قازاق حاندارى ۇستاعان ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتى
قازاقستان تاريحى 10 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق حاندارى ۇستاعان ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك - قاسىم حاننىڭ بيلىگى، قازاق حاندىعىنىڭ XVI عاسىردىڭ 20 - 40 جىلدارىنداعى جاعدايى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرىپ، قاسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا تاجىريبەلى قولباسشى، بىلىكتى ساياحاتشى، تۇلعا رەتىندە اتقارعان ءرولىن اشىپ كورسەتۋ.
ب) دامىتۋشىلىق - حاقنازار حان بيلىگى، تاۋەكەل سۇلتان بيلىگى، ەسىم حان بيلىگىن وقىتا وتىرىپ، ويلاۋ، سويلەۋ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تىرەك - سىزبا ارقىلى تۇسىندىرە وتىرىپ تولىقتىرۋ، شىڭداۋ. كارتامەن جۇمىس جۇرگىزۋ، ءوز بەتىنشە قورتىندى جاساۋعا، ماتىندەگى نەگىزگى ماسەلەنى تابۋعا داعدىرلاندىرۋ، باسقاتىرعىشتاردى شەشە وتىرىپ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ۆ) تاربيەلىك - قازاق حاندىعىنىڭ ساياساتىن وقىتا وتىرىپ، ەلىن، جەرىن، وتانىن قورعاي بىلۋگە،
وقۋشىنى جان – جاقتى تەرەڭ، ەركىن ويلاۋعا، توپپەن جۇمىس جاساۋعا، ۇستامدىلىققا، ءوز ويىن وزگەلەرمەن بولىسۋگە، وزگەنىڭ دە ويىن تىڭداي بىلۋگە تاربيەلەۋ. ەسىم حاننىڭ ارەكەتتەرىن اڭگىمەلەي وتىرىپ ەرلىككە، باتىر، باتىل بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، توپپەن جەكە جۇمىس، ماتىنمەن جۇمىس.
كورنەكى قۇرالدار: سلايد، ءسوز جۇمباق، سۋرەتتەر، سىزبالار.
ساباقتىڭ جوسپارى:
I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسى.
III. جاڭا ساباق.
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
V. باعالاۋ.
VI. ۇيگە تاپسىرما.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن امانداسىپ، سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەندەۋ. ساباققا دايىندىق جاساپ، ساباقتى باستايمىز.
ءۇي تاپسىرماسى:
1. «قازاق» ءسوزى پايدا بولعان ۋاقىت: كونە تۇرىك داۋىرىندە.
2. العاشقى كەزدە «قازاق» اتاۋىنىڭ ورنىنا قولدانىلعان ءسوز: الاش.
3. «الاش» ءسوزى شامامەن العاش رەت ايتىلدى: IX - Xعع.
4. تاريحشى قادىرعالي ءبيدىڭ شەجىرەسى بويىنشا، «الاش مىڭى» وداعىنىڭ قالىپتاسقان مەزگىلى: XIII عاسىردىڭ سوڭى - XIV عاسىردىڭ باس كەزى.
5. قازاق حاندىعىنىڭ تۋ كوتەرگەن جەرى: جەتىسۋدىڭ باتىس بولىگى، ءۇيسىن، دۋلات، تايپالارىنىڭ اتا-مەكەنى.
سەرگىتۋ ءساتى:
التىن ساندىق. التىن ساندىق كەزەڭىندە تاقتاداعى ساندىقتاردى تاڭداپ، ونداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
1. 1443+160=1603 (1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە ءبىرىنشى قازاق - بۇحار شايقاسى).
2. 1921 - 308= (1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى)
3. 1404+217= 1621(1620 - 1621 جىلدارى 4 - 5 - 6 قازاق – بۇحار سوعىسى بولدى).
4. XI+Vءى = (XVءىى ع قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتاندى، فەودالدىق تالاس – تارتىستار كەڭ ءورىس الدى).
5. 1333+295= (1628 جىلى ەسىم حان قايتىس بولادى).
2 - توپ: 3 - كەزەڭ:
1. 1332+281=1613 (1613 جىلى تۇرسىن حان تاشكەنتتى استاناسى ەتىپ جاريالايدى).
2. 1822 - 224= 1598 (1598 جىلى ەسىم حان تاققا وتىرادى).
3. 1219+408= 1627 (1627 جىلى ەڭ سوڭعى قاندى شايقاس بولادى).
4. ءىح+Vءىى=(XVءى ع قۋاتتى موعولستان مەملەكەتى ءبىرجولاتا ىدىراۋعا بەت الدى).
5. 921+690= (1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان باسقاردى).
جاڭا ساباق.
جاڭا ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حاندارىنىڭ نەگىزگى ساياساتى تۋرالى، ەلىن، جەرىن، قورعاۋداعى اتقارعان قىزمەتتەرى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
XVI عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ورلەۋىن تاريحشىلار قاسىم حان ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. «قاسىم حان دەشتى قىپشاقتى تۇگەلدەي ءوز بيلىگىنە العانى سونشالىق، جوشى حاننان سوڭ ەشكىم دە ول سياقتى (مۇندا) جوعارعى بيلىككە قول جەتكىزە العان جوق»،- دەپ كورسەتەدى مۇحامەد حايدار دۋلاتي.
XVI عاسىردىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا قاسىم حان ءوز بيلىگىن كەڭ - بايتاق قازاق دالاسىنىڭ باسىم بولىگىنە ورناتتى. مەملەكەت حالقى 1ملن - نان اسىپ، اتتى اسكەرى 300 مىڭعا دەيىن جەتتى.
قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعى دەربەس مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق قاتىناسقا ارالاسا باستادى. ونىمەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساعان - ماسكەۋ مەملەكەتى. قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن قازاق ەلى تۋرالى مالىمەت باتىس ەۋروپاعا دا جەتتى، ماسكەۋدە بىرنەشە مارتە بولعان (1517 جانە 1526ج. ج ) اۆستريالىق ديپلومات سيگيزمۋند گەربەرشتەين ءوز جازبالارىندا قازاقتار جونىندە مالىمەت بەردى.
مىسالى: سەفيەۆيدتەردىڭ جازبا دەرەكتەمەلەرىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك «قازاق حاندىعى، قازاقتار تۋرالى ايتىلادى».
17 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتانعانىمەن، بۇرىننان كەلە جاتقان كەيبىر قايشىلىقتار شەشىمىن تاپپاعان ەدى. قازاق حاندىعى بارعان سايىن بولشەكتەنە ءتۇستى. فەودالدىق تالاس - تارتىستار كەڭ ءورىس الدى. كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارى ءوزارا باقتالاستىققا ءتۇستى. وڭتۇستىكتە ءىس جۇزىندە ەكى حان بيلىك ەتتى. ەسىم حان تۇركىستان قالاسىن ءوزىنىڭ استاناسى ەتسە، تۇرسىن حان ءوزىن تاۋەلسىز حان جاريالاپ، تاشكەنت قالاسىن استانا جاسادى. بىرتە - بىرتە قازاق حاندىعىندا حانداردىڭ دارا بيلىگى كورىنىس تاپتى. بۇل كەزدە تاشكەنتتە – كەلدى مۇحاممەد سۇلتان، ءاندىجاندا - ابىلاي سۇلتان، تۇرفاندا - ءابد - ار - راحىم حان، جاركەنتتە - اباق حان، ت. ب دارا بيلىك جۇرگىزدى. بۇحار - قازاق قارىم - قاتىناستارى. قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن اڭدىپ وتىرعان بۇحار حانى بۇرىنعى ءبىتىم شارتىن بۇزىپ، قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە جاڭا جورىقتار ۇيىمداستىرادى. بۇحار حانى كەشەگى تاۋەكەل حانمەن ءساتسىز سوعىستا قولدان شىققان تاشكەنت، سايرام، ءاندىجان جەرلەرىن قايتارىپ الۋدى ارماندادى. سونىمەن قاتار قازاقتاردى سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە اسىرىپ تاستاۋدى ماقسات ەتتى.
قازاق – بۇحار سوعىسى (1603 - 1624) ەرەكشە قان توگىستى سوعىس بولدى. ءبىرىنشى قازاق - بۇحار شايقاسى 1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە بولدى. بۇل شايقاستا بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرى جەڭىلىس تاۋىپ، تىم - تىراقاي قاشتى. بۇحار اسكەرلەرى سامارقان بەكىنىسىنە تىعىلادى. ءبىراق قورشاۋعا تۇسكەن سامارقان قامالى بەرىك ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ جاساقتارى جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، مول ولجامەن تاشكەنتكە قايتىپ ورالادى.
1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان ءوزى باسقارىپ كەلەدى. تاشكەنت تۇبىندە وتكەن بۇل ۇرىستا قازاقتىڭ قالان قولىن ەسىم حان باسقاردى. بۇل شايقاستا بۇحار حانى جەڭىلىس تاۋىپ، كەلىسىمگە كەلەدى. قازاق سۇلتاندارىنان اسكەري كومەك العان بۇحار حانى يمامكۋلي قاراتاۋ، اسپارا وڭىرىنە شابۋىل جاساپ، بەيعام اۋىلدار مەن قالالاردى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە 1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى. بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرىن قيراتا جەڭدى. 1620 - 1621 جىلدارى بولعان ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى قازاق – بۇحار سوعىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن تۇرسىن حان باستاپ شىعىپ، قازاقتار تولىق جەڭىسكە جەتتى.
1627 جىلعى ەڭ سوڭعى، جەتىنشى قاندى شايقاسقا ەسىم حان قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن ءوزى باستاپ كەلىپ، كەسكىلەسكەن شايقاستا جەڭىسكە جەتتى. ءسويتىپ وڭتۇستىك شەكاراسىن بەرىك بەكىتەدى. بۇحارا حانى يمامكۋلي جەڭىلىستى مويىندايدى. تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى. تۇرسىن سۇلتان – جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى. 1598 جىلعى حان سايلاۋدا ەسىمنىڭ جولى ۇلكەن بولعاندىقتان، تۇرسىننىڭ تاققا تالاستان قيسىنى بولمادى. تۇرسىن سۇلتان وزبەك حاندىعىنا قارسى كۇرەستە قازاق اسكەرلەرىن باستاپ، الدەنەشە رەت ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتەدى، بەدەلى ارتادى. كوپ ۇزاماي تۇرسىن سۇلتان 1613 جىلى ءوزىن حان، تاشكەنت قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى دەپ جاريالايدى. ءوز اتىنان اقشا شىعارادى. تۇرسىن حان ەسىم حانمەن ەكى رەت بىتىمگە كەلىپ، ەكى رەت سەرتتەن تايعان.
بەكىتۋ.
1. وربۇلاق شايقاسىندا باسشىلىق جاساعان قازاق باتىرلارى:
ا) قاراساي، ارعىنتاي
ۆ) قابانباي، بوگەنباي
س) نايرىزباي، رايىمبەك
د) اعىباي، بۇحارباي
ە) بايان، شىنقوجا
2. 1681 - 1685 جىلدارى جوڭعار فەودالدارى وڭتۇستىك قازاقستانعا بىرنەشە رەت جاساعان شابۋىلى كەزىندە قيراتىلعان قالا:
ا) تۇركىستان
ۆ) سامارقان
س) سايرام
د) ۇرگەنىش
ە) سارايشىق
3. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا مالىمەتتەر كەزدەسەتىن تاريحي ەڭبەك:
ا)«كودەكس كۋمانيكۋس»
ۆ)«تۇركى تىلدەرىنڭ سوزدىگى
س)«تەمىر مەملەكەتى»
د)«وعىزناما»
ە)«تاريح - ي راشيدي
4. جاڭگىر حان تاققا وتىرعان جىل:
ا) 1628 جىل
ۆ) 1622 جىل
د) 1626 جىل
س) 1625 جىل
ە) 1620 جىل
5. قاي جىلى تاۋەكەل حان وزبەك حانىمەن جاساسقان «انت بەرىسكەن شارتتى» بۇزدى؟
ا) 1546 جىلى
س) 1588 جىلى
ە) 1583 جىلى
ۆ) 1582 جىلى
د) 1598 جىلى
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: وقۋ، حرونولوگيالىق كەستە سىزۋ، ءار حانعا مىنەزدەمە جازۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق حاندارى ۇستاعان ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك - قاسىم حاننىڭ بيلىگى، قازاق حاندىعىنىڭ XVI عاسىردىڭ 20 - 40 جىلدارىنداعى جاعدايى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرىپ، قاسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا تاجىريبەلى قولباسشى، بىلىكتى ساياحاتشى، تۇلعا رەتىندە اتقارعان ءرولىن اشىپ كورسەتۋ.
ب) دامىتۋشىلىق - حاقنازار حان بيلىگى، تاۋەكەل سۇلتان بيلىگى، ەسىم حان بيلىگىن وقىتا وتىرىپ، ويلاۋ، سويلەۋ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تىرەك - سىزبا ارقىلى تۇسىندىرە وتىرىپ تولىقتىرۋ، شىڭداۋ. كارتامەن جۇمىس جۇرگىزۋ، ءوز بەتىنشە قورتىندى جاساۋعا، ماتىندەگى نەگىزگى ماسەلەنى تابۋعا داعدىرلاندىرۋ، باسقاتىرعىشتاردى شەشە وتىرىپ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ۆ) تاربيەلىك - قازاق حاندىعىنىڭ ساياساتىن وقىتا وتىرىپ، ەلىن، جەرىن، وتانىن قورعاي بىلۋگە،
وقۋشىنى جان – جاقتى تەرەڭ، ەركىن ويلاۋعا، توپپەن جۇمىس جاساۋعا، ۇستامدىلىققا، ءوز ويىن وزگەلەرمەن بولىسۋگە، وزگەنىڭ دە ويىن تىڭداي بىلۋگە تاربيەلەۋ. ەسىم حاننىڭ ارەكەتتەرىن اڭگىمەلەي وتىرىپ ەرلىككە، باتىر، باتىل بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، ءتۇسىندىرۋ، توپپەن جەكە جۇمىس، ماتىنمەن جۇمىس.
كورنەكى قۇرالدار: سلايد، ءسوز جۇمباق، سۋرەتتەر، سىزبالار.
ساباقتىڭ جوسپارى:
I. ۇيىمداستىرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسى.
III. جاڭا ساباق.
IV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
V. باعالاۋ.
VI. ۇيگە تاپسىرما.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن امانداسىپ، سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەندەۋ. ساباققا دايىندىق جاساپ، ساباقتى باستايمىز.
ءۇي تاپسىرماسى:
1. «قازاق» ءسوزى پايدا بولعان ۋاقىت: كونە تۇرىك داۋىرىندە.
2. العاشقى كەزدە «قازاق» اتاۋىنىڭ ورنىنا قولدانىلعان ءسوز: الاش.
3. «الاش» ءسوزى شامامەن العاش رەت ايتىلدى: IX - Xعع.
4. تاريحشى قادىرعالي ءبيدىڭ شەجىرەسى بويىنشا، «الاش مىڭى» وداعىنىڭ قالىپتاسقان مەزگىلى: XIII عاسىردىڭ سوڭى - XIV عاسىردىڭ باس كەزى.
5. قازاق حاندىعىنىڭ تۋ كوتەرگەن جەرى: جەتىسۋدىڭ باتىس بولىگى، ءۇيسىن، دۋلات، تايپالارىنىڭ اتا-مەكەنى.
سەرگىتۋ ءساتى:
التىن ساندىق. التىن ساندىق كەزەڭىندە تاقتاداعى ساندىقتاردى تاڭداپ، ونداعى جىلداردى ءبىر - بىرىنە قوسىپ، سول جىلى نە بولعانىن ايتۋ.
1. 1443+160=1603 (1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە ءبىرىنشى قازاق - بۇحار شايقاسى).
2. 1921 - 308= (1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى)
3. 1404+217= 1621(1620 - 1621 جىلدارى 4 - 5 - 6 قازاق – بۇحار سوعىسى بولدى).
4. XI+Vءى = (XVءىى ع قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتاندى، فەودالدىق تالاس – تارتىستار كەڭ ءورىس الدى).
5. 1333+295= (1628 جىلى ەسىم حان قايتىس بولادى).
2 - توپ: 3 - كەزەڭ:
1. 1332+281=1613 (1613 جىلى تۇرسىن حان تاشكەنتتى استاناسى ەتىپ جاريالايدى).
2. 1822 - 224= 1598 (1598 جىلى ەسىم حان تاققا وتىرادى).
3. 1219+408= 1627 (1627 جىلى ەڭ سوڭعى قاندى شايقاس بولادى).
4. ءىح+Vءىى=(XVءى ع قۋاتتى موعولستان مەملەكەتى ءبىرجولاتا ىدىراۋعا بەت الدى).
5. 921+690= (1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان باسقاردى).
جاڭا ساباق.
جاڭا ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حاندارىنىڭ نەگىزگى ساياساتى تۋرالى، ەلىن، جەرىن، قورعاۋداعى اتقارعان قىزمەتتەرى تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
XVI عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ورلەۋىن تاريحشىلار قاسىم حان ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. «قاسىم حان دەشتى قىپشاقتى تۇگەلدەي ءوز بيلىگىنە العانى سونشالىق، جوشى حاننان سوڭ ەشكىم دە ول سياقتى (مۇندا) جوعارعى بيلىككە قول جەتكىزە العان جوق»،- دەپ كورسەتەدى مۇحامەد حايدار دۋلاتي.
XVI عاسىردىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا قاسىم حان ءوز بيلىگىن كەڭ - بايتاق قازاق دالاسىنىڭ باسىم بولىگىنە ورناتتى. مەملەكەت حالقى 1ملن - نان اسىپ، اتتى اسكەرى 300 مىڭعا دەيىن جەتتى.
قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعى دەربەس مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق قاتىناسقا ارالاسا باستادى. ونىمەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساعان - ماسكەۋ مەملەكەتى. قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن قازاق ەلى تۋرالى مالىمەت باتىس ەۋروپاعا دا جەتتى، ماسكەۋدە بىرنەشە مارتە بولعان (1517 جانە 1526ج. ج ) اۆستريالىق ديپلومات سيگيزمۋند گەربەرشتەين ءوز جازبالارىندا قازاقتار جونىندە مالىمەت بەردى.
مىسالى: سەفيەۆيدتەردىڭ جازبا دەرەكتەمەلەرىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك «قازاق حاندىعى، قازاقتار تۋرالى ايتىلادى».
17 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىندا ىشكى ساياسي ءومىر ءبىرشاما تۇراقتانعانىمەن، بۇرىننان كەلە جاتقان كەيبىر قايشىلىقتار شەشىمىن تاپپاعان ەدى. قازاق حاندىعى بارعان سايىن بولشەكتەنە ءتۇستى. فەودالدىق تالاس - تارتىستار كەڭ ءورىس الدى. كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارى ءوزارا باقتالاستىققا ءتۇستى. وڭتۇستىكتە ءىس جۇزىندە ەكى حان بيلىك ەتتى. ەسىم حان تۇركىستان قالاسىن ءوزىنىڭ استاناسى ەتسە، تۇرسىن حان ءوزىن تاۋەلسىز حان جاريالاپ، تاشكەنت قالاسىن استانا جاسادى. بىرتە - بىرتە قازاق حاندىعىندا حانداردىڭ دارا بيلىگى كورىنىس تاپتى. بۇل كەزدە تاشكەنتتە – كەلدى مۇحاممەد سۇلتان، ءاندىجاندا - ابىلاي سۇلتان، تۇرفاندا - ءابد - ار - راحىم حان، جاركەنتتە - اباق حان، ت. ب دارا بيلىك جۇرگىزدى. بۇحار - قازاق قارىم - قاتىناستارى. قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن اڭدىپ وتىرعان بۇحار حانى بۇرىنعى ءبىتىم شارتىن بۇزىپ، قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە جاڭا جورىقتار ۇيىمداستىرادى. بۇحار حانى كەشەگى تاۋەكەل حانمەن ءساتسىز سوعىستا قولدان شىققان تاشكەنت، سايرام، ءاندىجان جەرلەرىن قايتارىپ الۋدى ارماندادى. سونىمەن قاتار قازاقتاردى سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە اسىرىپ تاستاۋدى ماقسات ەتتى.
قازاق – بۇحار سوعىسى (1603 - 1624) ەرەكشە قان توگىستى سوعىس بولدى. ءبىرىنشى قازاق - بۇحار شايقاسى 1603 جىلى ايعىرجار دەگەن جەردە بولدى. بۇل شايقاستا بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرى جەڭىلىس تاۋىپ، تىم - تىراقاي قاشتى. بۇحار اسكەرلەرى سامارقان بەكىنىسىنە تىعىلادى. ءبىراق قورشاۋعا تۇسكەن سامارقان قامالى بەرىك ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ جاساقتارى جاۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، مول ولجامەن تاشكەنتكە قايتىپ ورالادى.
1611 جىلى بۇحار اسكەرىن يمامكۋلي حان ءوزى باسقارىپ كەلەدى. تاشكەنت تۇبىندە وتكەن بۇل ۇرىستا قازاقتىڭ قالان قولىن ەسىم حان باسقاردى. بۇل شايقاستا بۇحار حانى جەڭىلىس تاۋىپ، كەلىسىمگە كەلەدى. قازاق سۇلتاندارىنان اسكەري كومەك العان بۇحار حانى يمامكۋلي قاراتاۋ، اسپارا وڭىرىنە شابۋىل جاساپ، بەيعام اۋىلدار مەن قالالاردى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە 1613 جىلى ەسىم حان قالىڭ قولمەن سامارقانعا باسىپ كىردى. بۇحار حاندىعىنىڭ اسكەرىن قيراتا جەڭدى. 1620 - 1621 جىلدارى بولعان ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى قازاق – بۇحار سوعىسىندا قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن تۇرسىن حان باستاپ شىعىپ، قازاقتار تولىق جەڭىسكە جەتتى.
1627 جىلعى ەڭ سوڭعى، جەتىنشى قاندى شايقاسقا ەسىم حان قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرىن ءوزى باستاپ كەلىپ، كەسكىلەسكەن شايقاستا جەڭىسكە جەتتى. ءسويتىپ وڭتۇستىك شەكاراسىن بەرىك بەكىتەدى. بۇحارا حانى يمامكۋلي جەڭىلىستى مويىندايدى. تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى. تۇرسىن سۇلتان – جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى. 1598 جىلعى حان سايلاۋدا ەسىمنىڭ جولى ۇلكەن بولعاندىقتان، تۇرسىننىڭ تاققا تالاستان قيسىنى بولمادى. تۇرسىن سۇلتان وزبەك حاندىعىنا قارسى كۇرەستە قازاق اسكەرلەرىن باستاپ، الدەنەشە رەت ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتەدى، بەدەلى ارتادى. كوپ ۇزاماي تۇرسىن سۇلتان 1613 جىلى ءوزىن حان، تاشكەنت قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى دەپ جاريالايدى. ءوز اتىنان اقشا شىعارادى. تۇرسىن حان ەسىم حانمەن ەكى رەت بىتىمگە كەلىپ، ەكى رەت سەرتتەن تايعان.
بەكىتۋ.
1. وربۇلاق شايقاسىندا باسشىلىق جاساعان قازاق باتىرلارى:
ا) قاراساي، ارعىنتاي
ۆ) قابانباي، بوگەنباي
س) نايرىزباي، رايىمبەك
د) اعىباي، بۇحارباي
ە) بايان، شىنقوجا
2. 1681 - 1685 جىلدارى جوڭعار فەودالدارى وڭتۇستىك قازاقستانعا بىرنەشە رەت جاساعان شابۋىلى كەزىندە قيراتىلعان قالا:
ا) تۇركىستان
ۆ) سامارقان
س) سايرام
د) ۇرگەنىش
ە) سارايشىق
3. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا مالىمەتتەر كەزدەسەتىن تاريحي ەڭبەك:
ا)«كودەكس كۋمانيكۋس»
ۆ)«تۇركى تىلدەرىنڭ سوزدىگى
س)«تەمىر مەملەكەتى»
د)«وعىزناما»
ە)«تاريح - ي راشيدي
4. جاڭگىر حان تاققا وتىرعان جىل:
ا) 1628 جىل
ۆ) 1622 جىل
د) 1626 جىل
س) 1625 جىل
ە) 1620 جىل
5. قاي جىلى تاۋەكەل حان وزبەك حانىمەن جاساسقان «انت بەرىسكەن شارتتى» بۇزدى؟
ا) 1546 جىلى
س) 1588 جىلى
ە) 1583 جىلى
ۆ) 1582 جىلى
د) 1598 جىلى
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: وقۋ، حرونولوگيالىق كەستە سىزۋ، ءار حانعا مىنەزدەمە جازۋ.
You Might Also Like
