قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ۇلتتىق كيىمدەر تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق بۇيىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ ساباق بارىسىندا حالىقتىڭ ونەرىن، سالت - ءداستۇردى باعالاي بىلۋگە، شەبەرلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: اشىق ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، كورسەتۋ
ساباق كورنەكىلىگى: سلايد، ۇلتتىق كيىمدەردىڭ سۋرەتتەرى، تۇرلەرى
ساباقتىڭ بارىسى:
I ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
2. ساباققا دايارلىعىن تەكسەرۋ
3. تەحنيكا قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ساقتاۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. اقاۋ تۇرلەرى؟
2. كەۋدە، بەل، مىقىن تۇسى كەڭ بولعان جاعدايدا قانداي تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟
3. كەۋدە، بەل، مىقىن تۇسى تار بولعان جاعدايدا قانداي تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟
4. ىلعالدى - جىلۋمەن وڭدەگەن كەزدە قانداي قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتايمىز؟
5. قولتىق ويىندىسى تار بولعان جاعدايدا قانداي تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟
III جاڭا ساباق
قازاق حالقىنىڭ قول ونەرى كونە زامان تاريحىمەن بىرگە دامىپ، بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان باي قازىنا. ونىڭ ءبىر ۇشىعى تۋىسقان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ جانە ورىس حالقىنىڭ قول ونەرىمەن دە ۇشتاسىپ جاتىر. قول ونەرىنىڭ باستى ءبىر سالاسى — كيىم تىگۋ. ەرتە زاماننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن جويماي، قول ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە عانا ەمەس، ءارى اسەم، ءارى ىڭعايلىلىعىمەن دە پايدالانۋدان قالماي كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ءالى دە از ەمەس. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن ەسكىنىڭ كوزى قارتتار كۇندەلىكتى كيىپ جۇرسە، ەندى بىرەۋلەرىن قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ تويلارىندا ويىن - ساۋىققا پايدالانادى (قالىندىققا ساۋكەلە كيگىزۋ). قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى - ەۋرازيا دالاسىن قونىس ەتكەن كوشپەلى ەل قازاقتاردىڭ باسقا حالىقتارعا ۇكسامايتىن كيىم ۇلگىلەرى تابيعي ەرەكشەلىكتەر مەن كوشپەلى تىرشىلىككە سايكەس قالىپتاستى. قازاقى كيىمنىڭ بارشا سىمباتى مەن ويۋ - ورنەگىندە، ءاربىر اشەكەيىندە حالقىمىزدىڭ تاريحىنىڭ، وي - دۇنيەسىنىڭ قايتالانباس كورىنىسى بار. ول - ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىز.
ەر ادام كيىمى
ىشىك - ءار ءتۇرلى اڭ تەرىلەرىنەن تىگەدى. ولار اڭ تۇرلەرىنىڭ اتىنا سايكەس بۇلعىن ىشىك، جانات ىشىك، تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، كۇزەن ىشىك بولىپ بىرنەشە تۇرگە بولىنگەن. اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن ىشىكتەردىڭ سىرتىن شۇعا، ءۇش توپ بارقىت، اتلاس، مانات سياقتى باعالى دا شيراقى ماتالارمەن تىستاعان. كەيدە وسى ماتەريالداردى بىرنەشە ءتۇستى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەپ، سۋمونشاق، مارجان تىزگەن جىپتەر باستىرىپ، ەتەك - جەڭىنە التىن، كۇمىس زەر ۇستاپ، كەيدە بولەك تىگىلگەن كەستەلەرمەن سىرتىنان قاپتاپ كيگەن. ىشىكتەر كەيدە ءادىپتى، قايىرما جاعالى بولىپ كەلگەن.
شاپان - قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق كيىمى. ونى قالىڭ ماتادان استارىنا ءجۇن، ماقتا سالىپ، استارلاپ سىرىپ تىگەدى. شاپاندار كوبىنەسە قايىرما جاعالى، كەيدە تىك جاعالى بەشپەنت تۇرىندە كەزدەسەدى. قايىرما جاعا شاپاننىڭ ءبىر تۇيمەسى، تىك جاعالى بەشپەنت شاپاننىڭ ەكى تۇيمەسى بار بولىپ كەلەدى.
تون - قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءبىرى، ونى قويدىڭ، ەشكىنىڭ جانە قۇلىننىڭ تەرىسىنەن تىگەدى. تون تىگەتىن تەرىنى ەڭ الدىمەن شەل مايىنان ارىلتادى. ودان سوڭ ونى كۇبىگە سالىپ نە اشىق كۇيىندە يلەيدى. قوي مەن ەشكىنىڭ تەرىسىنەن تون تىككەندە تەرىنىڭ ءجۇنى مەن تىگىسى ىشىنە قارايدى. توندى تەبەن ينەمەن باسىپ تىگىپ، نەمەسە شالىپ تىگىپ كەستەلەيدى. كەيدە سىرتىنا تىستىق جاپسىرىپ قاپتاما تون دا تىگەدى. قاپتاما تونداردىڭ تىستارىن ءار ءتۇستى جىپپەن كەستەلەپ، ەلتىرى، سەڭسەڭ، اڭ تەرىلەرىنەن قايىرما جاعا جاساپ تىككەن
شالبار - بارقىت، ءپۇلىش، شۇعا، شيبارقىت، شەگرەن، سياقتى شيراقى ماتالاردان، قوي - ەشكى تەرىلەرىنەن تىگەدى. شالباردىڭ باۋى ىشقىرعا وتكىزىلەدى، قالتاسىز، كەڭ بالاق بولىپ كەلەدى. ونىڭ كەڭ تىگىلۋى سالت اتقا ءمىنىپ - تۇرۋعا، مالداس قۇرىپ وتىرۋعا وتە قولايلى بولعان. شالباردىڭ بالاعى كەيدە ەتىك قونىشىنىڭ ىشىنە سالىنىپ، كەيدە قونىشتىڭ سىرتىندا جۇرەدى. قوي تەرىسىنىڭ ءار تۇرلەرىنەن (جۇندەس، قىرىقپا، تاقىر جانە ت. ب.)، ەشكى جانە قۇلىن تەرىلەرىنەن، بىلعارىدان تىگىلگەن شالباردى كوبىنەسە تىستامايدى. ونى ءبىر تۇسكە بوياپ، كەستەلەيدى، بالاعىن قۇندىز، سۋسار سياقتى اڭ تەرىلەرىمەن تىككەن. تەرىدەن تىگىلگەن شالباردى ماتامەن تىستاپ تا جۇرگەن. ەركەكتەر كوبىنەسە سىرت كيىمدەرىن تۇيمەسىز، تەك بەلبەۋمەن عانا كيگەن. بەلبەۋدى بىرنەشە مەتر ماتادان وراعان.
ايەل كيىمى
ءار ايماقتا ءار ءتۇرلى ۇلگىلەرمەن، ءار الۋان اتاۋلارمەن كەزدەستىرۋگە بولادى. سولاردىڭ ىشىندە قازاق ەلىنىڭ بارىنە ءتان تۇرلەرى: كويلەك، كيمەشەك، جاۋلىق، ساۋكەلە، تاقيا، قامزول، كەبىس - ءماسى، كوكىرەكشە سياقتى زاتتار. ايەل كيىمدەرى اشەكەي، اجار جاعىنان ەل سالتى بويىنشا ءتورت توپقا ارنالىپ تىگىلگەن. ولار قىز كيىمدەرى، كەلىنشەك كيىمدەرى، ورتا جاستاعى ايەلدەر مەن قارت بايبىشەلەردىڭ كيىمدەرى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تىگىلۋ مانەرى دە اشەكەيى دە ءار قيلى. قىز كيىمدەرىنىڭ كەۋدەلەرى تار، قىنامالى، ومىراۋى مەن جاعا - جەڭدەرى كەستەلى، كويلەكتەرى قوس ەتەكتى، باس كيىمدەرى ۇكىلى، مونشاقتى، اياق كيىمدەرى بيىك وكشەلى، جەڭىل جانە قاي كيىمى بولسا دا التىن، كۇمىس، مەرۋەرت مونشاقتارمەن اشەكەيلەنەدى. قىزدار كوبىنەسە قۇندىز بورىك، تاقيا كيىپ، شولپى تاعىپ جۇرەدى. كەلىنشەكتەر ءبىر قۇرساق كوتەرگەنشە قىز كيىمدەرىن كيە بەرەدى. ءبىراق ولار بورىك، تاقيا كيمەيدى، ۇكى تاقپايدى جانە جالاڭباس جۇرمەيدى. قۇرساق كوتەرگەن كەلىنشەكتەر كيىمدەرىن مول ەتىپ تىگەدى. ورتا جاستاعى ايەلدەردىڭ كويلەكتەرى قوس ەتەكسىز، بەلى مەن جەڭى كەڭ بولىپ بۇرىلەدى. بۇل جاستاعى ايەلدەر ورامال تارتادى. قارت ايەلدەردىڭ كيىمى نەعۇرلىم ەتەكتى، مول قاۋسىرمالى، قالتالى، اشەكەيلەرىنىڭ كوبى تۇيمە، وقالى ءوڭىر سياقتى زاتتار بولعان. ولار شولپى تاقپاعان، القا سالماعان. ال كوكساۋىر كەبى، كەستەلى ءماسى، بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، كۇمىس تۇيمە، تەڭگە سياقتى اشەكەيلى زاتتاردى قاي جاستاعى ايەلدەر بولسىن تاعىنا بەرگەن.
ايەل كيىمدەرىنىڭ ەڭ باستىسى كويلەك، ودان كەيىن ساۋكەلە، بورىك، تاقيا، كيمەشەك - جاۋلىق، باس كيىمدەر مەن قامزول، جەلەتكە بولعان. ايەل كويلەگىنىڭ كەۋدەسى مەن ەتەگى ەكى بولەك تىگىلىپ، سوڭىنان ەتەكتى كەۋدەگە ءبۇرىپ قوساتىن. كەۋدەنىڭ ەتەككە قوسىلعان جەرىن كويلەكتىڭ بەلى نەمەسە بۇرمەسى دەپ اتاعان. كويلەكتىڭ جاعاسى تىك، ءبىر جاق يىق ۇستىنەن تۇيمەلەنەدى. ال قىز - كەلىنشەكتەردىڭ كويلەگىنىڭ جاعاسى كەستەلەنەدى نەمەسە قول ينەمەن كوركەمدەپ قايىپ تىگىلەدى. كەيدە جاعانىڭ ۇستىڭگى شەتىن بۇرمەلەپ جەلبىرلەپ قويادى. قىز - كەلىنشەك كويلەگىنىڭ جاعاسىنىڭ وڭىرىنە بىرنەشە تۇيمەنى ءتىزىپ قادايدى.
قىزدار مەن جاس ايەلدەردىڭ ەڭ ءبىر ءساندى كيىمى قوس ەتەك كويلەك. قوس ەتەك كويلەك ادەتتە اق ءتۇستى قىمبات جىبەكتەن، اسىل ماتادان تىگىلىپ تازا جۇننەن توقىلادى. مۇنداي كويلەكتى قىس كيۋگە ارنايدى دا، ءبىر كيەر كويلەك سانايدى. قوس ەتەك كويلەك ادەتتە ۇزىن، كەڭ، ونىڭ جەڭىنىڭ ۇشى مەن جاعاسى، بەلى بۇرمەلەنىپ، قاتپارلى جەلبىر سالىنادى.
قامزول - ايەلدەر ۇلت كيىمىنىڭ ءبىرى. ول بارقىت، ماقپال، ءپۇلىش ماتالارىنان تىگەدى. قامزولدا جەڭ دە، جاعا دا بولمايدى. تەك تىس پەن استاردان تۇرادى. استارىنا كوبىنەسە اتلاستى پايدالانادى. تۇيمە ورنىنا اشەكەيلەنىپ جاسالعان قاۋسىرما تاعىلادى. الدىنعى بولىگى مەن ەتەگىن ويۋ - ورنەكتكرمەن اشەكەيلەيدى.
باس كيىم
قازاق قاۋىمىنىڭ ادەتىندە ەر مەن ايەلدىڭ باس كيىمى دە ءار باسا. ەرگە ءتان باس كيىمدەر: تاقيا، بورىك، تىماق، مۇراق(ايىرقالپاق). ولاردى تەرىدەن، اڭ تەرىلەرىنەن، تىستىق ماتالار سىرىپ تىگەدى. ايەل باس كيىمدەرى: كيمەشەك، جاۋلىق، ساۋكەلە، جەلەك، ءشالى بۇركەنىش، ت. ب. بۇلار كوبىنەسە ىشتىك جەڭىل ماتادان، ال تاقيا، قۇندىز بورىك، شوشاق بورىكتەر ەڭ قىمباتتى اڭ تەرىلەرىنەن تىگىلەدى.
قازاق عۇرپىندا باس كيىم كورىكتىلىك پەن ساندىلىكتى، بارشىلىقتى بىلدىرەتىن قاسيەتتى كيىم سانالعان. قازاقتىڭ «دوس اياعىڭا قارايدى، دۇشپان باسىڭا قارايدى» دەيتىن ماقالى وسى جايدان قالىپتاسقان. سول سياقتى سىپايىلىق كورسەتكەندە، بىرەۋدەن بىرەۋ كەشىرىم وتىنگەندە، اياققا جىعىلعاندا باس كيىمدى شەشىپ نەمەسە بورىگىن اياق استىنا تاستاپ اھ ۇرۋ دا وسى باس كيىمدى قاستەرلەۋدەن تۋعان. قىسقى، جازعى باس كيىمدەر ءبىر بولەك، توي جيىنداردا، جورىقتاردا كيەتىن باس كيىم ءبىر بەلەك بولىپ تۇرلىشە تىگىلەتىن. تىماق پەن بورىكتى كوبىنەسە ەلتىرىدەن، سەڭسەڭنەن، لاق تەرىسىنەن، پۇشپاقتان ت. ب. مال تەرىلەرىنەن جاساپ تىستايدى، اراسىنا ءجۇن سالىپ سىريدى. قىستىگۇنى كيەتىن تۇلكى تەرىسىنەن جاساعان تىماقتى بارقىت، ءپۇلىش، اتلاس، شۇعا سياقتى جىلى، ءارى قىمبات ماتالارمەن تىستاعان.
تىماق — قازاقتا تىماقتىڭ تۇرلەرى كوپ، سونىڭ ەڭ باعالىسى – تۇلكى تىماق. ونىڭ ماڭدايى مەن قۇلاقتارىنىڭ ىشكى جاعىنا تۇلكى تەرىسى تىگىلەدى دە، سىرتى ماقپالمەن، پۇلىشپەن نەمەسە باسقا اسىل ماتالارمەن سىرىلىپ تىستالادى. تىماقتىڭ توبەسى ءتورت نەمەسە التى ساي كيىزدەن قۇرالىپ، شوشاق بولىپ كەلەدى.
بورىك - قازاقتىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇلتتىق باس كيىمى، ونى باعالى اڭ تەرىسىنەن جانە جاس ءتولدىڭ ەتىرىسىنەن تىگەدى. ونىڭ جازدىق جانە قىستىق تۇرلەرى بولادى. تەرىنىڭ تۇرىنە قاراي بورىك ءار الۋان اتالادى. قۇندىز بورىك، سۋسار بورىك، كامشات بورىك، جانات بورىك، تۇلكى بورىك، ەلتىرى بورىك، ت. ب. دەپ اتالادى. ونى ەرلەر دە، قىزدار دا كيەدى. بورىكتىڭ توبەسى كوبىنەسە التى ساي (قيىق)، ءتورت ساي بولىپ كەلەدى. ونى تىككەندە الدىمەن ولشەپ الىپ، جۇقا كيىزدەن ءتورت نە التى ساي ەتىپ پىشەدى. ءار سايدىڭ توبەدە تۇيىسەتىن ۇشتارى بۇرىش ءتارىزدى، ەتەك جاقتارى تىك ءتورت بۇرىش بولادى. وسى ءقيىندىلاردىڭ ءبىر بەتىنە شۇبەرەكتەي استار، ەكى اراسىنا جۇقا ماتادان بيداي شۇبەرەك سالىپ، ءجيى ەتىپ سىريدى. ودان سوڭ جەكە - جەكە سايلاردى بىرىنە - ءبىرىن ءوبىستىرىپ ىشىنەن دە، سىرتىنان دا جورمەپ تىگەدى. ونىڭ سىرتىن اسىل ماتامەن (بارقىت، ءپۇلىش، قامقا، ت. ب.) تىستايدى. بورىكتىڭ ءىشى قانشا ساي بولسا، ونىڭ تىسى دا سونشا ساي بولادى. بۇدان كەيىن بورىكتىڭ توبەسىنىڭ ەتەگىن جاي ماتامەن استارلانىپ تىگەدى دە تومەنگى جاعىن ءتورت ەلىدەي تەرىمەن (قىلشىعىن سىرتىنا قاراتىپ) كومكەرەدى.
تاقيا - ەرلەردىڭ جەڭىل باس كيىمى. تاقيانىڭ تۇرلەرى كوپ. بيىك توبەلى، تەگىس توبەلى جانە ۇشكىر توبەلى تاقيا. ەرلەر كيەتىن تاقيادا تەڭگە، مونشاق، عانا بولمايدى. ونىڭ ەسەسىنە ولار «ءمۇيىز»، «ات ەرىن»، «شىرماۋىق» سياقتى ورنەكتەرمەن كەستەلەنەدى، ماشينامەن، قولمەن «تاڭداي»، «يرەك»، قابىرعا تىگىستەرىمەن ادەمىلەنىپ سىرىلادى. تاقيانى پۇلىشتەن، قىجىمان ال استارىن جىبەك، ساتەننەن تىگەدى. بيىك توبەلى تاقيا مەن تەگىس توبەلى تاقيانىڭ تىگىلۋى بىردەي. ال ۇشكىر توبەلى تاقيانى تىككەندە ونىڭ ەتەگىن جالپاقتىعىن ءۇش ەلى دەي ەتىپ تىك ءتورت بۇرىش ەتىپ قيىپ الادى. ونىڭ توبەسى ءۇش بۇرىش فورمالى ءتورت نە التى سايلان قۇرالادى. الدىمەن ولاردى تىگىسىن ىشىنە قاراتىپ قۇرايدى دا، ودان سوڭ سايلاردىڭ ەتەگىن تاقيانىڭ ەتەگىنە قوندىرادى. تاقيا مىجىلماي ءوز فورماسىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ونىڭ استارى مەن قوس استارىن بەتتەستىرىپ ءجيى ەتىپ سىريدى. ودان كەيىن تىسىن جاۋىپ، شەتىن باسقا ءتۇستى ماتامەن ادىپتەن كومكەرەدى. سايلاردىڭ جانە تاقيانىڭ توبەسى مەن ەتەگىنىڭ قوسپا تىگىستەرى بىلىنبەۋ ءۇشىن سول تىگىستەردى باستىرا جىبەك جىپپەن ادەمىلەن شالىپ تىگەدى. قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ءار ءتۇرلى تاقيا جاساپ شىعارادى.
ايىر قالپاق - ەرلەردىڭ كيىزدەن تىگىلگەن جەڭىل باس كيىمى. ايىر قالپاق جۇقا ەتىپ باسىلعان اق كيىزدەن تىگىلەدى. ول نەگىزگى ەكى بولىكتەن قۇرالادى. ولار — قالپاقتىق توبەسى جانە ەتەگى (كەيدە قايىرمالى دەپ تە ايتادى). قالپاقتىڭ توبەسى ءتورت سايدان (بولىكتەن) تۇرادى. شەبەر پىشىلگەن ءتورت قيىندى كيىزدى اراسىنا قارا بارقىتتان سىزدىق سالىپ، قايىپ تىگەدى. سوندا قالپاقتىڭ توبەسى كۇمبەز تارىزدەس بولىپ شىعادى. قالپاقتىڭ ەتەگى جالپاقتىعى ءتورت ەلىدەي ەتىپ، دوڭگەلەكتەپ قيىپ الىنعان اق كيىزدەن جاسالادى دا، ونى جوعارعى بولىكتىڭ (توبە) ەتەگىنە سىزدىق سالىپ قوندىرادى. ءساندى بولۋ ءۇشىن، قالپاقتىڭ قايىرماسىنىڭ استىڭعى جاعى كەيدە قارا بارقىتپەن كومكەرىلەدى. قالپاقتىڭ توبەسىنە قارا نە باسقا ءتۇستى شاشاق تاعىن، توبەسىنىڭ ءتورت سايى ءار ءتۇرلى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەنەدى. اق كيىزدەن تىگىلگەن ايىرقالپاق ءارى جەڭىل، ءارى سالقىن، ءارى ءساندى بولىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ورىندارى ايىر - قالپاقتى ءار ءتۇستى كيىزدەن جاساپ شىعارىپ ءجۇر
ساۋكەلە - ايەلدىڭ باس كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اشەكەيلىسى. ساۋكەلەنى ۇزاتىلاتىن قىزدار جانە سول قىزعا ەرىپ ءجۇرىپ سىڭسۋ ايتاتىن نوكەرلەرى كيگەن. قالىڭدىق كۇيەۋدىڭ ەلىنە بارعاندا دا ساۋكەلەسىمەن بارعان. كەلىنشەك ونى توي وتكەنشە كيىپ وتىرىپ، توي وتكەن سوڭ ساۋكەلەنى ءىلىپ قويىپ، ونىڭ ورنىنا بەرگەكتى جەلەك كيەتىن. ساۋكەلەنىڭ نەگىزى ونىڭ توبەسى. توبە نە تالدىرما ەتىپ قوزى جۇنىنەن ارنايى باسقان اق كيىزدەن، نە اراسىنا قىل سالىپ سىرىعىن اسىل ماتادان ىستەلەدى. ساۋكەلە توبەسىنىڭ بيىكتىگى ەكى سۇيەم، كەيدە ودان دا بيىك بولادى. توبەنىڭ ءون بويىن التىن، كۇمىس، مەرۋەرت، مارجانمەن، اسىل تاستارمەن ورنەكتەپ، التىن جىپپەن اشەكەيلەيدى. ساۋكەلەنىڭ ەكى جاق ساماي تۇسىنان بەتكە جەتكىزە شولپى ءتارىزدى ەندىرىپ بىرنەشە قاتار مارجان تىزىلگەن سالپىنشاقتاردى بەتمونشاق نەمەسە ساۋكەلەنىڭ بەتمونشاعى دەپ اتايدى. ساۋكەلەنىڭ ەڭ سىرتىنان جاۋىپ قويعان شاشاقتى اشەكەيلى جىبەك ماتا بار، ول كويلەكتىڭ ەتەگى قۇساپ، جەرگە سۇيرەتىلىپ جۇرەدى. كەيدە باتىرلار دا وسىنداي، ساۋكەلە ءتارىزدى مول اشەكەيلى دۋلىعا كيەتىن.
كيمەشەك — قازاق ايەلدەرىنىڭ كيەلى باس كيىمى. ادەتتە كيمەشەك اق ماتادان نەمەسە اق جىبەكتەن مولداۋ ءپىشىلىپ، ادامنىڭ باسىن، يىعىن، كەۋدەسى مەن جاۋرىنىن جاۋىپ تۇرادى. كيمەشەككە قاراپ ايەلدەردىڭ شىرايىن، جاس مولشەرىن، تۇرمىس - جايىن، ءتىپتى ءجۇرىس - تۇرىسىنا دەيىن انىق اجىراتىپ الۋعا بولادى ەكەن. اپالارىمىزدىڭ ۇقىپتىلىعى مەن سالاقتىعى دا كيمەشەگىنەن كورىنەتىن. كيمەشەكتىڭ ءتۇرى مەن تاريحي تۇرپاتى سان - الۋان. ولار كوبىنە رۋلىق - تايپالىق ءومىر ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى.
كيمەشەك اشەكەيسىز بولمايدى. اشەكەي ورنىنا التىن، كۇمىس، اعىل، اقىق، شىرىمتال، مەرۋەرت سەكىلدى مەتالل جانە قىمبات باعالى تاستار قولدانىلعان. ارينە، ولار دا ايەلدىڭ جاس مولشەرىنە، الەۋمەتتىك ورنىنا وراي تاعىلعان. كيمەشەك پەن ونىڭ الدىڭعى ءوڭىرى ويۋ - ورنەكسىز بولماعان. كيمەشەكتىڭ ەگدە جانە قارتاڭ تارتقان ايەلدەر كيەتىن قاراپايىم تۇرلەرىن شىلاۋىش، كۇندىك دەپ اتايدى. اسا قارت بايبىشەلەر شالما دا كيەتىن.
ايەلدەردىڭ اق ماتادان جاساعان باس كيىمىنىڭ جالپى اتاۋى — اق جاۋلىق. اق جاۋلىق اپالارىمىزدىڭ اق نيەتىنىڭ، يمانجۇزدىلىگىنىڭ، كىرشىكسىز، ادام تابىنارلىق ءمولدىر مىنەزىنىڭ دە بەلگىسى ەدى.
ساپتاما ەتىك - قونىشى تىزەنى جاۋىپ تۇراتىنداي ۇزىن، تابانى قالىڭ سىرىدەن وڭ - سولى جوق، ءتۇزۋ بولىپ تىگىلەتىن اياق كيىم. ونى كيىز بايپاقپەن كيەدى. قىسقى كۇنگى ايازدا ات ۇستىندە جۇرگەنگە جىلى، ءارى قولايلى.
ءماسى - اياق كيىمنىڭ ءبىر ءتۇرى، ونى بىلعارىدان، شەگىرەننەن، قۇرامنان تىگەدى. ءماسىنىڭ سىرتىنان كەبىسنەلاستىق (گالوش) كيىلەدى. كوبىنەسە ءماسىنىڭ قويىپتى استارلانىپ، كومكەرىلەدى. ال ۇلت ايى جالاڭقابات بولادى. ول تارامىسپەن ىشكى جاعىنان جورمەپ نەمەسە جارا شانشىل وبىستىرە تىگۋ ارقىلى ۇلتارىلادى. ەتىكشى ءماسى تىككەندە ەڭ الدىمەن ءماسىنىڭ باسىن، قونىشىن جۇقا بىلعارىدان، ۇلتانىن قالىڭ بىلعارىدان ءپىشىپ الادى. ودان سوڭ تىگىسىن ىشىنە قاراتىل، باسىن قوندىرادى. وسىدان كەيىن ءماسىنىڭ قونىشىن تىگەدى. ءماسىنىڭ قونىشىن قۋسىرعاندا تىگىستىڭ اراسىنا جىڭىشكە سىزدىق سالادى. ءماسى — ءارى جەڭىل، ءارى جۇمساق اياق كيىم. ول اسىرەسە تازالىق ءۇشىن اسا قولايلى. سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ءماسىنى كوپتەپ شىعاراتىن بولدى. اياق كيىمنىڭ بۇل تۇرىنە دەگەن سۇرانىس جىلدان - جىلعا كوبەيە تۇسۋدە.
ەندىگى كەزەكتە ويۋ - ورنەكتەرگە توقتالايىق. ويۋ - ورنەك – حالىقتىق قولونەردىڭ ءبىر ءتۇرى. بەلگىلى تارتىپتەگى ەلەمەنتتەردەن قۇرالعان ورنەك. ويۋ - ورنەك ارقىلى اتا – بابامىز ءوز ويلارىن جەتكىزە بىلگەن. ويۋ - ورنەكتەر ءمان – ماعىناسىنا قاراي مىنا توپتارعا جىكتەلگەن:
1. وسىمدىك تەكتەس
2. جانۋار تەكتەس
3. عارىش الەمىنە بايلانىستى
4. گەومەتريالىق
ويۋ - ورنەكتەگى ەلەمەنتتەردىڭ ۇنەمى ىرعاقتى قايتالانىپ، سيممەتريالى ورنالاسقان كوركەم ءورىسى مەن قۇرىلىمى ەرەكشە اسەر بەرەدى
IV. ساراماندىق جۇمىس:
ماتالاردى قيۋ ارقىلى بەرىلگەن سۋرەتتى ۇلتتىق كيىمدەرمەن كيىندىرۋ
V. ساباقتى قورىتىندىلاۋ
1. ۇلتتىق باسكيىم تۇرلەرىن اتا؟
2. ساۋكەلەنى كىمدەر كيگەن؟
3. قامزول دەگەنىمىز نە؟
4. كيمەشەك دەگەنىمىز نە؟
VI. وقۋشىلاردى باعالاۋ
VII. ۇيگە تاپسىرما
وقۋ، بەرىلگەن تاپسىرمانى اياقتاپ كەلۋ
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ۇلتتىق كيىمدەر تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، ولاردىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ۇلتتىق بۇيىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ ساباق بارىسىندا حالىقتىڭ ونەرىن، سالت - ءداستۇردى باعالاي بىلۋگە، شەبەرلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: اشىق ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، كورسەتۋ
ساباق كورنەكىلىگى: سلايد، ۇلتتىق كيىمدەردىڭ سۋرەتتەرى، تۇرلەرى
ساباقتىڭ بارىسى:
I ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
2. ساباققا دايارلىعىن تەكسەرۋ
3. تەحنيكا قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ساقتاۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. اقاۋ تۇرلەرى؟
2. كەۋدە، بەل، مىقىن تۇسى كەڭ بولعان جاعدايدا قانداي تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟
3. كەۋدە، بەل، مىقىن تۇسى تار بولعان جاعدايدا قانداي تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟
4. ىلعالدى - جىلۋمەن وڭدەگەن كەزدە قانداي قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتايمىز؟
5. قولتىق ويىندىسى تار بولعان جاعدايدا قانداي تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز؟
III جاڭا ساباق
قازاق حالقىنىڭ قول ونەرى كونە زامان تاريحىمەن بىرگە دامىپ، بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان باي قازىنا. ونىڭ ءبىر ۇشىعى تۋىسقان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ جانە ورىس حالقىنىڭ قول ونەرىمەن دە ۇشتاسىپ جاتىر. قول ونەرىنىڭ باستى ءبىر سالاسى — كيىم تىگۋ. ەرتە زاماننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءقادىر - قاسيەتىن جويماي، قول ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە عانا ەمەس، ءارى اسەم، ءارى ىڭعايلىلىعىمەن دە پايدالانۋدان قالماي كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ءالى دە از ەمەس. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن ەسكىنىڭ كوزى قارتتار كۇندەلىكتى كيىپ جۇرسە، ەندى بىرەۋلەرىن قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ تويلارىندا ويىن - ساۋىققا پايدالانادى (قالىندىققا ساۋكەلە كيگىزۋ). قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى - ەۋرازيا دالاسىن قونىس ەتكەن كوشپەلى ەل قازاقتاردىڭ باسقا حالىقتارعا ۇكسامايتىن كيىم ۇلگىلەرى تابيعي ەرەكشەلىكتەر مەن كوشپەلى تىرشىلىككە سايكەس قالىپتاستى. قازاقى كيىمنىڭ بارشا سىمباتى مەن ويۋ - ورنەگىندە، ءاربىر اشەكەيىندە حالقىمىزدىڭ تاريحىنىڭ، وي - دۇنيەسىنىڭ قايتالانباس كورىنىسى بار. ول - ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىز.
ەر ادام كيىمى
ىشىك - ءار ءتۇرلى اڭ تەرىلەرىنەن تىگەدى. ولار اڭ تۇرلەرىنىڭ اتىنا سايكەس بۇلعىن ىشىك، جانات ىشىك، تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، كۇزەن ىشىك بولىپ بىرنەشە تۇرگە بولىنگەن. اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن ىشىكتەردىڭ سىرتىن شۇعا، ءۇش توپ بارقىت، اتلاس، مانات سياقتى باعالى دا شيراقى ماتالارمەن تىستاعان. كەيدە وسى ماتەريالداردى بىرنەشە ءتۇستى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەپ، سۋمونشاق، مارجان تىزگەن جىپتەر باستىرىپ، ەتەك - جەڭىنە التىن، كۇمىس زەر ۇستاپ، كەيدە بولەك تىگىلگەن كەستەلەرمەن سىرتىنان قاپتاپ كيگەن. ىشىكتەر كەيدە ءادىپتى، قايىرما جاعالى بولىپ كەلگەن.
شاپان - قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق كيىمى. ونى قالىڭ ماتادان استارىنا ءجۇن، ماقتا سالىپ، استارلاپ سىرىپ تىگەدى. شاپاندار كوبىنەسە قايىرما جاعالى، كەيدە تىك جاعالى بەشپەنت تۇرىندە كەزدەسەدى. قايىرما جاعا شاپاننىڭ ءبىر تۇيمەسى، تىك جاعالى بەشپەنت شاپاننىڭ ەكى تۇيمەسى بار بولىپ كەلەدى.
تون - قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ ءبىرى، ونى قويدىڭ، ەشكىنىڭ جانە قۇلىننىڭ تەرىسىنەن تىگەدى. تون تىگەتىن تەرىنى ەڭ الدىمەن شەل مايىنان ارىلتادى. ودان سوڭ ونى كۇبىگە سالىپ نە اشىق كۇيىندە يلەيدى. قوي مەن ەشكىنىڭ تەرىسىنەن تون تىككەندە تەرىنىڭ ءجۇنى مەن تىگىسى ىشىنە قارايدى. توندى تەبەن ينەمەن باسىپ تىگىپ، نەمەسە شالىپ تىگىپ كەستەلەيدى. كەيدە سىرتىنا تىستىق جاپسىرىپ قاپتاما تون دا تىگەدى. قاپتاما تونداردىڭ تىستارىن ءار ءتۇستى جىپپەن كەستەلەپ، ەلتىرى، سەڭسەڭ، اڭ تەرىلەرىنەن قايىرما جاعا جاساپ تىككەن
شالبار - بارقىت، ءپۇلىش، شۇعا، شيبارقىت، شەگرەن، سياقتى شيراقى ماتالاردان، قوي - ەشكى تەرىلەرىنەن تىگەدى. شالباردىڭ باۋى ىشقىرعا وتكىزىلەدى، قالتاسىز، كەڭ بالاق بولىپ كەلەدى. ونىڭ كەڭ تىگىلۋى سالت اتقا ءمىنىپ - تۇرۋعا، مالداس قۇرىپ وتىرۋعا وتە قولايلى بولعان. شالباردىڭ بالاعى كەيدە ەتىك قونىشىنىڭ ىشىنە سالىنىپ، كەيدە قونىشتىڭ سىرتىندا جۇرەدى. قوي تەرىسىنىڭ ءار تۇرلەرىنەن (جۇندەس، قىرىقپا، تاقىر جانە ت. ب.)، ەشكى جانە قۇلىن تەرىلەرىنەن، بىلعارىدان تىگىلگەن شالباردى كوبىنەسە تىستامايدى. ونى ءبىر تۇسكە بوياپ، كەستەلەيدى، بالاعىن قۇندىز، سۋسار سياقتى اڭ تەرىلەرىمەن تىككەن. تەرىدەن تىگىلگەن شالباردى ماتامەن تىستاپ تا جۇرگەن. ەركەكتەر كوبىنەسە سىرت كيىمدەرىن تۇيمەسىز، تەك بەلبەۋمەن عانا كيگەن. بەلبەۋدى بىرنەشە مەتر ماتادان وراعان.
ايەل كيىمى
ءار ايماقتا ءار ءتۇرلى ۇلگىلەرمەن، ءار الۋان اتاۋلارمەن كەزدەستىرۋگە بولادى. سولاردىڭ ىشىندە قازاق ەلىنىڭ بارىنە ءتان تۇرلەرى: كويلەك، كيمەشەك، جاۋلىق، ساۋكەلە، تاقيا، قامزول، كەبىس - ءماسى، كوكىرەكشە سياقتى زاتتار. ايەل كيىمدەرى اشەكەي، اجار جاعىنان ەل سالتى بويىنشا ءتورت توپقا ارنالىپ تىگىلگەن. ولار قىز كيىمدەرى، كەلىنشەك كيىمدەرى، ورتا جاستاعى ايەلدەر مەن قارت بايبىشەلەردىڭ كيىمدەرى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تىگىلۋ مانەرى دە اشەكەيى دە ءار قيلى. قىز كيىمدەرىنىڭ كەۋدەلەرى تار، قىنامالى، ومىراۋى مەن جاعا - جەڭدەرى كەستەلى، كويلەكتەرى قوس ەتەكتى، باس كيىمدەرى ۇكىلى، مونشاقتى، اياق كيىمدەرى بيىك وكشەلى، جەڭىل جانە قاي كيىمى بولسا دا التىن، كۇمىس، مەرۋەرت مونشاقتارمەن اشەكەيلەنەدى. قىزدار كوبىنەسە قۇندىز بورىك، تاقيا كيىپ، شولپى تاعىپ جۇرەدى. كەلىنشەكتەر ءبىر قۇرساق كوتەرگەنشە قىز كيىمدەرىن كيە بەرەدى. ءبىراق ولار بورىك، تاقيا كيمەيدى، ۇكى تاقپايدى جانە جالاڭباس جۇرمەيدى. قۇرساق كوتەرگەن كەلىنشەكتەر كيىمدەرىن مول ەتىپ تىگەدى. ورتا جاستاعى ايەلدەردىڭ كويلەكتەرى قوس ەتەكسىز، بەلى مەن جەڭى كەڭ بولىپ بۇرىلەدى. بۇل جاستاعى ايەلدەر ورامال تارتادى. قارت ايەلدەردىڭ كيىمى نەعۇرلىم ەتەكتى، مول قاۋسىرمالى، قالتالى، اشەكەيلەرىنىڭ كوبى تۇيمە، وقالى ءوڭىر سياقتى زاتتار بولعان. ولار شولپى تاقپاعان، القا سالماعان. ال كوكساۋىر كەبى، كەستەلى ءماسى، بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، كۇمىس تۇيمە، تەڭگە سياقتى اشەكەيلى زاتتاردى قاي جاستاعى ايەلدەر بولسىن تاعىنا بەرگەن.
ايەل كيىمدەرىنىڭ ەڭ باستىسى كويلەك، ودان كەيىن ساۋكەلە، بورىك، تاقيا، كيمەشەك - جاۋلىق، باس كيىمدەر مەن قامزول، جەلەتكە بولعان. ايەل كويلەگىنىڭ كەۋدەسى مەن ەتەگى ەكى بولەك تىگىلىپ، سوڭىنان ەتەكتى كەۋدەگە ءبۇرىپ قوساتىن. كەۋدەنىڭ ەتەككە قوسىلعان جەرىن كويلەكتىڭ بەلى نەمەسە بۇرمەسى دەپ اتاعان. كويلەكتىڭ جاعاسى تىك، ءبىر جاق يىق ۇستىنەن تۇيمەلەنەدى. ال قىز - كەلىنشەكتەردىڭ كويلەگىنىڭ جاعاسى كەستەلەنەدى نەمەسە قول ينەمەن كوركەمدەپ قايىپ تىگىلەدى. كەيدە جاعانىڭ ۇستىڭگى شەتىن بۇرمەلەپ جەلبىرلەپ قويادى. قىز - كەلىنشەك كويلەگىنىڭ جاعاسىنىڭ وڭىرىنە بىرنەشە تۇيمەنى ءتىزىپ قادايدى.
قىزدار مەن جاس ايەلدەردىڭ ەڭ ءبىر ءساندى كيىمى قوس ەتەك كويلەك. قوس ەتەك كويلەك ادەتتە اق ءتۇستى قىمبات جىبەكتەن، اسىل ماتادان تىگىلىپ تازا جۇننەن توقىلادى. مۇنداي كويلەكتى قىس كيۋگە ارنايدى دا، ءبىر كيەر كويلەك سانايدى. قوس ەتەك كويلەك ادەتتە ۇزىن، كەڭ، ونىڭ جەڭىنىڭ ۇشى مەن جاعاسى، بەلى بۇرمەلەنىپ، قاتپارلى جەلبىر سالىنادى.
قامزول - ايەلدەر ۇلت كيىمىنىڭ ءبىرى. ول بارقىت، ماقپال، ءپۇلىش ماتالارىنان تىگەدى. قامزولدا جەڭ دە، جاعا دا بولمايدى. تەك تىس پەن استاردان تۇرادى. استارىنا كوبىنەسە اتلاستى پايدالانادى. تۇيمە ورنىنا اشەكەيلەنىپ جاسالعان قاۋسىرما تاعىلادى. الدىنعى بولىگى مەن ەتەگىن ويۋ - ورنەكتكرمەن اشەكەيلەيدى.
باس كيىم
قازاق قاۋىمىنىڭ ادەتىندە ەر مەن ايەلدىڭ باس كيىمى دە ءار باسا. ەرگە ءتان باس كيىمدەر: تاقيا، بورىك، تىماق، مۇراق(ايىرقالپاق). ولاردى تەرىدەن، اڭ تەرىلەرىنەن، تىستىق ماتالار سىرىپ تىگەدى. ايەل باس كيىمدەرى: كيمەشەك، جاۋلىق، ساۋكەلە، جەلەك، ءشالى بۇركەنىش، ت. ب. بۇلار كوبىنەسە ىشتىك جەڭىل ماتادان، ال تاقيا، قۇندىز بورىك، شوشاق بورىكتەر ەڭ قىمباتتى اڭ تەرىلەرىنەن تىگىلەدى.
قازاق عۇرپىندا باس كيىم كورىكتىلىك پەن ساندىلىكتى، بارشىلىقتى بىلدىرەتىن قاسيەتتى كيىم سانالعان. قازاقتىڭ «دوس اياعىڭا قارايدى، دۇشپان باسىڭا قارايدى» دەيتىن ماقالى وسى جايدان قالىپتاسقان. سول سياقتى سىپايىلىق كورسەتكەندە، بىرەۋدەن بىرەۋ كەشىرىم وتىنگەندە، اياققا جىعىلعاندا باس كيىمدى شەشىپ نەمەسە بورىگىن اياق استىنا تاستاپ اھ ۇرۋ دا وسى باس كيىمدى قاستەرلەۋدەن تۋعان. قىسقى، جازعى باس كيىمدەر ءبىر بولەك، توي جيىنداردا، جورىقتاردا كيەتىن باس كيىم ءبىر بەلەك بولىپ تۇرلىشە تىگىلەتىن. تىماق پەن بورىكتى كوبىنەسە ەلتىرىدەن، سەڭسەڭنەن، لاق تەرىسىنەن، پۇشپاقتان ت. ب. مال تەرىلەرىنەن جاساپ تىستايدى، اراسىنا ءجۇن سالىپ سىريدى. قىستىگۇنى كيەتىن تۇلكى تەرىسىنەن جاساعان تىماقتى بارقىت، ءپۇلىش، اتلاس، شۇعا سياقتى جىلى، ءارى قىمبات ماتالارمەن تىستاعان.
تىماق — قازاقتا تىماقتىڭ تۇرلەرى كوپ، سونىڭ ەڭ باعالىسى – تۇلكى تىماق. ونىڭ ماڭدايى مەن قۇلاقتارىنىڭ ىشكى جاعىنا تۇلكى تەرىسى تىگىلەدى دە، سىرتى ماقپالمەن، پۇلىشپەن نەمەسە باسقا اسىل ماتالارمەن سىرىلىپ تىستالادى. تىماقتىڭ توبەسى ءتورت نەمەسە التى ساي كيىزدەن قۇرالىپ، شوشاق بولىپ كەلەدى.
بورىك - قازاقتىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇلتتىق باس كيىمى، ونى باعالى اڭ تەرىسىنەن جانە جاس ءتولدىڭ ەتىرىسىنەن تىگەدى. ونىڭ جازدىق جانە قىستىق تۇرلەرى بولادى. تەرىنىڭ تۇرىنە قاراي بورىك ءار الۋان اتالادى. قۇندىز بورىك، سۋسار بورىك، كامشات بورىك، جانات بورىك، تۇلكى بورىك، ەلتىرى بورىك، ت. ب. دەپ اتالادى. ونى ەرلەر دە، قىزدار دا كيەدى. بورىكتىڭ توبەسى كوبىنەسە التى ساي (قيىق)، ءتورت ساي بولىپ كەلەدى. ونى تىككەندە الدىمەن ولشەپ الىپ، جۇقا كيىزدەن ءتورت نە التى ساي ەتىپ پىشەدى. ءار سايدىڭ توبەدە تۇيىسەتىن ۇشتارى بۇرىش ءتارىزدى، ەتەك جاقتارى تىك ءتورت بۇرىش بولادى. وسى ءقيىندىلاردىڭ ءبىر بەتىنە شۇبەرەكتەي استار، ەكى اراسىنا جۇقا ماتادان بيداي شۇبەرەك سالىپ، ءجيى ەتىپ سىريدى. ودان سوڭ جەكە - جەكە سايلاردى بىرىنە - ءبىرىن ءوبىستىرىپ ىشىنەن دە، سىرتىنان دا جورمەپ تىگەدى. ونىڭ سىرتىن اسىل ماتامەن (بارقىت، ءپۇلىش، قامقا، ت. ب.) تىستايدى. بورىكتىڭ ءىشى قانشا ساي بولسا، ونىڭ تىسى دا سونشا ساي بولادى. بۇدان كەيىن بورىكتىڭ توبەسىنىڭ ەتەگىن جاي ماتامەن استارلانىپ تىگەدى دە تومەنگى جاعىن ءتورت ەلىدەي تەرىمەن (قىلشىعىن سىرتىنا قاراتىپ) كومكەرەدى.
تاقيا - ەرلەردىڭ جەڭىل باس كيىمى. تاقيانىڭ تۇرلەرى كوپ. بيىك توبەلى، تەگىس توبەلى جانە ۇشكىر توبەلى تاقيا. ەرلەر كيەتىن تاقيادا تەڭگە، مونشاق، عانا بولمايدى. ونىڭ ەسەسىنە ولار «ءمۇيىز»، «ات ەرىن»، «شىرماۋىق» سياقتى ورنەكتەرمەن كەستەلەنەدى، ماشينامەن، قولمەن «تاڭداي»، «يرەك»، قابىرعا تىگىستەرىمەن ادەمىلەنىپ سىرىلادى. تاقيانى پۇلىشتەن، قىجىمان ال استارىن جىبەك، ساتەننەن تىگەدى. بيىك توبەلى تاقيا مەن تەگىس توبەلى تاقيانىڭ تىگىلۋى بىردەي. ال ۇشكىر توبەلى تاقيانى تىككەندە ونىڭ ەتەگىن جالپاقتىعىن ءۇش ەلى دەي ەتىپ تىك ءتورت بۇرىش ەتىپ قيىپ الادى. ونىڭ توبەسى ءۇش بۇرىش فورمالى ءتورت نە التى سايلان قۇرالادى. الدىمەن ولاردى تىگىسىن ىشىنە قاراتىپ قۇرايدى دا، ودان سوڭ سايلاردىڭ ەتەگىن تاقيانىڭ ەتەگىنە قوندىرادى. تاقيا مىجىلماي ءوز فورماسىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ونىڭ استارى مەن قوس استارىن بەتتەستىرىپ ءجيى ەتىپ سىريدى. ودان كەيىن تىسىن جاۋىپ، شەتىن باسقا ءتۇستى ماتامەن ادىپتەن كومكەرەدى. سايلاردىڭ جانە تاقيانىڭ توبەسى مەن ەتەگىنىڭ قوسپا تىگىستەرى بىلىنبەۋ ءۇشىن سول تىگىستەردى باستىرا جىبەك جىپپەن ادەمىلەن شالىپ تىگەدى. قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ءار ءتۇرلى تاقيا جاساپ شىعارادى.
ايىر قالپاق - ەرلەردىڭ كيىزدەن تىگىلگەن جەڭىل باس كيىمى. ايىر قالپاق جۇقا ەتىپ باسىلعان اق كيىزدەن تىگىلەدى. ول نەگىزگى ەكى بولىكتەن قۇرالادى. ولار — قالپاقتىق توبەسى جانە ەتەگى (كەيدە قايىرمالى دەپ تە ايتادى). قالپاقتىڭ توبەسى ءتورت سايدان (بولىكتەن) تۇرادى. شەبەر پىشىلگەن ءتورت قيىندى كيىزدى اراسىنا قارا بارقىتتان سىزدىق سالىپ، قايىپ تىگەدى. سوندا قالپاقتىڭ توبەسى كۇمبەز تارىزدەس بولىپ شىعادى. قالپاقتىڭ ەتەگى جالپاقتىعى ءتورت ەلىدەي ەتىپ، دوڭگەلەكتەپ قيىپ الىنعان اق كيىزدەن جاسالادى دا، ونى جوعارعى بولىكتىڭ (توبە) ەتەگىنە سىزدىق سالىپ قوندىرادى. ءساندى بولۋ ءۇشىن، قالپاقتىڭ قايىرماسىنىڭ استىڭعى جاعى كەيدە قارا بارقىتپەن كومكەرىلەدى. قالپاقتىڭ توبەسىنە قارا نە باسقا ءتۇستى شاشاق تاعىن، توبەسىنىڭ ءتورت سايى ءار ءتۇرلى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەنەدى. اق كيىزدەن تىگىلگەن ايىرقالپاق ءارى جەڭىل، ءارى سالقىن، ءارى ءساندى بولىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ورىندارى ايىر - قالپاقتى ءار ءتۇستى كيىزدەن جاساپ شىعارىپ ءجۇر
ساۋكەلە - ايەلدىڭ باس كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اشەكەيلىسى. ساۋكەلەنى ۇزاتىلاتىن قىزدار جانە سول قىزعا ەرىپ ءجۇرىپ سىڭسۋ ايتاتىن نوكەرلەرى كيگەن. قالىڭدىق كۇيەۋدىڭ ەلىنە بارعاندا دا ساۋكەلەسىمەن بارعان. كەلىنشەك ونى توي وتكەنشە كيىپ وتىرىپ، توي وتكەن سوڭ ساۋكەلەنى ءىلىپ قويىپ، ونىڭ ورنىنا بەرگەكتى جەلەك كيەتىن. ساۋكەلەنىڭ نەگىزى ونىڭ توبەسى. توبە نە تالدىرما ەتىپ قوزى جۇنىنەن ارنايى باسقان اق كيىزدەن، نە اراسىنا قىل سالىپ سىرىعىن اسىل ماتادان ىستەلەدى. ساۋكەلە توبەسىنىڭ بيىكتىگى ەكى سۇيەم، كەيدە ودان دا بيىك بولادى. توبەنىڭ ءون بويىن التىن، كۇمىس، مەرۋەرت، مارجانمەن، اسىل تاستارمەن ورنەكتەپ، التىن جىپپەن اشەكەيلەيدى. ساۋكەلەنىڭ ەكى جاق ساماي تۇسىنان بەتكە جەتكىزە شولپى ءتارىزدى ەندىرىپ بىرنەشە قاتار مارجان تىزىلگەن سالپىنشاقتاردى بەتمونشاق نەمەسە ساۋكەلەنىڭ بەتمونشاعى دەپ اتايدى. ساۋكەلەنىڭ ەڭ سىرتىنان جاۋىپ قويعان شاشاقتى اشەكەيلى جىبەك ماتا بار، ول كويلەكتىڭ ەتەگى قۇساپ، جەرگە سۇيرەتىلىپ جۇرەدى. كەيدە باتىرلار دا وسىنداي، ساۋكەلە ءتارىزدى مول اشەكەيلى دۋلىعا كيەتىن.
كيمەشەك — قازاق ايەلدەرىنىڭ كيەلى باس كيىمى. ادەتتە كيمەشەك اق ماتادان نەمەسە اق جىبەكتەن مولداۋ ءپىشىلىپ، ادامنىڭ باسىن، يىعىن، كەۋدەسى مەن جاۋرىنىن جاۋىپ تۇرادى. كيمەشەككە قاراپ ايەلدەردىڭ شىرايىن، جاس مولشەرىن، تۇرمىس - جايىن، ءتىپتى ءجۇرىس - تۇرىسىنا دەيىن انىق اجىراتىپ الۋعا بولادى ەكەن. اپالارىمىزدىڭ ۇقىپتىلىعى مەن سالاقتىعى دا كيمەشەگىنەن كورىنەتىن. كيمەشەكتىڭ ءتۇرى مەن تاريحي تۇرپاتى سان - الۋان. ولار كوبىنە رۋلىق - تايپالىق ءومىر ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى.
كيمەشەك اشەكەيسىز بولمايدى. اشەكەي ورنىنا التىن، كۇمىس، اعىل، اقىق، شىرىمتال، مەرۋەرت سەكىلدى مەتالل جانە قىمبات باعالى تاستار قولدانىلعان. ارينە، ولار دا ايەلدىڭ جاس مولشەرىنە، الەۋمەتتىك ورنىنا وراي تاعىلعان. كيمەشەك پەن ونىڭ الدىڭعى ءوڭىرى ويۋ - ورنەكسىز بولماعان. كيمەشەكتىڭ ەگدە جانە قارتاڭ تارتقان ايەلدەر كيەتىن قاراپايىم تۇرلەرىن شىلاۋىش، كۇندىك دەپ اتايدى. اسا قارت بايبىشەلەر شالما دا كيەتىن.
ايەلدەردىڭ اق ماتادان جاساعان باس كيىمىنىڭ جالپى اتاۋى — اق جاۋلىق. اق جاۋلىق اپالارىمىزدىڭ اق نيەتىنىڭ، يمانجۇزدىلىگىنىڭ، كىرشىكسىز، ادام تابىنارلىق ءمولدىر مىنەزىنىڭ دە بەلگىسى ەدى.
ساپتاما ەتىك - قونىشى تىزەنى جاۋىپ تۇراتىنداي ۇزىن، تابانى قالىڭ سىرىدەن وڭ - سولى جوق، ءتۇزۋ بولىپ تىگىلەتىن اياق كيىم. ونى كيىز بايپاقپەن كيەدى. قىسقى كۇنگى ايازدا ات ۇستىندە جۇرگەنگە جىلى، ءارى قولايلى.
ءماسى - اياق كيىمنىڭ ءبىر ءتۇرى، ونى بىلعارىدان، شەگىرەننەن، قۇرامنان تىگەدى. ءماسىنىڭ سىرتىنان كەبىسنەلاستىق (گالوش) كيىلەدى. كوبىنەسە ءماسىنىڭ قويىپتى استارلانىپ، كومكەرىلەدى. ال ۇلت ايى جالاڭقابات بولادى. ول تارامىسپەن ىشكى جاعىنان جورمەپ نەمەسە جارا شانشىل وبىستىرە تىگۋ ارقىلى ۇلتارىلادى. ەتىكشى ءماسى تىككەندە ەڭ الدىمەن ءماسىنىڭ باسىن، قونىشىن جۇقا بىلعارىدان، ۇلتانىن قالىڭ بىلعارىدان ءپىشىپ الادى. ودان سوڭ تىگىسىن ىشىنە قاراتىل، باسىن قوندىرادى. وسىدان كەيىن ءماسىنىڭ قونىشىن تىگەدى. ءماسىنىڭ قونىشىن قۋسىرعاندا تىگىستىڭ اراسىنا جىڭىشكە سىزدىق سالادى. ءماسى — ءارى جەڭىل، ءارى جۇمساق اياق كيىم. ول اسىرەسە تازالىق ءۇشىن اسا قولايلى. سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ءماسىنى كوپتەپ شىعاراتىن بولدى. اياق كيىمنىڭ بۇل تۇرىنە دەگەن سۇرانىس جىلدان - جىلعا كوبەيە تۇسۋدە.
ەندىگى كەزەكتە ويۋ - ورنەكتەرگە توقتالايىق. ويۋ - ورنەك – حالىقتىق قولونەردىڭ ءبىر ءتۇرى. بەلگىلى تارتىپتەگى ەلەمەنتتەردەن قۇرالعان ورنەك. ويۋ - ورنەك ارقىلى اتا – بابامىز ءوز ويلارىن جەتكىزە بىلگەن. ويۋ - ورنەكتەر ءمان – ماعىناسىنا قاراي مىنا توپتارعا جىكتەلگەن:
1. وسىمدىك تەكتەس
2. جانۋار تەكتەس
3. عارىش الەمىنە بايلانىستى
4. گەومەتريالىق
ويۋ - ورنەكتەگى ەلەمەنتتەردىڭ ۇنەمى ىرعاقتى قايتالانىپ، سيممەتريالى ورنالاسقان كوركەم ءورىسى مەن قۇرىلىمى ەرەكشە اسەر بەرەدى
IV. ساراماندىق جۇمىس:
ماتالاردى قيۋ ارقىلى بەرىلگەن سۋرەتتى ۇلتتىق كيىمدەرمەن كيىندىرۋ
V. ساباقتى قورىتىندىلاۋ
1. ۇلتتىق باسكيىم تۇرلەرىن اتا؟
2. ساۋكەلەنى كىمدەر كيگەن؟
3. قامزول دەگەنىمىز نە؟
4. كيمەشەك دەگەنىمىز نە؟
VI. وقۋشىلاردى باعالاۋ
VII. ۇيگە تاپسىرما
وقۋ، بەرىلگەن تاپسىرمانى اياقتاپ كەلۋ
You Might Also Like
