InfoHub Logo

سۋىققا توڭىپ، ىستىققا پىسكەن، اششى - تۇششىنى ىشكەن دەگەندەي كوپتى كەرگەن قاريامىز «ءتارجىمان» اقساقال 1331ء-ىنشى نومەرىندە جەردى شارت جۇگىنىپ قولىنداعى مويىل تاياعىمەنەن جەردى ساباپ، «قازاق، قىرعىز، باشقۇرتتار - اۋ. توپىراق، توپىراق» دەپ ساقالىنان سۋى سورعالاپ باي - بايلاپ وتىر. بۇل باي-باي ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اقساقالدارىنىڭ باي-بايى سەكىلدى بايلارعا باسىم سىيلى بولسىن، جارامساقتانىپ مونتانسىعان باي - باي سەكىلدى كورىنبەيدى، قولىمەنەن ۇستاپ، كوزىمەنەن كورىپ باسىنان كەشىرگەن اششى تاجىريبەنى ايتىپ، قاراقتارىم - اۋ، قاپى قالما، - دەپ جاقىنشىلىقپەن جانى اشىعان باي-باي سەكىلدى كورىنەدى. «توپىراق، توپىراق» دەگەن باي - بايىن كوشىرىپ جازدىم.

س.م.ت.

توپىراق، توپىراق، توپىراق

1783ء-ىنشى جىلدا قىرىم حاندىعى مۇلدەم قۇرىپ، روسسيا يە بولدى. ءبىراق قىرىمنىڭ حاندىعى كەتسە دە حالقى كوپ ەدى. قىرىمدا ءبىر ميلليونعا جاقىن تاتار، روسسيا دالاسىنداعى وسى كۇنگى قىرعىز، قازاقتار سەكىلدى كوشپەلىلىكپەن عۇمىر ەتكەن جەتى سان جانبويلىق ءھام باسقا ءار ءتۇرلى اتالاتۇعىن ءبىر ميلليون شاماسىندا نوعاي بار ەدى. ارالارىندا ورىستىڭ ءيىسى دە جوق ەدى. ءبۇتىن تۇسەرلىك جاقسى جەردىڭ ءبارى مۇسىلمانداردىڭ مال-مۇلكى ەدى. يمپەراتور ەكاتەرينا وسى قالىپتا تۇرعىزىپ ەدى.

قاراڭىز. قىرىمنىڭ سۋىق قولعا كىرۋىنە، مىنە، 130 جىل بولدى. 130 جىلىمىز 65 جاساعان ءبىر اتا، ءبىر بالانىڭ زامانى توي، مۇنىمىز تاريح جولىندا شيتتەي عانا از ۋاقىت ەمەس پە؟ سول از ۋاقىت ىشىندە وزدەرىنىڭ كەڭ دالالارىندا شالقىپ، تاسىپ، تولقىسىپ تولىپ تۇرعان ءبىر ميلليون نوعاي مەنەن قىرىمداعى تاتارلاردان التى ءجۇز مىڭ جان جويىلدى، ءىزى دە قالماعان. قىرىم حاندىعىنىڭ ءسىمتىرى بولىپ قالعان وسى كۇنى ەكى ءجۇز مىڭ شاماسىندا قىرىم جۇرناعى بار. ەسەپتەگەندە ون ءبولىمنىڭ توعىز ءبولىمى جويىلىپ، ءبىر ءبولىمى قالعان بولادى. وسى قىرعىن سوعىس قىرعىنى ەمەس، سوعىستا وسىنشا جان قىرىلمايدى عوي: جانە وبا، تاعۇت قىرعىنى دا ەمەس، اۋرۋلار دا سونشا تۇقىم قۇرتا قىراتىن مارحاباتسىز (قايىرىمسىز) ەمەس قوي. بۇل قىرعىن تىرشىلىك قىلا بىلمەي، تىرشىلىكتىڭ قارۋىنىڭ، تىرشىلىكتىڭ بىلدىرمەي جۇتىنۋىنىڭ قىرعىنى. نوعايلار كوپشە ەدى، قىرىم حالقى توپىراق ىستەۋدى دە، توپىراقتىڭ ءقادىرىن دە بىلمەۋشى ەدى. «تاڭداعى تاماق تاڭىردەن» دەپ جاڭىلىس ۇعىپ جارىم ەستەنىپ جۇرە بەرۋشى ەدى.

اقىرىن-اقىرىن اياڭداپ اراسىنا ورىستار كوشىپ كەلە باستادى: مۇلىك، الاڭ، ورىس، نەمىستەر كەلىپ ورنىقتى. تۇرعىن نوعاي ءھام تاتارلاردىڭ ءبىرسىپىراسى («اۋىزى تۇكتى جاۋ كەلدى، قۇتىلۋ كەرەك» دەپ) تۇركياعا قاشىپ كەتتى. ۇيدە وڭباعان تۇزدە وڭا ما؟ تۇركياعا بارىپ تا وڭا الماي قىرىلدى. قالعانداردى دا توپىراقتىڭ (جەردىڭ) تارىلعاندىعىنان سىيىسا الماي قوسىلا باستادى. سويتە-سويتە جەر-جەردىڭ ءبارى سابانشى ورىس پەنەن نەمىستەرگە تولىپ كەتتى. قارا قۇرتتاي قاپتاپ مالدىڭ ءورىسىن تارىلتتى. ءورىس تارىلعان سوڭ اياقتى مال ازايدى، قىرىلدى. مال قۇرىعان سوڭ مالمەنەن كۇن كورگەن نوعاي، تاتارلار دا قۇرۋعا بەت الدى.

«توپىراقسىز دۇنيەدە تۇرا الماس» دەگەن ايداي الەمگە تەگىس انىق ءبىر ۇلگى بار. حايلا قۋاتى دا، شارۋا قۋاتى دا توپىراققا توقتايدى عوي. قىرىمنىڭ كوشپەلى حالقى سونداي بولىپ توزدى، بىتىرادى جالعىز - اق جوعارعى پالەلەردەن قىرىمنىڭ تاۋلىق، باقتىق بولىمىندەگى قۇشاعىنان جەرى، قولىنان توپىراعى، قوينىنان ءشوبى كەتپەگەندەرى عانا قۇتىلدى.

بىلەسىزدەر، توپىراق اللا ەمەس. ءبىراق اللانىڭ جاراتقان نارسەسىنىڭ ەڭ وڭدىسى، ەڭ ءقادىرلىسى، جانعا ساياسى، جۇرتقا پاناسى.

ادام (F. س.) ماقۇلىقتاردىڭ قۇرمەتتىسى، ارتىعى دەيسىزدەر.

قۇداي تاعالا ادامدى التىننان جاراتقان جوق، باياعى جانعا سايا، جۇرتقا پانا توپىراقتان جاراتتى. التىننان دا توپىراقتىڭ قۋاتىمەن بولعان نارسە. جانعا قۋات بەرەتىن، عۇمىرعا بەرەكە بەرەتىن، ارىساڭ - ات، اشىقساڭ - تاماق بولاتىن توپىراق. توپىراق. توپىراق. ايتىپ-ايتىپ كەلىپ مىنانى ايتامىن، شىراقتارىم. ب ا ق بولسىن، باقشا بولسىن، قارا بول سىن، تاقىر بولسىن، تاس بولسىن قولعا تيگەن توپىراقتان ايىرىلما. مويىندارىنداعى پارىز وسى.

قىرىم حالقىنىڭ قايعىلى قارا حالدەرى قازاق، قىرعىز، باشقۇرت، سەندەردىڭ باستارىندا. عيبرات السا الار ەدى، دەپ...

باۋىرلارىم.

از دەمەڭىز، كوپ دەمەڭىز ءتورت قول، اۋىزىڭمەنەن تىستەپ جابىسىڭىز.

مۇنان ەلۋ جىل بۇرىن دەسياتيناسى ون سومنان ساتىلعان قىرىم توپىراقتارى، مىنە، بۇگىن ءۇش ءجۇز سوم. ەندى ەلۋ جىلدان سوڭ دەسياتيناسى مىڭ سوم بولماعاندا قايتەدى!

1913

---