قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلى
قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلى (1665-1765) — قازاقتىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى.
شىققان تەگى ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنان. قازىبەكتىڭ اناسى توقمەيىل ۇتىمدى دا تاپقىر سوزدەردى كوپ بىلەتىن زەرەك كىسى بولىپتى. اناسى ايتقان ەستى سوزدەردى كىشكەنتاي كۇنىنەن جاتتاپ وسكەن ول ەر جەتە كەلە ءوزى دە سولاي سويلەۋگە ماشىقتانا باستايدى. وسى ونەرىنىڭ ارقاسىندا بالا بيدەن دانا بيگە اينالىپ، «قارا قىلدى قاق جارعان قاز داۋىستى قازىبەك بي»، «التى الاشتىڭ ارداعى» دەگەن اتاققا يە بولادى. سودان بولار تاۋكە حان مەملەكەت تۇتاستىعىنا جارىقشاق تۇسىرمەي، حالىقتى بىرلىكتە ۇستاۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدى وزىنەن شىققان ءۇش بيگە بيلەتۋ ارقىلى باسقارعاندا، ورتا جۇزگە وسى قازىبەك ءبيدى تاعايىندايدى. ول ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى سىرتقى ساياساتىنا ەلەۋلى ىقپال جاساپ وتىرادى.
جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى حالىق كۇرەسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان قازىبەك بي ەلدىڭ ازاتتىق الۋى جولىندا ايانباي تەر توگەدى. ابىلاي سۇلتان جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇتقىن بولىپ ءتۇسىپ قالعاندا، ونى بوساتىپ الۋعا بەلسەنە ارالاسادى. سونداي اق ول رەسەي، بۇقار، حيۋا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ەلارالىق ماسەلەلەرگە دە ارالاسىپ، بەيبىتشىلىك پەن دوستىقتى دارىپتەۋشى مامىلەگەر بولعان، ارازدى تاتۋلاستىرىپ، الىستى جاقىنداستىرىپ وتىرعان. «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان» دەپ، ول ەلشىلىك قىزمەتتى دە ءمىنسىز اتقارعان تۇڭعىش ديپلومات. ونىڭ تۇڭعىش رەت ون سەگىز جاسىندا ەلشىلىككە اتشى بولىپ بارىپ، باسشى بولىپ قايتقانى ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە اڭىز بولىپ ايتىلادى.
1760 جج. چيڭ يمپەرياسى قازىبەكتى ءوز جاقتارىنا تارتۋ ماقساتىمەن وعان ەلشى جىبەرىپ، مول سىيلىقتار تارتادى. ءبىراق ول قىتايدىڭ قول استىنا قاراۋعا قارسى بولادى. سويتە تۇرىپ، ابىلايدى چيڭ يمپەرياسىمەن تىعىز قارىم قاتىناس جاساۋعا شاقىرادى.
ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندەگى شەشۋى قيىن، ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ باسى قاسىندا ءجۇرىپ، حانداردىڭ سەنىمدى اقىلشىسى، حالىقتىڭ حانعا بەرگىسىز ءبيى بولعان قازىبەك ءار كەز باتىر جيناپ، ەل شاپپاي، قىلىش شاۋىپ، وق اتپاي اق اقىلىمەن جول تاۋىپ، ەل بىرلىگىنىڭ ەمشىسى بولا بىلگەن.
ءابىلقايىردى ءولتىرىپ، ەل بىرلىگىنە سىزات تۇسۋىنە سەبەپشى بولعان باراققا: «سىلتاۋراتىپ سىتىلا المايسىڭ، نە ءولىپ تىناسىڭ، نە جونىڭمەن جەڭىپ قۇتىلاسىڭ، ەكىنىڭ ءبىرى، باراق» دەۋى،اقىر سوڭىندا ونى مويىنداتىپ: «ۋا، بي اعا! ايتتىڭ سەن، كوندىم كەبىڭە» دەۋگە ءماجبۇر ەتۋى تەك قازىبەكتەي ايبىنى اي جاسىرعان تەكتى ءبيدىڭ قولىنان عانا كەلسە كەرەك.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
كىم جاقىن؟ نە قىمبات؟ نە قيىن؟
قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ توعىز جاستاعى بيلىگى
قازىبەكتىڭ قاز داۋىستى اتانۋى (ءىىى نۇسقا)
قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلىنىڭ ناقىل سوزدەرى
You Might Also Like
-
قارا دەگەلەك نەمەسە قارا لايلەك — كوپكە تانىس اق لايلەكتىڭ كوپ جاعىنان قاراما-قايشىلىعى بولىپ تابىلادى. باسى، موينى، ۇستىڭگى جاعى تۇگەل قارا ءتۇستى. ءۇيدىڭ ءۇستىن ۇيالايتىن اق لايلەكتەن ايىرماشىل...
-
شولەيتتى ايماقتار قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ 50%-ىن قامتيدى. ول سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 900 جانە شىعىستان باتىسقا قاراي 3000 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. بۇل ايماقتىڭ اۋا-رايى قۇرعاقشىلىعىمەن ەرەك...
