قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىندەگى ويىن ەلەمەنتتەرىنىڭ بالا تاربيەسىندەگى ءرولى
قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرىندەگى ويىن ەلەمەنتتەرىنىڭ بالا تاربيەسىندەگى ءرولى
«قازاقستاننىڭ دامۋىنداعى يندۋستريالدىق - يننوۆاسيالىق باسىمدىقتار: جاڭا بەلەستەر» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنسيادا وقىلعان.
قازاق حالقى – رۋحاني زور بايلىقتىڭ مۇراگەرى. ول ءوزىنىڭ ءورىسى بيىك سىن ساپاسى وسكەلەڭ مادەنيەتكە ءبىر كۇندە جەتكەن جوق. وسى مول زور قازىنىنىڭ ءتۇپ - توركىنى سوناۋ 6 - 8 عاسىرداعى ورحان ەنەسەي ەجەلگى تۇرىك جازبالارىنان باستالادى. قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبالار ءبىزدىڭ ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىزدىڭ تەك مال باققان، جەرىن شەت جاۋدان قورعاعان باتىر جاۋىنگەر عانا ەمەس، اقىن، جىرشى، شەشەن، سونىمەن قوسا ساۋلەتشى، ءمۇسىنشى، ۇستا، زەرگەر بولعانى ەكەنىن دالەلدەندى.
قاي زاماندا بولماسىن ادامزات الدىندا تۇراتىن ۇلى مۇرات مىندەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى - ءوزىنىڭ ءىسىن ءومىرىن جالعاستىراتىن سالاۋاتتى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ. ۇرپاق تاربيەسى كەلەشەك قوعام قامىن ويلاۋ بولىپ تابىلادى. ال ۇرپاقتى جان - جاقتى كەلبەتتى ەتىپ وسىرۋدە حالىقتىق سالت - داستۇرلەردىڭ ءتالىم تاربيەلىك، ءبىلىم تانىمدىلىق ءرولى وراسان زور. وزگە حالىقتار سياقتى قازاق ەلىنىڭ ۇرپاق تاربيەسى جونىندە اتام زاماننان بەرى جيىپ - تەرگەن مول تاجىريبەسى بار. اعا بۋىن ءوز بويىنداعى ىزەتتىلىكتى، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، ادەپتىلىك، ەلەن - جەرىن، وتانىن سۇيۋشىلىك ەڭ اسىل قاسيەتتەرىن جاس ۇرپاققا كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇنەمى ۇيرەتىپ، قانى مەن جانىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى.
ادامنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ ونىڭ ەسەيىپ، و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەنگە دەيىنگى ءومىرى مەن ءىس - ارەكەتى، باسقالارمەن قارىم - قاتىناسى اتاۋلىنىڭ بارلىعى سالت - داستۇردەن وزەكتى ورىن الىپ، ادامنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن تاربيە مەكتەبى./1، 3 - بەت/
ءداستۇر اقپاراتتىق قىزمەت اتقارادى. اقپارلار ءداستۇر ارقىلى ەكشەلىپ، قورىتىلىپ، قوعام جادىندا ساقتالادى، سونىڭ ارقاسىندا عاسىردان - عاسىرعا جەتەدى. سوعان بايلانىستى ادامداردىڭ دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ۇرپاقتارى ءوزارا قارىم - قاتىناس نورمالارىن قايتادان جاساپ قالىپتاستىرىپ اۋرەلەنبەيدى، ياعني بۇرىننان قالعان جول - جوسىندى باسشىلىققا الادى.
داستۇردە جينالعان اقپارلار ارقىلى اتا - بابادان قالعان ماتەريالدىق جانە مادەنيەتكە يە مۇراگەر بولادى. مىسالى حالقىمىزدىڭ «اتا سالعان جول بار، ەنە پىشكەن تون بار»، «اتا كورگەن – وق جونار، انا كورگەن – تون پىشەر» دەۋىنىڭ ءمانى بۇرىنعىدان قالعان سالت ءداستۇرىمىزدى باسشىلىققا الىنۋعا مىندەتتىلىگىن بىلدىرەدى.
قازاق - ءداستۇرى باي جانە قاتاڭ ساقتايتىن حالىق. تۋعان حالقىنىڭ مىنەز - قۇلقى، نانىم - سەنىمىن جەتە زەردەلەگەن عۇلاما احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ قۇدايدان كەيىنگى قورقاتىنى ءداستۇر بۇزۋشىلىق ەكەنىن ايتادى.
سالت – ءداستۇر ۇلتتىق تاربيە. ۇلتتىق تاربيەنى وقىتۋ ءۇشىن مەكتەپتە ءمۇعالىم بالانىڭ جاس دارا ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قازاقتىڭ ويىندارى، ماقال - ماتەل جانە الۋان ءتۇرلى سالت - ءداستۇردى پەداگوگيكالىق تۇرعىدان ىرىكتەپ الۋ كەرەك. بالاعا ۇلتتىق تاربيەنى دەر كەزىندە مەڭگەرتۋ ۇستازدىڭ باستى مىندەتى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەرتەدەن كەلە جاتقان داستۇرلەردىڭ ءبىرى.
حالىقتىڭ اۋىزەكى پوەتيكالىق شىعارماشىلىعىنىڭ ىشىندە تاربيەنىڭ تاپتىرماس قۇرالى رەتىندە ويىندار مەن ويىن ولەڭدەردىڭ ماڭىزى زور. ولاردا ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس ارەكەتىنىڭ سان قىرى، ەڭبەگى، ۇلتتىق باستاۋلار، نامىس، قايسارلىق، ەرجۇرەكتىك تۋرالى تۇسىنىگى، ەپتىلىگى، شىدامدىلىقتى، جىلدامدىقتى، كۇش - قايراتتى، اسەم قيمىل - قوزعالىستى مەڭگەرتۋ تىلەگى، ۇستامدىلىققا، تاپقىرلىققا، قورشاعان ورتادان العان اسەرىن شىعارماشىلىقپەن كورسەتۋگە، سونىمەن بىرگە جەڭىسكە جەتۋگە دەگەن تالپىنىسى ايقىن بايقالادى. ماسەلەن، «اساۋ ماستەك» ويىنى ەپتىلىككە، شىدامدىلىققا ماشىقتانۋدى جانە ات ۇستىندە ونەر كورسەتۋگە قاجەتتى باسقا دا قاسيەتتەردى قالىپتاستىرسا، «قالاي ايتۋدى بىلەمىن» ويىنى تابيعات قۇبىلىستارىنان حاباردار بولۋدى تالاپ ەتەدى. جان - جانۋارلاردىڭ مىنەز - قۇلقىن، ولاردىڭ سىرتقى كورىنىسىن، جانۋارلاردان شىعاتىن دىبىستاردى اينىتپاي سالىپ بەرۋى ءتيىس. ويىن ازداپ تەاترلانعان ويىن - ساۋىق تۇرىندە وتەدى، مۇندا ءان، جىر ايتا ءبىلۋ، كورگەن – بىلگەندەرىن ەستە ساقتاي ءبىلۋ قابىلەتىنە ءمان بەرىلەدى. /2، 129 - بەت/
حالقىمىزدىڭ تاريحي – مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. سولاردىڭ قاي - قايسىسى دا دامۋعا، ونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان. وسىنداي قۇندى مادەني يگىلىكتەردىڭ ءبىرى - ۇلت ويىندارى.
حالىق ءوزىنىڭ قورشاعان دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرىن ەگجەي - تەگجەيلى ءبىلۋدى بالانىڭ ساناسىنا ويىن ارقىلى جاستايىنان سىڭىرە ءبىلۋدى كوزدەگەن. ويىن بالا تابيعاتىمەن ەگىز. ويتكەنى، بالا ويىنسىز وسپەك ەمەس، جان - جاقتى دامىماق ەمەس. بارشامىزعا بەلگىلى، ويىن ارقىلى بالانىڭ دەنە قۇرلىسى جەتىلىپ، ءوزى جاساعان قيمىلىنا سەنىمى ارتادى. ويىن – بالالاردىڭ وقۋعا، ەڭبەككە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى باستى قۇرال./3، 3 - بەت/
ويىن دەگەنىمىز - جاس ەرەكشەلىگىنە قارامايتىن، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن كوتەرەتىن، ويلاندىراتىن ءۇردىس. ويىن - توزىمدىلىكتى، العىرتتىقتى، تاپقىرلىقتى، ۇقىپتىلىقتى، ىزدەمپازدىقتى، ىسكەرلىكتى، دۇنيەتانىم ءورىسىنىڭ كولەمدىلىگىن، كوپ ءبىلۋدى، سونداي – اق باسقا دا تولىپ جاتقان ساپالىلىق قاسيەتتەردىڭ قالىپتاستىرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىگى بار پەداگوگيكالىق ءتيىمدى ادىستەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ويىندى ساباقتا، ساباقتان تىس ۋاقىتتا پايدالانۋ - ۇلكەن ناتيجە بەرەدى.
ساباعىمدا ويىن ەلەمەنتتەرىنىڭ ءار ءتۇرىن قولدانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ىنتاسىن، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرامىن. ساباققا قاتىسپايتىن وقۋشى بولمايدى. سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ، ءوز ويلارىن اشىق ايتۋ ماقساتىندا «جۋرناليست جولعا شىقتى» - ويىنىن ويناتامىن.
ويىن: «جۋرناليستەر جولعا شىقتى» ويىنىنىڭ شارتى. ءار توپتان ەكى وقۋشى شىعىپ، كەلەسى توپ مۇشەلەرىنە كەز - كەلگەن تاقىرىپتا سۇراق قويادى، ءسويتىپ ولار وزدەرىنىڭ شەشەندىك ونەرىن كورسەتەدى.
«التىن قاقپا» ويىنى
بۇل ويىنعا بۇكىلى قاتىسادى. بىرنەشە سۇراق بەرۋ ارقىلى وقۋشى تاڭدالىپ الىنىپ، كەلەسى بولىمدەگى سۇراقتارعا ءبىرىنشى بولىپ جاۋاپ بەرگەن وقۋشى كەلەسى قاقپالارعا وتەدى. ويىننىڭ سوڭىندا «التىن قاقپاعا» كىم جەتسە سول جەڭىمپاز بولىپ سانالادى.
كەلەسى قىزىقتى ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى «كوكپار» ويىنى.
«كوكپار» ويىنىنىڭ ەرەجەسىمەن تانىستىرايىن.
توپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى. ءار توپ وزدەرىنە ات قويادى. وقىعان سۇراققا قاي كوماندا ءبىرىنشى جاۋاپ بەرسە سول كوماندا سەركەنى الدى دەپ ەسەپتەيمىز. تاعى سۇراق وقىلادى وعان جاۋاپتى سەركە العان كوماندا جاۋاپ بەرەدى، ەگەر جاۋاپ بەرە الماسا كەلەسى كوماندا جاۋابىن ايتادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
كەلەسى ويىنىمىز «قالاي ايتۋدى بىلەمىن» ويىنى.
ويىننىڭ شارتى
ۇلەستىرمەلى قاعازعا ءتورت تۇلىكتىڭ سۋرەتى كەلەسى جاعىنا ەسەپ بەرىلەدى. ەسەپتى شىعارىپ، سۋرەتتەگى ءتورت تۇلىككە بايلانىستى ماقال ايتۋ كەرەك، ەگەر ماقال بىلمەسە، وندا سول ءتورت تۇلىكتىڭ دىبىسىن سالادى. مىسالى قويعا بايلانىستى ماقال. «مال وسىرسەڭ قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول كوسىر» ت. ب
«اساۋ ماستەك» ويىنى
ويىننىڭ شارتى
ۇلەستىرمەلى قاعازدىڭ، سىرتىنا قۇلىن، جاباعى، تاي، بايتال، بيە ت. ب اتتىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى جىلقىنىڭ تۇرلەرىنە قاراي دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بەرىلەدى دە، ورىندالعاننان كەيىن وسى جىلقىنىڭ تۇرلەرىنە انىقتاما بەرەدى.
«عاجايىپ قورجىن» ويىنىنا ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىز قولدانعان ولشەم بىرلىكتەردى الدىق. بۇل ويىننىڭ قىزىقتى ءوتۋى كوبىنە ويىندى جۇرگىزەتىن جەتەكشىگە بايلانىستى. ونىڭ كوپشىلىكتى وزىنە ءۇيىرىپ الۋى، ءسوز شەبەرلىگىنە، تاڭداپ العان ماتەريالىنا، ونى جەتكىزە بىلۋىنە، ياعني دايارلىعىنا بايلانىستى ەكەن.
ويىننىڭ شارتى: بەلگى سالىنعان اسىقتار.
قورجىنعا قول سالعاندا، قولعا ىلىنگەن اسىققا (+) بەلگىسى سالىنعان بولسا، ءسوزدىڭ قالاعان ءبىر ءارپىن اشۋعا بولادى، ال (+2) تاڭباسى بار اسىق بولسا، ۇپايى ەكى ەسەلەنەدى، (كوك) اسىق شىقسا كۇيسىن، (قىزىل) اسىق – سىيلىق، (ع) بەلگىسى بار اسىق شىقسا، مۋزىكالىق سالەم.
1 توپ. تاقتايشادا اتا - بابامىزدىڭ پايدالانعان ەرتەدەگى ۇزىندىق ولشەم بىرلىگى: (شاقىرىم)
كورەرمەندەرمەن ويىن. «شاقىرىم» ءبىزدىڭ اتا - بابامىزدان قولدانعان ۇزىندىق ولشەم بىرلىگى، ال ءبىزوسى ولشەم بىرلىكتى ءقازىر قانداي اتاۋمەن قولدانىپ ءجۇرمىز؟ ( كيلومەتر) ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى. /4، 29 - بەت/
«قالاۋىڭ ءبىلسىن» ويىنىندا ءار توپتان ءبىر - بىردەن وقۋشى شىعىپ، ۇستەل ۇستىندەگى زاتتاردىڭ بىلەزىك، سىرعا، جۇزىك، تورسىق، قامشى ت. ب. قالاعانىن الىپ، ونداعى بەلگى قاعازداعى ەسەپتى شىعارۋعا كىرىسەدى جانە سول زاتتاردىڭ قازاق تۇرمىسىنداعى ورنىنا، جاسالۋ جولدارىن توقتالادى./4، 31 - بەت/
وسى ويىنداردى ويناۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ويى تىنىعادى، ءومىر تانىمى كەڭەيەدى، بىرلەسەدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەنەدى، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتادى.
وسىعان بايلانىستى مەن مىنانداي ۇسىنىس جاساعىم كەلىپ وتىر، ءار ۇستاز ءوز ساباعىندا ويىن ەلەمەنتتەرىن بايلانىستىرىپ وتكىزسە، كەلەشەك ۇرپاققا ءوز سالت – داستۇرلەرىمىزدى قۇرمەتتەي بىلۋگە، قاستەرلەۋگە، قازاق حالقى ءوزىنىڭ كەرەمەت ءبىر ۇلكەن ۇلت ەكەنىن، ءوزىنىڭ قانشالىق مۇراسى بار ەكەنىن سەزىنەدى. رۋحاني زور بايلىعىمىزدى بويىمىزعا انا سۇتىندەي ءسىڭىرىپ وسىرەيىك.
ويتكەنى ەرتەڭ ەلىمىزدى ەل ەتەتىن، وتانىن جاۋدان قورعايتىن ەر جۇرەك باتىر – جاس ۇرپاقتىڭ مويىنىندا.
«حالقىڭنىڭ قانداي ەكەنىن
سالتىنان سىناپ ءبىل» - دەگەن جاقسى حالىق دانالىعى بار.
كىمدە - كىم ءداستۇرسىز ءومىر سۇرەم دەسە، بۇل - ونىڭ جەتەسىزدىگىنەن تۋىنداعان بوس قيالى، كەۋدەمسوق تايازدىعى عانا. عاسىرلار بويى دامۋ بارىسىندا جاس العان قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالعان سالت - سانا، داستۇردەن باس تارتۋ اتام زامانعى جابايلىققا قايتا ورالعىسى كەلگەندىكتەن باسقا ەشتەڭە ەمەس. سوندىقتان دا قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى دە، ونەگە سالتى دا، ەرلىگى دە، ەلدىگە دە جاس ۇرپاق سىزدەرگە امانات!.
اقشاباقوۆا كۋلزيپا اميرحانوۆنا
№ 17 كاسىپتىك ليسەي، قاراعاندى وبلىسى
قارقارالى اۋدانى، ەگىندىبۇلاق اۋىلى
«قازاقستاننىڭ دامۋىنداعى يندۋستريالدىق - يننوۆاسيالىق باسىمدىقتار: جاڭا بەلەستەر» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنسيادا وقىلعان.
قازاق حالقى – رۋحاني زور بايلىقتىڭ مۇراگەرى. ول ءوزىنىڭ ءورىسى بيىك سىن ساپاسى وسكەلەڭ مادەنيەتكە ءبىر كۇندە جەتكەن جوق. وسى مول زور قازىنىنىڭ ءتۇپ - توركىنى سوناۋ 6 - 8 عاسىرداعى ورحان ەنەسەي ەجەلگى تۇرىك جازبالارىنان باستالادى. قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبالار ءبىزدىڭ ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىزدىڭ تەك مال باققان، جەرىن شەت جاۋدان قورعاعان باتىر جاۋىنگەر عانا ەمەس، اقىن، جىرشى، شەشەن، سونىمەن قوسا ساۋلەتشى، ءمۇسىنشى، ۇستا، زەرگەر بولعانى ەكەنىن دالەلدەندى.
قاي زاماندا بولماسىن ادامزات الدىندا تۇراتىن ۇلى مۇرات مىندەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى - ءوزىنىڭ ءىسىن ءومىرىن جالعاستىراتىن سالاۋاتتى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ. ۇرپاق تاربيەسى كەلەشەك قوعام قامىن ويلاۋ بولىپ تابىلادى. ال ۇرپاقتى جان - جاقتى كەلبەتتى ەتىپ وسىرۋدە حالىقتىق سالت - داستۇرلەردىڭ ءتالىم تاربيەلىك، ءبىلىم تانىمدىلىق ءرولى وراسان زور. وزگە حالىقتار سياقتى قازاق ەلىنىڭ ۇرپاق تاربيەسى جونىندە اتام زاماننان بەرى جيىپ - تەرگەن مول تاجىريبەسى بار. اعا بۋىن ءوز بويىنداعى ىزەتتىلىكتى، قايىرىمدىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، ادەپتىلىك، ەلەن - جەرىن، وتانىن سۇيۋشىلىك ەڭ اسىل قاسيەتتەرىن جاس ۇرپاققا كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇنەمى ۇيرەتىپ، قانى مەن جانىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى.
ادامنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ ونىڭ ەسەيىپ، و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەنگە دەيىنگى ءومىرى مەن ءىس - ارەكەتى، باسقالارمەن قارىم - قاتىناسى اتاۋلىنىڭ بارلىعى سالت - داستۇردەن وزەكتى ورىن الىپ، ادامنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن تاربيە مەكتەبى./1، 3 - بەت/
ءداستۇر اقپاراتتىق قىزمەت اتقارادى. اقپارلار ءداستۇر ارقىلى ەكشەلىپ، قورىتىلىپ، قوعام جادىندا ساقتالادى، سونىڭ ارقاسىندا عاسىردان - عاسىرعا جەتەدى. سوعان بايلانىستى ادامداردىڭ دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ۇرپاقتارى ءوزارا قارىم - قاتىناس نورمالارىن قايتادان جاساپ قالىپتاستىرىپ اۋرەلەنبەيدى، ياعني بۇرىننان قالعان جول - جوسىندى باسشىلىققا الادى.
داستۇردە جينالعان اقپارلار ارقىلى اتا - بابادان قالعان ماتەريالدىق جانە مادەنيەتكە يە مۇراگەر بولادى. مىسالى حالقىمىزدىڭ «اتا سالعان جول بار، ەنە پىشكەن تون بار»، «اتا كورگەن – وق جونار، انا كورگەن – تون پىشەر» دەۋىنىڭ ءمانى بۇرىنعىدان قالعان سالت ءداستۇرىمىزدى باسشىلىققا الىنۋعا مىندەتتىلىگىن بىلدىرەدى.
قازاق - ءداستۇرى باي جانە قاتاڭ ساقتايتىن حالىق. تۋعان حالقىنىڭ مىنەز - قۇلقى، نانىم - سەنىمىن جەتە زەردەلەگەن عۇلاما احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ قۇدايدان كەيىنگى قورقاتىنى ءداستۇر بۇزۋشىلىق ەكەنىن ايتادى.
سالت – ءداستۇر ۇلتتىق تاربيە. ۇلتتىق تاربيەنى وقىتۋ ءۇشىن مەكتەپتە ءمۇعالىم بالانىڭ جاس دارا ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قازاقتىڭ ويىندارى، ماقال - ماتەل جانە الۋان ءتۇرلى سالت - ءداستۇردى پەداگوگيكالىق تۇرعىدان ىرىكتەپ الۋ كەرەك. بالاعا ۇلتتىق تاربيەنى دەر كەزىندە مەڭگەرتۋ ۇستازدىڭ باستى مىندەتى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەرتەدەن كەلە جاتقان داستۇرلەردىڭ ءبىرى.
حالىقتىڭ اۋىزەكى پوەتيكالىق شىعارماشىلىعىنىڭ ىشىندە تاربيەنىڭ تاپتىرماس قۇرالى رەتىندە ويىندار مەن ويىن ولەڭدەردىڭ ماڭىزى زور. ولاردا ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس ارەكەتىنىڭ سان قىرى، ەڭبەگى، ۇلتتىق باستاۋلار، نامىس، قايسارلىق، ەرجۇرەكتىك تۋرالى تۇسىنىگى، ەپتىلىگى، شىدامدىلىقتى، جىلدامدىقتى، كۇش - قايراتتى، اسەم قيمىل - قوزعالىستى مەڭگەرتۋ تىلەگى، ۇستامدىلىققا، تاپقىرلىققا، قورشاعان ورتادان العان اسەرىن شىعارماشىلىقپەن كورسەتۋگە، سونىمەن بىرگە جەڭىسكە جەتۋگە دەگەن تالپىنىسى ايقىن بايقالادى. ماسەلەن، «اساۋ ماستەك» ويىنى ەپتىلىككە، شىدامدىلىققا ماشىقتانۋدى جانە ات ۇستىندە ونەر كورسەتۋگە قاجەتتى باسقا دا قاسيەتتەردى قالىپتاستىرسا، «قالاي ايتۋدى بىلەمىن» ويىنى تابيعات قۇبىلىستارىنان حاباردار بولۋدى تالاپ ەتەدى. جان - جانۋارلاردىڭ مىنەز - قۇلقىن، ولاردىڭ سىرتقى كورىنىسىن، جانۋارلاردان شىعاتىن دىبىستاردى اينىتپاي سالىپ بەرۋى ءتيىس. ويىن ازداپ تەاترلانعان ويىن - ساۋىق تۇرىندە وتەدى، مۇندا ءان، جىر ايتا ءبىلۋ، كورگەن – بىلگەندەرىن ەستە ساقتاي ءبىلۋ قابىلەتىنە ءمان بەرىلەدى. /2، 129 - بەت/
حالقىمىزدىڭ تاريحي – مادەني مۇرالارىنىڭ تۇرلەرى سان الۋان. سولاردىڭ قاي - قايسىسى دا دامۋعا، ونىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان. وسىنداي قۇندى مادەني يگىلىكتەردىڭ ءبىرى - ۇلت ويىندارى.
حالىق ءوزىنىڭ قورشاعان دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرىن ەگجەي - تەگجەيلى ءبىلۋدى بالانىڭ ساناسىنا ويىن ارقىلى جاستايىنان سىڭىرە ءبىلۋدى كوزدەگەن. ويىن بالا تابيعاتىمەن ەگىز. ويتكەنى، بالا ويىنسىز وسپەك ەمەس، جان - جاقتى دامىماق ەمەس. بارشامىزعا بەلگىلى، ويىن ارقىلى بالانىڭ دەنە قۇرلىسى جەتىلىپ، ءوزى جاساعان قيمىلىنا سەنىمى ارتادى. ويىن – بالالاردىڭ وقۋعا، ەڭبەككە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى باستى قۇرال./3، 3 - بەت/
ويىن دەگەنىمىز - جاس ەرەكشەلىگىنە قارامايتىن، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن كوتەرەتىن، ويلاندىراتىن ءۇردىس. ويىن - توزىمدىلىكتى، العىرتتىقتى، تاپقىرلىقتى، ۇقىپتىلىقتى، ىزدەمپازدىقتى، ىسكەرلىكتى، دۇنيەتانىم ءورىسىنىڭ كولەمدىلىگىن، كوپ ءبىلۋدى، سونداي – اق باسقا دا تولىپ جاتقان ساپالىلىق قاسيەتتەردىڭ قالىپتاستىرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىگى بار پەداگوگيكالىق ءتيىمدى ادىستەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ويىندى ساباقتا، ساباقتان تىس ۋاقىتتا پايدالانۋ - ۇلكەن ناتيجە بەرەدى.
ساباعىمدا ويىن ەلەمەنتتەرىنىڭ ءار ءتۇرىن قولدانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ىنتاسىن، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرامىن. ساباققا قاتىسپايتىن وقۋشى بولمايدى. سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ، ءوز ويلارىن اشىق ايتۋ ماقساتىندا «جۋرناليست جولعا شىقتى» - ويىنىن ويناتامىن.
ويىن: «جۋرناليستەر جولعا شىقتى» ويىنىنىڭ شارتى. ءار توپتان ەكى وقۋشى شىعىپ، كەلەسى توپ مۇشەلەرىنە كەز - كەلگەن تاقىرىپتا سۇراق قويادى، ءسويتىپ ولار وزدەرىنىڭ شەشەندىك ونەرىن كورسەتەدى.
«التىن قاقپا» ويىنى
بۇل ويىنعا بۇكىلى قاتىسادى. بىرنەشە سۇراق بەرۋ ارقىلى وقۋشى تاڭدالىپ الىنىپ، كەلەسى بولىمدەگى سۇراقتارعا ءبىرىنشى بولىپ جاۋاپ بەرگەن وقۋشى كەلەسى قاقپالارعا وتەدى. ويىننىڭ سوڭىندا «التىن قاقپاعا» كىم جەتسە سول جەڭىمپاز بولىپ سانالادى.
كەلەسى قىزىقتى ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى «كوكپار» ويىنى.
«كوكپار» ويىنىنىڭ ەرەجەسىمەن تانىستىرايىن.
توپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى. ءار توپ وزدەرىنە ات قويادى. وقىعان سۇراققا قاي كوماندا ءبىرىنشى جاۋاپ بەرسە سول كوماندا سەركەنى الدى دەپ ەسەپتەيمىز. تاعى سۇراق وقىلادى وعان جاۋاپتى سەركە العان كوماندا جاۋاپ بەرەدى، ەگەر جاۋاپ بەرە الماسا كەلەسى كوماندا جاۋابىن ايتادى. ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
كەلەسى ويىنىمىز «قالاي ايتۋدى بىلەمىن» ويىنى.
ويىننىڭ شارتى
ۇلەستىرمەلى قاعازعا ءتورت تۇلىكتىڭ سۋرەتى كەلەسى جاعىنا ەسەپ بەرىلەدى. ەسەپتى شىعارىپ، سۋرەتتەگى ءتورت تۇلىككە بايلانىستى ماقال ايتۋ كەرەك، ەگەر ماقال بىلمەسە، وندا سول ءتورت تۇلىكتىڭ دىبىسىن سالادى. مىسالى قويعا بايلانىستى ماقال. «مال وسىرسەڭ قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول كوسىر» ت. ب
«اساۋ ماستەك» ويىنى
ويىننىڭ شارتى
ۇلەستىرمەلى قاعازدىڭ، سىرتىنا قۇلىن، جاباعى، تاي، بايتال، بيە ت. ب اتتىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى جىلقىنىڭ تۇرلەرىنە قاراي دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بەرىلەدى دە، ورىندالعاننان كەيىن وسى جىلقىنىڭ تۇرلەرىنە انىقتاما بەرەدى.
«عاجايىپ قورجىن» ويىنىنا ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىز قولدانعان ولشەم بىرلىكتەردى الدىق. بۇل ويىننىڭ قىزىقتى ءوتۋى كوبىنە ويىندى جۇرگىزەتىن جەتەكشىگە بايلانىستى. ونىڭ كوپشىلىكتى وزىنە ءۇيىرىپ الۋى، ءسوز شەبەرلىگىنە، تاڭداپ العان ماتەريالىنا، ونى جەتكىزە بىلۋىنە، ياعني دايارلىعىنا بايلانىستى ەكەن.
ويىننىڭ شارتى: بەلگى سالىنعان اسىقتار.
قورجىنعا قول سالعاندا، قولعا ىلىنگەن اسىققا (+) بەلگىسى سالىنعان بولسا، ءسوزدىڭ قالاعان ءبىر ءارپىن اشۋعا بولادى، ال (+2) تاڭباسى بار اسىق بولسا، ۇپايى ەكى ەسەلەنەدى، (كوك) اسىق شىقسا كۇيسىن، (قىزىل) اسىق – سىيلىق، (ع) بەلگىسى بار اسىق شىقسا، مۋزىكالىق سالەم.
1 توپ. تاقتايشادا اتا - بابامىزدىڭ پايدالانعان ەرتەدەگى ۇزىندىق ولشەم بىرلىگى: (شاقىرىم)
كورەرمەندەرمەن ويىن. «شاقىرىم» ءبىزدىڭ اتا - بابامىزدان قولدانعان ۇزىندىق ولشەم بىرلىگى، ال ءبىزوسى ولشەم بىرلىكتى ءقازىر قانداي اتاۋمەن قولدانىپ ءجۇرمىز؟ ( كيلومەتر) ويىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى. /4، 29 - بەت/
«قالاۋىڭ ءبىلسىن» ويىنىندا ءار توپتان ءبىر - بىردەن وقۋشى شىعىپ، ۇستەل ۇستىندەگى زاتتاردىڭ بىلەزىك، سىرعا، جۇزىك، تورسىق، قامشى ت. ب. قالاعانىن الىپ، ونداعى بەلگى قاعازداعى ەسەپتى شىعارۋعا كىرىسەدى جانە سول زاتتاردىڭ قازاق تۇرمىسىنداعى ورنىنا، جاسالۋ جولدارىن توقتالادى./4، 31 - بەت/
وسى ويىنداردى ويناۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ويى تىنىعادى، ءومىر تانىمى كەڭەيەدى، بىرلەسەدى، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەنەدى، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتادى.
وسىعان بايلانىستى مەن مىنانداي ۇسىنىس جاساعىم كەلىپ وتىر، ءار ۇستاز ءوز ساباعىندا ويىن ەلەمەنتتەرىن بايلانىستىرىپ وتكىزسە، كەلەشەك ۇرپاققا ءوز سالت – داستۇرلەرىمىزدى قۇرمەتتەي بىلۋگە، قاستەرلەۋگە، قازاق حالقى ءوزىنىڭ كەرەمەت ءبىر ۇلكەن ۇلت ەكەنىن، ءوزىنىڭ قانشالىق مۇراسى بار ەكەنىن سەزىنەدى. رۋحاني زور بايلىعىمىزدى بويىمىزعا انا سۇتىندەي ءسىڭىرىپ وسىرەيىك.
ويتكەنى ەرتەڭ ەلىمىزدى ەل ەتەتىن، وتانىن جاۋدان قورعايتىن ەر جۇرەك باتىر – جاس ۇرپاقتىڭ مويىنىندا.
«حالقىڭنىڭ قانداي ەكەنىن
سالتىنان سىناپ ءبىل» - دەگەن جاقسى حالىق دانالىعى بار.
كىمدە - كىم ءداستۇرسىز ءومىر سۇرەم دەسە، بۇل - ونىڭ جەتەسىزدىگىنەن تۋىنداعان بوس قيالى، كەۋدەمسوق تايازدىعى عانا. عاسىرلار بويى دامۋ بارىسىندا جاس العان قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالعان سالت - سانا، داستۇردەن باس تارتۋ اتام زامانعى جابايلىققا قايتا ورالعىسى كەلگەندىكتەن باسقا ەشتەڭە ەمەس. سوندىقتان دا قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى دە، ونەگە سالتى دا، ەرلىگى دە، ەلدىگە دە جاس ۇرپاق سىزدەرگە امانات!.
اقشاباقوۆا كۋلزيپا اميرحانوۆنا
№ 17 كاسىپتىك ليسەي، قاراعاندى وبلىسى
قارقارالى اۋدانى، ەگىندىبۇلاق اۋىلى
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: 8 سانىنىڭ قۇرامىماقسات: 8 سانىنىڭ قۇرامىن شىعارتىپ، ونى جاتتاتۋ،بىلىمدىلىك: ورنەك قۇراستىرىپ، ونىڭ ءمانىن تابۋعا، ءسوز ەسەپتەردى ءتۇسىنىپ، شىعارۋعا جانە كەسىندىلەردى سالىستىرىپ، ولاردىڭ ۇزىن...
