پروزا ءتىلى مەن پوەزيا ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى
پروزا ءتىلى مەن پوەزيا ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى.
كوركەم ادەبيەتتە تىلدىك ەرەكشەلىكتە، سويلەم قۇراۋداعى وزىندىك كريتەرييلەر ايقىن بايقالادى. پروزا مەن پوەزيا تىلدەرى جالپى تىلدەن بولەك تۇرعان جەكە كاتەگوريا ەمەس، ولاردا ءتىلدىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىنا باعىنادى. دەگەنمەن، پروزا مەن پوەزيا تىلدەرىندەگى نەگىزگى ەرەكشەلىك - ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان سويلەمدەردىڭ قۇرىلىمىندا، سويلەمدەردىڭ سىرتقى فورماسىندا.
«ولەڭدى سويلەم - ەرەكشە سويلەم،» - دەيدى ر. سىزدىقوۆا. پوەزيا ءتىلىن ەرەكشەلەندىرەتىن نەگىزگى فاكتور ۇيقاس، ولشەم، ىرعاق. مىسالى:
مەن دە ونى ءبىر كەزدە
ەتىگىنەن تانىعام
قاداي باسىپ وكشەسىن
دالاما كەپ قاڭعىعان.
وسى 4 تارماقتى، 7 بۋىندى شۋماقتا ەكى سويلەم بار، ياكي ەكى وي ايتىلعان. ال قارا سوزبەن جازىلعان سويلەمدەردىڭ بۋىن سانىن انىقتاۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. سونىمەن، ولەڭدى سوزدەردىڭ قارا سوزدەن ايىرىلاتىن بەلگىلەرى - ولەڭنىڭ جەكە - جەكە، قىسقا - قىسقا جولدارعا، ياكي تارماقتارعا ءبولىنۋى جانە سول جولداردىڭ ءوز ارا بەلگىلى ءبىر ىرعاقتا، ۇيقاستا، ولشەمدە كەلۋى.
بۇل ەرەكشەلىكتەر تۋرالى ورىس ءتىلىنىڭ ولەڭ قۇرىلىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار ب. ۆ. توماشيەۆسكيي، ن. س پوسپەلوۆ، ب. ەيحەنباۋم باسا ايتادى.
«چتوبى وپرەدەليت، ۆ چەم يمەننو رازنيسا مەجدۋ ستيحامي ي پروزوي، نەوبحوديمو وپرەدەليت حاراكتەر رەچيەۆىح ەدينيس. دەلو نە ۆ توم، چتو ودنا فورما رەچي چلەنيما، ا درۋگايا نەت. چلەنياتسيا ي ستيحي ي پروزا، نو مەحانيزم ەتوگو چلەنەنيا، نەسومنەننو، روزليچەن» - دەپ جازادى ب. ۆ. توماشيەۆسكيي.
قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى ءوزىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىندا» ولەڭدى ءسوزدىڭ ەرەكشەلىگىن قاراپايىم دا ۇعىنىقتى ەتىپ بىلايشا باياندايدى: «ءسوزدىڭ ولەڭ بولىپ، كوڭىلگە ۇناپ، رەتتىلىگىنەن تۋاتىن قاسيەت ءسوزدى ايتقان كەزدە ساعاتتىڭ شىق - شىق جۇرگەنى سياقتى، داۋىستىڭ ءبىر ءتۇرلى ىرعاق – ىرعاعى بولادى. ولەڭ سويلەمدەرىندە ءسوز ىرعاقتارىنىڭ ۇستىنە ولەڭ ىرعاقتارى قوسىلادى. ولەڭ ىرعاعى جورعا ءجۇرىسىنىڭ تايپالۋى، تەڭسەلۋى سياقتى ەكىنشى ءوڭدى ىرعاق بولادى. بۇل ىرعاق سويلەم ىشىندەگى بۋىن سانىنىڭ بىردەيلىگىمەن كەلەتىن ىرعاق». وسى تارىزدەس پىكىردى ادەبيەت تەورياسىنا بايلانىستى ەڭبەگىندە پروفەسسور ق. جۇمالييەۆ تە ايتادى: «ولەڭ سويلەمدەردىڭ بۋىن، بۋناقتارىن الساق، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىناتىنىن كورەمىز، ەگەر ول ءتارتىپ بۇزىلسا، سويلەم ولەڭدىك قاسيەتىنەن ايىرىلادى. دەمەك، بۇل ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ وزىنە ءتان ءبىر زاڭدىلىعى بارلىعىن اڭعارتادى».
عالىم قۇلمات ومىرالييەۆ «15 - 19 عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىلى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە پوەزيا ءتىلى ەرەكشەلىكتەرىن جيناقتاي كەلە بىلاي دەيدى: «... ىرعاق - ولەڭنىڭ موتورى. ولەڭ ولەڭ بولىپ تۋۋ ءۇشىن اۋەلى ول بەلگىلى ءبىر ىرعاقتا تۋۋ كەرەك. ىرعاق تولقىنى تىزبەگى سويلەۋ تىلىندە تۇراقتى ينتوناسياعا يە تىزبەكتەردى ءبولىپ جىبەرەدى، ينۆەرسياعا تۇسىرەدى. سونىمەن قاتار، پوەزيا دا بارلىق مورفولوگيالىق فورمالار عانا اكتيۆ قولدانىسقا تۇسەدى. بۇلار – پوەتيكالىق رەڭك العان فورمالار».
قازاق ساحاراسىندا «فيلولوگيا» تەرمينىن عىلىم ماعىناسىندا العاش قولدانعان ش. ۋاليحانوۆ تا ولەڭ قۇرىلىسىنا، ولەڭ ولشەمدەرىنە نازار اۋدارادى. ولەڭنىڭ قارا سوزدەن باستى ايىرماسى - مولشەرلى جەكە جولدارعا بولىنەتىندىگىندە، شۋماعى، ۇيقاسى، ىرعاعى بولاتىندىعىندا، سيللابيكالىق ولەڭ جۇيەسى بۋىن سانىنىڭ تۇراقتى مولشەرىن ساقتاۋعا نەگىزدەلەتىنىن شوقان ايتقان.
ەندى پوەزيا مەن پروزانىڭ سينتاكسيستىك ەرەكشەلىگىنە كەلەيىك.
پوەزيانىڭ سينتاكسيستىك قۇرىلىسىندا پروزا سينتاكسيسىنەن ايىرماشىلىقتارى دا، ورتاق بەلگىلەرى دە بار. سوزدەردى ءبىر - بىرىمەن سينتاكسيستىك قارىم - قاتىناسقا كەلتىرۋدىڭ پروزادا قولدانىلاتىن امال – تاسىلدەرى پوەزيادا دا قولدانىلعان. پروزا دا بار سويلەم مۇشەلەرى، ءسوز تىركەسى پوەزيادا دا كەزدەسەدى. پوەزيادا دا سويلەم مۇشەلەرى ءبىرىن - ءبىرى انىقتاپ، تولىقتاپ، پىسىقتاپ تۇرادى، پرەديكاتتىق قاتىناس تۇزەيدى. پروزاداعى سياقتى پوەزياداعى ءسوز تىركەستەرى دە وزدەرىنىڭ بايلانىسۋ فورمالارى مەن تاسىلدەرى ارقىلى بايلانىسادى.
مىسالى:
ءومىر - ساعىم، بۇلدىراپ كوز جەتپەيدى،
ءومىر سىرىن جىرلاۋعا جىر جەتپەيدى
قىمتىرىلماي ومىردە ەركىن وسسەك،
ءبىزدىڭ جولدى بوگەۋگە كىم بەتتەيدى؟
وسى 4 تارماقتى، 2 بۋىندى شۋماقتا ءۇش جاي سويلەم، ءبىر ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم بار. ءبىرىنشى جاي سويلەم: «ءومىر - ساعىم»، «ءومىر» - باستاۋىش «ساعىم»- بايانداۋىش، قيىسا بايلانىسىپ تۇر. ەكىنشى جاي سويلەم: «بۇلدىراپ كوز جەتپەيدى». باستاۋىش -«كوز»، بايانداۋىش – «جەتپەيدى»، قيىسا بايلانىسىپ تۇر. «بۇلدىراپ» - پىسىقتاۋىش، بايانداۋىش پەن جاناسا بايلانىسقان. بۇل - پوەزيا سينتاكسيسى مەن پروزا سينتاكسيسىنە ءتان ورتاق بەلگىلەر.
ولەڭ قۇرىلىسىندا پروزا دا كەزدەسەتىن سينتاكسيستىك كاتەگوريالاردان، سويلەم مەن سويلەم مۇشەلەرىنەن باسقا تەك وزىنە عانا ءتان ەلەمەنتتەر بار. ولار – شۋماق، تارماق، بۋناق.
كوركەم ادەبيەتتە تىلدىك ەرەكشەلىكتە، سويلەم قۇراۋداعى وزىندىك كريتەرييلەر ايقىن بايقالادى. پروزا مەن پوەزيا تىلدەرى جالپى تىلدەن بولەك تۇرعان جەكە كاتەگوريا ەمەس، ولاردا ءتىلدىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىنا باعىنادى. دەگەنمەن، پروزا مەن پوەزيا تىلدەرىندەگى نەگىزگى ەرەكشەلىك - ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان سويلەمدەردىڭ قۇرىلىمىندا، سويلەمدەردىڭ سىرتقى فورماسىندا.
«ولەڭدى سويلەم - ەرەكشە سويلەم،» - دەيدى ر. سىزدىقوۆا. پوەزيا ءتىلىن ەرەكشەلەندىرەتىن نەگىزگى فاكتور ۇيقاس، ولشەم، ىرعاق. مىسالى:
مەن دە ونى ءبىر كەزدە
ەتىگىنەن تانىعام
قاداي باسىپ وكشەسىن
دالاما كەپ قاڭعىعان.
وسى 4 تارماقتى، 7 بۋىندى شۋماقتا ەكى سويلەم بار، ياكي ەكى وي ايتىلعان. ال قارا سوزبەن جازىلعان سويلەمدەردىڭ بۋىن سانىن انىقتاۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. سونىمەن، ولەڭدى سوزدەردىڭ قارا سوزدەن ايىرىلاتىن بەلگىلەرى - ولەڭنىڭ جەكە - جەكە، قىسقا - قىسقا جولدارعا، ياكي تارماقتارعا ءبولىنۋى جانە سول جولداردىڭ ءوز ارا بەلگىلى ءبىر ىرعاقتا، ۇيقاستا، ولشەمدە كەلۋى.
بۇل ەرەكشەلىكتەر تۋرالى ورىس ءتىلىنىڭ ولەڭ قۇرىلىسىن زەرتتەۋشى عالىمدار ب. ۆ. توماشيەۆسكيي، ن. س پوسپەلوۆ، ب. ەيحەنباۋم باسا ايتادى.
«چتوبى وپرەدەليت، ۆ چەم يمەننو رازنيسا مەجدۋ ستيحامي ي پروزوي، نەوبحوديمو وپرەدەليت حاراكتەر رەچيەۆىح ەدينيس. دەلو نە ۆ توم، چتو ودنا فورما رەچي چلەنيما، ا درۋگايا نەت. چلەنياتسيا ي ستيحي ي پروزا، نو مەحانيزم ەتوگو چلەنەنيا، نەسومنەننو، روزليچەن» - دەپ جازادى ب. ۆ. توماشيەۆسكيي.
قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى ءوزىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىندا» ولەڭدى ءسوزدىڭ ەرەكشەلىگىن قاراپايىم دا ۇعىنىقتى ەتىپ بىلايشا باياندايدى: «ءسوزدىڭ ولەڭ بولىپ، كوڭىلگە ۇناپ، رەتتىلىگىنەن تۋاتىن قاسيەت ءسوزدى ايتقان كەزدە ساعاتتىڭ شىق - شىق جۇرگەنى سياقتى، داۋىستىڭ ءبىر ءتۇرلى ىرعاق – ىرعاعى بولادى. ولەڭ سويلەمدەرىندە ءسوز ىرعاقتارىنىڭ ۇستىنە ولەڭ ىرعاقتارى قوسىلادى. ولەڭ ىرعاعى جورعا ءجۇرىسىنىڭ تايپالۋى، تەڭسەلۋى سياقتى ەكىنشى ءوڭدى ىرعاق بولادى. بۇل ىرعاق سويلەم ىشىندەگى بۋىن سانىنىڭ بىردەيلىگىمەن كەلەتىن ىرعاق». وسى تارىزدەس پىكىردى ادەبيەت تەورياسىنا بايلانىستى ەڭبەگىندە پروفەسسور ق. جۇمالييەۆ تە ايتادى: «ولەڭ سويلەمدەردىڭ بۋىن، بۋناقتارىن الساق، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىناتىنىن كورەمىز، ەگەر ول ءتارتىپ بۇزىلسا، سويلەم ولەڭدىك قاسيەتىنەن ايىرىلادى. دەمەك، بۇل ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ وزىنە ءتان ءبىر زاڭدىلىعى بارلىعىن اڭعارتادى».
عالىم قۇلمات ومىرالييەۆ «15 - 19 عاسىرلارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىلى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە پوەزيا ءتىلى ەرەكشەلىكتەرىن جيناقتاي كەلە بىلاي دەيدى: «... ىرعاق - ولەڭنىڭ موتورى. ولەڭ ولەڭ بولىپ تۋۋ ءۇشىن اۋەلى ول بەلگىلى ءبىر ىرعاقتا تۋۋ كەرەك. ىرعاق تولقىنى تىزبەگى سويلەۋ تىلىندە تۇراقتى ينتوناسياعا يە تىزبەكتەردى ءبولىپ جىبەرەدى، ينۆەرسياعا تۇسىرەدى. سونىمەن قاتار، پوەزيا دا بارلىق مورفولوگيالىق فورمالار عانا اكتيۆ قولدانىسقا تۇسەدى. بۇلار – پوەتيكالىق رەڭك العان فورمالار».
قازاق ساحاراسىندا «فيلولوگيا» تەرمينىن عىلىم ماعىناسىندا العاش قولدانعان ش. ۋاليحانوۆ تا ولەڭ قۇرىلىسىنا، ولەڭ ولشەمدەرىنە نازار اۋدارادى. ولەڭنىڭ قارا سوزدەن باستى ايىرماسى - مولشەرلى جەكە جولدارعا بولىنەتىندىگىندە، شۋماعى، ۇيقاسى، ىرعاعى بولاتىندىعىندا، سيللابيكالىق ولەڭ جۇيەسى بۋىن سانىنىڭ تۇراقتى مولشەرىن ساقتاۋعا نەگىزدەلەتىنىن شوقان ايتقان.
ەندى پوەزيا مەن پروزانىڭ سينتاكسيستىك ەرەكشەلىگىنە كەلەيىك.
پوەزيانىڭ سينتاكسيستىك قۇرىلىسىندا پروزا سينتاكسيسىنەن ايىرماشىلىقتارى دا، ورتاق بەلگىلەرى دە بار. سوزدەردى ءبىر - بىرىمەن سينتاكسيستىك قارىم - قاتىناسقا كەلتىرۋدىڭ پروزادا قولدانىلاتىن امال – تاسىلدەرى پوەزيادا دا قولدانىلعان. پروزا دا بار سويلەم مۇشەلەرى، ءسوز تىركەسى پوەزيادا دا كەزدەسەدى. پوەزيادا دا سويلەم مۇشەلەرى ءبىرىن - ءبىرى انىقتاپ، تولىقتاپ، پىسىقتاپ تۇرادى، پرەديكاتتىق قاتىناس تۇزەيدى. پروزاداعى سياقتى پوەزياداعى ءسوز تىركەستەرى دە وزدەرىنىڭ بايلانىسۋ فورمالارى مەن تاسىلدەرى ارقىلى بايلانىسادى.
مىسالى:
ءومىر - ساعىم، بۇلدىراپ كوز جەتپەيدى،
ءومىر سىرىن جىرلاۋعا جىر جەتپەيدى
قىمتىرىلماي ومىردە ەركىن وسسەك،
ءبىزدىڭ جولدى بوگەۋگە كىم بەتتەيدى؟
وسى 4 تارماقتى، 2 بۋىندى شۋماقتا ءۇش جاي سويلەم، ءبىر ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم بار. ءبىرىنشى جاي سويلەم: «ءومىر - ساعىم»، «ءومىر» - باستاۋىش «ساعىم»- بايانداۋىش، قيىسا بايلانىسىپ تۇر. ەكىنشى جاي سويلەم: «بۇلدىراپ كوز جەتپەيدى». باستاۋىش -«كوز»، بايانداۋىش – «جەتپەيدى»، قيىسا بايلانىسىپ تۇر. «بۇلدىراپ» - پىسىقتاۋىش، بايانداۋىش پەن جاناسا بايلانىسقان. بۇل - پوەزيا سينتاكسيسى مەن پروزا سينتاكسيسىنە ءتان ورتاق بەلگىلەر.
ولەڭ قۇرىلىسىندا پروزا دا كەزدەسەتىن سينتاكسيستىك كاتەگوريالاردان، سويلەم مەن سويلەم مۇشەلەرىنەن باسقا تەك وزىنە عانا ءتان ەلەمەنتتەر بار. ولار – شۋماق، تارماق، بۋناق.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «سويلەم تۋرالى وتكەندى قايتالاۋ» (پرەزەنتاسياسىمەن)
