InfoHub Logo

قاراساي باتىر (1589-1671) — قازاقتىڭ قاھارمان باتىرى، ايگىلى قولباسشىسى، ەسىمى شاپىراشتى رۋىنىڭ ۇرانىنا شىققان اسا كورنەكتى تاريحي تۇلعا. قاراساي باتىر الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا قاراستى سۋىقتوبە تاۋىنىڭ ەتەگىندە قاراساز دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپ، ارقا جەرىندە كوكشەتاۋ ءۇشىن بولعان شايقاستا اۋىر جارالانىپ دۇنيە سالعان. توپىراق كوكشەتاۋ الابىنداعى ايىرتاۋ سىلەمىنىڭ قۇلشىنباي دەپ اتالاتىن توبەسىنەن بۇيىرعان. قاسىنا ءوزىنىڭ قاندى كويلەك دوسى ارعىن اعىنتاي باتىر جەرلەنگەن. قوس ارىس — شاپىراشتى قاراساي مەن ارعىن اعىنتاي باتىرعا جانە ولارمەن بىرگە قاندى شايقاستا قازا بولعان ساربازدارعا قوس كۇمبەزدى كەسەنە ورناتىلعان (1999).

قاراساي باتىردىڭ شىققان تەگى ۇلى ءجۇز شاپىراشتى. شەجىرە دەرەگى بويىنشا، شاپىراشتى شام (ىستىق)، ودان مالدى، جەلدى، قالدى ەسىمدى ءۇش ۇل تۋادى. مالدىدان ەكەي، ەمىل، ەمىلدەن جايىق پەن ەسقوجا تۋادى. ەسقوجادان الىساي، التىناي، شۋاش ەسىمدى ءۇش ۇل تۋعان. التىنايدىڭ ءۇشىنشى ايەلىنەن قارساي باتىر تۋعان.

ءسوز ورايىندا ايتا كەتكەن ءجون، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ وسى قاراساي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. اتاپ ايتقاندا قاراسايدان كوشەك، ودان ايدىر، ودان مىرزاتاي، ودان ەدىل، ودان ساپاقاي، ودان نازارباي، ودان ءابىش، ودان نۇرسۇلتان تۋادى.

قاراساي باتىردىڭ ءومىر ءسۇرىپ، عۇمىر كەشكەن زامانى قازاق-جوڭعار اراسىندا ەكى عاسىرعا سوزىلعان قان قاقساپ سوعىستىڭ ەندى تۇتانىپ، ەندى شيەلەنىسىپ، بىرتە-بىرتە ەكى كوشپەلى ەلدىىڭ تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسىنىڭ سىنعا تۇسە باستاعان كەزى ەدى. بۇل كەزدە قازاق حالقىنىڭ دەربەس ەل بولىپ، ىرگە بەكىتىپ، ءبىرتۇتاس ەتنيكالىق سانا-سەزىمنىڭ ورنىققانىنا ەكى عاسىردىڭ ءجۇزى بولعان. سودان دا بولار، قازاق-جوڭعار اراسىنداعى ءورت تۇتانعان كەزدە ەلى مەن جەرىن قورعاۋ ءۇشىن العاش رەت اتقا قونىپ، ەلدىڭ شەتىنە، جەلدىڭ وتىنە، جاۋدىڭ بەتىنە شىعىپ، ەرلىك كورسەتكەن باتىرلار قاتارىندا قاراساي دا بولدى. قازاق-جوڭعار سوعىسى XVI عاسىردىڭ وزىندە-اق شيەلەنىسكەنى جونىندە تاريحشى ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ جازادى. ال اعىلشىن كوپەسى ا.دجەنكينسون 1557 جىلى قىتايعا بارماقشى بولىپ جولعا شىققان، ءبىراق قازاق-جوڭعار اراسىندا تاشكەنت ءۇشىن قىرعىن سوعىس بولىپ جاتقاندىقتان قىتايعا وتە الماعانىن جازىپ قالدىرعان. دەمەك، قاراساي باتىر ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ساربازدار ساپىنا تۇرعان كەزدە كوشپەلى ەكى ەل اراسىنداعى سوعىس تاسىلدەرى، قورعانىس ادىستەرى ابدەن شىڭدالىپ، ولىسپەي بەرىسپەيتىندەي شيەلەنىسىپ ۇلگەرگەن.

مىنە، بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءپاتريوتيزمىن، ەرلىك ءداستۇرىن العاش رەت قالىپتاستىرۋ، ورنىقتىرۋ ميسسياسى قاراساي قاتارلى باتىرلاردىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان. جەتىسۋدا تۋعان قاراساي باتىرعا ارقانىڭ ايىرتاۋىنان توپىراق بۇيىرۋى، قىزىلجاردا تۋعان بايان باتىردىڭ سوڭعى دەمىنىڭ ىلە بويىندا تاۋسىلۋى، ەدىل بويىندا تۋعان تاما قابانباي باتىردىڭ ارقاداعى سارىسۋ بويىنداعى شايقاستا قازا تابۋى، ەرەيمەنتاۋدىڭ مالايسارىسىنىڭ الاتاۋ بوكتەرىندە دۇنيە سالۋى، ءسوز جوق، ۇلتتىق-ەتنيكالىق ءبىرتۇتاستىقتىڭ، مەملەكەتتىكتىڭ ابدەن ورنىققاندىعىنىڭ، سول مەملەكەت اياسىنداعى اتا مەكەننىڭ ازاماتتار ساناسىندا ءبىرتۇتاس كيەلى سيپات العاندىعىنىڭ ەڭ بەدەرلى ايعاعى ەدى. وسىندايدا قازاق حالقىنىڭ كەيىنگى عاسىرلاردا باستان كەشكەن جويداسىز ازاپتى ومىرىندە وتانشىلدىق سياقتى ەڭ كيەلى سەزىمدەرىنىڭ شايىلماۋىنىڭ باستى سەبەبى، سول ءبىر قاراسايلار زامانىندا ورنىققان ەپيكالىق ەرلىكتەر مەن ءپاتريوتيزمنىڭ نەگىزى بەرىكتىگىنە دە بولار دەگەن قورىتىندىعا توقتاۋعا تۋرا كەلەدى.

ەسىم مەن جاڭگىر سياقتى اقىلدى حانداردىڭ ارمان-اڭسارى قاراساي سياقتى ءبىرتۋار باتىرلارعا، رۋ-تايپا كوسەمدەرىنە تىكەلەي ارقا سۇيەۋ ارقىلى جۇزەگە اسىپ وتىردى. جالپى XVII عاسىر اياسىندا، ياعني قاراساي باتىردىڭ ات ۇستىندە بولعان كەمەل شاعىندا قازاق-جوڭعار اراسىندا ايگىلى ءۇش سوعىستىڭ بولعانى تاريحتان ايان. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى — 1635 جىلى بولعان ءسىبىر- توبىل سوعىسى. بۇل سوعىس تۋرالى ي.ە. فيشەر «ءسىبىر تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە جازعان. تاريحي دەرەكتەردە وسى كەزەڭدە جالايىر، شاپىراشتى رۋلارىنىڭ توبىل بويىندا بولعانى ايتىلادى. ءسىبىر-توبىل سوعىسىنا قاراساي باتىردىڭ قاتىسقانى ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيدى.

ەكىنشى سوعىس 1643 جىلى بولعان. بۇل ايگىلى جاڭگىر سۇلتاننىڭ (ول كەزدە ءالى حان تاعىنا وتىرماعان) 600 جانكەشتى ساربازدارىمەن جوڭعاردىڭ 50 مىڭ اسكەرىنە قارسى تۇرىپ، وعان الشىن ءجالاڭتوس باتىر 20 مىڭ اسكەرىمەن كومەككە كەلەتىن جويقىن سوعىس. بۇل سوعىس جايىندا ورىس تاريحشىلارى ن.م. كارامزيننەن باستاپ ي.يا. زلاتكينگە دەيىن تاۋسىلا جازىپ، جالپى سوعىس تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا رەتىندە اتاپ وتەدى، ياعني شەجىرە دەرەكتەرىندە شاپىراشتى قاراساي باتىردىڭ 3 مىڭ قولىمەن وسى سوعىسقا قاتىسىپ، جويداسىز ەرلىك كورسەتكەنى ايتىلادى.

XVII عاسىردىڭ اياسىندا قازاق-جوڭعار اراسىندا بولعان سۇراپىل سوعىستىڭ ءۇشىنشىسى — 1652 جىلى وتكەن. بۇل سوعىستا جاڭگىر حاندى جەكپە-جەكتە 17 جاسار قالدان سەرەن ءولتىردى. وسىندايدا «تاريحتىڭ تالكەگى» دەۋدەن گورى، «تاريحتىڭ زاڭدىلىعى» دەۋگە بولاتىن ءبىر گاپ ەسكە تۇسەدى، سول قالدان سەرەننىڭ بالاسى شارىشتى اڭىراقاي شايقاسىندا 17 جاسار ابىلاي سۇلتان (ول كەزدە حان ەمەس) جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. 1652 جىلعى سوعىستا قاراساي باتىر جالپى قازاق اسكەرلەرى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە اقىل-پاراساتىمەن، تاپقىرلىق-تاباندىلىعىمەن تانىلعان.

ساحارا ءتوسىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ءتارتىبى بويىنشا ەل باستاعان كوسەم مەن قول باستاعان باتىرلاردىڭ ەسىمى ادەتتە رۋ-تايپا اتاۋىنا ۇلاسىپ، ۇرانعا شىعىپ وتىرعان. ونداي ءىرى تۇلعالارعا جەر اتىن بەرۋ ءراسىمى قالىپتاسقان. بۇل رەتتە قاراساي باتىر ەسىمىنىڭ رۋ اتاۋىنا ۇلاسىپ، ۇرانعا شىعۋى، بىرنەشە جەر اتاۋلارىنىڭ بەرىلۋى، ەڭ الدىمەن، ىرگەلى رۋدىڭ قام-قارەكەتىن ەلدىك مۇرات-مۇددەسىمەن توعىستىرا بىلگەن قايراتكەر- قولباسشىلىعىنا ايعاق بولسا كەرەك. بەلگىلى زەرتتەۋشى پ.پ. رۋميانسيەۆتىڭ جەتىسۋ تاريحى مەن شارۋاشىلىعىنا ارنالعان كىتابى 1913 جىلى پەتەربۋرگتە جارىق كوردى، «ماتەريال سەميرەچەنسكوي وبلاستي» دەپ اتالاتىن وسى كىتاپتا بىلاي جازىلعان: «باتىس كاستەك ءوڭىرىنىڭ جۇرتى شاپىراشتى رۋىنان شىققان قاراساي رۋى اقمولا وبلىسىنىڭ جەرىن قونىس ەتەدى. قاراسايدىڭ بەيىتى كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ ايىرتاۋ دەپ اتالاتىن وڭىرىندە» — دەيدى.

قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇلعالارىنا دەگەن ماراپات-قۇرمەتىنىڭ سونشالىقتى باياندى ەكەنى قايران قالدىرادى. ولەتىن مالمەن، توزاتىن دۇنيەمەن الدارقاتپايدى، ەلىنە لايىق ەر تۋسا، ولاردىڭ ەسىمىن تۇتاس رۋ مەن كيەى تۋعان جەرگە بۇيىرتىپ وتىرعان. ونىسى جەرىمىز ءبۇتىن، ەلىمىز امان بولسا، ءبىرتۋار ەرلەردىڭ دە ەسىمى ۇمىت بولمايدى دەگەنى بولۋى كەرەك. قازاق حالقىنىڭ مۇنداي مارتەبەگە لايىق پەرزەنتى قاراساي باتىر ەكەنىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر.قاراساي التىناي ۇلى — جەتىسۋدا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق سوعىستا قول باستاعان باتىر. الاتاۋ بوكتەرىندە تۋىپ وسكەن. ۇلى ءجۇز شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ەسقوجا رۋىنان. قاراساي باتىر قارعالى، ۇزىناعاش، قاستەك، جيرەنايعىر، ىرعايتى وزەندەرى بويىنداعى، قاراقيا، اقتاستى، سارىجازىق، سۋىقتوبە تاۋلارىنداعى ۇرىستاردا جاۋ شەبىن بۇزىپ، سۋىقتوبە باسىنا تۋىن تىككەن.

1929 جىلى جازدا شاپىراشتى قولى جايىق بويىنان شارشاپ كەلىپ، تىنىستايمىز با دەپ اسى (الماتى وبلىسى) جايلاۋىندا جاتقاندا، ويراتتاردىڭ ولجالاپ كەتە سالۋ ماقساتىمەن قاراشا ايىندا ىلەدەن ءوتىپ شابۋىل جاساۋى قاراسايدى اتقا مىنگىزدى. قاراساي اياق-استىنان باستالعان ۇرىسقا ەكى مىڭ قول جيىپ، وسى ءقازىر قاراساي اۋىلى تۇرعان ويپاتتا ويرات تايشىسى بانجۇردى تاس تالقان ەتتى. قويان-قولتىق ايقاستا كوبى قىرىلعان قالماقتار ىلەدەن قايتا وتۋگە مۇرشاسى كەلمەي، سوگەتىگە قاراي قاشتى. اقىرى، جاۋ تۇمسىعى تورايعىر تاۋىنا تىرەلگەندە، كەلگەن مىڭداي قولدان باسى بانجۇر بولىپ تىگەرگە تۇياق قالمادى. ەڭ سوڭعى ەكى قالماقتى بايىنقول جاعاسىندا ۇستاپ، ەكەۋىن قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، تاڭىپ قالماق اۋىلىنا قاراي ايداپ جىبەرەدى. ۇرىس بولعان جەر (اۋىل) قاراساي اتىمەن اتالدى. سوپى-ساتى كولىنىڭ تۇستىگىندە دە ۇرىس بولعان. بۇرىن باباسى شاپىراشتى ۇرىس سالىپ، سونىڭ اتىمەن اتالاتىن سايدىڭ ءبىر سالاسى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاراساي ەسىمىمەن اتالادى.

1635 جىلى ويرات-قالماق مەملەكەتى بوي كوتەردى. جۇڭگو جانە قازاق پەن قىرعىز جەرىنىڭ ورتاسىندا جاتقان جوڭعار حاندىعى، اۋماعىن كەڭەيتۋدى ويلاپ، تاۋلى، تاستاقتى ولكەدەن گورى، جازىقتى وڭىرگە كوز الارتا ءتۇستى. كەشىكپەي مۇزداي قارۋلانعان 50 مىڭ قول قازاق پەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىرگەن. العاشقى شايقاستىڭ ءبىرى وسى تالاس وڭىرىندە وتەدى. بۇل سوعىستا وزبەك قولىن الدىشۇكىر باسقارىپ كەلىپ، قازاق، قىرعىز جاساعىمەن بىرلەسىپ، تۇتقيىلدان كەلگەن جاۋعا قارسى سوققى بەرگەن. باۋىرلاس ءۇش ۇلتتىڭ ۇزەڭگى قاعىسقان بىرلىگى وزبەك جەرىندە، قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك ايماعى — سايرام ماڭىندا بولعان سوعىستا دا اجىرامادى.

جەتىسۋدى باۋىرىنى باسقان جوڭعار باتىرلارى نارىنقول مەن بايىنقول، قاستەك پەن قاسكەلەڭنىڭ ۇزدىكسىز جەڭىسىنە ماستانعانى سونداي، الاتاۋ اسىپ، قىرعىز جەرىنە قالىڭ قولىن توگەدى. ىستىقكول ولكەسىندە وتكەن شايقاستا قىرعىز جۇرتى جاۋعا توتەپ بەرە الماي قالادى. سوندا «قىردا قىرعىز بالاسى جىلاسا، ويدا قازاق ەنەنىڭ ومىراۋى سىزدايدى» دەگەندەي، باۋىرلاس ەلدى كورىنىپ كەلگەن اپاتتان قۇتقارايىق دەپ، جانىنا بەس مىڭ جاساعىن ەرتىپ، قازاقتان شىققان شاپىراشتى قاراساي باتىر شۋ جازىعىندا ۇرىس سالعان ەكەن. قاراسايدىڭ ءوزى جەكپە-جەكتە قىلىشپەن قالماقتىڭ قوڭتايشىسىنىڭ وڭ قولىن شاۋىپ تۇسىرەدى. وسىنى ارقالانعان قازاق، قىرعىز جاساقتارى ارۋاق شاقىرىپ، مايدان دالاسىندا ايتا قالارلىقتاي ەرلىكتەر كورسەتكەن ەكەن.

1664 ۇلۋ جىلى قاراساي ۇرىسقا اقىرعى رەت الپىس التى جاسىندا قاتىستى. ارقوس اڭقويىنان (قازىرشە جوڭعار قاقپاسى) ەكى مىڭ تورعاۋىت نايماندار مەن جالايىرلارعا شابۋىل جاساپ، قاراساي مەن اعىنتاي تاعى دا ۇرىسقا كىرىپ، جاۋدى ويسىراتا قۋادى. وسى ۇرىستا قاراساي باتىر اۋىر جارالانىپ، ساپتان شىعادى. اعىنتاي باتىر دا اياعىنان جارالانىپ، اقساق بولىپ قالادى.

ەندى قاتتى-قايىرىم، كۇشكە تۇسەر قيمىلعا جاراماعاندىقتان قاراساي باتىر ەل باسقارۋ ىسىنە كىرىستى. ەكى جۇرتتىڭ اراسىنداعى ەلشىلىك جۇمىستاردا بولىپ، بيلىككە ارالاستى. قاراساي 1669 جىلى رەسەيمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە بارعان. بۇل جولعا ول ۇمىتپەن اتتانىپ، ورىس پاتشاسى اكىمدەرىنەن ءتۇڭىلىپ قايتتى. قاراساي باتىر مەن كىشى ءجۇز — جەتىسۋ-تاما-تۇعىناي، نايمان-ماتاي كەدەن بي ۇشەۋى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، قارۋ-جاراق، زەڭبىرەك الماق بولدى، ءبىراق ورىستار ەرتەڭ بۇل قارۋ وزىمىزگە پالە بولماي ما دەگەندەي موينىن ىشىنە الىپ، قازاق ەلشىلەرىن قۇر قول شىعارىپ سالادى.

وسى ءبىر جىلدارى قازاق جەرى از دا بولسا تىنىشتالىپ، جاعا جايلاۋ، ەتەك قىستاۋ بولعان زامان بولا قالدى. قاراساي باتىر ءبىرسىپىرا تۋعاندارىمەن ءوزىنىڭ قاندىكويلەك دوسى اعىنتاي ەلىنە كوشىپ بارادى. وندا ءبىر جىلداي تۇرىپ، 1671 دوڭىز جىلىنىڭ تامىز ايىندا جەتپىس ءۇش جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. سۇيەگى ارقادا، ايىرتاۋ دەگەن جەرگە قويىلدى.

قاراساي باتىردان التى بالا قالدى. ولار: اۋەز، وتەپ، كوشەك، تۇرىكپەن، ەركەن، توركەن. سوڭعى ەكى بالادان ۇرپاق قالماعان. ءبىراق ەكەۋى دە ەسەيىپ، ازامات بولعاندا ولگەن. اكەسىنىڭ ەلۋ جاسىندا تۋعان ەگىز ۇل التىناي تۇقىمى ارقاعا بارعان سوڭ ءبىر كۇندە مەرت بولعان. ەكى بىردەي ۇلىنىڭ قازاسى اكە ءولىمىن تەزدەتە تۇسكەن. تالاي ءولىمدى كورىپ، تالاي ولىكتى قولىمەن ۇستاعان قاراساي باتىر: «ءولىپ كورگەن جوقپىن، ودان باسقانىڭ ءبارىن كوردىم دەسەم، ءالى كورمەگەنىم كوپ ەكەن عوي» دەپ ەكى بالاسىنا قاتتى قايعىرعان. قاراساي ەكى ۇلدىڭ قىرقىنا جەتپەي قايتقان. قازاقتىڭ قاراساي باتىرىنىڭ جىلىن بەرگەن سوڭ اعىنتاي باتىر دا دۇنيە سالعان. ونى دا قاراساي باتىر قويىلعان بەيىتكە جەرلەدى.

وسىلايشا، ەرلىگى مەن داڭقى ايبىندى قازاقتىڭ قاراساي باتىر ەسىمى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇران بولىپ عاسىرلاردان جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.

---