قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان
بەلگىلى، مۇنان بەس-ون جىل بۇرىن حات بىلەدى-مىس دەگەن قازاقتاردىڭ قولدان-قولعا تۇسىرمەي، قۇلقىنىن قۇرتىپ قۇمارتىپ وقيتىن كىتاپتارى: «زارقۇم»، «سالسال»، «الپامىس» تاعى سولار سەكىلدى «قىردى - جويدى»، «قيراتتى»، «جەتى باس»، «ايداھار»، «پەرى»، «جالماۋىز كەمپىر»، «ءداۋ» دەگەندەي ۇشى-قيىرى جوق ءتۇپسىز وتىرىك، قيسىنسىز حيكاياتتار ەدى. مىنە، بۇعان قازاق وتاعاسىلارى كوزدەرىن جۇمىپ، نانىپ، مەيىرلەرى قانىپ، كەڭكىلدەي ءتۇسىپ، شۇلعىسىپ، مۇلگىسىپ وتىرعانى ەدى. سونداي ءشوپ - سالاممەن قاندارى ۇيىپ، جاندارى ۇيىقتاپ قالعىعاننان قالىپ قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان ءبىر زاماندا... «تۇر - تۇردان حابار كەلىپ، ۇيقىدان مازا كەتە باستادى». بىرقىراپ ۇيىقتاي بەرۋدەن جيرەنبەگەن، بۇرىن مۇندايعا قۇلاقتارى ۇيرەنبەگەن حالىق «اللاڭنان ويبايىم جاقسى» دەگەندەي قىلىپ، اۋەلگى كەزدە ورداڭداڭقىراسا دا كوزدەرى شالعان سوڭ، كوكىرەكتەرى سەزىنىپ، قۇشاتىن جايىسىپ جابىرلاسىپ ءتۇسىستى. بۇرىنعى «زارقۇمدارىن» قۇمعا كومىپ، «سالسالدارىن» سۋعا لاقتىرىپ، پەرى قىزدارىن اسپانعا ۇشىرىپ، اقىرىنداپ ەسكى دوستارىنا حوش ايتىسا باستادى. سونان بەرى قاراي بەتتەرى بەرمەن ەتپەتتەۋدە.
جاڭا ءبىر جاس ءيىس تۋدى دەگەندى قۇلاقتارى شالسا، قولدارىن جايىپ، قۇشاقتارىن اشىپ، يىسكەۋگە - مۇرىندارىن، سۇيۋگە - اۋىزدارىن دايارلاپ تۇرماق تا. قازاق سەكىلدى قاراڭعى كوشپەلى حالىقتىڭ ىشىندە شىققان گازەت، جۋرنالداردىڭ مالتىقپاي تەز ءجۇرىپ، جەڭىل كەتۋلەرى سول ەتپەتتەن تۇرۋلارىنىڭ ارقاسى، ويتپەسە سامارقان، تۇركىستان، بۇحارا،. تاشكەنت جاقتاعى گازەتتەر سەكىلدى ادىم جەر شىقپاي، ارباسى توڭكەرىلىپ قالا بەرەر ەدى. ولار مادەنيەتتى بولعانى قايدا؟ اتام زامان. اتا-بابالارىمىز ونەر - ءبىلىمدى سول جاقتان ىزدەگەن.
بەت بەرى قاراپ، قول وڭ جايىلعاننان بەرى قاراي جىل سايىن بەستەپ، ونداپ «جاس ءيىس» جاڭا تالاپ ريسالار*2 دا تۋىپ تۇردى. ءبىراق بۇلاردى تۋدى دەپ قۇر تۋعانىنا عانا سۇيسىنبەسە (ەكەۋ - ۇشەۋىن بۇلاي قويعاندا)، «وسى قاراعىم ەر جەتىپ ەرىنىم اققا تيەر - اۋ» دەپ ۇمىتكە كىرىپ تۇشىركەنەرلىك بىرەۋى جوق، «قوي بۇتى، قوزى سانى» دەگەندەي قۇراعان، سۇراعان بىردەڭەلەر. - «بۇرىنعى قيسسالارىمىزدىڭ – اق (ادەبيەت) اق كوڭىلگە كۇيە جاعىپ اداستىرۋدان باسقا پايداسى جوق، باس قاتىرعىش حيكايات ەدى» دەدىك. ال ەندى اداستىرماي قانعا قۋات، كوڭىلگە كورىك بەرىپ الدى تۇزۋگە قاراي بۇرا باستايتىن اق ۇستىڭدەگى قارا قايسى؟ ول جوعارعى ايتقا كەيىپ جوق، كەلىسىم جوق، قۇر قاتىن ويباي. ەكشەپ - ەكشەپ قاراساق «ويباي - ويباي، بەتىم - اۋ، قايتەرمىن - اۋ! پالەن - اۋ، تۇگەن – اۋ» دەپ قۇر زارلانعان ويبايدان باسقا دىم دا شىقپايدى. قايتا بۇرىنعىلارىمىز «حيكايات» بولسا دا ءتىلى قازاقشا، رۋحى قازاق رۋحىنا قاراي بەيىم كەلگەندىكتەن ءوزىن ءسۇيدىرۋشى ەدى. بۇل جاڭا ويبايدا شاتا تىلدەر كوپ ارالاسقان. كەيدە شۇلدىرەپ، كەيدە شولجىڭداپ جىتىلىپ - ءسۇرىنىپ جۇرگەن جايى بار. شۇلدىرگە مىسال:
«قولىڭا ال قالامىڭدى،
قايعىرىپ حال مۇستاقپال زامانىڭدى.
ءنامۋنا ءار نارسەدەن كوشىرگىش ال،
يازا بەر، ويىڭا العان كالامىڭدى.
(«ميللي شىعىر»)
حالىقتى بۇكۇن قۇياش شىعىپ شەتتەن،
ىسلاحلىق ەندى كەرەك ەرتەرەكتەن.
اشىق قىل ءبىزنىڭ ءۇشىن عازىم اتام»...
(«ادەبيەت ورنەگى»)
كەرەكسىز شولجىڭداپ العانعا مىسال:
«سايلادىم ءبىر حيكايا شىعارۋعا - اي،
قالسىن دەپ جاقسىلاردىڭ قۇلاعىندا - اي،
قازاقتىڭ وتكەن ءحالىن ەستىتىپ مەن»...
قاراڭىز وسىلاردىڭ ىشىندە قايدا قازاق ءتىلى، قايدا قيىسقان نازىم؟ قايدا كوڭىلگە، تىلگە ويناۋ، تەپ-تەگىس، ورەسكەلسىز ولشەۋلى ولەڭ؟..
ءبارى ءبىر قاتىن ويباي ەكەندىگىن ءار قايسىسىنان مىسال جازىپ كورسەتۋگە ورىن تار. سوندا دا بىرەۋ، ەكەۋىن كورسەتسەم انەۋكۇنگى «ويان» ريسالاسىندا جازىلعان حارىپتەردىڭ ورىندارىن عانا اۋىستىرعان شالا-جانسار (تارجىمە) كوشىرمە ەكەندىگىن مەنەن بۇرىن وزدەرىڭىز - اق ايتارسىزدار! كوشىرمە بولعاندا دا جەتىسپەي قالعان جەرىن جيناعان، بۇركەۋلى جەرىن اشقان، كەتكەنىن كەلتىرگەن، كەمتىگىن تولتىرعان ءتۇزۋ كوشىرمە دەيسىزدەر مە؟ جوق، جوق ەلىكتەي الماي سولىقتاپ، سوقپاقتان ايىرىلىپ قالعان كوشىرمە. مىسالى:
«كوزىڭدى اش! ويان... كوتەر باستى،
وتكىزبە قورلىقپەنەن بەكەر جاستى.
جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال قاراپ بوپ جاراماستى».
بۇل — تۇپكى نۇسقا.
— ال، قازاق، كوتەر باستى، اش كوزىڭدى،
ءبىر ۋاقىت ادام ساناپ سەن دە ءوزىڭدى.
تۇرساڭدار قاراڭعىدا قور بولارسىڭ
«الاشىم تەرىس دەمە بۇل ءسوزىمدى».
مىنە، بۇل انانىڭ كوشىرمەسى. مۇنىڭ اتى سولىقتاۋ بىلاي تۇرسىن اڭقىلداۋ ەمەس پە؟
بۇزىلعان قانىمىزدى تۇزەپ، قارايعان كوڭىلىمىزدى جۋىپ، جانىمىزعا پايدا، دەرتىمىزگە شيپا بولادى-مىس دەگەن جارىپسال جاڭا ادەبيەتىمىزدى «نىسانى نۇسقاعان قول، كورسەتكەن جولى جوق قۇر «قاتىن ويبايعا» اينالىپ، اركىم سونى ءان كورىپ بارا جاتقان سوڭ، قازاق جازۋشىلارى - اۋ، الدارىڭا سالىپ ايتىپ وتىرمىن: قۇر ويباي دەگەنمەن ويبايدىڭ دا ويبايى بار عوي، جىلاۋدىڭ دا جىلاۋى بار عوي. تۋىستاعى تۇرمىس دەرتى، زىعىرىڭدى قايناتىپ، بارماعىڭدى شايناتىپ ىقتيارسىز ىزالى ىزعارىن توگەدى، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرارلىق اششى زارلى بەبەۋلەرىن قاعىپ كوڭىل تولعاعىن، جۇرەك ءتۇيىنىن تارقاتادى. مەن انىق اق سۇيەك، اتى جوعالمايتىن ولەڭ دەپ، ونەر دەپ سونى ايتامىن. سىرت كورىنىس قاتىن ويباي تۇرسىن، شايتان ويباي بولىپ كورىنسە دە ءدامى بار، ماڭىزى بار ويباي سول، قايناعان قاننىڭ، قينالعان جاننىڭ، تولعاتقان كوڭىلدىڭ، تولعانعان جۇرەكتىڭ سىعىندىسى سول. سونىڭ ءۇشىن ونداي «ويباي»، ونداي «بەبەۋ» تابىلا قالسا، سالعان جەردەن ءوزى دە دەرتكە شيپا بولا كەتەدى. باسقالارعا قاراعاندا پايعامباردىڭ جۇرەگىنەن قۇيىلعان قۇرانداي سوقىر كىسى سىبدىرىنان تانىرلىق اققۇلا انىق تۇرادى. مارقۇم اباي ولەڭدەرى سەكىلدى.
بايتۇرسىننىڭ «قىرىق مىسالداعى» مىسال سوندارىنان ايتقاندارى سەكىلدى. «ازاماتتىڭ»، «قايتەر ەدىڭ»، «شاتىم» دەپ ءوز باسىنا تۇسكەندەرىن ايتۋى سەكىلدى.
قاراساق بۇل ايتقانداردىڭ بارىندە دە وزدەرىن جۇرتقا اۋىز ايتىپ كورسەتۋشىلىك بار. ماسەلەن، مارقۇم ابايدىڭ:
«وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا الماس...
ساۋدىرسىز سارى قامقانى
.........................................
سەزىمدە جاز بار شىبىنسىز...»
ا. بايتۇرسىننىڭ:
«بالەنىڭ ءتۇرىن كورگەن مەن سارى ماسا...»
دۋلاتوۆتىڭ:
«بايگى الماس بولعانىمەن جۇيرىك شاپپاي»
دەگەن ولەڭدەرى سەكىلدى. ءبىراق ايتقاندارى ارتىعىمەنەن شىن. شىن جىلاعان جاستىڭ تامشىسى، راس قايناعان سورپانىڭ ءسولى بولعاندىقتارىنان سەزىلمەيدى، سەزىلسە دە باسقالاردىكىندەي كوزگە قاتتى، كوڭىلگە سۋىق تيمەيدى. قايتا ءوزىڭدى ءسۇيسىندىرىپ اكەتەدى. وسى ايتىلعان رەتپەن بولماي كۇندىككە ىزدەنىپ، وزىنشە ويىڭنان ۇيقاسىڭقىراپ شىققان كەرەكتى - كەرەكسىز ءسوزدى «ولەڭ» دەپ قۋانىش جازا بەرۋ - دەرتى جوق كىسىنىڭ ىڭقىلداعانى. تولعاعى جوق قاتىننىڭ بەبەۋلەگەنى قانداي جەكسۇرىن بولسا، بۇ دا سونداي جەكسۇرىن بولادى. «قيسىنسىز قىشقىرعان نەتكەن تانتىق» دەپ اباي ايتقاننىڭ كەبىنە ۇشىراپ جۇرگەندەر كوپ.
ناعىز شىنىن ايتقان ۋاقىتتا، قازاق تىلىندە دەپ باستىرىلعان كىتاپتاردىڭ كوبىندە قازاقتىڭ ءيىسى دە جوق. نەگە دەسەڭ، دەنى بىتپىراق، بىتپىراق بولماعاندارىنىڭ اعىنى تەرىس. رۋحىن تەكسەرسەك، باياعى ايتىلعان «قاتىن ويباي». ال ەندى، قازاقتىقتى سىرىگە جاماعان بىلعارىداي قاي جەرىنە اپارىپ جاپسىرامىز! مەن تىلىمىزگە شاتا تىلدەردىڭ شاتىسۋىنان ءتىلدىڭ اعىنى تەرىسكە بەيىمدەپ، ءورىس الىپ بارا جاتۋىنان قورقامىن. ءبىز بۇرالقى ءتىل كىرمەي ۇيىسقان ءسوز بولسا، ويباي مىناۋ قازاقشا ەكەن دەيمىز. ەسكى ءسوزدىڭ قاسپاعىنا جاڭا ءسوزدىڭ قايماعىن اپارىپ قاتارلاستىرىپ قاراساق، ول اعىن مەن بۇل اعىننىڭ اراسى التى ايشىلىق الىس كەتكەندىگى كورىنەدى. ماسەلەن، مىناۋ ءسوز:
«ءابىلحايىردىڭ رۋسسيا قول استىنا كىرۋدىڭ ماقساتى ءھام دە قازاق حاندارىنىڭ حالىق قاسىندا كۇشسىز ەكەندىگى، ساياسي ىستەردە قازاق ءھام باسقا شارىق حالقىنىڭ حايلاكەر، انت بۇزعىش، سۋز - كاسد ەكەندىگى رۋس ۇكىمەتى قاسىندا انىق ماعلۇم بولماعاندىقتان، ءابىلحايىر حاننىڭ بۇل ءوتىنىشى جوعارعى داھيرالاردا قۋانىشپەنەن قابىل ەتەدى. نەگە دەسەڭىز قان توگۋسىز، تەك تۇرعاندا بىرنەشە ميلليون حالىقتىڭ ءوزى تىلەپ قوسىلۋى روسسيا ءۇشىن ءبىر ءشاريف ەدى».
بۇل مۇسىلمانشا وقۋ مەن جازۋشى اتىنا كىرگەن جاستارىمىزدىڭ تۇڭعىشىنىڭ ءسوزى. جوعارعى مىناۋ ءسوزدىڭ اعىنىنا سالىستىرىپ قاراڭىز:
«قازاقتا ءبىر ماقال بار ەدى: «باتىر دەگەن ءبىر باراق يت، ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى، بي دەگەن اق شاريعات، ىلۋدە ءبىر-اق قاتىن تابادى» دەگەن. سول ايتىلعان بيلەر ۇلى جۇزدەن شىقتى: ءۇيسىن تولە بي، ورتا جۇزدەن شىقتى؛ ارتىن ايتەكە بي، كىشى جۇزدەن شىقتى؛ الشىن ايتەكە بي، ەڭ اقىرى كەشە قازاق روسسياعا قاراعان زاماندا شوڭ بيلەر بولدى. ول قازاقتىڭ ورتاسىنان قۇداي جاراتقان بيلەرى بار زاماندا حالىق قانداي حالدە بولدى، قوي ۇستىنە تورعاي جۇمىرتقالاعان زامان بولدى. كەشە شوڭ دەگەن كىسى توقتى ۇرلاعان ۇرىنى تارتتىرىپ ولتىرگەننەن، سول كول «ۇرىنىڭ كولى» اتاندى». بۇل تىم ارمانىنداعى كىسىنىڭ ءسوزى ەمەس، مۇنان 50-60 جىل عانا بۇرىن جازىلعان ءسوز.
مۇنىڭ اتى: ءتىلىمىزدىڭ ورنىن سيپالاپ قالۋعا بەيىمدەپ بارا جاتۋ بولادى.
وسى كۇنى قازاقشا ءسوز بوپ جازىلادى - قارا بۇقارا جەڭىل ۇعىنادى. ەگەر ورىسشا وقىعانداردىڭ اۋزىنان شىقسا، نوعاي مەكتەبىندە وقىعان شاكىرتتەردىڭ اۋزىنان شىقسا، قۇداي ءوزىڭ ءجون بەر!.. شاكىرتتەر ءوزدى-وزى عانا ۇعىنادى دا قويادى. قارا بۇقارا قۇلاقتى ساڭىراۋ، دانەڭەسىن اڭعارۋعا بولمايدى. بۇ... قالاي؟ مەن تۇسىنە المايمىن. بۇلاردى مەن سىنشى بولىپ سىناپ جازىپ وتىرعانىم جوق؛ سىنشى بولۋعا ءوزىم سىننان وتكەن كىسى ەمەسپىن. «ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەپ كورگەنىمشە كوزگە شىققان كوسەۋدەي سۇيەلدەرىن عانا كورسەتىپ وتىرمىن. شىن تەزدىڭ قولىنا ءتۇسىپ تۇزەتە باستاسا، ءبىر جۋرنالدى ءبىر كىتاپتىڭ سىنى تولتىرار ادەبيەتىمىزدى بار دەپ اتاۋعا بولادى. ءبىراق جەتىلگەن سىنشى دا بالاڭ، بار مونشاعىمىزدى باي قىزىنىڭ قولىنداعىسىنا اپارىپ سالىستىرا بەرسەك، ءبىزدىڭ بۇلبۇل دەگەنىمىز قارعا بولىپ، ءدۇلدۇل دەگەنىمىز ەسەك بولىپ شىعا بەرمەس پە ەكەن؟
1913
You Might Also Like
-
مەنىڭ بەس جاسار كىشكەنتاي قىزىم ميني ءبىر مينۋت تا تىنىش وتىرمايدى. ءبىر جاسقا تولىپ، ءتىلى شىعىسىمەن-اق سويلەي باستاپ ەدى. كوزى ۇيقىعا كەتكەندە بولماسا، بىردەمەنى بىلدىرلاپ كەپ جۇرگەنى. وسى قىلىعى ءۇش...
-
تەرىسايرىق وزەنىن جاعالاپ جۇرگەن كىسىگە تارباعاتاي تاۋىنىڭ الىستان الاسارا - الاسارا بەينە وزەنگە سالەم بەرگەن سەكىلدى كىشىرەيىپ، توقتاعان سالدارىمەن ءدۇمىن كەيىن سالىپ پاندىق، بوي كۇيەزدىك باسقان ب...
