InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى 
عىلىمي جەتەكشىسى، ت.ع.ك.، پروفەسسور مۇستافين ج.ج.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ قالاسى

ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ءتۇپ تامىرلارىن تابۋ وتە كۇردەلى. سان عاسىرلار بويى كوپتەگەن تايپالار مەن حالىقتاردىڭ تاعدىرى توعىسىپ جاتقان. قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋىندا ەكى اسپەكت بار، اتاپ ايتسام لينگۆيستيكالىق جانە انتروپولوگيالىق. ەكى پروسەس تە قاراستىرىلىپ وتىرعان اۋماقتا قاتار دامىدى، كوبىنەسە تاريحي جەلى بويىمەن. مۇنداي ءتاسىل ساباقتاستىق پەن ساقتالىپ قالعان «بابالىق» سيپاتتاردى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الايدا، جەكەلەگەن تاريحي كەزەڭدەردە كولدەنەڭ بويى دامۋ دا بەلگىلى ءبىر ءرول اتقاردى. ەجەلگى زاماندا اۋماقتىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى ورتاق لينگۆيستيكالىق جانە انتروپولوگيالىق نەگىزە يە بولعاندىعى تاڭ قالدىرادى جانە قازىرگى ۇرپاقتىڭ گەنەتيكالىق كلاستەرلەنۋى نەگىزىنەن لينگۆيستيكالىققا سايكەس كەلەدى. قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋ ماسەلەسىن قاراستىرعان كەزدە قازاقستان اۋماعىندا مەكەن ەتكەن ەجەلگى تايپالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاريحىنا ۇڭىلگەن ءجون. الايدا، قازاق حالقىنىڭ تىكەلەي اتا-بابالارى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا III – II مىڭجىلدىق بۇرىن مەكەن ەتكەن تايپالار دەپ كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. دەگەنمەن، حالىقتىڭ پايدا بولۋى شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ دامۋىنا، ءتول مادەنيەتتىڭ پايدا بولۋىنا، ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولسا، بۇل تايپالار قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن بولىپ شىعادى. قازاق قوعامى ءۇش جۇزدەن تۇرادى: ۇلى ءجۇز، ورتا جانە كىشى ءجۇز. ادەتتە، كەز كەلگەن ادامداردىڭ ەتنوگەنەزى مونوتوندىلىقتىڭ، تايپالىق، الەۋمەتتىك بىرىگۋدىڭ پايدا بولۋىمەن اياقتالادى. دەمەك، تايپالىق جانە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ بىرىگۋى، اۋماقتىق الەۋمەتتىك نەمەسە ەتنيكالىق بىرلىستىكتەر قاۋىمداستىقتارىمەن اياقتالادى. ءبىراق، قازاق حالقى ءۇش جۇزگە بولىنگەنىمەن بىرەگەي انتروپولوگيالىق ءتۇرى، ءبىرىڭعاي ءتىلى، مادەنيەتى، مەنتاليتەتى وعان دۇنيەتانىمى بار بىرەگەي ەتنوس – مونوپاسيا رەتىندە قالىپتاستى. قازاقستاندا ەجەلگى، قازىرگى حالىقتىڭ انتروپولوگيالىق زەرتتەلۋى جۇيەلى وتكەن جارتى عاسىر بويى جۇزەگە اسىرىلدى. وزىندىك بولىمدەردەن تۇردى – انتروپوسكوپيا، ءتىس مورفولوگياسى، قان توپتار، رتس ( ءدام سەزىنۋ )، ساۋساق – الاقان تەرىلەرىنىڭ بەدەرلەرى، باس سۇيەك مورفولوگياسىمەن ەرەكشەلەنەتىن بولدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، ازيا، امەريكا جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بەس حالىقارالىق كونگرەسستەرىندە، كونفەرەنسيالارىندا، سيمپوزيۋمدارىندى باياندالىندى.

بۇگىنگى كۇندە ورتا ازيا اۋماعىندى قازاقتار ولاردىڭ اتا–بابالارى انتروپولوگيالىق قاتىناستاردىڭ ەڭ زەرتتەلگەن حالىقتىڭ قاتارىنا جاتادى. قازاق حاندىعى – كۇردەلى، ساياسي جانە يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى جانە جۇزدەردىڭ شىعۋى تەگى وسى قۇبىلىستارعا بايلانىستى. XV – XVII عع. ەتنوستىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدا ماڭىزى بولدى. پايدا بولۋى شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ، جەتىسۋ مەن تۇركىستاننىڭ كەڭ – بايتاق اۋماعى بولدى. قۇرىلۋىنىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى مەن سۋبەكتيۆتى شارتتارى بولدى. كەيبىر بولجامداردا ءۇيسىن تايپاسى مەن كەيىنگى قالىپتاسقان قازاق ەتنوس اراسىندى تىكەلەي بايلانىس بار، بۇل ءومىر جولىنىڭ ورتاق بەلگىلەرى. دەمەك، الەۋمەتتىك قۇرىلىمى مەن شارۋاشىلىعى جانە ۇقساستىقتارى بار. ءۇيسىن قوعامى ءۇش بولىككە ءبولىندى: سول قانات، ورتا جانە وڭ قانات. ياعني، بۇل ەتنوگەنەتيكالىق ساباقتاستىقتى راستايدى. نەگىزىنەن قازاق ۇلتىنىڭ تىكەلەي قوسىلۋى تۇركى ەتنوگەنەزىنىڭ باستالۋى. كەيىنگى تۇركىلىك كەزەڭىنىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني ءومىرىنىڭ ۇلگىلەرى كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مودەل بولدى. «قازاق» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى كوپتەگەن پىكىرلەر بار. بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى زەرتتەۋلەر وسى ماسەلە بويىنشا پىكىر الماسادى. عىلىمدا، جازبا ادەبيەتتەردە «قازاق» اتاۋى پايدا بولۋ كەزى ناقتى مالىمدەمە جوق. VIII ع. ەنيسەيدە تابىلعان «قازاق ۇلى» دەگەن جازبا بار.

قورىتىندىلاي كەلە، عۇنداردىڭ جانە قارلۇقتاردىڭ قازاقتىڭ ەتنوگەنەزىنە تىكەلەي قاتىستى بولعانى بەلگىلى. ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى – بۇل وتە ۇزاق جانە كۇردەلى پروسەسس. تۇركىلىكتى قالىپتاستىرۋ ناقتى ۋاقىتتا انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ جارقىن بولاشاق جولىنداعى وعان اينالاسىنداعى دياسپوراسى جانە قازاقستاندا تۇراتىن ەتنوگەنەزدىك توپتاردىڭ بارلىق وكىلدەرىن بىرىكتىرۋ وزىندىك ۇلتتىق يدەيا – مەملەكەتتىك قۇرۋشى ۇلت.

قازاق ءسوزىنىڭ پايدا بولۋى قانداي بولماسىن ونىڭ باستاپقى ماعىناسى “ەركىن” “ءۇيسىز”، “كەزبە”، “قاشقىن”
 
ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىندا وتكەن كەزەڭدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ ورنى ەرەكشە. دەگەنمەن، تولىققاندى مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى، ءوزىنىڭ جەرىنە، ۇلتتىق تابىسىنا جوعارى يەلىك ەتۋ قۇقىعى، تاۋەلسىز سىرتقى جانە ىشكى ساياسات جۇرگىزۋگە قول جەتكىزۋى، تەك 1991 جىلى قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. بۇگىنگى كۇنى ەلىمىز الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ بەلدى مۇشەسى رەتىندە حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، باسەكەگە قابىلەتتى وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ۇلتتىق ماقسات ەتىپ قويعان مەملەكەت رەتىندە تانىمال.

---