قازىمبەت باتىر
شقو سەمەي قالاسى "№36 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ" كمم
تاقىرىبى: قازىمبەت باتىر
ورىنداعان: ارداق قىزى اياجان 10 ا سىنىپ وقۋشىسى
جەتەكشىسى: ەلەۋسيزوۆا گۋلجانات سەرىك قىزى تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
مازمۇنى
I. كىرىسپە
II. نەگىزگى ءبولىم
1. حالقىنا رۋح بەرگەن ەر قازىمبەت
2. قازىمبەت باتىر جايلى ولەڭدەر
III. قورىتىندى
قازاقتا ءومىر بويى بەل شەشپەي ات ۇستىندە ءجۇرىپ ەلى مەن جەرىن قورعاعان باتىرلار بارشىلىق بولعان. ونى قازاق ەلى ەلدىگىنەن ايىرىلىپ، وزگە ەلدەرگە ءبولىنىپ-بولىنىپ كەتكەنگە دەيىن ارىستانشا الىسىپ، جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلعان سۇراپىل سوعىس ەرلەرى جونىندەگى اۋىزشا، جازباشا دەرەكتەردەن جاقسى بىلەمىز. اسىرەسە، «قازاق-قالماق سوعىسى» اتالىپ كەتكەن ەكى ءىرى كوشپەندى ەل تالاس-تارتىسى سانادا ساقتالىپ، ەرلىك ۇلگىسى بولىپ، رۋحتى وشىرمەۋگە مول ۇلەس قوستى. ال سوناۋ تۋ-تۋ الىس زامانداردا ەلىن قورعاعان باتىرلار ەرلىگى ءتىپتى ەرتەگىلەرگە اينالىپ، قيال-عاجايىپ ۇلگىسىندەي بولىپ ەدى.
دەگەنمەن، سول قيال-عاجايىپ كەيىپكەرلەرىنىڭ كوبى ومىردە بولعان. تەك كەلە-كەلە ادامداردىڭ قيال-ارماندارى ولاردى اسقاقتاتىپ جىبەرگەن. سول كەيىپكەرلەر قازاق بالاسىنىڭ بويىنا بالا كەزىنەن ەرلىك پەن باتىرلىق قاسيەتىن دارىتتى. سودان كەيىنگى ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ جەتىپ وتىردى. ۇلت ساقتالدى، ۇلىس-اتا مەكەن رەتىندە قورعالدى. قىسقاسى، ەرلىك پەن باتىرلىق ۇلگىسى قازاق بالاسىنىڭ بويىنا كيە بولىپ قوندى. ول اتادان بالاعا، باتىردان باتىرعا دارىدى.
قازاق باتىرلارى تەك قارا كۇش يەسى عانا ەمەس، اقىلدى، ءارى كەمەڭگەر دە بولعان. سودان دا «بىلەكتى-بىردى جىعار، ءبىلىمدى-مىڭدى جىعار» دەپ باتىردىڭ كۇشىن اقىل-ويمەن ۇشتاستىرىپ وتىرعان.
قازىمبەت باتىر (XVIII ع.) قابانباي باتىر مەن بورانباي ءبيدىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى. جوڭعارلارعا قارسى سوعىستا كوزسىز ەرلىگىمەن اتى شىققان.
شىعۋ تەگى: نايمان – قاراكەرەي – مۇرىن – جولىمبەت – راق – قۇتتىمبەت – قازىمبەت.
قازاق تاريحىندا قازاق-جوڭعار ەلىنىڭ سوڭعى سوعىستارىندا باتىرلىعىمەن وردا بۇزىپ، قامال الىپ، اقىلدىلىعىمەن ەلىن قورعاعان، ۇلتاراقتاي جەردى جات قولىنا بەرمەس ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن باتىرلار بارشىلىق. مىنە سولاردىڭ ەرلىك ءىسىن ناسيحاتتاپ ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن ءدال بۇگىن اۋاداي قاجەت.
سولاردىڭ ءبىرى -تۋ استىندا تۋلاپ ولگەن قازىمبەت باتىر
قازاق تاريحىندا «تۋ استىندا تۋلاپ ولگەن قازىمبەت» دەگەن اڭىزعا اينالعان ەرلىگىمەن وشپەس اتى قالعان قازاق حالقىنىڭ اسا ءىرى باتىرلارىنىڭ ءبىرى قازىمبەت قۇتتىمبەت ۇلى. ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى بالا شاعىنان باستاپ جوڭعار – قازاق اراسىنداعى ونداعان جىلدارعا ءدوپ كەلگەن. ونىڭ تۋعان جىلى ناقتى بەلگىسىز بولسا دا، شامامەن 1685 – 90-شى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ويتكەنى، ونىڭ جوڭعار – قازاقتىڭ، قىرعىز – قازاق پەن جۇڭگو – قازاق اراسىنداعى ۇرىستارعا قاتىسقان كەزىندە 67 – 69 جاستا بولعان دەگەن دەرەكتەر بار. ول وسى جاسىندا دا قازاق اسكەرىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعان. ال تۋدى ۇستاۋ كەز – كەلگەن باتىرعا سەنىپ تاپسىرىلماعان. اياگوز – ءاقشاۋلى بويىنداعى جوڭعارلاردى ىعىستىرىپ، ارتىنشا جۇڭگو يمپەرياسى جوڭعار قونتايشىسى سۇرانىسىن سىلتاۋلاتىپ جوڭعار ەلىن قىرعىنعا ۇشىراتقان كەزدەرى، «ءامىرسانانى ابىلاي حان پانالاتتى» دەگەن جەلەۋمەن قانسىراعان قازاقتى جاۋلاماق بولىپ، تۇمسىقتارى تاسقا ءتيىپ، كەلىسىمگە كەلگەن كەزى دە قازىمبەت باتىردىڭ سوڭعى ەرلىگىنە ءدال كەلەدى. دەمەك، قازىمبەت باتىر 1756 – 57 –ءشى جىلدارى ءاقشاۋلى – اياگوز ۇرىسىندا تۋدى جىقپاي قازا بولعان. تاريحتاعى تەڭدەسى جوق ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتكەن باتىردى ءوز زامانىنىڭ باتىرلارىنىڭ باتىرى دەپ باعالاۋعا ابدەن لايىق.قازىمبەت باتىردىڭ ەرلىگى عانا ەمەس اقىلدىلىعى، مارتتىگى، ءتىپتى جاۋىنا دەگەن ادالدىعى دا عاسىرلار بويى حالىققا ۇلگى-ونەگە بولىپ اۋىزدان – اۋىزعا ايتىلىپ كەلەدى. باتىردىڭ ءومىر جولى مەن ەرلىك ىستەرى بۇرىنعى كەزدەردەن گورى بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ جاستارىنا رۋح بەرىپ، پاتريوتتىق تاربيەنى ءسىڭدىرۋ ءۇشىن دە اسا قاجەت.
باتىر بابامىزدىڭ تەك تۋ استىندا تۋلاپ ولگەن سوڭعى ەرلىگى عانا ۇلگى ەمەس، ونىڭ بالا كەزىنەن جاساعان باتىرلىقتارى دا ونەگە. سول ءبىر «اق تابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» اتانعان زارلى زامانداردا ۇنەمى جاۋ شابۋىلىنا ۇشىراپ، قىرعىن تاۋىپ، قان جۇتقان زاماندارداعى اتالارىمىز بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ات قۇلاعىندا ويناپ، بەس جاسىندا جاي تارتىپ ۇيرەنگەن. ىستىق – سۋىققا بىردەي ءتوزىمدى، بارشىلىق پەن جوقشىلىققا مويىمايتىن قايراتتى بولىپ وسكەن. ناعىز دالا بورىلەرى سياقتى ەدى. تۋعان جەردەن قۋىلىپ، قارىنداستان ايىرىلىپ، توز – توزى شىقسا دا، كوسەمدەرى مەن باتىرلارى ەلگە قورعان بولىپ قانا قويماي، دالانىڭ ەرلىككە تولى زاڭىنا ۇيرەتكەن ۇرپاعىن. امالداپ ۇرپاق ساقتاپ قالىپ وتىرعان. حاندار مەن بيلەۋشىلەردىڭ باقتالاس باسەكەلەرىنەن تەك قارا حالىق زارداپ شەككەن. ونداعان مىڭ جاس بالا وپات بولىپ، ونداعان مىڭ ارۋ جار قۇشاعىنان ايىرىلعان قاسىرەتتى كەزەڭدى كوز الدىڭا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قايعىلى. الماعايىپ زاماندارداعى جاستار ەرلىگىن «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» كينو ءفيلمى بارىنشا سومداعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا ون ۇشتەگى بوزبالا «وتاۋ يەسى» اتانىپ، جەكە جاۋىنگەرلىك جاراق پەن اتقا يە بولعان. ەلى مەن جەرىن قورعاۋ جولىندا قانشاما جاس قىرشىن كەتتى. ءبىزدىڭ سانامىزدا جاۋدان جەڭىلىس تاۋىپ قازا بولعاندار كوپ ساقتالماعان. ايتپەسە.... ال ەرلىك ءىسى ۇلگى بولارلىقتاي باتىرلاردىڭ، باتىر بالالاردىڭ، جاستاردىڭ جەڭىسى حالىق اۋزىندا جىرلانىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتتى...
قازاقتىڭ قاي باتىرى بولسا دا بالا كەزىن ەرلىك جاساۋمەن باستاعان. امان قالعاندارى اڭىزعا اينالعان. جاس كەزىندە جاۋدى بوگەپ قىرشىنىنان قيىلعان بوزداقتاردى ءبىر سوڭعى جورىقتا قابانباي، بورانباي باتىرلار ەسكە الىپ، اعىل-تەگىل جىلاعان دەگەن ءسوز بار:
-ەگەر توقتا بارلىق ەتەگىندە بۇقا باتىردىڭ ۇرپاقتارى مەن سول توڭىرەكتەگى ەلدىڭ بەس جۇزگە جۋىق جاس باتىرلارى جوڭعاردىڭ العاشقى لەگىن توقتاتپاعاندا، قامسىز جاتقان قازاق اۋىلدارى باس ساۋعالاپ، كوشىپ، تىعىلىپ ۇلگەرمەس ەدى. كوزسىز باتىرلار بۇقا اتاسىمەن بىرگە ەكى كۇن بويى سانى وزدەرىنەن بىرنەشە ەسە كوپ قالماقتىڭ العاشقى قولىن توقتاتقان. سولاردىڭ ىشىندە مەنەن الدە قايدا كۇشتى جاس باتىرلار بار ەدى، اتاۋسىز قالدى. ال انا نايمان بۇقانىڭ قوس نەمەرەسىنىڭ سۇيەگىن ارتىنان جاۋدان تىعىلىپ قالعان اۋىلدىڭ قاريالارى ەلۋ-الپىس قالماق ءمايىتىنىڭ استىنان ارەڭ الىپتى...
ءيا، تالاي بوزداق ەلى ءۇشىن مەرت بولدى. ول كەزدە قىسىلتاياڭدا جاس تا بولسا جاۋعا شابۋعا رۇقسات سۇراۋ اتا سالتى بولعان. اتاقتى ءابىلمانسۇر-ابىلاي دا ون بەس جاسىندا جاۋعا شاۋىپتى. ەندى، قازىمبەت اتامىزدىڭ اۋىزدان-اۋىزعا جەتكەن العاشقى ءىرى جەڭىسى تۋرالى اڭىزدى ايتا كەتەيىك.
جوڭعارلاردىڭ وڭتۇستىكتەن سەلدەي تاسىپ، قازاق جەرىنە انتالاپ ەنگەن كەزى بولۋى كەرەك. ورتا جۇزگە دارىنسىز حانداردىڭ ءبىرى سامەكە يەلىك ەتسە كەرەك.
تاۋكە حاننان سوڭ بولات حان دارىنسىز بولىپ، توبە حان بيلىگىنەن ايىرىلعانى، ونىڭ ورنىنا وزگە حانداردىڭ تالاسىپ، قازاقتى بولشەكتەگەنى، اقىرى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراعانى، تەك جوڭعار ەمەس، وزگەلەر دە قازاق دالاسىن تالاۋعا كىرىسكەنى تاريحتان بەلگىلى. سول كەزدەردە ورتا جۇزگە قاراستى ەڭ ىرگەلى ەل نايمان دا، كورشىلەس كەرەي دە اتا جۇرتتارىنان شەگىنىپ، ارقاعا، سىردىڭ بويىنا اۋعان كەزى ەكەن. جەتىسۋدىڭ شۇرايلى جەرىنىڭ كوبىن، التاي-تارباعاتايدى جوڭعارلار باسىپ الىپتى. كەيىنگى يتجىعىس ۇرىستاردا نايمان تايپاسى باس بولىپ، تالاي-تالاي ۇرىس سالىپتى. جوڭعار قولىن السىرەتىپ، بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلىپ، ەس جيناي باستاعان ەكەن. وسىنداي ءبىر ۇرىستا قازىمبەتتىڭ اكەسى قۇتتىمبەت باتىر جارالانىپ، قول باستاۋعا جاراماي قالادى. ءدال سول كەزدە نايماندارعا جوڭعارلار (كوبىنە قالماقتار دەلىنەدى) تۇتقيىلدان شابۋىل جاسايدى. سامەكە حان تەز-تەز شابارمان، حابارشىلارىن جىبەرىپ، قارسى اسكەر جينايدى. سول كەزدە بۇرىن قانشا سوعىسقا قاتىسقانىن كىم ءبىلسىن، 17 جاسار قازىمبەت تۋ ۇستاپ، ءوز اتالاستارىن اكەسى قۇتتىمبەتتىڭ ورنىنا جاۋعا قارسى سوعىسقا ازىرلەگەن ەكەن. العاشىندا قۇتتىمبەت باتىر قازىمبەتتى بالاسىنىپ، رۇقسات بەرمەيدى. سوندا قازىمبەت: «اكە، ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، «جاسپىن» دەپ جاتا كورمە»، نە كۇشىم كوپ «باسپىن» دەپ اسا كورمە» شايقاس، جەڭەمىن دەپ الىس، باتىل بول، جەتى اتاڭ جەڭىلىپ كورمەگەن جاۋدان، ءبارى دە ءوز اجالىنان ولگەن. قورىققاندى وقتىڭ ءوزى ىزدەپ تابادى»-دەپ ايتاتىن اقىلىڭىز قايدا؟ مەن بالا ەمەسپىن. باتاڭىزدى بەرىڭىز تەزدەپ، سامەكە حاننىڭ قولىنا ۋاقىت وزدىرماي قوسىلۋىمىز كەرەك،»-دەگەن ەكەن. سوندا قارت باتىر ورنىنان تۇرىپ:
تاپسىردىم ءبىر ءوزىڭدى حاق تاعالا،
اتتاندى قان مايدانعا ءبىر جاس بالا.
سول بالاما وڭ ساپار بەرسىن اللا،
قولداسىن ارۋاعى اتا-بابا.
ەل قورعاۋ ۇرپاعىما بولعان مۇرا،
اتالار كوپ ايقاسقان جاۋمەن دارا.
سولاردىڭ جولىن بەرسىن حاق تاعالا،
قورعاسا اتا ارۋاعى جاۋ الا ما.
يا، اللا، بالاما ابىروي مەن قايرات بەر،
جەڭىمپاز اتاندىر دا ايبات بەر.
رۇقسات، اق باتامدى بەردىم، بالام!
دۇشپاندى مالشا قۋىپ، ايداپ كەل،-دەگەن ەكەن.
بەس مىڭداي قولعا قارسى ەكى مىڭداي جاۋىنگەر دايىنداپ ۇلگەرگەن سامەكە حانعا جاس قازىمبەت كەلىپ قوسىلادى. ەرتەڭىندە جاۋ جاعى جەكپە-جەك سۇرايدى.
سوندا 17 جاسار قازىمبەت حان الدىنا بارىپ، جەكەگە شىعۋ ءۇشىن باتا سۇراعان ەكەن.
حان:
ء-اي، بالام، سەن تىم جاس ەكەنسىڭ، اناۋ قالماقتىڭ باس باتىرى جولان تالايدى كورگەن جىرىندى، الاپات كۇش يەسى، جاسى دا اناعۇرلىم ۇلكەن. وزىڭە-وزىڭ سەنبەسەڭ شىقپاي-اق قوي. جەڭىلىپ، وپات بولارسىڭ،-دەپتى.
-جوق، حان يەم! مەن وزىمە-وزىم سەنەمىن. جىبەرىڭىز، باتا بەرىڭىز،-دەپتى جۇلقىنىپ.
-تۇلا بويىڭ تۇنعان كۇش، جۇرەكتى جاسسىڭ ءمارت مىنەز. جەڭىپ، جاۋىڭنىڭ باسىن قىرق. وپاسىز دۇشپان تابانىڭدا بولسىن، بار، بالام،-دەپتى سامەكە حان.
جەكەگە شىققان قالماقتىڭ باس باتىرى جولان جاس ارىستانداي كۇجىرەيگەن جالىندى جاس باتىر قازىمبەتتىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ، اجالى كەلگەنىن سەزگەندەي، ءبىرىنشى بولىپ كەزەك سۇرايدى. قارسىلاسىنىڭ مىسى باسىپ، قۇتى قاشىپ، جوڭعار جەبەسى اداسىپ دالاعا كەتكەن ەكەن.
كەزەگىن العان قازىمبەت باتىر قوزى جاۋىرىن جەبەسىن شىرەي تارتقاندا، وق قاق جۇرەكتىڭ تۇسىنان ءوتىپ، جولان جەرگە وكىرىپ قۇلايدى. جاس باتىر قولما-قول قالماق باتىرىنا جەتىپ بارىپ باسىن كەسىپ الىپتى. مۇنى كورىپ تۇرعان قالماق حانى زەرەن قازىمبەتتى قورشاپ، قولعا تۇسىرۋگە بۇيىرىپتى. ارىستانشا الىسقان جاس باتىردى وزگەلەر كەلىپ قۇتقارعان ەكەن. جولاننىڭ باسىن سامەكە حان الدىنا تاستاعان باتىرعا بارلىق ساردارلار مەن ساربازدار ريزا بولىپتى. سانى از بولسا دا جاس باتىر ەرلىگىمەن جىگەرلەنگەن قازاق قولى جوڭعارلاردى جەڭگەن ەكەن. وسى جەڭىستەن كەيىن 17 جاسار قازىمبەت سامەكە حاننىڭ جاساعىنا باس قولباسشى بولادى. (شەجىرەشى قاريا دۇيسەن نۇرپەيىسوۆتىڭ قول جازباسىنداعى دەرەكتەر بويىنشا). وسىدان كەيىن دە جوڭعار-قازاق اراسىنداعى قانتوگىس ونداعان جىلدارعا سوزىلدى. ءىرىلى-ۇساق سانسىز ۇرىستار بولدى.
سونىڭ كوبى تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اياگوز-الاكول ماڭىندا بولعان. 1723-27 جىلدارداعى ءىرى سوعىس اياگوز وزەنىنەن ون شاقىرىم قاراۋىل ماڭىندا وتكەن. وندا قازاق حاندارىنىڭ الاۋىزدىعىنان قازاق اسكەرى جەڭىلىس تابادى. ونىڭ الدىندا بالقاش پەن الاكول ارالىعىندا اياگوز وزەنىنىڭ بالقاشقا قۇيار ساعاسىندا قاندى قىرعىن بولعان. الاكولدەن سولتۇستىككە قاراي قاراقول تۇسىندا، ودان كەيىن ءۇش ءاقشاۋلى توڭىرەگىندە (تارباعاتاي تاۋىنىڭ ەتەگى)، ەڭىرەكەيدە، اششىسۋدا، تارباعاتايدىڭ وكپەتىسىندە، قابانباي اسۋىندا بولعان جەردى قايتا ازات ەتۋ جولىنداعى ونداعان جىلدارعا سوزىلعان ۇرىستارعا قولباسى، ون مىڭ باسى تۋ ۇستاۋشى بولىپ قاتىسقان قازىمبەت باتىر 52 جىل بويى ات ۇستىندە ءجۇرىپ ەل قورعاپتى. قازاق جەرىن جاۋدان ازات ەتۋ جولىنداعى سوڭعى ۇرىستا 69 جاسىندا قازاق جاساعىنىڭ تۋىن شىقپاي، تۋ تۇبىندە مەرت بولعان. قازىمبەت پەن اتى اڭىزعا اينالعان اياگوز وڭىرىنەن شىققان باتىرلار ەرلىگىن تولىق زەرتتەگەن ەشكىم جوق. دەگەنمەن، قابانبايدان باستاپ، اقتامبەردى، ەر ەسپەمبەت (جەكە باتىر)، ورىس باتىر، شىڭقوجا، شانىشقىلى بەردىقوجا، قاساباي، بودەس، باراق، كەدەي باتىرلار مەن سوناۋ نارىنباي، قۇتتىباي، اقتايلاق، اققوجا، توبەت سياقتى باتىر-بيلەردى تىزبەلەي بەرسەك، توم-توم كىتاپ بولار ەدى...
ەندى قازىمبەت بابامىزدىڭ ەكىنشى ءبىر ومىرىنەن اڭىز بولىپ جەتكەن دەرەكتەن ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىك. ويتكەنى، ول تۋرالى وسى جۋرنالداعى ەڭبەكتەردە كەڭىرەك ايتىلعان. مەن ونىڭ تەك ۇلگى بولارلىق جەرىنەن عانا مىسال كەلتىرەيىك.
مۇنىڭ ءوزى ۇزاق سونار داستانعا بەرگىسىز اڭىز اڭگىمە. شەجىرەشى قاريالار عاسىرلار بويى اۋىزدان-اۋىزعا ايتىپ، سان قۇبىلتىپ جىبەرگەن تۇستارى دا كوپ. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ دۇرىسى، شىندىققا جۋىق كەلەتىنى س.وزبەكوۆتىڭ «مۇرا» كىتابىنداعى نۇسقاسى بولعاندىقتان سول نۇسقادان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىم.
....قازاق قولى بەل الىپ، قازىمبەتتىڭ ايگىلى باتىرلار قاتارىنا قوسىلعان كەزى. ءبىر شايقاستا ءجۇز قارالى قالماق ساربازدارىن قازىمبەت جىگىتتەرى قولعا تۇسىرەدى. قولعا تۇسكەن جاۋدىڭ بيلىگى ساربازداردىڭ قولىندا ەمەس پە؟ ات-ابزەلى، قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايماندارى الىنادى. سول تونالعانداردىڭ ىشىندە ساۋىت-سايمانى شەشىلگەننەن كەيىن جالعىز بۇرىم بولىپ ورىلگەن شاشى تىرسەگىنە تۇسكەن، اسا كەلبەتتى سۇلۋ ايەلدىڭ نامىسقا ەرلەر قاتارىندا شاۋىپ جۇرگەنى اشكەرە بولادى.
مۇنداي ەرلىك قاي كەزدە، قانداي ۇلتتىڭ بولماسىن ايەلدەرىنەن كەزىگىپ تۇرعان عوي.
قازىمبەت بابامىز ايەلدىڭ جايىن سۇراستىرىپ بىلگەن. سويتسە، شايقاستىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە قالىڭ قول الدىندا قاراناي دەگەن قالماق باتىرى ايگىلى قانجىعالى بوگەنبايمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، سول سايىستا قاراناي باتىر بوگەنباي قولىنان ولگەن. قارانايدىڭ كەگى ءۇشىن ەرلەر قاتارىندا جاۋعا شاۋىپ جۇرگەن ايەلى تاڭشەبەر ەكەن. ەر ءقادىرىن اسقاق تۇتقان، ءارى ايەلدىڭ جۇرەك جۇتتىسى بولعان سوڭ دا «بۇدان تۋعان ۇرپاعىم كەم، قور بولماس» دەگەن ويمەن بابامىز تاڭشەبەرمەن نەكە قيدىرادى.
سونىمەن تاڭشەبەر انامىز قىرىقتان اسقان جاسىنان كەيىن كەلدىبەك، جاۋلىباي، مايلىباي اتتى ءۇش ۇل تۋادى.
ول كەزدە ون ۇشتە ساداق تارتۋعا جاراعان ۇل جورىق اتىن باپتاي باستايتىن بولعان.
كەلدىبەكتىڭ ون التى جاسقا تولعان كەزىندە قالماقتىڭ مىڭنان استام قولى ءبىر تىنىستاپ جاتقان كەزدى پايدالانىپ، قازىمبەت اۋىلىن قورشايدى. بۇكىل قازاق اۋىلىنان قازىمبەت اۋىلىن تاڭداپ الۋىنىڭ ايىرىقشا سەبەبى بولعان.
بوگەنباي قولىنان ولگەن قارانايدان قابەك دەگەن ۇل بالا قالادى. بالا ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعاندا، قالماقتىڭ ۇلكەندەرى «سەنىڭ شەشەڭ جاۋ قولىنا ءتۇستى. ءبىراق ولگەن جوق. قازىمبەت دەگەن باتىرىندا، بايبىشە بولىپ بالا ءوسىرىپ وتىر» دەگەندى ايتا بەرسە كەرەك.
قارانايداي باتىر، تاڭشەبەردەي جۇرەك جۇتقان ايەلدەن قابەك تە وسال تۋا ما؟ جيىرماعا جەتەر-جەتپەس جاسىندا تۇمەن باسقاراتىن قوسباسشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. مىنە، سول قابەك اكە كەگىن قايتارىپ، شەشەسىن قازاق قولىنان قۇتقارىپ اكەتۋگە ورايلى كەزەڭدى تاپقان.
قابەك قولى قازىمبەت اۋىلىنا تاياپ قالعان. حابارىن كەش بىلگەن، قازىمبەت بابامىز تۇس-تۇستاعى قازاق قولباسشىلارىنا حابارشى جىبەرگەن. ءبىراق ولار كومەككە كەلگەنشە جاۋ شابىندىسىنىڭ استىندا قالارىنا دا كوزى جەتكەن. مىڭعا تايىنباي قىلىش سۋىراتىن باتىر بالالارىمەن، نوكەرلەرىن قوسقاندا قازىمبەت تۋىنىڭ استىنا ءجۇز قارالى ادام جينالعان.
وسىنى بايقاعان قالماق قولى ەركىن، ءارى تۇرالاتىپ جەڭۋدى كوزدەپ، وكتەمدىكپەن جەكپە-جەككە شاقىرعان.
جەكپە-جەككە قالماق قولىنىڭ باسشىسى قابەكتىڭ ءوزى شىعادى. كىمنىڭ شىققانىن قازاق جاعى قايدان ءبىلسىن؟ جاۋدان ساسىپ كورمەگەن بابامىزدىڭ وزىنەن باستاپ، ۇلدارىنىڭ قاي-قايسىسى شىعۋعا ءازىر تۇرادى.
وسىنى اڭعارعان تاڭشەبەر انامىز قازىمبەتتىڭ الدىنا جۇگىنىپ:
-سوناۋ جەكپە-جەكتە تۇرعان مەنىڭ باۋىرلارىمنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. كىم ولەرىن ءتاڭىرىم بىلەر. ءبىراق قازاسى جەتپەي تۇرعاندا جۇزدەسىپ، ماۋقىمىن باسىپ قايتايىن،-دەپ زار تىلەگىن ايتىپ، رۇقساتىن العان ەكەن.
ارعىماعىنا قونعاندا ايەلشە كيىنبەي، بەس قارۋى بويىنداعى ايبىندى باتىرشا كيىنىپ، اقىرىپ جەكپە-جەككە قارسىلاسىنا جەتەدى. قاندى ايقاستىڭ باستالۋىن كۇتىپ، ەكى جاق تا تىنا قالعان. ۇزاماي ەكى جاعى دا جۇمباقتى كورىنىسكە كۋا بولىپ، نە دەپ شەشەرىن بىلمەي، تاڭ-توسىن كۇيگە تۇسكەن. ات باسىن كادىمگى جەكپە-جەكشىلەرشە تۇيىستىرگەن ەكى باتىر، ەندى قارۋ سىلتەسەدى دەپ كۇتىسكەن كەزدە قارۋ سىلتەسپەيدى-ەكى جاق تا كورىپ تۇرادى.
اڭگىمە ۇزاققا بارماي، قالماق باتىرىنىڭ قازاق جەكپە-جەگىنە شىققان تاڭشەبەردى قۇشاعىنا الىپ، وكسىپ جىلاعانى مايدان دالاسىن تۇندىرىپ جىبەرسە كەرەك.
جەكپە-جەكشىلەردىڭ كورىسپەن ماۋقى باسىلعاننان كەيىن، الدەقانداي بايلامعا كەلىپ، ەكەۋى ەكى جاققا تاراسادى.
بابامىز الدىنا كەلگەن انامىزدان:
- بايبىشە، نە بولدى؟ الگى باۋىرىڭ با ەكەن؟ بالاڭ با ەكەن؟-دەيدى.
- قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق! قاراناي كىندىگىنەن تۋعان جالعىزىم قابەك دەگەن ۇلىم ەكەن. مەن كەك قۋىپ جورىققا اتتانعاندا، قارانايدىڭ اپكەسىنىڭ تاربيەسىندە قالىپ ەدى. وسى قولدىڭ باسشىسى كورىنەدى. ىزدەپ شىققانى مەنىڭ قارا باسىم ەكەن،-دەپ ءبىر توقتايدى.
تاڭشەبەردىڭ ءسوزىن تىڭداي تۇرىپ، قازىمبەت بابامىز جاۋ جاعىنىڭ قيمىلىن دا قاباق استىنان باعادى. باتىر قولىنا جەتىپ، كەڭەسشى نوكەرلەرىن قاسىنا الىپ، باستارىن شۇلعىسىپ، بىركەلكى ىسكە ماقۇلداسقانىن الىستان جازباي تانيدى.
- بالاڭ ماڭايىنداعىلارىنا باس شۇلعىتىپ جاتىر. سەن قانداي اقىل بەردىڭ؟ ءوزىڭ قانداي توقتامداسىڭ؟
تاڭشەبەر انامىز دا يىلگەن باسىن تىكتەپ الادى.
- باتىر! ەر كەگىن قۋىپ كەلىپ، وتىز جاسىمدا وزىڭە پەندە بولدىم. جاۋدان تۇسكەن ولجا دەپ قارامادىڭ. وسەر وركەنىمنىڭ ۇلى اناسى بولار دەپ الپەشتەگەنىڭدى ءومىرى ۇمىتارمىن با؟ تاعدىر قوسقان قوساعىڭ رەتىندە مەن دە الدىڭنان كەسىپ وتپەدىم. جورىققا اتتانساڭ قارا تۇياعىڭ مۇجىلماسىن دەپ تىلەۋ تىلەدىم. ءۇش بالا سۇيگىزدىم. جاسىم بولسا ەلۋگە كەلدى. سىرلى اياقتان سىر كەتىپ، سىنى قالدى. قىزىق داۋرەنىم وزىڭمەن بىرگە ءوتتى. ەندى ەلۋ جاسىمدا مەنەن نە قىزىق كورەسىڭ، تۇڭعىشىمنىڭ قولىنا قايتار. مەن ءۇشىن ەكى جاق تا ءقازىر قىزىل قىرعىن بولاسىڭدار. اقىلىڭىزعا سال. بالام وسىعان كەلىستى. ءبىر جولعا بولسا دا قان توگىسپەي تاراڭدار. كەك قايتارىسار كەزدەرىڭ ءالى الدا عوي،-دەگەن ەكەن.
تاڭشەبەر انامىزدىڭ ءسوز سالماعىن سارالاپ، ونىڭ وزىنە قوساق بولعالى كورسەتكەن ىزگىلىگىن دە ءادىل باعالاپ، «وزىمنەن تۋعان ۇلدارىم وزىمدە قالسا، تۇلا بويى تۇڭعىشىنان اجىراتىپ الىپ قالعاندا ماعان دەگەن ىستىق ىقىلاسى بولار ما»-دەگەن تۇيىنگە كەلگەن قازىمبەت بابامىز تاڭشەبەردىڭ اقىلدى ىسىنە ەرىك بەرىپتى.
شىركىن، كىمنەن تۋسىن، قاي ۇلتتىڭ قىزى بولسىن جاۋلىققا جاراعان، ەلدىڭ ەلدىگىنە دانەكەر بولعان الىپ انالار از با؟ سولاردىڭ ءبىرى تاڭشەبەر انامىز عوي.
باستا از قولىمەن شىقسا دا، قاتارلاس وتىرعان قولباسشىلارعا جىبەرگەن شاپقىنشىلارىنىڭ حابارىمەن ەلەڭدەپ وتىرعان قازاق قولىنىڭ قولباسشىلارى دا تۇس-تۇستان قازىمبەت اۋىلىنا قۇيىلا بەرگەن. وسىنى كورىپ تۇرعان قازىمبەت ءدوڭ باسىنان ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنە بولعان ۋاقيعانى جەتكىزەدى. جاۋعا ءتۇيىلىپ كەلگەن قول ەندى بەرەكەنىڭ ۇيتقىسىنا اينالادى.
تاڭشەبەر انامىزدىڭ قاسىنا ارنايى بىلىكتى ادامدار قوسىلىپ، كەلىسىمدى قالماق قولىنا ەستىرتۋگە جىبەرىلەدى. قازاق قولدارى وسى كەلگەن قابەك باتىردىڭ ساربازدارىنا ارناپ ارنايى ۇيلەر تىككىزىپ، اتكوپىر ەتىپ سويىس سويادى. مايداندا كەزىكسە ءبىرىن-بىرى تىرىدەي جۇتىپ جىبەرەردەي تىستەنگەندە جاقتارى قارىساتىن جاۋلار تاڭشەبەر انامىزدىڭ قاسيەتىمەن ءبىر ءتۇن بولسا دا ءبىر داستارقاننان اس-سۋ ءىشىسىپتى.
ءۇش ۇل تاۋىپ، ورنىعىپ قالعان بايبىشە ۇزاتىلعان قىز ەمەس قوي.
- تاڭشەبەردى جونىمەن ون قىزدىڭ ۇزاتىلۋىنداي سالتاناتپەن شىعارىپ سالىڭدار،- دەگەن بابامىزدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ءوز بالالارىنا عانا ەمەس، باستاس بولعان باتىرلارعا، قوستاس بولعان نوكەرلەرگە حان بۇيرىعىنداي بولىپتى. قىرۋار مالمەن باسى توعىزدان ەلۋ شاقتى تۇيەگە جاساۋ ارتىلىپ، سۋ توگىلمەس بوز جورعانى كۇمىس ەر-توقىمداپ، تاڭشەبەر انامىزدى اۋىلدان رازى-قوشتارىن ايتىپ شىعارىپ سالىپ جاتادى.
مىنە، وسىنىڭ ءوزى قازىمبەت باتىردىڭ باتىرلىعىمەن قوسا اقىلدىلىعىن، مارتتىگىن كورسەتىپ تۇر.
قازىمبەت بابامىزدىڭ قازاق اسكەرىنىڭ تۋىن قۇلاتپاي قازا بولعان ۇرىسى تۋرالى دا ءار ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر بارشىلىق. سونىڭ كوبى تاعى دا قازاق-جوڭعار اراسىنداعى (كوبىنە قالماق دەپ ايتىلادى) سوڭعى ءىرى سوعىستارعا اكەلىپ تىرەلەدى.
اۋىزشا ايتىلعان اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ كوبىندە ءاقشاۋلىنىڭ ەتەگىندە بولعان ۇرىستاردا جوڭعار-قالماق اسكەرلەرى قاتتى جەڭىلگەن. ارعى جاعىن الىپ جۇڭگو يمپەرياسى وپىرىپ، ءبىر كەزدە قازاققا ىستەگەن قىرعىندى ءوز باستارىنا اكەلەدى. بيلىك ءۇشىن تالاسقان ءامىرسانا جۇڭگو بيلەۋشىلەرىنەن كومەك سۇرايمىن دەپ ءوز ەلىنە ابايسىزدا اپات اكەلدى. سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ، ەكى كوشپەندى ءىرى ەلدىڭ ابدەن قانسىراپ السىرەۋىن كۇتىپ وتىرعان جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ قاتالدىعى ءامىرسانانى دا شوشىتىپ، ول بيلىكتى ۇمىتىپ، جۇڭگو اسكەرىنە قارسى باس كوتەردى. ءبىراق، وپاسىز حونتايشىعا قىرعىننان امان قالعان قانداستارى سەنبەدى. تاريحشىلار جازىپ قالدىرعان دەرەكتەر بويىنشا وسى جولى ميلليوننان استام جوڭعارلىقتار جويىلىپ، قالعانى جان-جاققا بىتىرادى. ءجۇز جىل دالانى دۇرىلدەتكەن، الىپ جۇڭگو يمپەرياسىنا سولتۇستىكتەن ءقاۋىپ توندىرگەن كوشپەندىلەردىڭ ءبىر يمپەرياسى جەر بەتىنەن جوق بولدى. «بۇلاردىڭ ۇرپاعىنىڭ ءوزى ءقاۋىپتى، نەعۇرلىم قۇرتۋ كەرەك، كەشەگى شىڭعىس حاندى ۇمىتپاڭدار» دەگەن قىتايلىق بيلەۋشىلەر كوشپەندىلەرگە اياۋسىز قىرعىن اكەلدى.
ءامىرسانا قازاق دالاسىنا، ەجەلگى جاۋىنا پانا ىزدەپ قاشتى...
كىم بىلەدى 1 ميلليون با، 2 ميلليون با ايتەۋىر مونعول تەكتەستەردىڭ قاتتى قىرعىن تاپقانى انىق...
جۇڭگو اسكەرى وسى جالىنمەن ءامىرسانانى ۇستاپ بەرۋدى سىلتاۋ ەتىپ قازاق دالاسىنا توگىلگەن. مۇنى يمپەريا قۇلدىعىندا بولعاندىقتان تاريحشىلارىمىز اشىپ ايتا المادى. ءالى دە ايتا الماي، جاسقانادى. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن» دەگەندەي جوڭعاردىڭ قايقى قىلىشىنان قازاق قول استىنا كىرىپ، كوبىنە امان قالعان قانداس قىرعىزداردىڭ سول كەزدەگى ساتقىندىق شابۋىلدارى تۋرالى دا اشىپ ايتا الماي سورلاپ ءجۇرمىز. وسىندايدا الداۋعا ءتۇسىپ شۋ بويىندا جاپپاي قىرىلعان قازاق باتىرلارى-اي! ءار قايسىسى جارتى عاسىر ات ۇستىندە ارىستانشا الىسىپ ەل قورعاعاندا، وداقتاس، قانداس قىرعىزدار قاپىدا قالدىرىپ، قالاي اياماي قىردى ەكەن، ەسىل ەرلەردى دەيسىڭ، كىجىنىپ...
مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، كوپشىلىك دەرەكتەردە قازىمبەت قازاق-جوڭعار ۇرىسىندا وپات بولدى دەلىنەدى.
سولاي دا شىعار. ءبىراق وسى تۇستا جوڭعاردىڭ السىرەپ، جۇڭگو، قىرعىزداردىڭ شابۋىلىنىڭ كۇشەيگەنى انىق. ابىلايحاننىڭ اقىلدىلىعىنىڭ، قابانباي باتىردىڭ سوعىس ونەرىن ەپتى پايدالانعانىنىڭ ارقاسىندا قازاقتاردى قىتايلار جاپپاي قىرا الماي، اياگوز وزەنىنە مامىرسۋدىڭ قۇياتىن تۇسىندا (اياگوز قالاسىنان ءۇش شاقىرىم بۇرىنعى سەرگيوپول، بۇگىنگى مامىرسۋ اۋىلىندا) ءۇش ءجۇز ءۇي تىكتىرىپ، قازاق-قىتاي-جوڭعار كەلىسىم شارتىنا قول قوياتىنى دا وسى كەز (1757-58 جىلدارى).
شىنىندا بۇل كەلىسىم قازاق ءۇشىن ءبىز وقىعان «پودستام»، «برەست»، «تەگەران» دەپ كەتە بەرەتىن حالىقارالىق كەلىسىمدەردەن دە كەم ەمەس.
وسى كەزدەرى قازاق جەرىنە جاپپاي ەنە باستاعان جۇڭگو، وعان باعىنعان جوڭعار اسكەرىنىڭ قالدىعى، قىرعىز جاساقتارى ابدەن السىرەگەن قازاق حالقىنا اسا ءقاۋىپتى ەدى. نە جاۋدى توسىپ جاپپاي ءولۋ كەرەك، نە جەڭۋ كەرەك. ءولۋ جول ەمەس، ءايلا-تاسىل قاجەت. ەرلىك ۇلگىسى كەرەك. ەندى شەگىنەرگە جول جوق. وسىنى حان ابىلاي دا، قابانباي، بوگەنباي دا، قازىمبەت سياقتى حاس باتىرلار دا جاقسى تۇسىنگەن. ابىلاي جۇڭگو اسكەرىن الداپ سوعىپ توقتاتسا، قابانباي تارباعاتاي مەن توقتا بارلىقتا اسكەري ونەرىمەن قىتاي-جوڭعار اسكەرىن قاپى قالدىردى. وسىدان كەيىن ەرىكسىز توقتاپ، بەيبىت كەلىسىمگە قول جەتتى.
ەندى ءاقشاۋلى تۇبىندەگى ۇرىسقا توقتالايىق. 1756-57 جىلدارى جوڭعارلاردىڭ كوبىن باعىندىرىپ، ءبىرازىن وزدەرىنە قوسىپ العان قىتاي-جوڭعار اسكەرلەرى قازاق جەرىنە لاپ قويعان ەكەن. جاۋعا قارسى تاعى دا نايمان تايپاسى قول باستاپ شىعادى. بۇل تۋرالى ءا.سادۋاقاسوۆتىڭ «قابانباي باتىر» كىتابىنىڭ نايمان شەجىرەسى بولىگىندە.
مۇرىننان تىزە بەرسەڭ ماڭعازى كوپ،
باي، باتىر، يگى باعلان، ساربازى كوپ.
بويىندا ءاقشاۋلىنىڭ ولگەن ەكەن،
قازاقتىڭ تۋىن جىقپاي ەر قازىمبەت.
قاپىسىز اجال كەلسە كىم ولمەگەن،
شىڭقوجا، شوڭكەيدى دە شىدەرلەگەن.
قوس جەبە وندىرشەكتەن قادالسا دا،
قازىمبەت تۋدىڭ سابىن جىبەرمەگەن،-دەگەن جولدار بار.
مۇنداي مىسالداردى وزگە دە كوپتەگەن شەجىرەشىلەر، اقىندار، زەرتتەۋشىلەر كەلتىرەدى. دەگەنمەن، سونىڭ ىشىندە بۇگىنگى زاماندا قازاق باتىرلارىنىڭ ازاتتىق جولىندا ارپالىسقان ساتتەرىن شىنايى سۋرەتتەپ جۇرگەن ارقالى دا داڭقتى اقىنىمىز نەسىپبەك ايتوۆتان ارتىق جازعان ەشكىم جوق.
نەسىپبەكتىڭ «تۋ» دەپ اتالاتىن شاعىن داستانىنىڭ ءوزى بۇگىنگى كوك تۋىمىزدىڭ قاسيەتىن كەرەمەت دارىپتەي كەلە، كەشەگى ەر قازىمبەتتىڭ جىقپاي، ۇستاپ قالعان تۋىمەن ۇشتاستىرادى.
«توبەڭنەن ەلدىك نۇرىن تۇرعان قۇيىپ،
ومىردە ەش نارسە جوق تۋدان بيىك» دەگەن ەپيگرافپەن باستالاتىن داستاندا قازىمبەتتىڭ سوڭعى ەرلىگى بىلايشا جىرلانعان:
قازاقتىڭ شىداي الماي سوققىسىنا،
قالماقتار قالجىرادى قاتتى، ءسىرا.
ءبولىندى باس ساۋعالاپ بەت-بەتىنە،
كەلگەندە ماڭىراقتىڭ ءداپ تۇسىنا.
جاۋ قاشتى، قازاق قولى تىنىستادى،
بويالعان قانعا نايزا-قىلىشتارى.
ولىگى قۇربانداردىڭ جايراپ جاتتى،
بىتكەندەي پانيدەگى جۇمىستارى.
جالعىز تۇر تۋ ۇستاۋشى ءدوڭ باسىندا،
كورگەندەر اڭ-تاڭ قالدى العاشىندا.
بايراعى قولىنداعى جەلبىرەيدى،
ءوزىنىڭ كورىنبەيدى جان قاسىندا.
بولماستان ويلارىندا ەشبىر ءقاۋىپ،
باتىرلار ساتىرلاتىپ كەلدى شاۋىپ.
كۇيىندە تۋ ۇستاعان قاتىپ قاپتى،
ولسە دە قۇلاماعان اتتان اۋىپ.
قوس جەبە قاتار ءتيىپ وڭدىرشەكتەن،
اققان قان ومىراۋىن كەتكەن جاۋىپ.
اتى دا استىنداعى قوزعالمايدى،
تىزگىنىن تۇقىرتىپتى ەبىن تاۋىپ.
قارۋى جەردە جاتىر ساۋدىراعان،
ەكى كوز جۇمىلماپتى جاۋدىراعان.
توبەدە تۋىن جىقپاي قاسقايىپ تۇر،
دەگەندەي «نە قىلاسىڭ ەندى ماعان؟!».
ەگىلىپ جان قالمادى جىلاماعان،
كورگەندە قازىمبەتتى قۇلاماعان.
جىقپاققا قازاق تۋىن كوزدەپ اتقان،
قالماقتىڭ سۇر مەرگەنى سىعالاعان.
كۇڭىرەنىپ اتتان ءتۇستى ەر قابەكەڭ،
سىرەسىپ قازىمبەت تۇر ەردە بەكەم.
تۇبىنەن تۋدىڭ سابىن قاتتى قىسىپ،
قارىسىپ ساۋساقتارى قالعان ەكەن.
قولىنان تۋىن الىپ ەل ازىرگە،
تاپسىردى قايران ەردى قارا جەرگە.
بايراقتى جاس جىگىتكە بەرىپ تۇرىپ،
دارابوز بىلاي دەدى قاراپ ەلگە.
كۇن تۋار دەگەن راس ۇل تۋعانعا،
تۇسەسىڭ وت پەن سۋعا جۇرتىڭ باردا.
ەشقاشان ولمەك ەمەس ەر قازىمبەت،
ارتىندا جەلبىرەگەن تۋ تۇرعاندا!
جالاۋىن قاتتى سوققان جەل ۇشىرعان،
تاريحتا تالايلاردىڭ ساعى سىنعان.
جىعىلماي تۋمەن بىرگە تۇرىپ قالعان،
قازاعىم، اينالساڭشى ارىسىڭنان!...
مىنە، قازىمبەت باتىردىڭ وشپەس بەينەسىن اقىن ولەڭ تىلىمەن وسىلاي سومداعان.
دارابوز قابانباي تۋرالى جىر-داستاندا:
«…تۋ استىندا تۋلاپ ولگەن قازىمبەت…» دەپ كورسەتىلۋى سونىڭ ايعاعى.
سۇراساڭ ارعى اتامدى بەس بايىستى،
بەس بايىس جينالعاندا جەر قايىستى.
قالماقتىڭ الاتايىن قويداي تالاپ،
كەلگەندە وكپەتىگە ولجا الىستى.
اتام اتى سارمىرزا،شەشەن مۇرىن،
جەتى اتا جولىمبەتكە قۇيعان نۇرىن.
شەرۋباي، ەرتاۋكەباي، تانا مىرزا
قاي قازاق ءسوز سويلەگەن بۇدان بۇرىن.
بەرگى اتام ەر قازىمبەت قايسار ەدى،
دۇشپانى قارسى كەلگەن تايساپ ەدى
جىلىگىن جاۋ سىندىرعان بايلاپ الىپ،
قالماقتى قارا قۇرتتاي جايپاپ ەدى.
قازاقتىڭ شىداي الماي سوققىسىنا،
قالماقتار قالجىرادى قاتتى، ءسىرا.
ءبولىندى باس ساۋعالاپ بەت-بەتىنە،
كەلگەندە ماڭىراقتىڭ ءداپ تۇسىنا.
جاۋ قاشتى، قازاق قولى تىنىستادى،
بويالعان قانعا نايزا-قىلىشتارى.
ولىگى قۇربانداردىڭ جايراپ جاتتى،
بىتكەندەي پانيدەگى جۇمىستارى.
جالعىز تۇر تۋ ۇستاۋشى ءدوڭ باسىندا،
كورگەندەر اڭ-تاڭ قالدى العاشىندا.
بايراعى قولىنداعى جەلبىرەيدى،
ءوزىنىڭ كورىنبەيدى جان قاسىندا.
بولماستان ويلارىندا ەشبىر ءقاۋىپ،
باتىرلار ساتىرلاتىپ كەلدى شاۋىپ.
كۇيىندە تۋ ۇستاعان قاتىپ قاپتى،
ولسە دە قۇلاماعان اتتان اۋىپ.
قوس جەبە قاتار ءتيىپ وڭدىرشەكتەن،
اققان قان ومىراۋىن كەتكەن جاۋىپ.
اتى دا استىنداعى قوزعالمايدى،
تىزگىنىن تۇقىرتىپتى ەبىن تاۋىپ.
قارۋى جەردە جاتىر ساۋدىراعان،
ەكى كوز جۇمىلماپتى جاۋدىراعان.
توبەدە تۋىن جىقپاي قاسقايىپ تۇر،
دەگەندەي «نە قىلاسىڭ ەندى ماعان؟!».
ەگىلىپ جان قالمادى جىلاماعان،
كورگەندە قازىمبەتتى قۇلاماعان.
جىقپاققا قازاق تۋىن كوزدەپ اتقان،
قالماقتىڭ سۇر مەرگەنى سىعالاعان.
كۇڭىرەنىپ اتتان ءتۇستى ەر قابەكەڭ،
سىرەسىپ قازىمبەت تۇر ەردە بەكەم.
تۇبىنەن تۋدىڭ سابىن قاتتى قىسىپ،
قارىسىپ ساۋساقتارى قالعان ەكەن.
قولىنان تۋىن الىپ ەل ازىرگە،
تاپسىردى قايران ەردى قارا جەرگە.
بايراقتى جاس جىگىتكە بەرىپ تۇرىپ،
دارابوز بىلاي دەدى قاراپ ەلگە.
كۇن تۋار دەگەن راس ۇل تۋعانعا،
تۇسەسىڭ وت پەن سۋعا جۇرتىڭ باردا.
ەشقاشان ولمەك ەمەس ەر قازىمبەت،
ارتىندا جەلبىرەگەن تۋ تۇرعاندا!
جالاۋىن قاتتى سوققان جەل ۇشىرعان،
تاريحتا تالايلاردىڭ ساعى سىنعان.
جىعىلماي تۋمەن بىرگە تۇرىپ قالعان،
قازاعىم، اينالساڭشى ارىسىڭنان!...
مىنە، قازىمبەت باتىردىڭ وشپەس بەينەسىن اقىن ولەڭ تىلىمەن وسىلاي سومداعان.
مارقۇم بەيسەبايەۆ تولەۋحان اعانىڭ اتا-باباسى جونىندە جازعانى
تۇراعى شقو، ءۇرجار اۋدانى، تاسبۇلاق اۋىلى بولعان.
سۇراساڭ ارعى اتامدى بايىس وتكەن،
قوس شىلبىر ءبىر تىزگىندى قايىس ەتكەن.
جەتى اتاسىن ولەڭمەن ايتسىنشى دەپ،
وسى ءسوز نايمان شالدان بىزگە جەتكەن.
اتامىز ودان تۋعان سارىمىرزا،
كورگەن جان قۇرمەتىنە بولعان ريزا.
انامىز ءمىناي سىندى اقىلدى بوپ،
مۇرىن دەپ ايتقان ەكەن حيكايادا.
اتامىز ودان تۋعان ەر جولىمبەت،
سوعىسپەن وتكىزىپتى ءومىرىن كوپ.
دەنەسىن اقمولاعا جەرلەگەندە،
ەرىم دەپ زار جىلاعان جينالعان كوپ.
اتامىز ودان تۋعان راق وتكەن،
حالقىنىڭ باسىن ەل قىپ قۇراپ وتكەن.
اتامىز ودان تۋعان ەر قۇتتىمبەت،
دانىشپان، وقىمىستى عۇلاما ەكەن،
اللادان ەلىنىڭ اماندىعىن تىلەپ وتكەن.
مۇرىندا تىزە بەرسەڭ ماڭعازى كوپ،
باي-ماناپ، بي-باعلان، ساربازى كوپ.
بۇرىندا ءۇش ءشاۋلىنىڭ ولگەن ەكەن،
قازاقتىڭ تۋىن جىقپاي ەر قازىمبەت.
ومىردە اجال جەتسە كىم ولمەگەن،
شىڭعوجا، شومەكەي دە شىدەرلەنگەن.
كوس جەبە وندىرشەكتەن قادالسا دا،
قازىمبەت تۋدىڭ سابىن جىبەرمەگەن.
اتامىز ودان تۋعان قازىمبەت ەر،
تۋىپتى زامانىندا وسىنداي ەر.
قالماق پەن قازاقتىڭ سوعىسىندا،
ەلىنە بولعان ەكەن ەر دانەكەر.
اتامىز ودان تۋعان باتىر بارات،
باتىر ول وتىرماپتى ۇيدە قاراپ.
داۋلەتى، مال مەن باسى تەڭ ءوسىپتى،
توعىز ۇل تۋعان ەكەن ودان تاراپ.
اتامىز ودان تۋعان اشەتەر ەر،
بولىپتى زامانىندا ول كەمەڭگەر.
قالماقتىڭ جەكپە-جەكتە تۋىن جىعىپ،
«الەمدى» اشەتەردىڭ بەلگىسى دەر.
ەلدىك پەن ەرلىكتى، بىرلىكتى، كوكسەگەن بۇقار جىراۋ ايتقانداي:
قيادان قيقۋ توگىلسە،
اتتىڭ باسىن تارتپاعان،
قيساپسىز قول كورىنسە،
قورقىپ جاۋدان قايتپاعان، – دەپ، ۇرپاعىنا ۇلگى بەرەر ارۋاقتى باتىر ۇلتىنىڭ اتا جاۋىمەن ايقاستا ەلىن كەۋدەسىمەن قورعاعان ەر، ءوز ءومىرىن قۇربان ەتۋمەن جوڭعار-قازاق اراسىنداعى عاسىرلار بويعى سوعىستىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويۋ بارىسىندا كوز جۇمعان قازىمبەت باتىر بابامىز.
باتىردىڭ رۋحى قابانباي باستاعان قولدىڭ جەڭىستى جورىعىنىڭ سوڭىن دا، كەلەسى جىلعى اياگوز بويىنداعى «مامىرسۋ» ءبىتىمىن دە، ودان كەيىنگى ءومىردى دە كوردى. ونىڭ رۋحى ماڭگى ولمەك ەمەس. اتى مەن ءىسى حالىق ءۇشىن، جاستار ءۇشىن ۇلگى-ونەگە.
قازاقتىڭ جەرى كەڭ بايتاق،
بابامنىڭ بەرگەن ەنشىسى.
جەلبىرەي بەر كوك بايراق،
وتانىمنىڭ بەلگىسى.
ءيا، كەشەگى قازىمبەتتەي بابامىز جىقپاي ۇستاپ قالعان تۋىمىز ودان ءارى قاراي ماڭگىلىك ەلدە، ماڭگىلىككە جەلبىرەي بەرسىن.
بۇگىن كوك بايراقتى تاۋەلسىز ەلمىز، اللاعا شۇكىر، ءبارى بار. ءبىراق، كەشەگى باتىر بابالار رۋحى بويىمىزدا بار ما؟ ماسەلە وسىندا.
«رۋحى السىرەگەن ەلدىڭ بولاشاعى جوق» دەگەن ەكەن قىتايدىڭ ۇلى ويشىلى كونفۋسيي. بۇگىندە «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق حالقىنىڭ رۋحىن وياتىپ، كۇشەيتۋ اسا قاجەت. ول ءۇشىن باتىر بابالاردىڭ ەرلىك ۇلگى-ونەگەسىن جاپپاي ناسيحاتتاپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭدىرۋ كەرەك.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «اياگوز جاڭالىقتارى» № 41 24.05.2014 جىل
2. «ەگەمەندى قازاقستان» №210 28.10.2014 جىل
3. «ەرتىس ءوڭىرى» № 2 14.01.2015 جىل
4. «سەمەي تاڭى» №10 06.02.2015 جىل
5. «ءمولدىر سانا» № 21 02.11.2014 جىل
6. «جەتىسۋ» گازەتى № 21 21.02.2015 جىل
7. «ءمولدىر سانا» № 3 08.02.2015 جىل
8. «اياگوز جاڭالىقتارى» № 40 23.05.2015 جىل
9. «تارباعاتاي» گازەتى №44 01.06.2015 جىل
10. «اقيقات ۇلتتىق قوعامدىق ساياسي جۋرنال» №3 ناۋرىز 2015 جىل
11. «قازاق تاريحى» مەن «قازاق تاريحىنىڭ ادىستەمەلىك» جۋرنالدارى 2014 جىلى شىقتى.
12. قازاقستان تاريحى: ءادiست. جۋر. قازىمبەت باتىر:(1688-1757) // قازاقستان تاريحى: ءادiست. جۋر.، 10-25 ب.C.، 2015. - № 3
You Might Also Like
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بالالاردى ءبىرىنشى سىنىپقا قابىلداۋ ەرەجەسىندەگى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەردى جاريالادى، دەپ مينيسترلىكتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى حابارلايدى.
-
بارلىعى ءبىر توننا ۇن، 750 كەلى كۇرىش، 750 كەلى قانت، 250 كەلى تۇز، كوفە، تومات پەن ماكارون ساتىپ الىنعان.
