قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى
قازاق حاندىعىندا "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى"، "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى"، تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسى" دەپ اتالاتىن زاڭدار بولدى. بۇل زاڭدار سول زاماندا يسلام ءدىنىن تۇتىناتىن كۇنشىعىس پەن ورتا ازيانىڭ ءبىرسىپىرا ەلدەرىندەگى فەودالدىق مەملەكەتتەر مەن حاندىقتاردا جاپپاي قولدانىلىپ وتىرعان يسلام ءدىنىنىڭ "شاريعات" زاڭىنان مۇلدەم باسقاشا بولاتىن. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ ەرەكشە تاريحي الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايىنىڭ تۋىندىسى ەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ زاڭدارى "جارعى" دەپ اتالادى. "نەگىزگى ورتا عاسىرلاردا قىپشاق، شاعاتاي ۇلىستارىندا قولدانعان يارعۇ زاڭىنان الىنعان. قازاقشا "جارعى" ادىلدىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تۇپكى ءمانى جارۋدان، نارسەنىڭ سالماعىن ءبىر جاعىنا اۋدىرماي، ءدال، ءادىل ايىرۋدان شىققان. داۋدى ءادىل، تۋرا شەشكەن بيلەردى حالىق بۇقاراسى ارداقتاپ "قارا قىلدى قاق جارعان" دەپ ماداقتاعان. ونىڭ ەكى جاعىنىڭ بىرەۋىنە ارتىق جىبەرمەي، ءدال ايىرۋى ادىلدىكتىڭ مەزگەۋى بولعان. جارعى زاڭىنىڭ نەگىزى، مىنە، وسىندا. ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا بۇل زاڭنىڭ تۇبەگەيلى يدەياسى ەجەلگى اسكەري دەموكراتيا ارناسىنا بارىپ تىرەلەدى".
قازاق حاندىعى زاڭدارىنىڭ ءتۇپ توركىنى قازاق حالقىندا ۇرپاقتان -ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن ادەت-عۇرىپتىق ەرەجەلەردەن شىقتى. بۇل عۇرىپ -ادەتتىك ەرەجەلەر ەجەلدەن ەل سالتىنا سىڭگەن. حالىق بۇقاراسىنا تۇسىنىكتى زاڭ بولدى.
قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى حانداردىڭ ءبىرى قاسىم حان (بيلىك قۇرعان جىلدارى 1511 — 1523) جوعارىداعى ساياسي جاعدايعا جانە حالىق بۇقاراسى مەن بيلەر توبىنىڭ تىلەگىنە نەگىزدەلىپ، قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ادەت-عۇرىپتىق ەرەجە-تارتىپتەرىنە ءماندى وزگەرىستەر ەنگىزىپ، دامىتىپ بيلەر كەڭەسىندە اقىلداسا وتىرىپ، "جارعى" زاڭىن جاسادى.
حالىق بۇقاراسى قاسىمنىڭ شاريعاتتى الماي، ەجەلدەن قالىپتاسكان بيلەر زاڭى - جارعىنى جاڭادان كوتەرگەنىن قاتتى ۇناتىپ، ونى "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى" دەپ اتاپ كەتتى. بۇل زاڭعا كىرگەن ەرەجەلەر مىناداي:
1. مۇلىك زاڭى ( مال، مۇلىك، جەر داۋىن شەشۋ ەرەجەلەرى). قىلمىس زاڭى (كىسى ءولتىرۋ، ەل شابۋ، مال تالاۋ، ۇرلىق قىلمىستارىنا جازا).
2. اسكەري زاڭ (قوسىن قۇرۋ، الامان مىندەتى، قارا قازان، ەردىڭ قۇنى، تۇلپار ات).
3. ەلشىلىك جورالارى (مايتالماندىق، شەشەندىك، حالىقارالىق قاتىناستاردا سىپايىلىق، ادەپتىلىك).
4. جۇرتشىلىق زاڭى (شۇلەن تاراتۋ، اس، توي، مەرەكە ۇستىندەگى ەرەجەلەر، جاساۋىل، بوكەۋىل، تۇتقاۋىلداردىڭ مىندەتى). "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى" ءبىر عاسىرداي اتقارىلعان سوڭ، ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ەسىم حاننىڭ (1598-1645) تۇسىندا "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى" دەپ اتالعان.
ەل اۋزىندا ساكتالعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەسىم حان تۇسىندا "قاسقا جولعا" قوسىلعان جاڭالىق: "حان بولسىن، حانعا لايىق زاڭ بولسىن؛ ابىز بولسىن، ابىز سىيلاۋ پارىز بولسىن، بي بولسىن، بي تۇسەتىن ءۇي بولسىن" دەگەن ەرەجەلەر ەكەن. بۇل قازاق حاندىعى قۇرىلىسىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك، اسكەري، رۋحاني جانە سوت ىستەرى جونىندەگى نەگىزگى زاڭ سيپاتىنداعى ءتورت تۇعىر ەكەنى بايقالادى. "ەسكى زاڭ" دەپ اتالۋىنا قاراعاندا، ءسىرا، بۇل ەرەجەلەر بۇرىننان كەلە جاتكان ءداستۇرلى ءبىر جۇلگەمەن جاسالعان بولۋى دا ىقتيمال.
"قاسقا جول" مەن "ەسكى جول" زاڭدارى XVII عاسىردىڭ اياق كەزى مەن XVIII -عاسىردىڭ باسىندا قايتا تولىقتىرىلىپ، ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ دامىتىلادى. تاۋكە حان (1680-1718) تۇسىندا "كۇل توبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس" وتكىزىلىپ، "قاسقا جولدىڭ" بۇرىنعى بەس تاراۋىنا تاعى دا ەكى تاراۋ قوسىلىپ، "جەتى جارعى" ("جەتى زاڭ") دەپ اتالدى. بۇل جاڭادان قوسىلعان ەكى تاراۋ: جەر داۋى تۋرالى زاڭ مەن قۇن داۋى تۋرالى زاڭ ەدى. تاۋكە حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ شىعىس جاعىنداعى جايىلىمداردى ويرات-جوڭعار فەودالدارىنىڭ باسىپ الۋىنا بايلانىستى جەردىڭ تارالۋى، مال جايىلىمدارىنا تالاسقان جانجالداردان ادام ءولىمىنىڭ ءجيى بولۋى سەبەپتى جەر داۋىن مۇلىك زاڭىنان، قۇن داۋىن جالپى قىلمىس زاڭىنان ءبولىپ الىپ، جەكە-جەكە تاراۋ ەنگىزۋگە تۋرا كەلدى. "جەتى جارعى" زاڭى ءۇش ءجۇزدىڭ ويشىل ساڭلاق بيلەرى — تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە ءبيدىڭ قاتىسۋىمەن، حان قاسىنداعى بيلەر كەڭەسىنەن ءوتتى.
"ورىس دەرەكتەمەلەرىندە" بۇل زاڭدار "تاۋكە حاننىڭ زاڭدارى" دەپ اتالدى. مۇنىڭ ءوزى بۇرىننان بولعان زاڭدىق نورمالاردى جيناكتاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولارعا ءماندى وزگەرىس كىرگىزىپ تولىقتاۋ بولدى. "كەڭىنەن العاندا تاۋكە حان زاڭدارىنىڭ قۇرامىنا: 1) بايىرعى ادەت-عۇرىپ نورمالارىنىن، تاۋكە حان تۇسىندا "جاڭارتىلعان" فەودالدىق كودەكسى — "جەتى جارعى"؛ 2) بيلەر سوتىنىڭ تاجىريبەسى، ءتۇيىندى بيلىكتەر، شەجىرەلەر؛ 3) ۇساق حاندىقتاردىڭ ءوزارا بىرلىگىن، ىنتىماقتاستىعىن نىعايتىپ، سىرتقى جاۋلارعا قارسى تۇرۋعا جۇمىلدىرۋعا، رۋ-تايپا باسشىلارىنىڭ (بي-باتىرلاردىڭ) ساياسي-ەكونوميكالىق ءرولىن ارتتىرۋعا، كورشىلەس ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا قاتىناسىن نىعايتۋعا ارنالعان زاڭدارى مەن جازبا اكتىلەرى جاتادى. تاۋكە حان كەزىندەگى قۇق ەرەجەلەرىنىڭ جەكە سالالارىنا (قىلمىستىق زاڭ، وتباسى، نەكە) شاريعات ەرەجەلەرى ىقپالىن تيگىزدى".
"جەتى جارعى" زاڭىنداعى: "ءبىر ەركەكتىڭ ءتورت ايەل الۋىنا بولادى"، "ۇرعاشىنىڭ جارىم باسى كەم، ەكى ايەلدىڭ كۋالىگى ءبىر ەركەككە تەڭ"، "ەركەككە تولىق قۇن، ايەلگە جارتى قۇن" دەيتىندەر تاۋكە حان تۇسىندا يسلام شاريعاتىنان قازاق زاڭىنا ەنگەن ەرەجەلەر. وسى سياقتى جەكەلەگەن قاعيدالاردىڭ اسەرىنەن باسقا قازاق زاڭى تاۋكە حان تۇسىندا دا ەجەلگى ەرەكشەلىگىن ساقتاپ كالدى.
قازاق حاندىعى زاڭدارى ءتىلى تۇجىرىمدى، ەستە ساقتاۋعا ىڭعايلى، ۇيقاستى، ءورشىمدى، شەشەن سوزدەرمەن قۇراستىرىلدى. مىسالى، "ءادىل بيلىك — التىن تارازى"، "قارا قىلدى قاق جارۋ"، "تۋرا بيدە تۋعان جوق"، "جەتپەگەن بيلىك جەتى ۇلىقتىڭ ەسىگىن اشادى"، "باتىر ايعاق، بالۋان كۋا"، "سورعالاعان قان، سويداقتاعان ءىز"، "ەر ءولتىرىپ، ءورىس بۇزۋ"، "ەل شاۋىپ، مال تالاۋ"، "تابانداپ ۇرىپ، تاپ شىعۋ"، "باتا تيمەسە، قاتا تيۋ"، "قىساسقا قان، وقىسقا قۇن"، "جازىققا جازا، ايىپقا ءانجى"، "حانعا حاندىق، بيگە بيلىك"، "موينىنا قوساق، ارتىنا تىركەۋ"، "سەمسەر استىندا سەرت جۇرمەيدى"، "يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى"، "الدىڭا كەلسە اتاڭنىڭ قۇنىن كەش"، "جان الىپ جات بولما"، "اشىققان ۇرى — اشىنعان دولى"، "مال اشۋى، جان اشۋى"، "الدىرعان البىرت، اناسىنىڭ قوينىن اشادى"، "قويمانى نە كورگەن الادى، نە كومگەن الادى"، "ەردىڭ قۇنى ەكى ءجۇز جىلقى"، "ات تۇياعىن تاي باسادى"، "يتتەلەۋى ءبىر كۇشىك"، "اكە ولسە، مۇلكى مۇرا"، "اعا ولسە، جەڭگە مۇرا"، "ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى"، "داۋ-ايتىس، بارىمتا-قايتىس"، "سۋدىڭ ءتۇبىن شىم بوگەيدى، داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بوگەيدى"، ت.ب. بۇلار ماقال-ماتەل تۇرىندە ەل اراسىندا ساقتالىپ كەلدى.
بۇل زاڭدار تولىق كۇيىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن جوق، حاليوللا وسكەنباي ۇلى، ا.ي.ليەۆشين قاتارلى زەرتتەۋشىلەر جاريالاعان ۇزىندىلەر عانا ساقتالعان. قازاق زاڭدارىنىڭ ەرتەرەكتە جازىلعان ءبىر نۇسكاسى "قازاق حاندارىنىڭ راسميلەرى" دەگەن اتپەن ستامبۋلداعى سۇلەيمەن ءقانۇنيدىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالىپ تۇرعاندىعى بايقالدى، ءبىراق مۇنى زەرتتەگەن ەشكىم جوق. سول سياقتى "قازاقتىڭ ەرەجەلەرى" دەپ اتالعان ءبىر قولجازبا 1950 جىلداردا تولى اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ قولىنا تۇسكەن ەكەن. مۇنىڭ ءقازىر قايدا ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ كوشىرمەسى بەجىندەگى ۇلت زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا بولسا كەرەك.
زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى: "قازاق حاندىعى زاڭدارىنىڭ ءتۇپ توركىنى شىڭعىسحاننىڭ "جاساق" زاڭىنان الىنعان دەگەن پىكىر ايتادى، ەندى بىرەۋلەرى: قازاق حاندىعى شىڭعىس حاننىڭ "جاساق" زاڭىنان مۇلدە دەربەس زاڭ دەيدى. ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ بار-جوقتىعىن دالەلدەيتىن تاريحي دەرەك ازىرگە دەيىن تابىلعان جوق.
قازاق حاندىعى زاندارىنىڭ نەگىزى — فەودالدىق بازيس پەن پاتريارحالدىق-فەودالدىق وندىرىستىك قاتىناس بولدى. ونىن مىندەتى: فەودالدىق بازيسكە قىزمەت ەتۋ، فەودالدىق مەنشىكتى قورعاۋ جانە نىعايتۋ، فەودالدىق ۇستەم تاپتىڭ ەڭبەكشى حالىقتىڭ فەودالدىق قاناۋعا قارسى كۇرەسىن باسىپ-جانشىپ تۇنشىقتىرۋ ەدى. بۇل زاڭداردا فەودالدىق مەنشىكتى قورعاۋعا جانە مەنشىك جونىندەگى داۋ-شارلاردى شەشۋگە باسا ءمان بەرىلدى. فەودالدىق قۇققا قايشى كەلگەندەر قاتال جازالانىپ وتىردى.
"جەتى جارعى" زاڭى جارىققا شىققاننان كەيىن ەڭبەكشى حالىقكا تۇسەتىن سالىق اۋىرتپالىقتارى بۇرىنعىدان دا بەتەر كۇشەيە ءتۇستى. بۇرىنعى سالىقتار كوبەيتىلىپ، جاڭادان تۇرلىشە الىمدار ەنگىزىلدى؛ سۇلتان مەن حانداردىڭ امانات رەتىندە كورشىلەس مەملەكەتتەرگە باراتىن بادالارىن اسىراۋعا، سۇلتانداردىڭ ءىرى بيلەردىڭ تاعى باسقالاردىڭ بورىشتارىن وتەۋگە جانا الىمدار ەنگىزىلدى.
قازاق حاندىعى زاڭدارىنىڭ قىلمىس زاڭىنان ونىڭ تاپتىق ءمانى ايقىن كورىنەدى: "جەتى جارعى" زاڭىندا قىساسپەن ادەيىلەپ كىسى ولتىرۋشىلەرگە بۇرىنعىداي "قانعا قان، جانعا جان الۋ" ەرەجەسى ساقتالدى. الايدا، بۇل كوبىنەسە كۇن تارتتىرۋمەن الماستىرىلىپ وتىرىلدى. قۇننىڭ مولشەرى مىناداي بولدى: ەركەكتى ولتىرگەنى ءۇشىن تولىق قۇن — "ەردىن قۇنى ەكى ءجۇز جىلقى" (ءجۇز تۇيە، نەمەسە مىڭ قوي)، ال ايەلدى ولتىرگەنى ءۇشىن جارتى قۇن - "ءجۇز جىلقى" (ەلۋ تۇيە، بەس ءجۇز قوي)؛ كىسىنىڭ ءبىر كوزىن شىعارسا — جارتى قۇن، ەكى كوزىن بىردەي شىعارسا — تولىق قۇن تارتاتىن بولدى؛ ءبىر قولىنان نەمەسە ءبىر اياعىنان ايىرسا جارتى قۇن، ەكى قولىنان نەمەسە ەكى اياعىنان بىردەي ايىرسا تولىق قۇن تارتاتىن بولدى.
فەودالدارعا قارسى باس كوتەرگەندىك ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك نەعۇرلىم ايقىن، بەرىلەتىن جازا نەعۇرلىم قاتاڭ بولدى. سۇلتان مەن قوجانى ولتىرگەنى ءۇشىن تولەنەتىن قۇن جاي ادامدى ولتىرگەندە الىناتىن قۇننان جەتى ەسە كوپ بولىپ بەلگىلەندى. قۇنىكەردىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ رۋى ءبولىپ تولەيدى. ال الىنعان قۇندى دا ولگەن كىسىنىڭ تۋىستارى مەن رۋلاستارى ءبولىپ الاتىن بولدى.
بىرەۋدىڭ ايەلىن زورلاۋ، الىپ قاشىپ كەتۋ، وتباسى مەن بۇكىل رۋدىڭ نامىسىنا تيەتىن اۋىر قىلمىس دەپ ەسەپتەلەدى. مۇنداي قىلمىستارى ءۇشىن ايىپتىلار ءولىم جازاسىنا تارتىلۋعا ءتيىس بولعان. الايدا تولەم (ايىپ) تولەۋمەن اۋىستىرۋعا دا بولاتىن بولعان. مال مەن مۇلىكتى ۇرلاۋ دا اسا ەلەۋلى قىلمىس بولىپ ەسەپتەلگەن. ەگەر ۇرىنى ۇرلىق ۇستىندە ولتىرسە، وندا قۇن تولەنبەيتىن بولعان. ۇستاپ العان ۇرىنى 25-تەن 60-قا دەيىن قامشىمەن دۇرە سوعىپ جازالاۋعا سوتسىز-اق رۇقسات ەتىلگەن. "ەگەر وسى دۇرەدەن ءولىپ كەتسە، وندا بۇعان دا قۇن تولەنبەيدى" دەيدى. ۇرى قاتاڭ قىلمىس جازاسىنا تارتىلدى، ۇرلاپ الىنعانىن قايتارۋعا جانە "توعىز" ايىبىن تارتۋعا مىندەتتى بولدى. "توعىز" ايىبى مىنا تۇردە بەلگىلەنگەن: باس توعىز نەمەسە تۇيە باستاتقان توعىز: ءبىر تۇيە، قۇلىنىمەن ەكى بيە، قۇنان-دونەن، ءتورت جىلقى؛ ورتا توعىز نەمەسە ات باستاتقان توعىز؛ بەستى ات، ەكى قۇنان، ەكى تايىنشا، ءتورت قوي؛ اياقتوعىز نەمەسە وگىز باستاتقان توعىز: بەستى وگىز، ەكى تايىنشا، ءۇش قوي، ءۇش قوزى. "جەتى جارعىدا" قۇدايعا ءتىل تيگىزگەندىگى جەتى ادامنىڭ كۋالىگى ارقىلى انىقتالعاندار تاسپەن اتىپ ءولتىرىلسىن، حريستيان دىنىنە كىرگەندەردىڭ بارلىق مال-مۇلكى تارتىپ الىنسىن دەپ بەلگىلەنگەن
مىڭجان ن.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
You Might Also Like
-
قوجا احمەت ياسساۋي (؟ — 1166 ج.) — تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ، بايىرعى مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورىنى بار ۇلى اقىن، ءپالساپاشى.
-
الماتى قالالىق ءبىلىم باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قايرات جۇمانوۆ ونلاين بريفينگ بارىسىندا مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى قاشان كوتەرىلەتىنىن جانە ولاردىڭ بىلىكتىگىن دامىتۋعا ارنالعان شارالار تۋرالى ايتتى.
