قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەگى ارقىلى ىسكەرلىك شىعارماشىلىعىن ارتتىرۋ
قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانى، بەسارىق بالالار ونەر مەكتەبى
ىزدەنۋشى: نۇرلان قىزى اقكەنجە 9-سىنىپ وقۋشىسى
باعىتى: ساندىك قولدانبالى قولونەرى
تاقىرىبى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەگى ارقىلى ىسكەرلىك شىعارماشىلىعىن ارتتىرۋ (عىلىمي جوبا)
جەتەكشىسى: بيمۋرزايەۆا پاتيما نۇربولات قىزى
بەسارىق بالالار ونەر مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى
اننوتاسيا
قازاق ويۋ-ورنەگى –قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى سياقتى مادەني شەجىرەسى. ماقسات، بولاشاق ۇرپاقتارىمىزعا ۇمىت بولىپ بارا جاتقان وسى ونەردى تانىستىرىپ قانا قويماي، ونى قولونەر، سۋرەت، ساۋلەت ونەرى جانە ءوندىرىس سالالارىنا ەندىرە وتىرىپ، وسى ونەردى قايتا جاڭعىرتۋ، وعان جاڭا مازمۇن بەرۋ.
كىرىسپە
عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مۇرانىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە حالىق شەبەرلەرىنىڭ قوسقان ۇلەسى ايتارلىقتاي. شەبەرلەر قولىنان شىققان كوز تارتارلىق ونەر تۋىندىلارىنىڭ ەستەتيكالىق ماڭىزى، تاربيەلىك ءمانى زور.
سونىمەن قاتار ول اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنىڭ تابيعاتپەن بايلانىسىن، ءسالت-داستۇرىن كورسەتەدى. قولونەر حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىمەن تىكەلەي ساباقتاس بولعاندىقتان، قاشان دا ادامعا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى.
قولونەر تۋىندىلارى جاستاردى ادەمىلىككە، سۇلۋلىقتى كورە بىلۋگە تاربيەلەيدى جانە ەستەتيكالىق تالعامىن ورتاعا دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرادى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ىقپال جاسايدى.
ءوزىمىزدىڭ تۋعان رەسپۋبليكامىزدان تابىلىپ وتىرعان ەجەلگى دۇنيە ونەرلى عالىمعا كوپ جاڭالىك اكەلدى. قولا، تەمىر داۋىرلەرىندە وسى ايماقتى مەكەندەگەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قولىنان شىقان ونەر شىعارمالارى ءوزىنىڭ بەينەلىگىمەن، ايتار ويىنىڭ تەرەڭدىگىمەن عالىمدار مەن ارحەولوگتاردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر.
وسىنداي شىعارمانىڭ ءبىرى - قولا ءداۋىرىنىڭ شەبەرلەرى ومىرگە كەلتىرگەن ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەر، ءار ءتۇرلى بۇيىمدار، وجاۋ، تاباق، قاسىق سياقتى ولاردىڭ سىرتقى بەتى ورنەكتەن بەزەندىرىلىپ قاجالىپ سالىنعان. سوندىقتان ءبىز ەرتە دۇنيە ونەرىن جاي كەزدەيسوقتىقتان تۋعان دەپ قاراماي، وعان كوپ كوڭىل ءبولىپ، ونى قاستەرلەۋىمىز قاجەت، ءتىپتى سولاردان ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، بۇل - ونەردىڭ باستاۋ - بۇلاعى، سودان سۋسىنداپ، سودان ءنار الىپ، قارىشتادىق ەمەس پە؟!
ويۋ-ورنەك - ادام بالاسىنىڭ اقىل-ويلارىنىڭ تولىپ-تولقۋىمەن، جۇرەگىنىڭ ۇلپىلىنەن، ءوزىن اينالا قورشاعان ورتادان تۋعان بەينەلەر. گۇلدىڭ، جاپىراقتىڭ، جان-جانۋاردىڭ بەينەلەرى ناقگى سول شىنى قالپىندا بەرىلمەي، كوشىرىلمەي، بەينەلەر ارقىلى ويۋ-ورنەككە اينالىپ، قولدانۋ اياسىنا ەرەكشە مانەرمەن، ۇندەستىكپەن، اۋەنمەن جەتكەن. بۇل حالىقتىڭ ءبىلىمىنىڭ، شەبەرلىگىنىڭ ءوسىپ، ويۋ-ورنەك ونەرىنە قوسقان ۇلەسى، تاپقىرلىعى، دانىپشاندىعى.
ويۋ-ورنەكتى زەرتتەگەن، قولدارىنان سان-قيلى ورنەكتىڭ ۇلگى- تۇرلەرىن جاساپ كورەرمەندەردى پاش ەتىپ قۋانتقان زەرگەر، ۇستا، شەبەرلەرىمىزدى، ءان مەن جىرعا قوسقان ءانشى، اقىندارىمىزدى ايتپاعان كۇندە ولارعا تالداۋ جاساپ تاريحقا جازىپ، سىزىپ كەتكەن قازاق كولونەرىنىڭ، ويۋدىڭ نە ەكەنىن باسقا ەلدەرگە جەتكىزگەن، كوپتەگەن شەت ەلدەردىڭ ساياحاتشىلارىن، تاريحشىلارىن، ەتنوگرافتارىن، ارحەولوگ-عالىمدارىن ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ ىشىندە ۆ.ۆ.ستاسوۆ، گ.ن.پوتانين، پ.س.پالاسس، ي.گەورگي، ا.ك.گەينەس، س.م.دۋدين، ۆ.ن.چەپەليەۆتى جانە ت.ب. قوسىپ ايتۋعا بولادى.
قازاق ەلىنىڭ توپىراعىنان تارالىپ، سۋىن ءىشىپ جوعارعى دارەجەلى ءبىلىم الىپ، سول بىلىمدەرىن باسقا ەل ماماندارىنا تانىتا بىلگەن جانە قازاق قولونەرىن جوعارى باعالاپ، تالداۋ جاساپ، ونىڭ ىشىڭدە ويۋ-ورنەكتى توپتاستىرىپ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن ەتنوگراف، تاريحشى، ادەبيەتشى، ونەرتانۋشى عالىمدارىمىز دا بار. ولار ش.ءۋاليحانوۆ، ءا.مارعۇلان، ح.ارعىنبايەۆ، س.قاسيمانوۆ، م.مۇقانوۆ، ءو.جانىبەكوۆ، ت.ك.بوسەنوۆ، ە.ماسانوۆ، ب.تۇياقبايەۆا، ب.المۇحامبەتوۆ، ب.يبرايەۆ، ك.يبرايەۆا، ت.جانىسبەكوۆ، ج.شايكەنوۆ، ۇ.م.ءابدىعاپپاروۆا جانە ت.ب. عالىمدار زەرتتەگەن.
قازاق عالىمى ت. باسەنوۆ بىلاي دەيدى: "قازاق ويۋ-ورنەگىن زەرتتەۋدە ءار ۋاقىتتىڭ، ءار سالانىڭ عالىمدارى كوپ ەڭبەك ەتتى. ءبىراق بۇل زەرتتەۋشىلەر حالىق ويۋ-ورنەگىنىڭ جۇمباق ءتىلىن جەتە تۇسىنە، شىنايى سىرىنا ۇڭىلە المادى. ولار ءوز ويلارىن حالقىمىزدىڭ ونەر كىلتىن اشاتىن تۋما تىلدە ەمەس، بۋرجۋازيالىق جات تىلدە، وزگە حالىققا دەگەن استامشىلىق كوزقاراسپەن سارالادى. ونەرىن زەرتتەپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلى مەن زەرتتەۋشىنىڭ ويى مەن ءتىلىنىڭ ۇندەستىك تاپپاۋى كوپتەگەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا، ءتىپتى ەلەۋلى اعاتتىقتارعا اكەپ سوقتىردى".
اتالمىش ونەر كەزەڭىنە اكادەميك الكەي مارعۇلان "اڭدابى مانەر" دەپ ات بەرگەن. ەسىك وباسىنان، شىعىس قازاقستاننان قازىلىپ الىنعان "التىن ادام" كيىمى وسى اڭدابى مانەرىندە جاسالعان ورنەك. مىنە، قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەك ونەرى وسىلايشا تۇركى جوسىعىمەن، ول جوسىق ەجەلگى ساقتار ونەرى زەرگەرلىك اشەكەيلەرمەن تىكەلەي ساباقتاسىپ وتىرادى.
قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ "ءتاڭىرى" اتتى ەڭبەگىندە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ادەتتەن تىس تابيعات قۇبىلىستارىن قاسيەتتى سانايتىندىعىن ايتا كەلە: "ايدالادا دارا وسكەن اعاش... ءتاۋ ەتىپ، باسىنا تۇنەۋگە جاراپ جاتىر. جانىنان وتكەن ءاربىر جولاۋشى ولارعا ىرىم ەتىپ، الەم بايلاپ، جانىنا ىدىس-اياق تاستاپ كەتەدى... باسىنا قۇرباندىق شالادى"، - دەپ جازسا، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق مۇراسى سانالاتىن "قورقىت اتا كىتابىندا" دا تىكەلەي اعاشقا باعىشتالعان ايشىقتى ءسوز بار. بۇل جالعاننان ءبىز اعاشتىڭ قازاق تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى قولدانىس ورنىمەن قاتار، ونىڭ اتا-بابا تانىم، تۇسىنىگىنەن الار جۇيەسىن دە وتە ايقىن بايقاي الامىز.
كەلە-كەلە ۇلتتىق قولونەردىڭ دامۋىندا ساۋلەت عيماراتتار، ءمۇسىن، اعاشتاردان جاسالعان قازاقتىڭ مۋزىكالىق ۇلتتىق اسپاپتارى، كۇندەلىكتى قاجەت تۇتىناتىن ءۇي جيھازدارى، ىدىس اياقتار ومىرگە كەلدى. ەندى ادامدار ساۋلەتتى سارايلار، قالالار، ءىرى قورعانىس قۇرىلىستارىن سالدى، عاجايىپ ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرە باستادى.
زەرتتەۋ ماقساتى:
- ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەردى پايدالانۋ مەن ۇيرەتۋ شارتتارىن انىقتاۋ؛
- حالىقتىق قولدانبالى ونەر ارقىلى ۇلتتىق مادەنيەتكە باۋلۋ، ويۋ-ورنەكتەردى پايدالانا وتىرىپ ۇلتتىق تاربيە بەرۋ؛
زەرتتەۋ وبەكتىسى: مەكتەپ وقۋشىلارىنا تەحنولوگيا ساباعىندا ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەردى وقىتۋ.
زەرتتەۋ ءپانى:
- وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن ويۋ-ورنەكتى ۇيرەتۋ مەن شارتتارى ارقىلى دامىتۋ؛
زەرتتەۋ مىندەتتەرى:
- زەرتتەۋ پروبلەمالارى بويىنشا پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق ادەبيەتتەردى زەردەلەۋ؛
- حالىقتىق قولدانبالى ونەر ارقىلى ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە قالىپتاستىرىلۋى ءتيىس ەڭبەكتىك ىسكەرلىك پەن قابىلەت ارەكەتتەرىنىڭ كورىنىسىن ايقىنداۋ؛
- زەرتتەۋ تاقىرىبىنا سايكەس ادەبيەتتەردى پايدالانا وتىرىپ، ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەردى پايدالانۋ مەن ۇيرەتۋ شارتتارىن سيپاتتاۋ.
جوبانىڭ قۇرىلىمى مەن كولەمى: كىرىسپەدەن، نەگىزگى بولىمنەن، قورىتىندى جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
نەگىزگى ءبولىم
1. قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ دامۋ تاريحى
2. ويۋ-ورنەكتەردىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى الاتىن ورنى
3. ويۋ-ورنەك ونەرىنە باۋلۋدا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزدەرى
4. ساباقتا ويۋ-ورنەكتەردىڭ ۇيرەنۋ جولدارى
1. قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ دامۋ تاريحى
قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ وزىنە ءتان دامۋ جولى مەن تاريحى بار. تاريحي-عىلىمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاق حالقىنىڭ العاشقى ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ تاريحى سوناۋ كونە زامانداردان، ساق، اندرونوۆ مادەنيەتىنەن باستالادى. مىسال رەتىندە، قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان قۇمىرا مەن ىدىستارداعى ورنەكتەر، تاۋ-تاسقا بەينەلەنگەن سۋرەتتەر، ساۋلەت ونەرىندە قولدانعان ورنەكتەردى ايتۋعا بولادى.
دالىرەك ايتقاندا، 1960 جىلى تالدىقورعاندا تابىلعان قازاندا «ۇلۋ» ورنەگى بەينەلەنگەن. الماتى وبلىسىندا تابىلعان قۇمىرادا «لوتوس قاۋىزى» تارىزدەس ورنەكتەر بولعان. بۇل ورنەكتەر نەوليت جانە قولا داۋىرىنەن باستاۋ العان دەگەن بولجام بار. قازاق قولونەرىنىڭ ەرتەرەكتە پايدا بولعانىن دوسباي تاۋلارىندا بەينەلەنگەن سۋرەتتەر مەن ۇلىتاۋدان تابىلعان كەراميكالىق ىدىستار دا دالەل بولا الادى. كونە داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ كاسىپتەرىنىڭ ءبىرى-ساياتشىلىق بولعانى بەلگىلى. ونىڭ كورىنىستەرى رەتىندە قاراتاۋ جاقپالارىنا سالىنعان سۋرەتتەردى ايتۋعا بولادى. ال ورتا عاسىرلاردا ورنەكتەر ساۋلەت ونەرىندە پايدالانا باستادى. تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە، باتىس قازاقستانداعى قۇلپىتاستارىندا، تاراز قالاسىنىڭ ماڭىندا تۇرعىزىلعان ءايشا-بيبى ەسكەرتكىشتەرىندە، سونىمەن قاتار قازاقتاردىڭ باسپاناسى سانالعان كيىز ۇيلەرىندە كوپ بەينەلەنگەن.
قازبا جۇمىستارى كەزىندە ساق قورعاندارىنان التىننان، اعاشتان، قولادان، تەرىدەن، زەرگەرلىك بۇيىمدارىنان، ياعني جالرى قولونەر تۋىندىلارىنان جاسالعان بارلىق ەسكەرتكىشتەرىنە ويۋ-ورنەك بەينەلەنگەن. ول ويۋ-ورنەكتەر جان-جانۋارلار مەن اڭداردىڭ، قۇستاردىڭ بەينەلەرى بولعان. ساقتار زەرگەرلىك بۇيىمدارىنا (بىلەزىك، ساقينا، جۇزىك، التىننان جاسالعان مونشاقتار) نەگىزىنەن عارىشتىق جانە گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەردىڭ قاراپايىم ەلەمەنتتەرىن بەدەرلەگەن. ولاردىڭ العاشقى ويۋلارىنىڭ بولشەكتەرى عارىش الەمىنەن تۋىنداعان دەسەدى. كەيىن كەلە، ساقتاردا سىنىق، جولاق، جىڭىشكە، جۋان سىزىقتار مەن ءۇشبۇرىشتار پايدا بولا باستادى. بۇل ساقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن ايقىنداي باستادى. وسىنداي ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا ولاردىڭ سانا سەزىمىندە تابيعاتقا بايلانىستى بەينەلەر (كۇن ورنەگى، جاپىراق ورنەگى، جۇلدىز ورنەگى، كرەست بەينەلەرى) تۋىنداپ، ولاردا تۇستەردى بوياپ، كومپوزيسيا جاساپ قولدانا باستادى.
عۇن مادەنيەتىندە سىرتقى ءپىشىنى پيراميداعا ۇقساپ جاسالىنعان «ءۇشبۇرىش» ورنەگى ايەلدەرىنىڭ القاسىندا بەيلەندى. عۇندار ونەرىندە كيىزگە، بىلعارىعا،، تاستارعا ءتۇرلى بەينەلەر سالدى. بۇل اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇمىس-تىرشىلىگىنەن كوپتەگەن ماعلۇماتتار الۋعا بولادى. زەرگەرلەى بۇيىمداردا جانۋارلار مەن اڭداردىڭ بەينەلەرى كەزدەسەدى.
ساق تايپاسىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلاتىن ۇيسىندەر مەن قاڭلىلاردىڭ مادەنيەتى ساق مادەنيەتىن ودان ارى قاراي دامىتتى. ولاردا تەمىردەن جاسالعان ورنەكتەر كوپتەپ كەزەدسەدى. ۇيسىندەر مەن قاڭلىلاردا بەينەلەنگەن ويۋ-ورنەكتەرى باسىم بولىگى گەومەتريالىق ەلەمەنتتەردەن جاسالىنىپ وتىردى.
تۇرىك قاعاناتى ءومىر سۇرگەن جادىگەرلەرگە سۇيەنسەك، قولونەر شەبەرلەرى ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە ارناپ ءۇي-جيھازدارىن، ەر-تۇرمان، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياق، زەرگەرلىك بۇيىمدارىنا گەومەتريالىق جانە وسىمدىك تەكتەس ويۋ-ورنەكتەردى سالىپ وتىردى.
قارلۇقتار مەن قاراحانيدتەر كەزەڭىندە قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ ءستيلى گەومەتريالىق جانە وسىمدىك تارىزدەس ورنەك بولدى. بۇل كەزەڭدە ويۋ-ورنەكتەردى ارلەۋ مەن ءتۇرلى كەسكىن بەرۋدىڭ جاڭا كەزەڭى پايدا بولدى. ويۋ-ورنەك سالىنعان بۇيىمدارعا قوسىمشا فون بەرىپ، كوركەمدىك دەڭگەيى ءوسىپ وتىردى.
قازاق ويۋ-ورنەك ونەرىن جان جاقتى زەرتتەۋدە عالىمدار مەن ونەرتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار ات سالىستى. ويۋ-ورنەك تاريحىن قازاق عالىمدارىنىڭ سارالاي باستاعانىنا نەبارى 50 جىلدان ەندى اسىپتى. عالىمداردىن پايىمداۋىنشا، پايدا بولۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. ادامزات عاسىرلار بويى اسەمدىككە، سۇلۋلىققا ۇمتىلعان، سوندىقتان دا ويۋ-ورنەكتەردى تۇرمىستىق زاتتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانعان. ويۋ-ورنەك ونەرىندە بەلگىلى ءبىر حالىققا عانا ءتان نەگىزگى كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى ساقتالادى. سوندىقتان ول حالىقتىڭ بەينەلەۋ، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ مادەنيەتىلىكتىڭ جوعارلىلىعىمەن، ۇلتتىق قولتاڭبامەن تىكەلەي ساباقتاسىپ جاتادى. عالىمدار حالىقتىڭ ونەرىنە باعا بەرۋ كەزىندە جوعارىدا اتالعان ولشەمدەردى باسشىلىققا الادى. قاي حالىقتىڭ ماديەنيەتىنە بايىپپەن كوز سالساقتا، سول حالىقتىڭ وزدەرىنە ءتان اسەمدىك تالعامى مەن تانىمىنا، ەستەتيكالىق ۇستانىمىنا سايكەس دامىپ وتىرعانىنا كوز جەتكىزەمىز. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ويۋ-ورنەك قاتىسپايتىن سالاسى جوق دەۋگە دە بولادى. سوندىقتان دا قولونەر سالاسىنىڭ بارىندە دە بۇيىمداردى كورىكتەندىرۋ ءۇشىن، اشەكەيلەۋ ءۇشىن ويۋ-ورنەكتى مولىنان پايدالانعان.
حالىقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، دۇنيە تانىمى قۇرىلىمى، تىنىس-تىرشىدىگى ءبىرتۇتاس دۇنيە. دەمەك ونىڭ قولونەرىندە زەرتتەگەندە وسى تۇتاستىقتى اڭعارۋ كەرەك. ويۋ-ورنەكتى كوزبەن كورىپ قانا اسەرلەنبەي، ونىڭ اتاۋلارىنىڭ مازمۇنىن، شىعۋ تاريحىن ءبىلۋدىڭ، تۇسپالدى ويىن ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. ويتكەنى، ويۋ – وتكەن زاماننىڭ حابارشىسى، شەجىرەسى بولىپ تابىلادى.
2. ويۋ-ورنەكتەردىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى الاتىن ورنى
قازاق حالقىمىزدىڭ كونە داۋىرلەردەن وشپەس مۇراسى بولىپ ۇرپاقتان ۇرپاققا، اكەدەن بالاعا ساباقتاسىپ، تىزگىنىڭ ۇشىندا وزىندىك تاريحىنان ادەت – عۇرىپپەن ساندىك كوركەمدىك جولمەن كوشپەندى ەلىمىزدى بۇكىل الەمگە وزىندىك ەرەكشىلىگىمەن تانىتا بىلگەن – قولونەر.
قولونەردىڭ حالىقتىڭ الۋمەتتىك، سالت-تۇرمىسىندا الاتىن ورىنىنىڭ قانشالىقتتى بيىك، جوعارى ەكەنىنە سەنە الساڭ – ونىڭ ىشىندە قول ونەردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ادەمىلىك، اسەمدىك دۇنيەنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتكەن ول - ويۋ-ورنەك .
ويۋ-ورنەك سوزدەرى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى. بەدەرى تۇسىرىلگەن ۇلگىنى ويىپ كەسىپ، قيىپ نەمەسە ەكى زاتتى ويۋ كەسىپ، قيۋلاستىرۋ ويۋ دەپ اتالادى. ال كيىم-كەشەككە، تۇسكيىزگە، ت.ب. قولونەر بۇيىمدارىنا كەستەلەپ بەينەلەنەتىن بەدەر، سول سياقتى توقىلاتىن الاشاعا، باسقۇرعا جانە قورجىنعا تۇسىرىلگەن ءتۇرلى گەومەتريالىق بەدەرلەردى ورنەك دەيدى. ورنەكتى تاسقا، اعاشقا كۇيدىرىپ قاشاپ بوياپ تۇسىرۋگە بولادى. سونىمەن ويۋ جانە ورنەك دەگەن ءسوزى بىرىگىپ كەلىپ، لاتىنشا «ورنامەنت» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل ءسوز كوپ حالىقتىڭ تىلىنە سىڭگەن تەرمين، ماعىناسى – ساندەۋ، اسەمدەۋ.
قازاق ويۋ-ورنەگى — عاسىرلار بويى دامىپ كەلە جاتقان ونەر تۋىندىسى. حالقىمىزدىڭ قاي قول ونەرى سالاسىن الساق تا، ويۋ-ورنەكتەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ورنالاسقانىن كورەمىز. ويۋلاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان نۇسقالارىنداعى ەلەمەنتتەر قۇستىڭ، گۇلدىڭ، جانۋارلاردىڭ ءتۇرىن تۇسپالداپ تۇراتىنى بەلگىلى.
كونە تۇركىلەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، قۇس — كوكتىڭ، بالىق — سۋدىڭ، اعاش — جەردىڭ بەلگىسى. سول قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ ماقۇلىق اتى، ناۋبەت اتى، عارىشتاعى، تىكە سىزىقتى، نىشاندىق، تانىمدىق ت.ب. سارىندارىنىڭ مازمۇنىن بايىتا ءتۇستى. حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى مۇرا بولىپ كەلە جاتقان الپىسقا جۋىق ويۋلاردىڭ مازمۇنى مەن نۇسقاسىن، اتاۋلارىن جيناقتاپ كەلەدى
بۇيىمداردا جان-جانۋارلاردىڭ ءمۇيىزى، دەنە مۇشەسى، تۇياعى، قۇستىڭ تۇمسىعى، تۇلكىنىڭ باسى، ءبورىنىڭ قۇلاعى نەمەسە ءيتتىڭ قۇيرىعى ت.ب. جانە وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى كەڭىنەن بەينەلەنگەن. ويۋ-ورنەك ونەرى — قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى سەكىلدى مادەني شەجىرە. ماقسات، بولاشاق ۇرپاقتارىمىزعا ۇمىت بولىپ بارا جاتقان وسى ونەردى تانىستىرىپ قانا قويماي، ونى قولونەر، سۋرەت، ساۋلەت ونەرى جانە ءوندىرىس سالالارىنا وندىرە وتىرىپ وسى ونەردى قايتا جاڭعىرتۋ، وعان جاڭا مازمۇن بەرۋ.
قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەك ونەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋگە عالىمدار مەن ونەرتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار ات سالىستى. ال ەۋروپا، ورىس ونەرتانۋشى عالىمدارى بۇل تۋىندىلاردى XVIII عاسىرعا دەيىن زەرتتەپ، كوپ عىلىمي ەڭبەك قالدىردى. ءتول ونەرىمىزدى زەرتتەۋگە ۆ. ۆانسالوۆ، ا. حەدونا، ساياحاتشى دجەن-كينسون، ر. كارۋتس، س. دۋدين، ۆ.رادلوۆ، ۆ. بارتولد، ە. شنەيدەر، م.ۆ. رىندين ت.ب. سول سياقتى كوپتەگەن ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارى مەن جيھانكەزدەرى ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ولار قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرىن عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، شىعۋ تەگىنە سيپاتتاما بەرۋگە تىرىسقانىمەن، ولاردىڭ جاساعان تۇجىرىمنىڭ ءبارى دە قازاق ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ ىشكى ۇلتتىق تابيعاتىن، مازمۇنىن اشا الماعان ەدى. بۇل ورايدا قازاق ويۋ-ورنەگىن العاشقى رەت زەرتتەگەن قازاق عالىمى ت. باسەنوۆ بىلاي دەيدى: "قازاق ويۋ-ورنەگىن زەرتتەۋدە ءار ۋاقىتتىڭ، ءار سالانىڭ عالىمدارى كوپ ەڭبەك ەتتى. ءبىراق بۇل زەرتتەۋشىلەر حالىق ويۋ-ورنەگىنىڭ جۇمباق ءتىلىن جەتە تۇسىنە، شىنايى سىرىنا ۇڭىلە المادى. ولار ءوز ويلارىن حالقىمىزدىڭ ونەر كىلتىن اشاتىن تۋما تىلدە ەمەس، بۋرجۋازيالىق جات تىلدە، وزگە حالىققا دەگەن استامشىلىق كوزقاراسپەن سارالادى. ونەرىن زەرتتەپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلى مەن زەرتتەۋشىنىڭ ويى مەن ءتىلىنىڭ ۇندەستىك تاپپاۋى كوپتەگەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا، ءتىپتى ەلەۋلى اعاتتىقتارعا اكەپ سوقتىردى". كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىن. قازاقستاننىڭ حالىقتىق ونەرىن، اتاپ ايتقاندا، ويۋ-ورنەكتەرىن زەرتتەۋگە ەكزوتيكا نەمەسە قۇرىپ بارا جاتقان مادەني مۇرا رەتىندە قارادى. مۇنىڭ استارىندا جالپى العاندا، دامۋدىڭ سارقىلماس قاينارلارىن تۇسىنبەۋ جاتقان ەدى.
قازاق ەلىنىڭ توپىراعىنان تارالىپ، سۋىن ءىشىپ جوعارعى دارەجەلى ءبىلىم الىپ، سول بىلىمدەرىن باسقا ەل ماماندارىنا تانىتا بىلگەن جانە قازاق قولونەرىن جوعارى باعالاپ، تالداۋ جاساپ، ونىڭ ىشىڭدە ويۋ-ورنەكتى توپتاستىرىپ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن ەتنوگراف، تاريحشى، ادەبيەتشى، ونەرتانۋشى عالىمدارىمىز دا بار. ولار ش.ءۋاليحانوۆ، ءا.مارعۇلان، ح.ارعىنبايەۆ، س.قاسيمانوۆ، م.مۇقانوۆ، ءو.جانىبەكوۆ، ت.ك.بوسەنوۆ، ە.ماسانوۆ، ب.تۇياقبايەۆا، ب.المۇحامبەتوۆ، ب.يبرايەۆ، ك.يبرايەۆا، ت.جانىسبەكوۆ، ج.شايكەنوۆ، ۇ.م.ءابدىعاپپاروۆا جانە ت.ب. عالىمدار زەرتتەگەن.
قازاق حالقى اسەمدىكتى تاڭداي بىلگەن. وسىنداي اسەمدىكتى تاڭداي بىلگەن حاس شەبەر ويۋشى زەرگەرلەرىمىز وسى ويۋ-ورنەكە بوياۋ تۇرلەرىن پايدالانۋدى دا، جەتە مەڭگەرگەن. حالقىمىزدىڭ ويۋ-ورنەكتەرىندە باسىم ءتۇس اق پەن قارا بولىپ كەلەدى. بۇل ويۋ-ورنەكتەردىڭ ەڭ شەشىمىن تاپقان جاراسىمدى ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. اق پەن قارا ءتۇس ءبىر – ءبىرىن ايقىن اشىپ، قانداي زاتقا پايدالانسا دا، انادايدان كوزدىڭ جاۋىن الىپ، ءسان بەرىپ تۇرادى. اسقان شەبەرلەر بىلعارىن اق كۇمىسپەن اشەكەيلەپ، ءتۇس كيىز جاساعان. بۇل ءتۇستى حالقىمىز ەڭ جوعارى باعالاعان، قاستەرلەگەن. ءاربىر ءتۇستىڭ ءوز ءمان ماعىناسى بار.
مىسالى: قازاق قولونەرىندە قولدانىلاتىن تۇستەردىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار: كوك ءتۇس — اسپاننىڭ، قىزىل-وتتىڭ، كۇن كوزىنىڭ، اق ءتۇس — اقيقاتتىڭ، سارى-اقىل-پاراساتتىڭ، قايعى-مۇڭنىڭ، قارا-جەردىڭ، جاسىل-جاستىقتىڭ، كوكتەمنىڭ سيمۆولى. بۇيىمداعى ويۋ-ورنەك وسى تۇستەردىڭ بىرىمەن بەينەلەگەندە عانا وعان بەلگىلى ءمان بەرىلەدى. سىرماق سىرۋدا قارا مەن اق ءتۇستى پايدالانۋ قالىپتاسقان، سول سياقتى كوك پەن سارى ءتۇستىڭ، كوك پەن جاسىل، قارا مەن اشىق قىزىل، ءتۇستىڭ قاتار پايدالانىلۋى عاسىرلار بويى داستۇرگە اينالعان. كوبىنەسە تۇستەر ناق ورتادان باستاپ شەتكە قاراي تۇرلەنەدى. سوندا ورتادا قارا، اق، قىزىل، جاسىل. سارى كوك ءتۇس كەلەدى. بۇل ۇلت ورنەگىندە تۇستەردى ورنالاستىرۋدىڭ كونە مانەرى. ورنەك اتاۋلارىن تۇگەل قامتىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە اتاۋ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، ءار شەبەر ءوزى جاساعان ويۋ-ورنەككە ءوزى ات بەرەدى. سول ويۋدىڭ پايدا بولۋ تاريحىن ويۋشىدان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. ويۋ-ورنەك سالاسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار ولاردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، مىنانداي توپتارعا بولگەن:
1. وسىمدىك تيپتەس ويۋ-ورنەك ("جاپىراق"، "ءۇش-جاپىراق"، "شيىرشىق گۇل"، "اعاش" ت. ب.)
2. زوومورفتىق ويۋ-ورنەك (جان-جانۋارلاردىڭ تابيعي جانە ميفتىك بەينەلەرى، "ءقوشقارمۇيىز" جونە ونىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى: "ءقوسمۇيىز" "ءسىنىقمۇيىز"، "ءقىرىقمۇيىز"، سونداي-اق "وركەش" "تابان"، "بوتامويىن"، "كۇسقاناتى" ت. ب.)
3. كوسموگونيالىك ورنەك («دوڭگەلەك»، شىماي،تورتكوز، ايشىق )
4. گەومەتريالىق ورنەك(«يرەك»، «قارماق»، «بالداق» ت.ب)
ونەرتانۋ عىلىمىندا قازىرگى ويۋ-ورنەكتەردى بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن مازمۇنى جاعىنان توپتاۋ جونىندە قاتىپ قالعان زاڭدىلىق جوق. سوعان قاراماستان قازاق تىلىندەگى سان الۋان ويۋ-ورنەك اتاۋلارىن لەكسيكا-سەمانتيكالىق توپقا عىلىمي تۇرعىدان بىلاي ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى؛
1. اي، كۇن، جۇلدىز-اسپان الەمىنە بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر.
2. مالدىڭ دەنە مولشەرىنە، ىزىنە بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر.
3. اڭعا، اڭنىڭ دەنە مۇشەلەرىنە، ىزىنە بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر.
4. قۇرت-قۇمىرسقالارعا، ولاردىڭ ىزىنە بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر
5. قۇستارعا بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر.
6. جەر، سۋ، وسىمدىك بەينەلى ويۋ-ورنەكتەر.
7. قارۋ-قۇرالدارعا بايلانىستى ويۋ-ورنەكتەر.
ويۋ-ورنەكتەردى وسىلايشا توپتاستىرۋ قازاق ويۋ-ورنەكتەرى اتاۋلارىنىڭ مازمۇنىنا جاقىن. ال وسىمدىك بەينەلى ويۋ-ورنەكتەردىڭ نۇسقاسىن العاش رەت قاعازعا ءتۇسىرىپ، وعان تۇسىنىكتەمە بەرگەن تولەۋتاي باسەنوۆ.
ويۋ ورنەكتىڭ كونە اتاۋلارى – حالىقتىڭ تاريحى مەن مادەنەتى ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن ەرتەدەگى دۇنيەتانىمنان ماعلۇمات بەرەتىن قۇندىلىق. ولار حالىقتىڭ وتكەن تاريحى، رۋحاني، مادەني ماتەريالدىق ءومىرنىڭ ايناسى. قازاق تىلىندەگى ويۋ-ورنەك اتاۋلارىنىڭ شىعۋ توركىنى سان–سالالىق بالعانىمەن ولاردىڭ اتاۋلارىندا تەك قازاق تىلىنە عانا ءتان سوزدەر، ياعني ءتۇرلى تىلدەردە ارتىق اتاۋلار عانا كەزدەسەدى.
قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەك ونەرى بايىرعى ۇلتتىق ونەرلەرنىڭ ىشىندە ەڭ ەجەلىگى، ءارى كەڭ تاراعان سالاسى. بۇل ۇلتىمىزدىڭ مادەني دامۋىنىڭ شەجىرەسى، ەستەتيكالىق ءمانى زور ونەر. بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ 230-داي ويۋىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اتاۋلارى بار.
سولاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتاساق .
" جۇلدىز گۇل" ويۋ-ورنەگى بەس بۇرىش جاساپ، گۇلمەن ورنەكتەلىپ، بەس تارماقتان ءتۇراتىن گۇلدى ءتۇسپالدايدى. تۇسكيىز، توسەكجاپقىش، بەت-ورامالدىڭ ورتاسىنا جونە سىرت كيىمنىڭ ارقا ۇسىنا نەمەسە شاپان ەتەگىنىڭ الدىڭعى ەكى بۇرى- سالىنادى. كەيدە جۇلدىزدىڭ ناتۋرالدى قالپىن كەسگەلەيدى. جۇلدىزدىڭ بەينەسى كومپوزيسيالانعان ويۋ-ورنەكتەردىڭ ورتاسىندا كەزدەسەدى جونە بەس جۇلدىزدىڭ بەينەسى انىق كورىنىپ تۇرادى.
"سىنىق ءمۇيىز " مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ-ورنەك كىلەمدەردى، شيلەردى، باسقۇر مەن الاشالاردى، سونداي-اق ءار ءتۇرلى بۇيىمداردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، ال سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
"ءقوسمۇيىز" - ويۋ - ورنەگى قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ەكى ءمۇيىزىن عانا بەينەلەيدى جانە كەيدە "ىرعاق"، كەيدە "ىلمەك" دەپ اتالاتىن ويۋلاردى "ءقوسمۇيىز" دەيدى. ءۇي جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتاردى، كيىم-كەشەكتەردى، قارۋ-جاراقتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. قازىرگى كەزدە "ءقوسمۇيىز" ويۋ-ورنەگىن ساۋكەلەگە، ايىر قالپاقتىڭ توبەسىنە، شەتىنە، كامزولدىڭ الدىڭعى جاعىنا، ەتىكتىڭ قونىشىنا سالادى.
"توعىزتوبە" — ويۋ-ورنەگى ەڭ كونە ويۋلاردىڭ ءبىرى. "بۇل ورنەك قيماقتار مەن قارلۇقتاردىڭ قول-ونەرىندە ساقتالعان جونە كەزىندە "توعىزتوبە" ويۋ-ورنەگىن ءايشا-بيبى كۇمبەزىنىڭ كىرپىشتەرىن ورنەكتەۋ ءۇشىن قولدانعان. ال قازىرگى كەزدە قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، قاراقالپاق قولونەرلەرىندە كەزدەسەدى.
"ءارقارمۇيىز" — ويۋ - ورنەگى قويدىڭ ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋدىڭ ءتۇرى. بۇل ەلەمەنت "قوشقار-مۇيىزگە" وتە ۇقساس، ءبىراق، وعان قاراعاندا شيىرشىقتانىپ، تارماعى ودان كوبىرەك بولىپ كەلەدى كىلەم، تۇسكيىز، سىرماق، كەستە، كيىم-كەشەك پەى ءۇي جيھازدارىندا كەزدەسەدى.
"ءسىڭارمۇيىز" "ءقوسمۇيىز"'، "قوشقار" ءمۇيىز'- ويۋدىڭ تەك ءبىر جاق سىڭارىن عانا بەي نەلەيتىن ورنەك ءتۇرى. شەبەر ورنالاستىرىلعان "ءسىڭارمۇيىز" ورنەك كومپوزيسياسىندا دارالانى ءتۇرماي، جىمداسىپ كەلەدى. ادەتتە، "ءسىڭارمۇيىز' ويۋى ءۇي-جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتارعا، سونداي اق كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق ت.ب. بەتىنە سالىناتىن ويۋ-ورنەكتىڭ بورىندە كەزدەسەدى. ءجونى تەكەمەتتى، سىرماقتى اشەكەيلەيتىن، ولاردىڭ جيەگىنە جۇرگىزىلەتىن ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى.
"ءقوشقارمۇيىز" — ويۋ ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلىپ ونىڭ قولتىق تۇسىنا قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلايتىن تاعى ءبىر شولا ءمۇيىز ءتورىزدى ەكى بۋىن شىعىپ تۇرادى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق ءپىشىنى اڭعارىلادى. تەكەمەتتە، سىرماقتا، باسقۇردا، الاشادا كىلەمدە، بىلعارى، سۇيەك، اعاش، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ بارلىق تۇرىندە كەزدەسەدى. كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردا بۇل ويۋ ءتۇستى شۇبەرەكتەر مەن ويىلىپ، قۇراق، ياعني اپپليكاسيالىق ورنەك تۇرىندە دە تىگىلەدى.
"ءقىرىقمۇيىز" — ويۋ-ورنەگى بىرىنە-بىرى جالعاسا، تارماقتالا قوسىلعان كوپ مۇيىزدەن قۇرالعات-ويۋ-ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول كوبىنەسە دوڭگەلەك نە ءتورت بۇرىش ىشىندە بەينەلەنەدى، كەيدە اعاش بۇتاعى ءتارىزدى تارماقتالىپ، جايىلىپ بەينەلەنەدى. بىر-بىرىمەن قوسىلعان بىرنەشە تارماقتى كوپ ءمۇيىزدى ويۋلاردان قۇرالادى. نەگىزىنەن، "ءقوشقارمۇيىز" ويۋ-ورنەگىنىك سيمۆولدىق ءمانى باقىت-بەرەكە، بايلىق، مال جانىنىڭ كوبەيۋۋى. تۇسكيىز، تون، كەجىم، سىرماق، تەكەمەت، ساۋلەت ونەرىندە مولىراق كەزدەسەدى.
«ءتورتقۇلاق» ويۋ-ورنەگىنىڭ ءتورت تارماعى زوومورفتى نەمەسە وسىمدىك ويۋلارىنان قۇرالعان، ورتاسى كرەست بەينەسىن جاسايدى. ورتاشا كرەست ءتورت تارماعىنا ءمۇيىز ەلەمەنتى قوندىرىلعان، بۇل ورنەك ەڭ كونە ويۋلارعا جاتادى. العاشقىدا "ءتورتقۇلاق" ءسوز ورنەگى پازىرىق قورعاننان تابىلعان. ءتورت جۇمباقتان دوڭگەلەك، ءتورتبۇرىش، ءتورتجاپىراق قۇرايتىن ويۋ-ورنەكتەر جاسالادى. بۇل ويۋلار،كوبەجەگە. جۇكاياققا، اياققاپقا، باتىرلار شاپاعاتىنا جاۋىرىنىنا، قالقانعا، شالباردىڭ تىزە ءتۇسىنا دودەگەنىڭ ورتاسىنا نەمەسە شەت بۇرىشىنا سالىنادى.
."ۇشكۇلاق"، "ءۇشجاپىراق،" ويۋ-ورنەكتەرى بارلىق قول-ونەرگە ءتان ءۇش ءمۇيىزدى، ءۇش جاپىراقتى، ءۇش تارماقتى بولىپ بەينەلەنگەن.X—XI عاسىرلاردا تاراز قالاسىنداعى مازارلاردىڭ قابىرعالارى ءۇش جاپىراقتى ورنەكپەن بەينەلەنگەن.
"تۇيەمويىن" ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ موينىنا ۇقساپ، يىلە كوتەرىلىپ بارىپ، تارماقتالاتىن ءمۇيىز ويۋى. مۇنداي ورنەك مانەرى كوبىنەسە كۇردەلى ءبىر ءمۇيىز ويۋلارىمەن ءتۇتاس كەلەدى دە، تۇيەمويىن - ورنەگى سول توپتا ءوز الدىنا وقشاۋلانىپ، وزگە دەنەلەردەن وزىپ تۇراتىن تۇيەنىڭ ۇزىن موينىنا ۇقسايدى.
"وركەش" ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ قوس وركەشىن بەينەلەيدى. سىرماققا، تەكەمەتكە، تۇسكيىزدەرگە سالىناتىن ويۋ-ورنەك كومپوزيسياسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنت. قازاق ويۋىندا مال مەن اڭنىڭ قوس ءمۇيىزىن تۇيەنىڭ قوس وركەشىن، بيەنىڭ قوس ەمشەگىن بەينەلەۋ تەك سيممەتريالىق تەپە-تەڭدىك ءۇشىن عانا ەمەس سونىمەن قاتار بەرەكە-بىرلىكتىڭ، كوبەيۋدىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.
"ايىر". "اشاتۇياق". "ايىرتۇياق" ورنەگى كەيدە "ايىر" ورنەگى دەپ تە اتالادى. پىشەن اشالايتىن ايىرعا ۇقساس كەلەدى.
"بوتاگوز" ويۋ-ورنەگى — اشەكەيلى كومپوزيسيا ورتاسىنا سالىناتىن نەمەسە بىرنەشە قايتالانىپ كەلىپ، ورامالدىڭ شەتىن كومكەرە جيەكتە-مەتۇزەيتىن، سىرت ءپىشىمى بوتانىڭ كوزىندەي، رومبى تورىزدەس گەومەتريالىك ويۋ-ورنەك.
"كاڭقا" ويۋ-ورنەگى توقىما بۇيىمدارىندا قولدانىلادى. مالدىن قۋراپ قالعان سۇيەگىن ءتۇسپالدايدى. الاشا، باسقۇر، باۋ ت.ب. توقىما بۇيىمدارىندا نەگىزگى ورنەك رەتىندە سالىنادى.
"جىلان"، "جىلانباس" - بالالاردىڭ تاقياسىنا "كوز تيمەسىن " دەپ تاعاتىن، جىلانىڭ باس سۇيەگىنە ۇقساس ويۋ-ورنەك. بۇل ورنەك جىلان بەينەسىن تۇسپالداپ تۇرادى.
ومىرتقا" ويۋ-ورنەگىن كەستەلەردەن، ورمە شيلەردەسۇيەك پەن اعاشتان جاسالعان بۇيىمداردان ءجيى كورەمىز. بۇل ورنەك ءتۇرى ومىرتقانىڭ ءتۇرىن تۇسپالدايدى، ول ءور ءتۇرلى ۇيلەسىمدە تۇرلەنىپ، ويۋ كومپوزيسيسىنىڭ ورتاسىنا جانە جيەگىنە سالىنادى. ال كىلەمنىڭ جيەگىنە "شەتويۋ" رەتىندە دە قولدانادى..
"ءتىس" — مالدىڭ، اڭنىڭ تىسىنە، شاحمات تاقتاسىنا ۇقساس ويۋ-ورنەك. كەستە تىگۋدە بۇرىشتارىن قاراما-قارسى ءتۇيىستىرىپ وتىراتىن تىك سىنىق سيرەك تىگىستەردىڭ ورنەگىندە قولدانىلادى. مۇنى "ءتىس"، "ءيتتىس" دەپ تە اتاي بەرەدى.
"تاڭداي" ويۋ- ورنەگى مال تاڭدايىنىڭ بەدەرىن بەينەلەۋدەن شىققان، دياگونال ءتارىزدى ورنەك. بۇل اعاش، ءمۇيىز، سۇيەك زاتتارىنىڭ شەتىنە، كيىمدەردىڭ جاعاسىنا، كيمەشەكتىڭ جاعىنا سالىنادى. تاڭداي ورنەگى باسقا تۇركى تەكتەس حالىقتاردا دا كەزدەسەدى.
"قۇسقاناتى"- ءمۇيىز ويۋى نەمەسە شاحمات شارشىلارى بەينەلەنگەن قۇستىڭ قاناتى تارىزدەس ويۋ-ورنەك. بۇيىمداردا كوپ قولدانىلاتىن بۇل ويۋ قاناتىن جايىپ ۇشىپ جاتكان قۇستى تۇسپالدايدى. قازىرگى كەزدە قۇساقاناتى" ويۋ-ورنەگىن باسقا ورنەكتەرمەن ارالاس قولدانا بەرەدى.
«قۇستۇمسىق» - قۇستىڭ تۇمسىعىن ءتۇسپالداۋدان تۋعان. ول تارماقتى مۇيىزدەر مەن سىزىقتاردان قۇرالادى. مۇندا ويۋ ورتاسىنداعى سىزىق ۇشى قۇستىڭ تۇمسىعىنا ۇقساس ەتىپ قيىلادى. "قۇستۇمسىق" جۇزىك نەمەسە "توپسالى" جۇزىك سالەمدەمە رەتىندە تۋىستار اراسىندا دانەكەر قىزمەتىن اتقارعان. تۇرمىسقا شىققان قىزىنان ورامالعا تۇيىلگەن "قۇستۇمسىق" جۇزىك كەلسە، اتا-اناسى قۋانىپ. كورشىلەرىن شاقىرعان. قۇس بەينەسى — حالىق تۇسىنىگىندە ازاتتىقتىڭ بەلگىسى. جۇزىككە قاراپ اتا- اناسى قىزىنىڭ ۇزاتىلعان جەرىنىڭ جاقسى ەكەندىگىن بىلەدى.
"قازتابان" ويۋ ورنەگىن ماڭقىستار جاعىندا قۇلپىتاستار دى ورنەكتەۋگە قولدانادى، قازدىڭ تابانىن ءتۇسپالداعا كۇردەلى تاڭباسىنان تۇرادى. 8 بەلگىسىندەگى "بوتامويىن" ويۋىنان ايىرماشىلىعى — قاتار ورنالاسقان ەكى قازدىڭ بەينەسىن تۇسپالدايدى. قازدىڭ باسى، موينى انىق بايقالىپ تۇرادى.
"قارعاتۇياق" ويۋ ورنەگى. مۇندا ونەرى مۇندا گەومەتريالىق جانە زوومورفتىق ويۋ بەدەرلەرى بىرىككەن. بۇل ويۋلار الاشا، كىلەم توقۋدا پايدالانىلادى.
"شەتويۋ" ويۋ-ورشگىن شەكسىزدىككە ۇلاستىرا ويۋ دەپ تە اتايدى. ورنەكتىڭ ءبىر الەمەڭ شەكسىز قايتالانا بەرەدى. ەسىكتىڭ، تەكەمەت، سىرماق، كەبەجە، كيىم–كەشەك پەن ىدىس–اياقتىڭ جيەگىنە سالىندى.
"يرەك" "يرەكسۋ" ورنەكتەرى كەيدە ءتۇزۋ سىزىقتاردىڭ سىنىقتارى، كەيدە دوعال سىنىقتاردىڭ ءۇشتاسۋى ارقىلى جاسالادى.
ونداي سىزىقتار بىرنەشە قاتار سىزىقتار تۇرىندە قاتارلاسا جۇرەدى. "يرەك"، "يرەكسۋ" ورنەگىنىڭ جاسالۋى كەيدە ءبىر يرەكتىڭ ءىشى ەكىنشى يرەككە قارسى كەلىپ، "ءتورتبۇرىشتار" مەن "ساعاتباۋ"، •"ساتى" تارىزدەس ورنەكتەر جۇيەسىن تۇزەيدى. بۇل ورنەك بەشپەتتىڭ، كامزولدىڭ، شاپان مەن تاقيانىڭ جيەگىنە سالىنادى. زەرگەرلىك بۇيىمداردا: ساقينا، بىلەزىك، قاپسىرما، القالاردىڭ جيەگىندە جونە شي، سىرماق، كەبەجە، جۇكاياق، تاباق ەرنەۋلەرىندە، ءادىپ تىگىستە كوبىرەك كەزدەسەدى. يرەك نەمەسە تولقىن جولاقتار اعىن سۋدى ءتۇسپالدايدى.
"قوس دوڭگەلەك" — مال تاڭباسىنا ۇقسايتىن ويۋ-ورنەك. قوس دوڭگەلەك ورنەگىمەن نەگىزىنەن كيىز ۇيىمدارى، تەكەمەتتەردى، سىرماقتاردى اشەكەيلەيدى. ەجەلگى كوشپەلىلەر دۇنيەتانىمىندا كۇندى ءتۇسپالدايتىن دوڭگەلەك تاڭباسىندا تىلسىم ءبىر كۇش بار دەپ سەنگەن، سوندىقتان تۇرمىستا قولداناتىن بارلىق بۇيىمداردىڭ ورتاسىنا كۇننىڭ ءتۇسپال بەينەسى قولدانعان.
"تۇمارشا" ويۋ-ورنەگى ءۇشبۇرىش ۇلگىلەس بولىپ كەلەدى. ءۇش گۇل، ءۇش بۇرىش، ءتارىزدى تۇمارلار تىل-كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ادامدارعا عانا ەمەس، ءۇي جانۋارلارىنا دا بويتۇمار رەتىندە تاعىلادى. كىلەم بۇيىمدارىنىڭ جيەگىندە كيىز، كىلەم، تەكەمەتتىڭ ورتا ءتۇسىن كومكەرۋدە كەزدەسەدى.
"Җوستۇمارشا " ،"سىزىعىشتۇمارشا " ويۋ-ورنەگى توبەسىنەن تۇيىستىرىلگەن ەكى تۇمارشا ءۇشبۇرىش ورنەگى قوسىلادى دا، ەكى گەومەتريالىق ءۇشبۇرىش جاسايدى. بۇل ورنەكتىڭ ءتۇرى "تۇمارشا" ورنەگى سەكىلدى تىل-كوزدەن ساقتاۋ ۇعىمىن بىلدىرمەيدى، تەك اسەمدىك اشەكەي رەتىندە قولدانىلادى ادەتتە كىلەم شەتىندەگى جانە ورتاسىنداعى ويۋلاردىڭ ورتاسىنا سالىنادى، كەيدە بۇل ورنەك "ارالىقگۇل" دەپ اتالادى.
"باعاناورنەك "قورا توبەسىنىڭ ارقالىعىن استىنا تىرەپ تۇراتىن دىڭگەك اعاش. بۇل ويۋ-ورنەكتى زاتتىڭ، بۇيىمنىڭ ورتاسىنا كەلتىرەدى، ونى نەگىز ەتىپ، جان-جاعىن باسقا ورنەكتەرمەن بەينەلەيدى. باعانا ورنەك" اسادالمەن، كەبەجەلەردىڭ اياقتارىنا، قىرلارىنا، اينا قويعىشتىڭ شەتىنە، پىسپەك ساپتاردىڭ جوعارعى جاق باسىنا، ادالباقاننىڭ بويىندا ءجيى ءۇشىرايدى جانە تەكەمەتتىڭ ورتا ءتۇسىن كومكەرۋدە كەزدەسەدى.
"شىنىگۇل" ويۋ-ورنەگى گۇلدى ءتۇسپالداپ ءتۇرادى. بۇل ورنەك "ءتورتايشىق"، "يتەم-شەك" ويۋلارىنا ۇقساس كەلەدى. ول ايعا، مۇيىزگە، جاپىراققا ۇقساس ەلەمەنتتەردەن قۇرالعان. ەكى ءمۇيىزدىڭ قايىرىلعان ەكى ءۇشىنا جاپىراق قوندىرىلعان، سول جاپىراقتار بىرنەشە رەت ساتىلانىپ، قايتالانىپ وتىرادى.
"گۇل" ويۋ-ورنەگى بارلىق گۇل ءتۇرىن ءتۇسپالدايدى. بۇل ورنەكتىڭ ءتۇرى قولونەر بۇيىمدارىندا ءۇش جاپى-راقتىدان باستالىپ، ون ەكى جاپىراقتى ويۋ-ورنەككە دەيىن كەزدەسەدى. كەستەتىككەندە جانە كيىم-كەشەكتەردىڭ جاعاسىنا، قالتاسىنا، جيەكتەرىنە سالادى.
"سۋ ورنەگى" دەپ ءوربىر ورنەكتى ءبولىپ تۇرعان جولاقتى ايتادى. سۋ ورنەگى ەكى قاتار سىزىق ارالىعىندا يرەك سىزىق جاساي وتىرىپ، دوڭگەلەك، ءتورتبۇرىش بەينەلەر جاسايدى. سۋ ورنەگىن "بەسساۋساق"، كەيدە "بەسگۇل" دەپ تە اتايدى.
"رومب" ويۋ-ورنەگىنىڭ سىرتقى ءتۇرپاتى گەومەت-ريالىق بەينەلەردەن جاسالىپ، ىشىنە "ءقوشقارمۇيىز" جانە "قۇسقاناتتى ت.ب. ەلەمەنتتەرىنەن كومپوزيسيا قۇرالادى.
"جاۋقازىن" - جاۋقازىن وسىمدىگىن تۇسپالدايتىن ويۋ.
3. ويۋ-ورنەك ونەرىنە باۋلاۋدا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزدەرى
«ۇلتتىق تاربيە» دەگەن تەرمين كەز – كەلگەن ۇلتقا بايلانىستى ايتىلاتىن ۇعىم. ويتكەنى، قانداي ۇلت بولسا دا تاربيەسىن ءوز تىلىندە ۇلتتىق ءتالىم تاربيە تاجىريبەسىنە بايلانىستى جۇگىزەدى.
ساندىك قولدانبالى ونەرى حالقىمىزدا ۇلتتىق تاربيەمەن تىكەلەي بايلانىستى. كوركەم ونەردىڭ قازاق حالقىنىن ۇلتتىق مادەنيەتىندە الاتىن ورنى، مانىزى ەرەكشە. تاۋەلسىزدىك العان قازاق حالقىنىڭ مەرەيى ءوسىپ، مارتەبەسى بيىكتەپ كەلەدى. مەملەكەتىمىزدى وركە-نيەتتى ەلگە اينالدىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتىپ، كوركەيتۋ قاجەت. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اۋقىمى كەڭ. ول — ەڭباستىسى ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ءسالت-داستۇرىمىزدى، ۇلتتىق ونەرىمىزدى دامىتۋ. ەجەلدەن كەلە جاتقان قاسيەتتى ءداستۇر، تالىم-تاربيە. ۇلتتىك ونەرگە باۋلۋ — جاس جەتكىنشەكتەردى جان-جاكتى تاربيەلەۋدىن نەگىزگى قۇرالى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى وركەنيەتتى ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن وقۋشىلارىمىزعا ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە بەرۋ كەرەك. اتا-بابالارىمىزدان ميراس بولىپ قالعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ تۇرلەرى كوپ. ولارعا جاڭاشا تالداۋ جاساۋ قاجەت. ۇرپاق تاربيەلەۋدە قازىرگى كەزدە ۇلتتىق پەداگوگيكانى نەگىزگە الۋ باستى مىندەت. ۇلتتىق پەداگوگيكا - ول حالىقپەن بىرگە دامىپ وقۋشىلارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە قولدانىپ كەلە جاتكان، قايتا جاڭعىرعان تاربيە ارقاۋى. ۇلتتىق تاربيەنى وقۋشىلارعا بويىنا قالىپتاستىرۋدا كوركەم-ونەردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. قازىرگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تۋى جەلبىرەتىپ، كەلەر ۇرپاعىمىزعا ەلىمىزدىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەي، ونى ارى قاراي ورلەتە ءتۇسۋ ءۇشىن قوعامعا سانالى، ءبىلىمدى، ۇلتتىق نامىسى بويىندا تاسىپ تۇرعان "قازاعىم، ەلىم" دەيتىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋ قاجەت. وعان اتسالىسۋ — اعا بۋىننىڭ، ۇستازدار مەن تاربيەشىلەردىڭ، وتباسىنداعى اتا-انالاردىڭ مىندەتى.
قولدانبالى قولونەر ءتۇرلى ۇلتتىڭ حالىقتارى سياقتى قازاق ەلىنە دە تەگىس تاراعان ونەر. ءار ۇلتتىڭ ورنەگىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار. ساندىك قولدانبالى قولونەرى تەك ويۋ-ورنەك ەمەس، ولار ماتەماتيكالىق ويدىڭ، ەسەپتىڭ، بۇرىشتىق ولشەمدەرىنىڭ ساباقتاستىعىنىڭ قوسىندىسى، جان-جاقتى تاربيە قۇرالى.
حالىق قولونەرىن يگەرۋ — وقۋشىنى ەڭبەكسۇيگىشتىككە، اسەمدىككە تالاپتاندىرىپ، حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ مادەني مۇراسىن قادىرلەپ دەستۇرىن جالعاستىرا بىلۋگە باۋليدى.
ساندىك قولونەرى - حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
"ونەر تاۋسىلماس ازىق، جۇتاماس بايلىق" - دەيدى حالىق دانالىعى. قازاقتىڭ قولونەرى دە ءوزىنىڭ دانالىعى. قازاق قولونەرى كوركەمدىك مول - ماعىناسىمەن حالقىمىزدىڭ عاسىرلار تالعامىنان وتكەن اسىل قازىناسى. بابالاردان قالعان قانداي ونەر، قانداي قازىنا بار؟ ونىڭ ءبىرى - ويۋ-ورنەك. ولاردى جوعالتپاي ۇيرەنىپ، ءارى قاراي دامىتۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
ۇلتتىق ونەردى، ونىڭ ىشىندە ساندىك – قولدانبالى ونەردى ويداعىداي مەڭگەرگەن بالادا ۇلتتىق تالعامنىڭ قالىپتاساتىنى ءسوزسىز. ادامنىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ قۇرالى — ەڭبەك دەيمىز. ەڭبەك تاربيەسى — بارلىق تاربيەنىڭ قاينار كوزى. ويتكەنى بالا العان ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قولدانا ءبىلىپ، ونى ومىرمەن، ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىمەن، كۇندەلىكتى تىرشىلىك قىزمەتىمەن بايلانىستىرا بىلگەندە عانا وزىنە دە، قوعامعا دا پايداسىن، جەمىسىن بەرەدى.
قازاق حالقىنىڭ ەڭبەك تاربيەسىنە اسا ۇلكەن ءمان بەرگەنى: «ەڭبەك ەتسەڭ ەمەرسىڭ»، «ەكپەي ەگىن شىقپاس، ۇيرەنبەي ءبىلىم جۇقپاس»، «ونەرلىگە ءورىس كەڭ»، «اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر»، تاعى باسقا ماقال-ماتەلدەرىنەن-اق كورىنىپ ءتۇر.
ويۋ-ورنەك قايدان شىققان؟ ويۋ - ءبىر نارسەنىڭ ءپىشىنىن ويىپ الۋ. قازاق حالقى جەرى وت، سۋى مول جايىلىم قۋىپ، كەڭ ساحارادا ءجۇرىپ جەر-سۋىنىڭ ءقادىر قاسيەتىن جەتىك بىلگەن، جايلى قونىس ىزدەي ءجۇرىپ، وسىمدىك قاسيەتىن مول بايىپتاعان.
ونەردى قۇرمەتتەگەن حالىق شەبەرلەردى دە ىزگى ىلتيپاتپەن ەلدىڭ قۇرمەتتى ادامدارىنىڭ قاتارىنا قوستى. ارينە، حالىقتىڭ قولونەردى قاجەت ەتەتىن تاماشا ۇلگىلەرى كوپ. سولاردىڭ تابىلماي، تانىلماي جاتقان تۇرلەرى دە بارشىلىق. ايتالىق، قازاق حالقىندا ورمەك توقۋ، تەكەمەت باسۋ، سىرماق سىرۋ، تۇسكيىز جاساۋ سياقتى ونەرى كەڭ تاراعان. مىنە، وسىنداي مادەني مۇرانى كوش دەپ قاراماي، ونى بايىرعى بايلىعىمىز دەپ باعالاپ، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس قاجەتىن وتەۋگە ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ويۋ – ورنەگى – كەڭ دالانى مەكەندەگەن تالاي تايپالار ونەرىنىڭ اسەرى مەن زاماندار بويى قالىپتاسىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلگەن ويۋ – ورنەك ۇلگىلەرى اندرونوۆ مادەنيەتى مەن بايىرعى ساق، عۇن، ءۇيسىن ونەرى مۇرالارىنان گەومەتريالىق زوومورفتىق (جان – جانۋارلاردىڭ تابيعي جانە فانتاستيكالىق بەينەلەرى) كوگەرىس ورنەك پەن قيال عاجايىپ ويۋ – ورنەكتەر (اسپاپ، جەر سيمۆولى) رەتىندە كورىنەدى. ولار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىق، اڭشىلىق ادەت – عۇرىپ، ءۇي جابدىقتارى مەن ءسان – سالتانات بۇيىمدارىن، باتىرلار قارۋ جاراعىن اسەمدەۋگە قولدانىلعان.
ۇنامدى جاسالىپ، بيازدى كوركەمدەنگەن ونەردىڭ كوش مۇرالارىنا (التىن تاجىلەر، اعاشتان، قىشتان، تەرىدەن وڭدەلىپ جاسالعان ىدىستار، تۇكتى كىلەمدەر مەن كەستەلى زاتتار ت.ب.) ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى VIIIء-شى عاسىرلاردا ويۋ – ورنەك ونەرىنىڭ ەرەكشە دامىعانىن كورسەتەدى. V-VII عاسىرلاردا زەرگەرلىك ونەرى مەن كىلەم توقۋ ونەرىنىڭ جان – جاقتى دامۋىنا بايلانىستى ويۋ – ورنەك اسەرى دە وركەندەي تۇسكەن.
ەرتەدەن كەلە جاتقان ەسكەرتكىشتەردى: «قوشقار ءمۇيىز»، «تۇيە تابان»، ويۋلارى باسىم قولدانىلسا، V-i عاسىردان باستاپ «قىرىق ءمۇيىز»، «شىتىرمان»، «تاڭداي»، «قۇمان باۋ»، ت.ب. كۇردەلى ويۋ – ورنەكتەرمەن تولىققان.
ويۋ–ورنەكتەر زاتتاردىڭ كولەمى مەن فورماسىنا، ەرەكشەلىگىن جۇمسالاتىن ماقساتتارىنا قاراي ويلاستىرىپ جاسالادى.
كىلەمدەر العاش رۋ ۇلگىلەرىنە (كەرەي ۇلگى)، ويۋ – ورنەك تۇرىنە (تاقىر كىلەم ، تۇكتى كىلەم، ت.ب.) قاراي اتالاتىن بولعان.
قازاقتىڭ ءسان جانە قوسالقى ونەرى تۋىندىلارى ورتا عاسىرلاردا (VII-XVII ع.) كولەمى جاعىنان تۇرپاتتى، شەڭبەر مەن رومب پىشىنىنە كەلتىرىلىپ ايقىن ويۋ – ورنەكتەرمەن (ءىشىنارا قۇس پەن مايمىل) بەينەلى كوركەمدەمە XVIII-XIX عاسىرلاردا ۇلتتىق ءداستۇر جەتەكشى ورىن الا باستادى.
ءۇي جيھازدارىنا كوبىنەسە اشىق ءتۇستى ايشىقتى جايىلمالى (ءتۇس كيىزدەردە – القىزىل، قۇلپىرمالى)، تۇكتى كىلەمدەردە – گەومەتريالىق ۇلاسىلدى، تەكشەلى، الاشا باسقۇر، تاقىر جانە ارابى كىلەمدەردە، ينسترۋكسيالى ارالاس (كەبەجە، ساندىق جۇك اياقتاردا) ويۋ–ورنەكتەر قولدانىلادى. كەستەلەۋ، زەرلەۋ توقىما ادىستەرى ارقىلى جاسالاتىن تۇتىنۋ زاتتاردى، كيىم–كەشەك ورنەكتەردى باسقا ويۋ–ورنەكتەرگە قاراعاندا نازىك، ۇتىمدى ءارى كوركەم جاسالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ەل اراسىندا تۇرمىستىق ويۋ–ورنەكتەر مەن قاتار ەرتەدەن كەلە جاتقان ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى – ارحات ويۋ–ورنەك.
وسى ۇلتتىڭ ويۋ-ورنەكتىڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى، مىنانداي اڭىز اڭگىمە قالىپتاسقان ەكەن.
ەرتەدە ءبىر ءادىل حان بولىپتى. سونىڭ جالىعى بويىنشا قول استىنداعى ەلدىڭ ويۋ، ورنەك، كەستە، باتىرما، توقىما، ويمىش، ءبادىز، تىگىن، شەكىمە، قۇيما ونەرلەرىن مەڭگەرگەنى سونشا ۇيلەرىنىڭ ءىشى-سىرتى، كيىم-كەشەكتەرى، جيھازدارى مەن بۇيىمدارى، قۇرال-سايماندارى، قارۋ-جاراقتارى تۇگەلدەي ويۋلانعان ءارى ورنەكتەلگەن اسەمدى دە كورىكتى ەكەن جانە ولار بىر-بىرىمەن ويۋ تىلىندە دە سويلەسە الاتىن بولىپتى. سول سەبەپتەن بۇل ەل باسقارۋشى ويۋ حان اتالىپ كەتەدى. جىلداردىڭ ءبىر جىلىندا بوتەن ەلدىڭ حانى سوعىس اشىپ، ويۋ حاندى ورنىنان الىپ، بيلىكتى ءوزى جۇرگىزەدى. ول ەسكى سالت، كونە ءداستۇر، بايىرعا ادەت، بۇرىنعى ادەپ، ەجەلگى ونەر بۇعان دەيىنگى مادەنيەت بەلگىلەرىنىڭ ءبارىن جويىپ، جاڭاشا قۇرماق بولىپتى. ءبىراق، ەسكى ويۋدىڭ ورنىنا جاڭا ويۋ تابا الماپتى. جاڭا دەگەننىڭ ءبارى ۇزاققا بارماي ۇمىت بولا بەرىپتى. بۇرىنعى ونەردى جاساۋشى شەبەرلەردىڭ كوبى ازايىپ، ازى جوعالۋعا اينالىپتى.
- ۋا – حان – يەم! مىنا رايىڭىزدان قايتىڭىز، تەرىس جولمەن كەتىپ بارا جاتىرسىز، - دەپ ءجون ايتقاننىڭ دا، ايتپاق بولعاننىڭ دا، ءتىپتى ونداي ادامدارمەن سىبايلاس ەكەن دەگەندەردىڭ دە كوزىن جويا بەرىپتى.
سوندىقتان دا ونى حالىق جويۋ حان دەپ اتاپتى. بۇل كەزدە زىنداندا جاتقان ويۋ حان جاعدايدىڭ ءبارىن ەستىپ-بىلىپ جاتادى. ءبىر كۇنى جويۋ حاننىڭ جالعىز ۇلى اڭعا شىعادى. جولىنداعى اڭ اتاۋلىنى تۇگەل قىرىپ، ەتى مەن تەرىسىنە قارىق بولماق نيەتپەن ويىنا العانىن ىستەپ كەلە جاتقاندا ءبىر ۇكى مۇنىڭ بەتىنە شاپشيدى. بالا جانتالاسىپ اجىراتا ۇلگەرگەنشە ۇكى ونىڭ ەكى كوزىن ويىپ جىبەرەدى. ەش نارسە كورە الماي تەنتىرەپ كەلە جاتىپ، ءبىر جاردىڭ باسىنان قۇلاپ، كولگە باتىپ كەتەدى. بۇل كەزدە جويۋ حان ىزدەۋ سالىپ جاتىر ەدى.
- «كىمدە كىم بالامنىڭ ءولىمىنىن ەستىرەر بولسا، سونىڭ باسىن الامىن» - دەپ جارلىق بەرگەن سوڭ ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى.
مۇنى ەستىگەن ويۋ حان بالانى ىزدەۋگە ءوزىنىڭ باراتىنىن حابارلايدى. جويۋ حان ونى زىنداننان شىعارىپ جولعا سالادى. ويۋ حان دارى-دارمەگىن، قۇرال-سايمانىن الىپ ورماندى ارالاپ كەلە جاتىپ، ءبىر تاستىڭ استىنان: – جويىلسىن، جويۋ حان! – دەپ قينالعان داۋىستى ەستيدى. تاستى كوتەرىپ قالسا، جانباسىنا وق تيگەن سۇرتىشقاندى كورەدى. ويۋ حان دەرەۋ اياعىن تاڭىپ، ءدارى قۇيىپ جونىنە جىبەرەدى. وسىلاي جولىندا كەزىككەن جارالى اڭ-قۇستىڭ ءبارىن ەمدەيدى. ەڭ اقىرى قاناتى سىنعان ۇكىنى دارىلەپ: – جويۋ حاننىڭ بالاسىن كوردىڭ بە؟ – دەپ سۇرايدى.
– قانىپەزەر حان بالاسى جولىندا كەزىككەن سۇرتىشقاندى، ارقاردى، بۇعىنى، قوداستى، جولبارىستى جارالاپ، بالىقتى قۇرعاققا تاستاپ، ءبارىن قايتا ايلانىپ كەلىپ، سويىپ الماق بولعاندا مەن ونىڭ ەكى كوزىن شىعاردىم. ويتكەنى ول جارالاعاننىڭ ءبارىن ويۋ حان ەككەن ورماننىڭ ەڭ سوڭعى اڭدارى ەدى. حان بالاسى ءقازىر كول تۇبىندە ءولىپ جاتىر، - دەيدى ۇكى.
بولعان جايدىڭ شىندىعىنا كوزى جەتكەن بەتىنە تۇسىرەدى دە، الگى سىرماقتى جويۋ حانعا الىپ جۇرەدى. مۇنى كورگەن اش جالاڭاش حالىق سوڭىنان ەرەدى. حان سارايىنا كەلگەن سوڭ ويۋ حان سىرماقتى جويۋ حاننىڭ الدىنا جايىپ تاستايدى.
سىرماقتىڭ ويۋى كوز جاۋىن الاتىن كورىكتى، بوياۋلارى ادام جانىن باۋراپ الاتىن سيقىرلى بولادى. جويۋ حان سىرماقتىڭ ويۋىنا قاراپ ويلانىپ ۇزاق وتىرىپ، ونداعى وقيعانى ىشتەي بىلايشا تارقاتادى:
– “بالام بيىك-بيىك تاۋلاردى”...
اسىپ، تەرەڭ-تەرەڭ سۋلاردان
ءوتىپ قالىڭ جىنىس ورماندى ارالاپ
كۇندىز دە، تۇندە دە
تالماي جۇرگەن ەكەن، جۇرگەن جولىندا ول ۇشقا قۇستارمەن
بەتتەسىپتى، بۇعىمەن
كەزدەسىپتى، تاۋ تاعىسى ارقار دا
جولىعىپتى، الدىنان قوداس.
شىققان كورىنەدى، جورعالاعان تىشقاندار دا
قارسى كەلگەندە ۇقسايدى، سورلى بالام جولبارىسپەن دە
ارپالاسىپتى، بالىققا دا
ۇشىراسىپتى، ايدىن كولگە دە
ءتۇسىپتى، قايران ۇلىم الىپ كۇشتىڭ يەسى.
ەكەندىگىڭدى اڭدارعا كورسەتكەنشە، ەل ىشىندەگى دۇشپاندارىڭا نەگە كورسەتپەدىڭ؟ ءتىرىمىسىڭ؟ ءولىمىسىڭ؟ توقتا مىنا ويۋ نە دەپ تۇر؟ بالاڭ ەكىگە ءبولىندى – جانى رۋحقا، ءتانى ءارۋاققا ايلاندى دەپ تۇر ما؟... كەنەت جويۋ حان ورنىنان اتىپ تۇرىپ.
– و، جالعان! مەنىڭ جالعىز ۇلىمنىڭ شىنىمەن ولگەنىمە؟ ولتىرەم! – دەپ قىلىشىن سۋىرىپ ويۋ حانعا تونەدى.
سوندا ويۋ حان:
– دات تاقسىر! سەنىڭ “كىمدە-كىم بالاڭنىڭ ءولىمىن ەستىرتسە، سونىڭ باسىن الامىن” دەگەن جارلىعىڭ بار ەمەس پە ەدى، - دەيدى.
– ءيا، بار! – دەيدى قاھارلى حان.
– ەندەشە، بالاڭنىڭ ولگەنىن مەن دە مىنا حالىقتا سەنىڭ ءوز اۋزىڭنان ەستىپ تۇرمىز، “حاننىڭ ەكى ايتقانى ولگەنى”، الىنسا سەنىڭ باسىڭ الىنۋى كەرەك، - دەيدى ويۋ حان ساسپاي.
بۇكىل حالىق ونى قولپاشتاي جونەلەدى. ءسويتىپ جويۋ حان ءوز جارلىعى ءوزىنىڭ باسىن الۋعا سەبەپكەر بولىپتى. ويۋ حاندى ەل-جۇرتى اق كيىزگە وراپ، حان كوتەرىپ، اق بوز ۇيگە كوتەرىپ كىرگىزىپ، وتىرعىزىپ، اق تۇيە سويىپ ۇلان اسىر توي جاساپتى. كوپ ۇزاماي ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءتول ونەرىن جانداندىرا باستاپتى. حالىقتىڭ دا كۇنكورىسى جاقسارا باستايدى. زالىم جويۋ حان مەن ونىڭ ۇلى، وزدەرىنىڭ سونداي قاتىگەزدىگىنىڭ، جاۋىزدىعىنىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ الدىندا ولەدى.
وسى اڭىزداعى ويۋ حاننىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىگى، كۇشتىلىگى جانە اقىل-وي پاراساتتىلىعى قاسيەتتەرىنىڭ قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاققا بەرەر تالىم-تاربيەسى مول.
4. ساباقتا ويۋ-ورنەكتەردىڭ ۇيرەنۋ جولدارى
قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرىن تەحنولوگيا پانىندە ۇيرەتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرايىق.
قاعازدى ءبىر بۇكتەپ ويۋ
ءمۇيىز ويۋ-ورنەگى
قايشىمەن قيۋ باعىتى
بۇكتەۋ باعدارىن كورسەتەتىن جەبە
بۇكتەلگەن قاعاز بۇرىشتارىنىڭ ارالىق ولشەمى.
بۇكتەلگەن قاعازعا ءدال وسىنداي قارىنداشپەن ويۋ سىزىپ الىپ، ءارى قاراي قيا باستايسىن.
قاعازدى ەكى بۇكتەپ ويۋ
«قوسالقا» ويۋ-ورنەگى
ورتاسىنان ەكى رەت بۇكتەلگەن ءتۇرلى قاعاز بەتىنە "قوسالقا" ويۋ-ورنەگىنىڭ جارتى كورىنىسىنىڭ ەسكيزىن تەز سالىپ، قايشىمەن قيىپ كورسەتۋدەن باستايدى. الىنعان ويۋدى باسقا قاعازعا جەلىمدەيدى. "قوسالقا ويۋ-ورنەگىنىڭ بىرنەشە ۇلگىسى مەن جاسالۋ ادىستەرىن ۇيرەنەدى. «قوسالقا» ويۋ-ورنەگىن ءتۇرلى-تۇستى قاعازدان قيىپ، جەلىمدەۋگە از ۋاقىت جۇمسايدى. وسىنداي جاتتىعۋلار وقۋشىلاردى تەز جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرادى. ال وسى "قوسالقا" ويۋ-ورنەگىن ماتاعا ءتۇسىرىپ تىگەتىن بولسا، وندا تىگىلگەن ويۋ-ورنەكتىڭ شەتى سەتىنەپ كەتپەس ءۇشىن جيەكتەپ تىگۋ قاجەت، سەبەبى كەستەلەنگەن ورنەكتىڭ جيەگى بىركەلكى ادەمى كورىنەدى. سوندا سىرماققا، تۇسكيىزگە، دودەگەگە ۇقساس قولونەر بۇيىمى پايدا بولادى. ەندىگى وياتىندارىن بىرتە-بىرتە كۇردەلەنە تۇسەدى. الدىن الا كەسىپ دايىنداپ العان ءتورت بۇرىشتى جۇقا قاعازدارىندى نۇكتەلى سىزىق بويىمەن جەبە باعىتىمەن ەكى رەت بۇكتەيسىڭدەر. قاعازدىڭ بۇگىلگەن قىرىنان باستاپ سىزىلعان ۇلگىنى قايشىمەن قىرقىپ الاسىڭدار.
قاعازدى ءۇش بۇكتەپ ويۋ
ءتورت قۇلاق ويۋ-ورنەگى
«رومب» ويۋ-ورنەگى
سىرماق سىرىپ، كيىز باسىپ، تۇسكيىز تىگۋشى ىسمەرلەر شەبەرلىگىن ابدەن جەتىلدىرىپ العاننان كەيىن كەيبىر قاراپايىم ۇلگىنى الدىن الا سىزىپ جاتپاي-اق قاعازدان بىردەن قيادى. قيۋ، ويۋ، سىزۋ ادىستەرىن جاقسى مەڭگەرىپ، كوپتەگەن ويۋ تۇرلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ابدەن جەتە جاتتاپ الاسىندار، سەندەردە، ارينە، بىردەن ويۋعا كوشەسىڭدەر. الدىمەن قولىمىزدى جاتتىقتىرىل، كوزىمىزدى قانىقتىرىپ الايىق.
ءقازىر وسى ءتورتتاعان رومب تۇزىلگەن تۇتاس كومپوزيسيانى ويۋ، قيۋ ءادىسىن ۇيرەنەمىز.
سۋرەتتە كورسەتىلگەن نۇسقاداعىداي، قاعازدارشدى ءۇش رەت بۇكتەپ ءتورت بۇرىشتى ەتىپ الاسىندار. سودان كەيىن قاراما-قارسى بۇرىشتارىن قوساتىن قيعاش تارتىلعان ۇزىك سىزىق بويىمەن جەبە باعىتىنا قاراي تاعى ءبىر بۇكتەيسىڭدەر. سوندا بۇككەن قاعازدارىڭ تۇمار ءتارىزدى بولىپ شىعادى. ەندى تۇماردىڭ بىتەۋ قىرىن بولاشاق ويۋدىڭ ناق ورتاسى دەپ ەسەپتەيىك تە، قارىنداشىمىزدى الىپ، ويۋ ۇلگىسىن سىزامىز. تۇماردىڭ قاتتالعان قىرلارىن ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا قاراي قايشىمەن قىرقا باستايمىز.
تولىققتىپ شىعىپ، جىرتىپ الماي، اسىقپاي، ەپپەن قاعازدىڭ قاتتاۋى مەن بۇكتەۋىن جازامىز. جازامىز دا، قىرتىستارى جايىلۋى ءۇشىن تەگىس جەرگە جاتقىزىپ، ءۇستىن جايپاق، سالماقتى زاتپەن باستىرىپ قويامىز. ەگەر كىشىگىرىم بولسا، كىتاپتىڭ اراسىنا سالۋعا، ايتپەسە ءبىر جاق بەتىن جەلىم جاعىپ، ءتۇستى قاعازدىڭ بەتىنە تەگىستەپ جاپسىرىپ قويسادا جارايدى.
«ءتورتبۇرىشتى» ويۋ-ورنەك
«شارشى» ويۋ-ورنەگى
ويۋ-ورنەكتەگى ويۋداعى باستى ماسەلە — قاعازدى قالاي قاتتاۋدا. تىك ءتورتبۇرىش قاعازدى تىگىنەن، ودان كەيىن كولدەنەڭىنەن بۇكتەپ الامىز. تومەنگى بۇرىشتىڭ ءبىر قاباتىن قيعاشتاپ، جوعارى قاراي بۇگەمىز. ەكىنشى قاباتىن دا ءدال وسىلاي كەلەسى بەتىنە قاراي قايىرا قاباتتايمىز. ءۇش بۇرىشتالعان بولىگىن جەكە قيىپ الامىز دا، ويۋ ۇلگىسىنىڭ جارتى سىنارىن سىزىپ، سول بويىنشا قيىپ شىعامىز.
قيىندىنىڭ بۇكتەۋىن جازىپ، تەگىستەپ، قاجەتتى تۇستەگى قاعازدىڭ بەتىنە جاپسىرىپ قويامىز. ويۋدى قيىپ جاتقاڭدا قايشىنى تىك ۇستاپ، ءجۇزىن قايتا-قايتا قاعازدان الا بەرمەي ۇزدىكسىز قىرقىپ شىققان جاقسى.
«بەسبۇرىش» ويۋ-ورنەگى
بەسبۇرىش ورنەگى ءپىشىننىڭ ىشىنە ءوز قالاۋلارى بويىنشا ءتۇرلى ەلەمەنتتەردەن ورنەكتەردى ۇيلەستىرەدى.
العاشقىدا ءتورت بۇرىشتى قاعازدى تىگىنەن ءبىرى بۇكتەپ الامىز. بۇكتەلگەن قىرىنىڭ ناق ورتاسىن تاۋىپ، جوعارىن بۇرىشتارىنا قاراي قيعاشتاپ قاتتايمىز. تومەنگى بۇرىشىنا قاراي جەبە بويىنشا ءۇشىنشى رەت بۇگەمىز. وسىنى تاعى ءبىر قاباتتايىق. سوندا ءۇشبۇرىش ءپىشىمى شىقتى. ءۇش قابىرعاسى دا سايكەس بولۋى ءۇشىن ۇزىك سىزىقتارى بويىنشا قايشىمەن قىرقىپ تاستايمىز. بىتەۋ قىرىن ويۋ ەلەمەنتىنىڭ ورنەگىن الىپ، ءبىر بەتىنە الگى ەلەمەنتتىڭ سىڭارىن سالامىزدا سىزىق بويىنشا قىرقىپ شىعامىز.
تىك بۇرىشتى قاعازدى تىگىنەن تەڭدەي ەتىپ ءبىر بۇكتەپ الۋ كەرەك. بۇكتەلگەن قىرىنىڭ ناق ورتاسىن تاۋىپ، وسى نۇكتەگە دەيىنگى ەكى جاق بۇرىشتى ىشكە قاراي 45 گرادۋس ارالىقتا بۇكتەيمىز. ءبىر جاعى ءۇش بۇرىش، ەكىنشى بولىگى ءتورتبۇرىش بولىپ كەلگەن ءپىشىن شىعادى. وسىنى ەندى كولدەنەڭىنەن سىرتقا قاراي قاتتاپ، ءۇشبۇرىشتى جاعىن قيىپ الۋ كەرەك. قيىندىنى تەكسەرۋ ءۇشىن بۇكتەۋنى جازىپ كورۋگە بولادى.
«التىبۇرىش» ويۋ-ورنەگى
«التىبۇرىش» ورنەگىن تىك ءتورتبۇرىشتى قاعازدى تىگىنەن ءبىر بۇكتەپ، بۇگىلگەن قاعازدىڭ جوعارعى بۇرىشىن تومەن قاراي ەلۋ گرادۋسكا جەتكەنشە قايىرادى. ەندى تومەنگى بۇرىشىن جوعارى قاراي قاباتتايمىز. جەتكەن جەردى قيىپ، تۇمار جاساپ الامىز. تۇمار ءتارىزدى بۇل قاعاز التى قابات بولىپ، ودان كەيىن ءبىر جاق بەتىنە ويۋ ۇلگىسىن سىزىپ، قيىپ شىعامىز.
«سەگىزبۇرىش» ويۋ-ورنەگى
«سەگىزبۇرىش» ورنەگىن دايىنداۋ ءۇشىن، تىك بۇرىشتى قاعازدى تەڭدەي ەتىپ ءبىر بۇكتەيمىز. بۇكتەلگەن قىرىنىڭ ناق ورتاسىن تاۋىپ، وسى نۇكتەگە دەيىنگى ەكى جاق بۇرىشتى ىشكە قاراي 45 گرادۋس ارالىقتا بۇكتەيمىز. ءبىر جاعى ءۇشبۇرىش، ەكىنشى بولىگى ءتورت بۇرىش بولىپ كەلگەن ءپىشىن شىعادى. وسىنى ەندى كولدەنەڭىنەن سىرتقا قاراي قاتتايمىز دا، ءۇشبۇرىشتى جاعىن قيعاشتاپ قيىپ الامىز. قيىندىنى تەكسەرۋ ءۇشىن بۇكتەۋىن جازىپ كورۋگە بولادى.
«ونبۇرىش» ويۋ-ورنەگى
قاعازدى وسىعان دەيىنگى ءۇشبۇرىشتى ەتىپ بۇكتەپ سىزىپ شىعامىز. سىزىلعان ۇلگى بويىنشا قاعازدى قيامىز. قيىلعان ۇلگىنى كورۋ ءۇشىن جازامىز.
«شەتويۋ» نەمەسە شەكسىزدىككە ۇلاستىرا ويۋ-ورنەگى.
ۇزىندىعى ءوز قالاۋىنشا بولادى. سودان كەيىن ءبىر ەلەمەنت قانشا رەت قايتالانسا 30 سم ۇزىن قاعازىمىزدى سونشا رەت تاڭداعان ويۋمىزدى قايتالايمىز. ماسەلەن (30 : 6=5) التىعا بولەمىز، سوندا بەس سان شىعادى. سوندا ءاربىر 5 سم سايىن ءبىر بۇكتەپ وتىرامىز. بۇكتەلگەن ويۋ ۇلگىسىن ءبىر جاق بەتىنە سىزىپ الامىز دا، قايشىمەن قىرقىپ شىعامىز. سوندا بىر-بىرىمەن جالعاسقان شەكسىزدىككە ۇلاسقان ويۋ شىعادى.
بۇل ورنەك تۇسكيىزگە، تەكەمەتكە، سىرماققا، كىلەمدەرگە سالىنادى.
قورىتىندى
قورىتىندىلاي كەلە، اتالعان عىلىمي جوبامىزدى ورىنداۋداعى ماقساتىمىز، حالقىمىزدىڭ قولىنان شىققان قولونەر تۋىندىلارىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ويۋ-ورنەك ونەرىن جەتە ءتۇسىندىرىپ، وقۋشىلاردى قولونەرگە باۋلۋ. حالقىمىز ەڭبەك پەن ونەرگە ەگىزدەپ قاراعان، قول ونەرى شەڭبەرلىگىن جوعارى باعالاعان. ونەر - ءومىر بۇلاعى، ىزگىلىك پەن اسەمدىك بۇلاعى. ۇلتتىق قولدانبالى ونەردى، ونىڭ قوعامداعى تاربيەلىك ءمانىن جان - جاقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن اسەمدىك، ادەمىلىك زاڭدارىن جاقسى ءتۇسىنۋى شارت.
سوندىقتان ءبىز حالىق ونەرىن، اينالا قورشاعان اسەمدىكتى، سۇلۋلىقتى جەتە ءتۇسىنىپ، ءسۇيۋىمىز قاجەت، ونەردىڭ عاجايىپ سىرلارىن اشىپ، وقىپ ۇيرەنۋىمىز قاجەت. ونەر - جاستاردى رۋحاني، ەستەتيكالىق تاربيەلەۋدە قابىلەتىن ارتتىلۋدىڭ سەنىمدى كۇشتى قۇرال بولىپ تابىلادى. ويۋ - ورنەك ونەرى ادامعا ءتان ىزگى قاسيەتتەردى قاستەرلەي بىلۋگە ۇيرەتەدى. حالىق مادەنيەتى، ونەرى، ءداستۇرلى دامۋ تاريحى جايلى قانشا ايتقانمەن، ءاربىر ادام نەمەسە حالىقتار ءوز قولىمەن جۇمىس ىستەپ، جاساعان جۇمىسىنىڭ اسەمدىگىن كورسەتە بىلسە، حالىق قولونەرىن دامىتۋعا قوسار ۇلەسى مول دەپ شەكسىز بولماۋ.
وقۋشى ءبىلىمدى بار ىنتاسىمەن مەڭگەرەتىن بولسا ول تەك قانا ءبىلىم المايدى، سونىمەن قاتار ول ءوزىنىڭ قارىم-قاتىناسىن بىلدىرەدى. ءبىلىم مولشەرىنە قاراي كوزقاراسى، تانىمى كەڭەيەدى، ءبىلىم ارقىلى ىس-ارەكەتكە ارالاسۋ مۇمكىندىگى ارتادى. جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىن ارتتىرۋدا وقىتۋدىڭ ماقساتى:
- وقۋشىنىڭ باعدارلامادا بەرىلگەن تاپسىرمالاردى جان-جاقتى مەڭگەرىپ ونى ءوز بەتىمەن ورىنداي ءبىلۋى؛
- تاپسىرمانى شىعارماشىلىق ىزدەنىسپەن قازىرگى ۋاقىتتىڭ جاڭا
- تالاپتارىن ەسكەرە وتىرىپ ساپالى دايىنداۋ؛
- تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانۋ؛
- تەحنولوگيالىق بىرىزدىلىكتە وڭدەلگەن ۇلگىلەردى قولدانا ءبىلۋ؛
- جاس جەتكىنشەكتىڭ بويىندا ەستەتيكالىق تالعامدى قالىپتاستىرۋ.
عىلىمي جوبامىزدىڭ تاقىرىبىنا ساي وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋدا حالىقتىق قولدانبالى ونەردىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋدىڭ زور ەكەنى انىقتالدى.
ناتيجەسىندە: وقۋشىلاردىڭ ساندىك قولدانبالى ونەرگە قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، ويۋ-ورنەك ونەرىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋگە، كۇندەلىكتى ىس-تاجىريبەدە قولدانا بىلۋگە داعدىلانا باستاۋى بايقالادى. جۇرگىزىلگەن عىلىمي بولجامدارعا سۇيەنە وتىرىپ، جيناقتالعان تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك مالىمەتتەردى تالداي كەلىپ، تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلدىك:
- حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزىنىڭ، ساندىك قولدانبالى ونەرىندە كوپ قولدانىسقا يە بولىپ جۇرگەن ويۋ-ورنەك ونەرىنىڭ قوعامنىڭ رۋحاني ماتەريالدىق ومىرىندەگى ماڭىزىن اشۋ؛
- حالقىمىزدىڭ ويۋ-ورنەك ونەرىنەن رۋحاني ءلاززات الىپ قانا قويماي، وقۋشىلاردىڭ كاسىپپەن اينالىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرۋ؛
- ويۋ-ورنەك جاساۋ ونەرىمەن اينالىسا وتىرىپ جاس جەتكىنشەكتەردى تالعامپازدىققا تاربيەلەۋ، اسەمدىكتىڭ قۇندىلىقتارىن دارىتۋ؛
- ساپالى ەڭبەك ىس-ارەكەتتەرىن جاساي بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
- ويۋ-ورنەكتەر ارقىلى اسەمدىكتى ەڭبەك ناتيجەسىنەن كورۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، سانالى ءتارتىپ پەن مىنەز- قۇلىققا تاربيەلەۋ؛
- كوكەم شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ؛
- ەڭبەك مادەنيەتىنە تاربيەلەۋ.
سونىمەن قاتار، جوعارىدا ايتىلعانداي قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىن ارتتىرۋ مۇمكىندىكتەرى ءمۇعالىمنىڭ، وقۋشىلار مەن اتا-انالاردىڭ اراسىندا جۇيەلى تۇردە بايلانىس ورناعاندا، مادەنيەت ورتالىقتارى مەن وتباسى اراسىندا تىعىز بايلانىس بولعاندا عانا جوعارى بولادى. مەكتەپتەگى تەحنولوگيا ساباقتارىندا ويۋ-ورنەك جاساۋدا وقۋشىلاردىڭ دۇنيە تانىمى مەن ويلاۋ دەڭگەيىن، كوركەمدىك شىعارماشىلىق قابىلەتىن، ەڭبەك ەتە بىلۋدەگى بەلسەندىلىگىن دامىتادى، ىزگى قاسيەتتەر قالىپتاستىرادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. ارعىنبايەۆ ح. قازاق حالقىنىڭ قولونەرى. الماتى: ونەر، 1987. 113 ب.
2. تولەنبايەۆ س.، ومىربەكوۆا – «قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگىنىڭ جاسالۋ جولدارى»، الماتى، 1993 ج.
3. يليايەۆ – «البوم»، اۆتورىڭ ويۋ-ورنەك جيناقتارى، الماتى، 1986 ج.
4. باسەنوۆ ت.ك. ورنامەنت كازاحستانا ۆ ارحيتەكتۋرە، الماتى، 1957 گ.
5. باسەنوۆ ت.ك. كازاحسكيي نارودنىي ورنامەنت. الما-اتا: كازاحسكوە گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى، 1958. س.3
6. ارعىنبايەۆ ح. قازاق حالقىنىڭ قولونەرى. الماتى: ونەر، 1987. 121-بەت.
7. اقاي قىزى ز. «ويۋ-ورنەك وي ايتار» (مونعوليا قازاقتارىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى مەن قولونەرى)، الماتى، 1996 گ.
8. ءابدىعاپپاروۆا ۇ.م. – قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرى، الماتى، 1999 ج.
9. قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى. قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ قولونەرى. 1979 ج.
10. ومىربەكوۆا م.ش. «ەنسيكلوپەديا» قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى. – الماتى: «الماتىكىتاپ» ااق، 2003-284 بەت.
11. قاسيمانوۆ س. «قازاقتىڭ قولونەرى» - الماتى: قازاقستان 1995. -7 بەت. (240 بەت)
12. «مەكتەپتەگى تەحنولوگيا. تەحنولوگيا ۆ شكولە». رەسپۋبليكالىق ادىستەمەلىك جۋرنال. №4، 2003، №10، 2003، №7-8، 2006 ج.
You Might Also Like
-
قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانى بەسارىق اۋىلى، بەسارىق بالالار ونەر مەكتەبى 9-سىنىپ وقۋشىسى: شازات دانا عالىمجان قىزى جەتەشىسى: بيمۋرزايەۆا پاتيما نۇربولات قىزى
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيسە-مينيسترى ەلميرا سۋxانبەردييەۆانىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدى تاپسىرۋ مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا ارتتىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. سەبەبى «بالا بىردەن اشى...
