وتە جوعارعى ينستانسياداعى ءىستى قايتا قاراۋ ماقساتىندا سوتتىڭ شەشىمىنە شاعىمدانۋ
5. سايلاۋشىنىڭ سايلاۋعا كەلمەۋى نە دەپ اتالادى؟
6. مەملەكەتتىك قۇقىقتى باسقاشا قانداي قۇقىق دەپ اتالادى؟
2. ءسوزجۇمباققا ءتيىستى سانداردى قويىپ، ءسوز شىعارىڭىزدار
ءۇىى ءۇي تاپسىرماسى مىنا سويلەمدەردىڭ تىنىس بەلگىلەرىن قويىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزدەر.
قىستىڭ قارى شىلپ-شىلپ ەرىپ كوكتەم دە كەلىپ قالدى شاتىرداعى مۇز دا كۇننىڭ شۋاعىنا ءجىبىپ تىرس-تىرس جەرگە تامىپ تۇر اۋىل ادامدارى سىرتتا گۇبىر-گۇبىر ەتىپ شارۋالارىن ىستەپ ءجۇر ەسىك الدىنداعى توبەتكە دەيىن قۇيرىعىن بۇرالاڭ بۇرالاڭ ەتكىزىپ ادامداردىڭ جانىندا كوكتەمنىڭ كەلگەنىن سەزىنگەندەي مەكتەپتەن تاراعان وقۋشىلار كۇن شۋاعىنا سىلق-سىلق كۇلىپ ۇيلەرىنە قاراي بەت الۋدا
ءۇىىى بىلىمگەرلەردى ءادىل باعالاۋ
بىلىمگەرلەردى دەڭگەيىنە قاراي ءادىل باعالاۋ.
ءىح قورىتىندى
زاڭدىق ماعىناسىندا وتباسى دەگەنىمىز – بۇل نەكەدەن، تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە الۋدىڭ وزگە دە نىساندارىنان تۋىندايتىن جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن، مۇلىكتىك جانە مۇلىككە قاتىستى ەمەس جەكەباستىڭ قۇقىقتارىمەن بايلانىسقان ادامدار توبى. وتباسىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى وتباسىلىق قۇقىق دەپ اتالادى. وتباسى – نەكە قاتىناستارىن رەتتەيتىن نەگىزگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى بولىپ تابىلادى.
تىنىس بەلگىلەرى (نە پۋنكتۋاسيا) - ءتىل بىلىمىندە جازۋعا ءتان شارتتى بەلگىلەر جۇيەسى.
قاسيەتتەرى
تىنىس بەلگىلەرى ايتايىن دەگەن ويدى ناقتىلى، ءدال تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن، سونداي - اق باياندالماقشى پىكىردى الا - قۇلا ەتپەي، ايقىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ باستى قاسيەتى.
تىنىس بەلگىلەرى سوزدەر تىركەسى مەن سويلەمدەردى ايتقاندا، نەمەسە وقىعاندا تىلدە بايقالاتىن كىدىرىستى دە، داۋىستا اڭعارىلاتىن اركەلكى قۇبىلىستى دا بىلدىرەدى. بۇل - تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قوسىمشا قاسيەتى.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ءبىر اينىمالىسى بار كۆادرات تەڭسىزدىكتەردى گرافيكتىك تاسىلمەن شەشۋ (پرەزەنتاسياسىمەن)
