قىزىل اراي
ءبىرىنشى ءبولىم
وزەن بۇلاقتان تارايدى
الپىس سەگىزىنشى جىلعى ون جەتىنشى يۋل كۇنى ەكى جولاۋشى سەلينوگراد قالاسىنان تاڭ جەلىمەن جارىسا اتتانعان. ونىڭ بىرەۋى الماتىلىق سەيىلبەك تىلەمىسوۆ. قاسىنداعى جول سەرىگى — ۇشقىر گازيكتىڭ ايداۋشىسى، سەلينوگراد تۇرعىنى حاريتون وسپانوۆ.
تاڭەرتەڭگى ماۋجىراعان تىمىق شاقتا جولاۋشىلاردىڭ ساپارى كوڭىلدى دە ءونىمدى بولدى. ءجۇز قىرىق شاقىرىم جەردى ەكى جارىم ۋاقىتتا ەڭسەرىپ تاستاپ، كۇن كوتەرىلە بەرگەندە شالقار كولىنە جەتتى. بۇلار اينالاسى كوكوراي شالعىن، بايشەشەككە مالىنعان كوك جايقىن كولدىڭ كۇنشىعىس جاعاسىنا ايالداعان.
اقمولا، قورعالجىن ايماعىندا شالقار اتتى ءتورت كول بار. مىناۋ قورعالجىن اۋدانىنداعى قوس شالقاردىڭ ۇلكەنى. جولاۋشىلار مانا اۋدان ورتالىعى قورعالجىن قالاشىعىنان ون شاقىرىمداي بەرى شىققاندا، نۇرا وزەنىنىڭ ءبىر قىلتا جەرىندەگى سولقىلداق اعاش كوپىردەن وتكەن. سول-اق ەكەن، نۇرا ماشينانىڭ وڭ جاعىنا قاپتالداسا جارىسىپ كەلىپ، وسى اراعا جەتكەندە پىشاق كەسكەندەي ءۇزىلدى دە، اينالاسى ات شاپتىرىم اينا كولگە جىم-جىلاس ەنىپ كەتتى. ەندى وسىمەن شارۋاسى بىتكەن شىعار دەسەڭ، كولدىڭ سولتۇستىك-كۇنباتىس جاق يىنىنەن سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلىپ، ايگىلى قورعالجىن كولىنە قاراي اتوي سالىپ جول تارتتى.
سەيىلبەك نۇرا وزەنىنىڭ وقىس وزگەرىپ، لەزدە قالپىنا تۇسكەن سيقىرلى تابيعاتىنا قايران قالىپ، تەرەڭ ويعا شومىپ وتىر ەدى. كوز جىبەرىپ قاراسا، الگى ازىردە گۇل تەرىپ كەلەم دەپ كەتكەن حاريتون كول جاعالاپ، نەداۋىر جەرگە ۇزاعان ەكەن.
قورعالجىن ءوڭىرى — سەيىلبەكتىڭ بۇرىن كورگەن جەرى. جاس شاعىندا تۇرمىستىڭ ءار قيلى سەبەپتەرىمەن بۇل ءوڭىردى الدەنەشە ارالاپ وتكەن. ءبىراق شالقارعا كەلىپ تۇرعانى وسى. كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ بولادى. وسى ساپار ارالاپ تانىسىپ السا يگى. وتكەن-كەتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، سان-ساپالاق ەستەلىكتەردىڭ بارىنە بەرىلىپ وتىرعاندا قىزعالداعى، سارعالداعى، جاۋقازىنى ارالاس ءار تۇرىنەن قوس ۋىس گۇل ۇستاپ حاريتون دا جەتىپ كەلدى.
حاريتون اسا ءبىر ىزەتتى سىڭايمەن سەيىلبەككە ءيىلىپ كەلىپ، قولىنداعى گ ۇلىنىڭ تەڭ جارتىسىن وعان ءبولىپ بەردى. ءوزى ساحنادا ءان شىرقاپ بولىپ، كورەرمەندەردىڭ قوشەمەت-قۇرمەتىنە بولەنگەن ايگىلى انشىدەي بۇرىلا قايقاڭ ەتىپ، كەيىن شەگىنىپ كەتتى. اسا ءبىر قۇمارپاز سەزىممەن گۇلدى مۇرنىن كومە قۇشىرلانا يىسكەدى دە، قوس قولداپ ۇستاپ، كەۋدەسىنە باستى. تەرەڭ ويلى پىشىنمەن قارا كوزىن توڭكەرىپ، ءۇنسىز تۇرا بەردى. سامايىنا تۇسكەن جىپ-جىلماعاي جاسىل بەرەتى، تىك جاعالى، قىناما سۇر بەشپەنتى، سىپتىعىر سۇر شالبارى، ءسۇيىر تۇمسىق جىلتىر قارا ءتۋفليى تىعىرشىقتاي ورتا بويىنا قۇيىپ قويعانداي. حاريتوننىڭ دەنە ءبىتىمىن سەيىلبەك جاس ەمەنگە ۇقساتتى. بالا قالپى كەتپەگەن بالعىن جاستىڭ قوپال ءجۇرىس-تۇرىسى، گۇلگە ەلىگىپ، جانى ەلجىرەپ، سارى مايداي تولىقسىپ تۇرعان سىپايى مىنەزى كوڭىلىنە جاعىپ كەتتى.
حاريتون گۇلىن شۋماقتاپ الىپ، جەرگە قويدى دا، سەيىلبەكتىڭ الدىنا وڭ جامباسىمەن وتىرا بەرىپ، جايراڭداپ ءتىل قاتتى:
— اعا دەسە... تابيعاتتى تاماشالاعىمىز كەلسە، ءتىلىمىزدى تەجەي تۇرايىق تا، كوز بەن كوڭىلگە ءبىر مەزگىل ەرىك بەرەيىك. — ماڭعازدانا كۇلگەندە ويماق اۋزىنان لاعىل-مارجانداي تىزىلگەن اپپاق تىستەرى كورىنىس بەرىپ، قاعىلەز اق قۇبا جۇزىنەن جاس داۋرەننىڭ جارقىن نۇرى ويناپ شىعا كەلدى.
سەيىلبەكتىڭ سونداعى بار ايتقانى:
— قۇپ بولادى، كورەيىك قىزىعىن...
قورعالجىن دالاسىن حاريتوننىڭ ماقتاعىسى كەلىپ ەدى. ءوز جەرىنىڭ ءبىر بۇتاسىن بوتالى تۇيەگە باعالايتىن جەرشىلدەردىڭ قىلىعىن ىستەپ قايتەم دەپ، ىركىلە بەردى. قايناعان ويدىڭ سارقىنىن باسىپ، بار ايتقانى:
— جەرىمىز وسى، اعا! سۇلۋ دەيتىن سۇلۋ ەمەس! تەك قاراپايىم سۇيكىمدىلىگىمەن سىزگە ۇناسا بولعانى...
سەيىلبەك قوشەمەتشىل جىگىتتىڭ بيازى مىنەزىنە جان-تانىمەن ريزالىعىن بىلدىرە:
— باسقاسىن بىلاي قويعاندا، مىنا شالقىعان كولىن ايتسايشى! بۇل دا بولسا دالانىڭ ەرەكشە ءبىر كوركى ەمەس پە، شىركىن!.. — دەدى.
ەكەۋى تاعى دا كوز بەن كوڭىلگە ەرىك بەرىپ، كەپكە شەيىن كول مەن جەرگە قۇنىعا قاراۋمەن بولىپ ەدى.
ۇلان-بايتاق دالانىڭ بەتىنە مىڭ ءتۇرلى اسەم ورنەكتى جاسىل الا كىلەم توسەپ قويعانداي. كولدىڭ جايپاق جاعالاۋىنا شوق-شوق بوپ سيرەك وسكەن بويشاڭ، ۇكىلى سارى قامىس، بالاۋسا جاسىل قۇراق باياۋ سامالمەن دەل-سال ىرعالادى. كولدىڭ كوگىلدىر سۋى اۋا تولقىنىمەن بولماشى دىرىلدەيدى. تابيعاتى سارابدال بولعانىمەن جازعى جاسىل كوركىن ءالى بەرە قويماعان كوك الا دالا كوكجيەكپەن استاسىپ، تۇڭعيىق ءمولدىر اسپان اياسىندا كۇن ساۋلەسىمەن مىڭ قۇلپىرىپ، تۋىرىلا تولىقسيدى.
كول بەتىندە بۇگىنگى تىرشىلىك بازارى ەندى-ەندى قىزا باستاعان. قازدار قاڭقىلدايدى. اينالادا ءۇيىر-ۇيىر بوزتورعايلار بىرەسە كوككە ۇشىپ، بىرەسە جەرگە ءتۇسىپ، تىلدەرىن بەزەپ ءان سالادى. كولدىڭ كۇنباتىس جاعالاۋىنداعى اسقاقتاتا سالعان ءانى قۇستار انىمەن ۇلاسا سورعالاپ كەپ جۇرەگىڭە بال قۇيادى.
سەيىلبەك الىستان تالماۋسىراپ ەستىلگەن ءان اۋەنىنە قۇلاق توسىپ، ءسوزىن شامالادى دا، ءوزى دە سوعان قوسىلا ىڭىلداي باستادى.
كوگەرشىن ءان ەركەسى باپپەن ايتسا،
ەر جىگىت نە بولادى سەرتتەن تايسا،
ءان بولماس كوگەرشىندەي قايدا بارساڭ،
ءان بىلەم دەگەن ادام شىنىن ايتسا...
الىستاعى ءان ءۇزىلدى. سوندا دا سەيىلبەكتىڭ انگە ەلىگىپ الىپ ۇشقان كوڭىلى بايىز تابار ەمەس. دالا كوركىنە قانشا قىزىعا قاراعانىمەن كوزى تويار ەمەس.
سەيىلبەك جەر مەن كول سۋرەتىن كوكىرەگىنە قوندىرىپ، راقاتتانا بالقىپ وتىر ەدى. حاريتوندا ءۇن جوق. جاڭا كورگەندەي كولگە تەسىلە قاراپ قاپتى. قيىعى مول وتتى قارا كوزىنىڭ جانارىندا بالالىق شاقتىڭ ەركە مىنەزىنەن قالعان ويناقى ۇشقىن جالتىلدايدى.
سەيىلبەك ارتىنا ءبىر قاراماي الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن جاستىق شاعىنىڭ اسىل بەينەسى الدىنا كەلىپ تۇرعانداي وسى ءبىر الدامشى سەزىمگە قۇلاي ەلىگىپ، ەلجىرەپ وتىرعاندا ارماندا كەتكەن اقىن دوسى ابدوللانىڭ جاستىق شاققا ارناعان سيقىرلى جىرى ويىنا ءورشي كەتتى.
جاستىق شاق وتسە جالت بەرىپ،
دەمە قايتا ورالار.
بەينە ءبىر جاس سۇلۋداي
كوتەرەر دە ورامال،
كۇلكىسىنە كومەر دە،
سىلق-سىلق كۇلىپ جوعالار.
سەيىلبەك جاستىق شاققا ورايلاس وكىنىشتى ويدان ارەڭ ارىلىپ، ءباز-باياعى قالپىندا تاعى دا تابيعات تاماشاسىنا بەرىلىپ كەتتى. وسى ەكى ارادا حاريتون وعان ۇرلانا نازار اۋدارعان. سەيىلبەكتىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن، ءبىتىم - بەينەسىن ويمەن مۇسىندەگەن. الپىستى قۋسىرسا دا قىرىققا شامالاس كەمەل جىگىت شاعىنىڭ سىن-سيپاتى ءالى كەتتى. قايراتتى قالىڭ قارا شاشىنا ارالاسقان ارەدىك اق نىسانا جەردەن بەرىپ، تاڭ الدىنداعى كۇمىس شىقتاي جىلت-جىلت ەتەدى. باس-اياعى تۇتاس سوم دەنەسى ورتادان از-اق قالقىڭقى بويىنان جاراسىم تاۋىپ، سەيىلبەكتى دەمبەلشە پالۋانعا ۇقساتادى. قىران قاباقتى، وت جانارلى قارا كوزىنە بار الەمنىڭ سۋرەتى سىيىپ تۇرعانداي. شالقاقتاۋ كەلگەن كەڭ ماڭدايى، كەڭسىرىگى قىرلانا بىتكەن كەرتپەش مۇرنى ات جاقتى، قارا تورى بەتىنە ارناپ سوققانداي. ۇستىنە كيگەن كيىمى دە پالەندەي سۇلۋ ەمەس. كۇن وتكىزبەيتىن، شاڭ ۇستايتىن اشىق جاعالى جىلتىر كوك كوستيۋم، باسىندا كەڭ ەتەكتى قامىس قالپاق. اياعىنا كيگەنى قالىڭ تاباندى، قونىشتى بۇزاۋ باس بوتينكا.
اسپان شايداي اشىق. ساسكەلىكتەن جوعارى كوتەرىلگەن كۇننىڭ وتتى ساۋلەسى شالقار كولدىڭ ال قارا كوك ايدىنىندا تىلسىمدى شار ايناداي جالتىلدايدى.
سەيىلبەك اينالا اتىراپتى ءجىتى بارلاپ، كوزى جەتپەگەن جەرگە قيالىن جۇگىرتىپ، ءتىپتى ءاربىر ساي-سالاسى مەن سوقپاعىنا شەيىن كورىپ الدى. ويلاپ قاراسا، بۇل جەرگە كەلمەگەنىنە تابانداتقان قىرىق جىل وتكەن ەكەن. سول كەزدە ءار قياعا ءبىر الىپ ۇشقان جەل كوڭىلدىڭ اۋەنىمەن جىر-سۋدىڭ پارقىن ونشا ايىرا بەرمەسە كەرەك. جاس جانعا كورگەن نارسەسىنىڭ ءبارى قىزىق، ءبارى كوركەم. سوندا اۋەلگى كورگەندەگى قورعالجىن مەن بۇگىنگى قورعالجىننىڭ اراسىندا قانداي ايىرما بار؟ تابيعات قاز-قالپىندا. مىناۋ كول، اناۋ بايتاق دالا سونداعى كۇيىندە. شاعالاداي اق قالا، توسكەيدى الىپ جاتقان جاسىل ەگىن! ءيا، سەيىلبەك العاشقى كورگەندە دالا كوركى بۇدان كۇيكىلەۋ ەدى. اندا-ساندا ءبىر بوي كورسەتكەن بىتىراڭقى قىستاۋلار مەن بايلاردىڭ دالانى قاپتاعان مىڭعىرعان مالىنان باسقا ول نە كوردى؟
— ەرسى بولسا كەشىرەرسىڭ، قاراعىم، — دەدى سەيىلبەك سەرىگىنە تىكتەپ قاراپ، — سەنەن ءبىر ساۋال سۇرايىن.
حاريتون قوبالجي قوزعالىپ، ىلە-شالا:
— نەسى بار، سۇراڭىز، اعا، — دەدى.
— سەن قازاق بالاسىسىڭ عوي... وسى سەنىڭ اتىڭنىڭ حاريتون قويىلۋ سەبەبى نە؟ مۇمكىن بولسا، سونى بىلگىم كەلىپ ەدى.
حاريتون بۇل توتەن سۇراقتى ەرسى كورمەيتىنىن اق جارقىن قاباعىنان اڭعارتىپ كۇلدى دە:
— حاريتون ماسەلەسىن كەيىنگە قالدىرا تۇرايىق... جىل بيىلعى، كۇن بۇگىنگى ەمەس قوي، ءبىر ورايى كەلگەندە كەيىن ايتىلار...
— اسىعىسى جوق، وعان دا شىدايىن...
— كۇندە مۇنداي كەڭشىلىك بولا بەرمەس. يەن دالادا ەمىن-ەركىن راقاتتانايىنشى ءبىر. — حاريتون وسىنى ايتتى دا، تىپ-تىپ باسىپ، اۋلاقتا تۇرعان ماشيناعا قاراي جەدەلدەتىپ كەتىپ بارادى. ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىن سارت ەتكىزىپ اشىپ تاستادى دا، ىشىنەن سالا قۇلاش دومبىرانى سوپاڭ ەتكىزىپ الىپ شىقتى. دومبىرانى كولدەنەڭ ۇستاپ كەلىپ، سەيىلبەكتىڭ الدىنا شارتا جۇگىنىپ وتىرا قالدى. دومبىرانى وڭتايلاپ ۇستاپ، ەڭ اۋەلى قۇلاعىن سىتىرلاتا بۇرادى. پەرنەلەرىن ساۋساقتارىمەن قوزعاپ كورىپ، ورىن-ورنىنا جوندەپ قويدى. ەندى بابىنا كەلدى-اۋ دەگەندە تىڭقىلداتا شەرتىپ، اندەتىپ كەتتى.
ءبىر كۇي بار دومبىرادا تارتىلماعان،
ءبىر سىر بار جۇرەگىمدە ايتىلماعان...
حاريتوننىڭ داۋسى ەلدەن ەرەك جاقسى بولماسا دا ەستىر قۇلاققا سۇيكىمسىز دە ەمەس ەكەن.
انگە كوڭىلى تولىپ، شىن پەيىلمەن ريزا بولعان سەيىلبەك شىداي الماي:
— وي، ءپالى-اي! مىنا ساباز نە دەيدى، ءاي؟ — دەپ كوتەرمەلەپ قويدى.
ءان دومبىرا ىرعاعىمەن قاناتتاسا شارىقتاپ بارىپ، قايىرىلا تومەن سورعالاپ، باياۋلاپ تىندى. ەندى بۇل ءاننىڭ ءىزىن سۋىتپاي «كەربەز سۇلۋ» سىلاڭداپ شىعا كەلدى.
التايدىڭ كەربەز سۇلۋ ازات قىزى،
شىرقاتىپ ءان سالعاندا جايناپ ءجۇزى،
قايىسقان قارا ورمان قۇلاق ءتۇرىپ،
جىمىڭداي ماسايرايدى كوك جۇلدىزى...
ءان بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىنداپ كەتىپ جاتىر.
سەيىلبەك انشىگە ريزا بولىپ، ءوزى دە ءبىر ەلدەن ەرەك جاقسى ءان شىرقاپ جىبەرگىسى كەلدى. ءبىراق تالاي جاسقا كەلىپ، شاۋ تارتقان ادامنىڭ كارى قورازدىڭ قىرىلداق داۋسىنا ۇقساعان انايى داۋسىنا حاريتون مىسە تۇتا قويار ما ەكەن؟ وسى ءبىر وي سەبەلەپ جاۋعان وتكىنشى جاۋىنداي وكىندىرىپ وتە شىقتى.
«ءبىر سىر بار جۇرەگىمدە ايتىلماعان...» حاريتون وسىنى نەمەنەگە مەڭزەپ ايتتى ەكەن؟ وسى ءبىر نايزاعايداي ۇشقىر وي انمەن تايتالاسىپ سەيىلبەكتىڭ كوكىرەگىن جارىپ ءوتتى.
ءان تىندى. تاعى دا ايت دەپ ءانشى جىگىتتى سەيىلبەك قىستاعان جوق. دومبىرا ماشينادان ورىن الدى. حاريتون موينىنداعى قارىزىن وتەپ تاستاپ، كوڭىلى تىنعان كىسىشە، نازىك جاندى ءمۇلايىم كەيپىنەن الدەقانداي تەرەڭ سىر اڭعارتىپ، ەركە-ناز پىشىنمەن سەيىلبەككە قاراپ وتىردى. ادامنىڭ كوزى قىلدان نازىك سەزىمىنىڭ ايناسى ەمەس پە؟ جىگىتتىڭ الدەنەگە الابۇرتقان الماعايىپ كوڭىل كۇشىن سەيىلبەك ونىڭ قاراشىعى ويناعان كوزىنەن تانىپ ەدى. ءبىر عاجابى، وسى ءبىر ساتتە جۇرەگى لۇپىلدەپ، دەنەسى دۋىلداپ جۇرە بەرگەن. ءبىر جاڭالىق حابار ەستىردە، نە بولماسا جانىنا بالاعان سۇيىكتىسىمەن قاۋىشاردا ادامنىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسەتىنى بار.
باسقا بىرەۋدىڭ جانىنا تەرەڭ بويلاپ، سەزىمىنە زەر سالۋعا ماشىقتانعان سەيىلبەك بۇل ساپار جىگىتتىڭ اۋجايىن باعىپ، ونىڭ ويلى سىڭايىنا قاراپ، ەندى ايتىلماعان سىرىن قالايدا اقتارار دەگەن ۇمىتكە دەن قويعان.
حاريتون شاپشاڭ بارىپ، ماشينادان شاعىن قارا قول چەمودانىن اكەپ اشتى دا، ودان الاقانداي ەكى سۋرەتتى الا سالىپ، سەيىلبەككە ۇسىندى. مىنا سۋرەتتەردەن ءبىر وقيعا تۋىپ كەتپەسە نەعىلسىن! سەيىلبەك كوزى مەن ويىن جارىستىرىپ، سۋرەتتى كورە بەردى. ۇستىڭگى سۋرەتتە وفيسەردىڭ جازعى كيىمىن كيگەن، كوزىلدىرىكتى قازاق جىگىتى وتىر. ءبىراق وفيسەردىڭ دارەجە بەلگىسى سۋرەت كولەڭكەسىنەن كورىنبەيدى. جىگىتتىڭ وڭ جاعىندا باسىنا تاقيا ىسپەتتەندىرىپ ورامال بايلاعان، ۇستىنە اشىق جاعالى كەۋدەشە كيگەن، كوركەم ءجۇزدى جاس ايەل بەينەلەنىپتى. ايەلدىڭ بەت الپەتىنە قاراعاندا ءناسىلى ورىس بولسا كەرەك.
سۋرەتتەگى قوس بەينە كورگەن جەردەن سەيىلبەكتىڭ كوزىنە جىلى ۇشىراپ بارادى. بايىپتاپ قاراسا، بۇل ەكەۋىن ءبىر جەردە كورگەن سياقتى. قايدا، قاشان كورگەنى قاپەلىمدە ەسىنە تۇسە قويمادى. ءبىرىنشى سۋرەتتى جەرگە قويا سالدى دا، ەكىنشىسىنە نازار اۋداردى. باسىندا قوقىرايعان جۇلدىزدى شاپاعى بار، شينەلىنىڭ ومىراۋىن اسكەري بەلدىكتىڭ اسپالى باۋىمەن ايقىش-ۇيقىش شىرماپ تاستاعان، ۇزىن مۇرتىن ەكى جاق ميىعىنان قايقايتا قايىرعان ەڭگەزەردەي سولدات وتىر. كيىم كيىس جورالعىسىنا قاراعاندا، ەڭ بەرى سالعاندا ازامات سوعىسى كەزىندە تۇسىرىلگەن سۋرەت. سولداتتىڭ كەسكىنى ورىسقا كەلەدى. ونىڭ سول جاعىندا تويعان قوزىداي مونتيىپ، ءۇش-تورت جاسار قازاق بالاسى وتىر.
ادەتتە ۇيىنە كەلگەن سىيلى قوناعىنا، جاڭا تانىسىنا البومداعى ەسكەرتكىش سۋرەتتەردى كورسەتكەندە ءۇي يەسى سۋرەتتەگى ادامداردىڭ ءارقايسىسىن تانىستىراتىنى قايدا؟ سەيىلبەكتىڭ جاڭا تانىسى حاريتون بولسا، سۋرەتتەگى مىنا ادامداردىڭ كىم ەكەنىن اۋليە بولساڭ ءوزىڭ تاپ دەگەندەي، ولار جايىنان مۇلدە ءسوز قاتپاي قويدى. سەيىلبەك ەكىنشى سۋرەتتى ءوز جايىنا تاستادى. ونىڭ ەندىگى بار ىنتىزارى العاشقى سۋرەتتەگى كوزىلدىرىكتى جىگىت پەن كوركەم ءجۇزدى جاس ايەلگە اۋدى. ولاردى قاي ۋاقىتتا، قاي جەردە كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي تىنىشى كەتتى. زەيىن-زەردەسىنىڭ قات-قابات استارىن استان-كەستەن اقتارا بەردى. قىم-قيعاش مايدان جولدارىندا كوش-جونەكەي كەزدەسىپ قالىپ، تەز اجىراپ كەتكەن سان قيلى ادامداردى بىرتىندەپ زەردە نازارىنان وتكىزدى. جەر مەن كوكتىڭ اراسىن ويمەن شارلاپ، ىزدەگەن ادامدارىن اقىرى نوبايلاپ تاپقان سياقتى... جىگىت پەن جاس ايەلدىڭ سۋرەتىن جانسار كوزىنە جاقىن ۇستاعان كۇيىندە وي توقتاتىپ، ماسەلەنىڭ باسى اشىلعانشا ولار جايىنان ءلام-ميم دەمەۋگە بەكىنىپ الدى. شالا شىرامىتقان سۋرەتتە تاپ باسار تياناق جوق. تانيمىن دەپ قۇر بەت الدى جابىسا كەتۋدىڭ ءجونى قايسى؟ حاريتوننىڭ كوڭىلىن تاپقالى سۋرەتتەگى قوس بەينەنى ماقتاپ الا جونەلدى: «ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەندەي، جۇزدەرىنەن نۇر توگىلىپ تۇرعان سۇيكىمدى ادامدار ەكەن»، — دەپ، ولاردىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ تاستادى. ماقتاعاندى كىم جەك كورەدى دەيسىز، سەيىلبەكتىڭ جاڭاعى جىلى لەبىزى حاريتوننىڭ جانىنا جاعىپ كەتتى. «اماندىق بولسا پاپام مەن مامامدى كورەرسىز، قولدارىنان ءدام تاتارسىز»، — دەپ حاريتون گۇل-گۇل جايناپ، الداعى دوستىق دانەكەرىنە مەڭزەپ توقتادى. «بۇيىرسا كورەرمىز، تانىسارمىز»، — دەۋمەن تىندى سەيىلبەك.
— مەن دە مايداننىڭ وت پەن سۋىن كەشكەن وفيسەرمىن، — سەيىلبەك ءسوزىنىڭ ءبىر شەتىن الگى سۋرەتكە تىرەدى. حاريتون ونىڭ ءسوز توركىنىن بىردەن اڭعارسا دا ءتىس جارىپ ءۇن قاتقان جوق. مايدان ومىرىنەن الدەقانداي قىزىقتى اڭگىمە ايتىپ بەرەتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن سەيىلبەكتىڭ اۋزىنا قاراي قالدى. اناۋ جان-جاقتان اندىزداعان سان-ساپالاق ەستەلىكتەردىڭ قايسىسىن باستاۋىن بىلمەي، داعدارىپ قالدى ما، الدە جاڭاعى توسىن سۋرەتتىڭ اسەرىنەن ارىلا الماي وتىر ما، ايتەۋىر، ۇندەمەي حاريتوننىڭ سىلەسىن قاتىردى.
سەيىلبەك اڭگىمە ارناسىنان ادەيى تايقىپ شىعىپ، قورعالجىننىڭ شۇيگىن ءوڭىرىن، ەڭسەسى بيىك باقىتتى ەلىن ماقتادى. سوندا الگى ءبىر قوس سۋرەتتەن پايدا بولعان كۇڭگىرت تە بولسا كۇردەلى استارى بار، بەينەتتەنىپ قازىپ العان قالىڭ كەن اراسىنان جىلت-جىلت ەتكەن التىن ۇنتاعىنداي قىزعىلىقتى جايلار كوڭىلىنە ۇيالاپ قالىپ ەدى. ءتىلى بوگدە ءبىر راۋاياتتاردى ايتىپ سايراعانىمەن، ىنتا-ىقىلاسى الىستان ەلەس بەرىپ، ەسىن العان سول ءبىر كەرەمەت كۇندەردىڭ بەل-بەلەستەرىنە قۋلاعان. ءسوز اراسىندا بالا شاعىندا ءوز كوزىمەن كورگەن ازاپتى ەسكى ءومىردىڭ كەيبىر ايانىشتى ەمەن-جارقىن كورىنىستەرىنە بوي ۇرىپ كەتتى.
سەيىلبەك مانادان بەرى ايتىلىپ جاتقان بىتىراڭقى اڭگىمەلەردى قوعامداپ تاستاپ، نەگىزگى ماقسات اڭعارىنا ءتۇستى.
— ماسەلە بىلاي بولسىن، — دەدى ول ءبىر قيىن ىسكە تورەلىك ايتقالى وتىرعانداي ساليقالى راي كورسەتە. — وسى ارادا مايداننىڭ ۇزاق سۇرەسىن ايتىپ باسىڭدى قاتىرماي-اق قويايىن، ونىڭ ۇستىنە، اۋىزشا اڭگىمەگە شورقاق ەدىم. وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازعان ءبىر شاعىن شىعارمام بار ەدى، سونى ساعان بەرەيىن، بۇگىن كەشكە وقىپ شىق، ءبىرىنشى سىنشىم بول...
— سىنشى بولام دەپ ايتا المايمىن، وقۋشى رەتىندە ازدى-كوپتى پىكىر ايتارمىن، اعا...
— سۋرەتتەن مەنى تانىدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى حاريتون الدەن كەيىن.
شىنىنا كەلگەندە كىشكەنتاي بالا كەزىندەگى سۋرەتىنەن سەيىلبەك ونى قايدان تاني قويسىن. الگى سۋرەتتەگى جاس بالا وسى حاريتوننىڭ ءوزى ەكەنىن جاڭاعى سوزىنەن ءبىلدى دە:
— شىرامىتىپ ەدىم، — دەدى.
— جاڭاعى كورگەنىڭىز مەنىڭ ءۇش جاستاعى سۋرەتىم. قاسىمدا وتىرعان اكەم... حاريتون.
مىنە قىزىق! كەشەدەن بەرى ەلدەگى اكە-شەشەسىن سان رەت اۋىزعا الىپ، ءولىپ-وشىپ جۇرگەن حاريتون بۇگىن كەلىپ، باسقا بىرەۋدىڭ بالاسىمىن دەيدى. سەيىلبەك وسى ساتتەگى تىمىرسىق ۇنسىزدىكتى مايدالانىپ، حاريتوننىڭ كەسكىن-كەلبەتىنەن ورىس ناسىلىنە ۇقساستىق ىزدەدى. تۇستەپ قاراعان كىسىگە قاس-قاباعىندا، بەت اجارىندا ورىس سيپاتىنىڭ نىشاندارى بار سياقتى. ءبىراق تابيعي تۇتاس بىتىمىندە قازاقتان پالەندەي ايىرماسى بايقالمايدى.
سەيىلبەكتىڭ بەيجاي كۇيىن بايقاعان حاريتون كىنالى پىشىنمەن كىشىلىك كورسەتە:
— سۋرەت كورسەتىپ، ءسىزدى قايداعى ءبىر شىتىرمانعا اپارىپ سالدىم-اۋ، اعا! — دەدى.
— ماعان سالساڭ، سونىڭنىڭ ءوزى جاقسى، — دەدى سەيىلبەك، قانداي قيىن جاعدايعا سالسا دا قىڭبايتىنىن بىلدىرە. — وزەن بۇلاقتان تارايدى... شىنىمدى ايتايىن، وسى سۋرەتتەن ءبىر زور وقيعا تۋىپ كەتە مە دەگەن ۇمىتتەن دە قۇر ەمەسپىن.
حاريتون قولىنداعى سۋرەتتى اۋدارىپ، سەيىلبەككە ۇسىندى.
— جازۋىن وقىڭىز.
سەيىلبەك سۋرەتتى العان بويدا سىرتىنداعى ءىنجۋ-مارجانداي تىزىلگەن قازاقشا جازۋعا كوز جۇگىرتتى: «اكەمنىڭ ومىرلىك اياۋلى دوسى حاريتون كارپوۆيچ. ءسىزدىڭ قاسيەتتى ەسىمىڭىزدى ماڭگىلىككە ەستە قالدىرۋ ماقساتىمەن تۇڭعىش ۇلىمنىڭ اتىن حاريتون قويدىم. ۇزاق ءورىستى، ۇلى دوستىقتىڭ وشپەس بەلگىسى بولسىن دەپ، ءسىزدىڭ جارقىن بەينەڭىزدى كىشكەنتاي حاريتوننىڭ بەينەسىمەن جالعاستىردىم.
الماس وسپانوۆ.
18 يۋن، 1946 جىل».
سەيىلبەك سۋرەتتى حاريتونعا قايتارىپ بەردى دە:
— ءبىر ەسەپتەن بۇ دا ماعان تۇسىنىكتى بولدى، — دەدى. قاراسا حاريتوننىڭ قاباعىنا جۇقالاڭ كولەڭكە جۇگىرگەن ەكەن. قانى بەتىنە شاپشىپ، ىشكى تولقىن سىرتقا تەۋىپتى. وسى سۋرەتتىڭ استارىندا دا ءبىر كەرەمەت ۋاقيعا جاتقانىن شولاسىز سەزگەن سەيىلبەكتىڭ جۇرەگى ماي ىشكەندەي قوبالجىپ جۇرە بەردى. سۋرەت سىرتىنداعى جازۋ تەلەگەي-تەڭىز تاريحتىڭ بەتاشارىنداي كورىندى وعان. مۇنى جازعان الماس — حاريتوننىڭ اكەسى ەكەن. حاريتون الماستىڭ اكەسى وسپاننىڭ ومىرلىك دوسى ەكەنى دە ايدان ايقىن بولدى.
سەيىلبەك بۇل ورايدا ازىرگە ءسوز قوزعاماۋعا بەكىندى دە، سۇلۋ-سىپايى قالپىندا تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى. قۋزاپ سۇراي قويماعان سوڭ حاريتون دا سۋرەت جايىنا ءوز بىلىگىمەن بارا قويعان جوق. نەسى بار، رەتى كەلگەندە كەيىن ايتىلار. بىتەگەنە تانىسىپ، بىلىسپەي جاتىپ بار سىرىن ايتىپ بەرسە، مىنانىڭ ءوز جاقسىلىعى ءوز باسىنان ارتىلمايتىن-ۇركوپپە جىگىت ەكەن دەپ، كوڭىلىنە كىربىڭ الۋى دا كادىك.
بۇلار ءۇنسىز ۇزاق وتىردى. «ايتىلماعان سىرىن» باستار ما ەكەن دەپ، سەيىلبەك حاريتوننىڭ اۋزىنا قارايدى. ۋادە ەتكەن شىعارماسىن قاشان بەرەر مە ەكەن دەپ، حاريتون اسىعا كۇتۋلى.
— ال، حاريتون باۋىرىم! — دەپ باستادى سەيىلبەك قوزعالاقتاپ، — ويناساق تا نەداۋىر جەرگە باردىق بىلەم، ءتۇس اۋىپ بارادى، ۇزاق وتىرىپ قالدىق، سوۆحوز ورتالىعىنا جەتەيىك...
— مەن دە ءسىزدىڭ اۋجايىڭىزعا قاراپ وتىر ەدىم، — دەپ، حاريتون وڭ قولىمەن جەر تىرەپ اتىپ تۇردى.
— ايتقانىم ايتقان، — دەدى سەيىلبەك، ورنىنان سوزالاڭ كوتەرىلە بەرىپ، — شىعارمام چەموداندا. بارعان جەردە قولىڭا بەرەمىن...
حاريتون ءسوز قايتارماي ماشينانىڭ كابيناسىنا جىپ ەتىپ كىردى دە، رۋلگە جارماستى. سەيىلبەك تە كابيناداعى ورنىنا جايعاستى.
حاريتوننىڭ كەۋدەسىندە سەيىلبەكتىڭ: «وزەن بۇلاقتان تارايدى» دەگەن كەستەلى ءسوزى كۇمبىرلەيدى. لىپىلداپ تۇرعان ۇشقىر گازيك شالقار كولىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىن قاپتالداي ورنالاسقان اق قالاشىققا قاراي اعىزا جونەلدى.
مايدان جولىندا
كۇن ىستىق. اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي. ۆاگون ءىشى قاپىرىق. شاڭقاي ءتۇس. جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي، دالىزدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرۋمەن بولدىم. ىستىققا شىداي الماي ابدەن بەرەكەم كەتىپ، زىقىم شىقتى. ەڭ بولماعاندا شامالى جەلپىنىپ كەلەيىن دەپ، ارتقى تامبۋرعا قاراي وتە بەرگەنىمدە، ەسىگى جارتىلاي اشىق تۇرعان شەتكى كۋپەدەن بىرەۋ:
— ءاي، جىگىت! بەرى كىرە كەت! — دەپ قازاقشا دىبىستادى. مەن وعان تاڭدانا قويعان جوقپىن. ازار بولسا مايدانداعى سان قازاقتىڭ بىرەۋى شىعار، تىلدەسىپ، تانىسىپ شىعايىن دەگەن ويمەن كۋپەگە سۇراۋسىز كىرىپ باردىم. وڭ جاقتاعى قىزىل شۇبار كورپە جابىلعان توسەكتە تىقىر قارا شاشتى، كوزىنە قارا كوزىلدىرىك كيگەن، قىر مۇرىندى قارا تورى جىگىت وتىر ەكەن. كۋپەگە كىرگەن بويدا ءيىلىپ بارىپ، سالەم بەرىپ ەدىم، جىگىت ماعان تۋرا قاراماي، وڭ قولىن قىرىنداتا سوزدى. قولىن ۇستاي الدىم. قىسقا-قىسقا ءسوز قاعىسىپ، اماندىق ايتىستىق.
جىگىتتىڭ قارسى الدىنداعى توسەكتە شابدار شاشتى، كوكشىل كوزدى، اشاڭ اق سارى ءجۇزدى جاس ايەل وتىر. ول اق جايماعا شىمقاپ وراعان نارەستەنى قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپتى. ءيىلىپ بارىپ، ونىمەن دە قول الىسىپ امانداستىم. سويلەسە كەلە، جىگىتتىڭ اتى الماس، كەلىنشەكتىڭ اتى ەلەنا ەكەنى ءمالىم بولدى ماعان. مەن ءوزىمنىڭ ءاتى-جونىمدى ادەپكى امانداسقاندا-اق ايتقانمىن. الماس ەكەۋمىز باستاپقى كەزدە توسىن كەزدەسكەن بوگدە ادامداردىڭ جوسىعىمەن سارابدال سويلەسىپ، سالقىنداۋ وتىردىق. ۇيرەنىسە كەلە كەم-كەمنەن شۇيىركەلەسە باستادىق. «گوسپيتالدان شىقتىم، ەلىمە قايتىپ بارا جاتىرمىن»، — دەگەننەن باسقا، ءوزى تۋرالى بوتەن-باستاق سوزگە الماس بىردەن بارا قويعان جوق. مەن دە تانىسپاي جاتىپ، بۇلاردىڭ جاي-جاپسارىن قازبالاپ سۇرامادىم. الماس ءسوز اراسىندا مەنىڭ ادەبيەتشى-جۋرناليست ەكەنىمدى ءبىلىپ العان سوڭ، قۇلشىنىپ كەتتى.
— قالامىڭىزعا تاتىسا كورەرسىز، مەندە تالاي اڭگىمەلەر بار، — دەدى. از سوزبەن كوپ جايلاردى اڭعارتتى. كەز كەلگەن جەردەن قىزىق ۋاقيعالار، تاماشا دەرەكتەر ىزدەيتىن باسىم، ماعان دا كەرەگى وسى دەپ جابىسا كەتتىم. سوندا الماس قىرىن قاراپ، بالاسىن ەمىزىپ وتىرعان كوركەم ءجۇزدى اق سارى كەلىنشەككە بەتىن تۇزەدى:
— ەلەنا! مىنا جىگىت ماعان مايدانداعى ءومىرىڭنىڭ ءبىر ەلەۋلى كەزەڭدەرىن ايتىپ بەر دەپ ءوتىنىپ وتىر، ادەبيەتشى ەكەن، جازعىسى كەلەدى بىلەم، — دەدى. ءوتىل سۇراعانداي قيىلىپ ايتتى. سالدەن كەيىن ءسوزىن جالعاپ اكەتتى. — بۇل جىگىت ەكەۋمىز قازاقشا سويلەسەمىز، ءبىزدىڭ تىلىمىزگە سەن تۇسىنبەيسىڭ عوي، رەنجىمە، جانىم، جاراي ما؟..
كەلىنشەك سۇلۋ-سىپايى پىشىنمەن بىزگە بەتىن بۇرىپ، ءتىل قاتتى:
— قايتەر دەيسىڭ... ونىڭ نەسى ايىپ؟ ءوز تىلدەرىڭدە ەركىن سويلەسە بەرىڭدەر...
كەلىنشەك شىر ەتە قالعان نارەستەنىڭ بەتىن ايمالادى دا، ونى اق مامىق جاستىققا سالىپ، تەربەتە باستادى.
— ۇيىقتاي عوي، بوپەم، ۇيىقتاي عوي!
مەن كوزىلدىرىكتى جىگىتتىڭ زاعيپ ەكەنىن مانا العاشقى كورگەندە-اق ءبىلىپ ەدىم. سوندا دا ول تۋرالى جۇمعان اۋزىمدى اشقان جوقپىن. قان مايداندا كوزىنەن ايىرىلعان جاندار از با؟ پاقىردىڭ ءتىرى قالعانىنا شۇكىر. گوسپيتالدان ساۋىعىپ شىعىپ، تۋعان ەلىنە قايتىپ بارا جاتقانىنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟ ەندەشە انا قۇنداقتاۋلى نارەستە دە وسى ەكەۋىنىكى بولعانى. بۇلاردىڭ مايدان جاعدايىندا تابىسىپ، ءۇيلى-باراندى بولا قالۋىنا دا پالەندەي تاڭدانا قويعان جوقپىن. ايتكەنمەن، سەبەپسىز سالدار بولمايدى. مەنىڭ ويىمنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي وسى جايتتىڭ تەتىگىن الماستىڭ ءوزى باستى.
— ەلەنا ەكەۋمىزدىڭ قالاي تابىسقانىمىز ءوز الدىنا ءبىر ۇزاق حيكايا، — دەي بەرىپ، الماس قيان-قياعا سوزىلىپ جاتقان ۇزاق ءومىر جولىنا ءتۇسىپ العىسى كەلگەندەي، سوزالاڭداپ بارىپ توقتادى. تەرەڭ تەبىرەنىپ، تولقىپ وتىرىپ، ءسوزىن جالعاپ اكەتتى. — ەلەنا ەكەۋمىزدىڭ ويدا جوقتا كەزدەسۋىمىزگە، مىنا بوبەگىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سوعىس سەبەپكەر بولدى... اڭگىمەنى رەت-رەتىمەن مايدان ءومىرىنىڭ اۋەل باسىنان ايتا باستاسام، تىم ۇزاققا كەتەرمىن. ورايى كەلگەندە شەگىنىپ كەتىپ، ءار تۇستا تولىقتىرا جاتارمىن. ءبىر كەزەڭدى جەرىنەن كيلىگەيىن... مەنىڭ وسى پىكىرىمە ءسىز قالاي قارايسىز؟..
— قالاي ايتام دەسەڭىز دە ىقتيار وزىڭىزدە، — دەدىم مەن، — ايتاتىن اڭگىمەڭىز ارابتىڭ «مىڭ ءبىر تۇنىندەي» ۇزاق بولسا دا، مەنى تىڭداۋعا جالىعادى ەكەن دەپ ويلاماڭىز.
— ال، ەندەشە، مەن ايتا بەرەيىن، ءسىز تىڭداي بەرىڭىز، قولايىڭىزعا جاقسا قابىل الارسىز، جىلىگى تاتىمايتىن كوك جاسىق ەكەن دەسەڭىز، دالاعا تاستارسىز.
الماس پەن ەلەنا حيكاياسى وسىلاي باستالعان.
اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران مايدان ءومىرى ءسات سايىن سان قۇبىلىپ، ءجيى وزگەرەدى. سوعىس دالاسىندا قاس قاققانشا زىم-زيا قۇرىپ كەتۋىڭ دە وڭاي. اۋزىن ارانداي اشىپ، جالاقتاپ ءتونىپ كەلگەن سۇم اجالدى الىپ ۇرىپ، جەرگە تاپتاپ تاستاۋىڭ دا عاجاپ ەمەس. ادام تاعدىرىن سوعىستا ءبىر مينۋت، ءتىپتى ءبىر سەكۋند شەشەدى...
مايدانعا الماس قىرىق ەكىنشى جىلى جازعا سالىم كەلگەن-دى.
سودان بەرى تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن ءوتىپ، امان كەلە جاتىر. انىعىراق ايتقاندا، سوعىستىڭ وتى مەن سۋىن كەشكەن كەمەل وفيسەر. اقىل-ويى، شاما-شارقى جەتكەنشە ايانىپ قالعان جەرى جوق. ول ەل قاتارىندا ەربەڭدەپ جۇرگەن ەر قارا دا ەمەس، باسقالاردان قارا ءۇزىپ، ۇزدىك شىققان ەرەسەن ەر دە ەمەس. اسپانعا دا ورلەپ شىقپاعان، جەردە قالىپ قويماعان، جەدەعابىل قيىن ىسكە كەلگەندە جانىن ايامايتىن، قورقىپ كەيىن شەگىنبەيتىن جاۋىنگەر.
ەكى جىلعا تارتا مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە بولىپ، ەكى رەت جەڭىل جارالاندى. ەكى رەت گوسپيتالعا ءتۇسىپ، تەز ساۋىعىپ شىقتى. مايدانعا قايتا ورالدى. اقىرىندا سوعىستىڭ امىرىمەن، مايدان تاعدىرىنىڭ ايداۋىمەن جولدى ىسكە قوسۋ باتالونىنا قىزمەتكە اۋىستى.
ءبىزدىڭ اسكەرلەر قىرىق ءۇشىنشى جىلى يانۆار ايىنىڭ باس كەزىندە كۋرسك قالاسىن فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتكەندە، ولاردىڭ ىشىندە الماس تا بولعان. ءبىزدىڭ قاھارمان ارميا كۋرسك وبلىسىنىڭ قالالارى مەن سەلولارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاۋدان بوساتىپ، ءۇردىس العا باسىپ بارادى. اسكەرلەردىڭ الدىڭعى لەكتەرى بۇل كۇندە بەلگورود قالاسىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن. نەمىس فاشيستەرىنىڭ اسكەرلەرى وسى جەرگە كۇشىن شوعىرلاندىرىپ، تابان تىرەسىپ تۇرىپ العان. ءبىزدىڭ بولىمدەر ءوز كۇشىن قايتا جاساقتاپ الىپ، جاۋدىڭ قالىڭ قولىنا بۇيىدەي تيگەن.
ورتالىق مايداننىڭ ەكىنشى ەشەلونى كۋرسك مەن بەلگوگراد اراسىنداعى ەن تەمىر جول ستانسياسىنىڭ ماڭايىنداعى سەلولار مەن دەريەۆنيالارعا بىتىراپ ورنالاسقان-دى.
الماس قىزمەت ىستەيتىن باتالون شتابى تەمىر جول ستانسياسىنداعى جۇك-تاسىمال كونتورىنىڭ ەكى بولمەلى الاسا كىرپىش ۇيىندە. باتالوننىڭ بۇل جەرگە كەلىپ ايالداعانىنا بۇگىن التىنشى كۇن. ءتارتىپ بويىنشا جولدى ىسكە قوسۋ باتالوندارى ۇنەمى مايداننىڭ سوڭىنان ىلەسىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ وتىرۋعا ءتيىس. اسىرەسە، قىسقى ۋاقىتتا مايدان جولدارىنىڭ ءمىنسىز بولۋى، كەيىننەن كەلگەن اسكەرلەردىڭ كىدىرىسسىز ىلگەرى اسۋى وسى باتالوندارعا بايلانىستى. جولدى ىسكە قوسۋ باتالوندارى گەنەرال ك. ك. روكوسسوۆسكيي باسقارعان ورتالىق مايدان شتابىنا تىكەلەي باعىنادى.
الماس — باتالون كومانديرىنىڭ كومەكشىسى. بولىمشەنىڭ بۇكىل ىشكى جۇمىستارى سونىڭ قولىنان وتەدى.
وتكەن اپتا بويىنا كۇنى-تۇنى تىنباي تۇتەگەن سۇراپىل بوراندا «ۇلكەن جولدى» قار باسىپ قالعان. الماستار باتالوننىڭ مىندەتى وزىنە ءبولىنىپ بەرىلگەن جيىرما كيلومەتر جول تانابىنىڭ قارىن ارشىپ، كەيىننەن قاۋىرت كەلە جاتقان اسكەر بولىمدەرىنىڭ بوگەلمەي ىلگەرى اسۋىنا جاعداي تۋعىزۋ.
كەبەجە قارىن تەمىر پەشتىڭ تۇتىنىمەن ىستالعان تار بولمەدە باتالون كومانديرى مايور كاپۋستين پەتر گەراسيموۆيچ ونىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى كاپيتان كارىم عيلاجييەۆ، شتاب ناچالنيگى اعا لەيتەنانت الماس وسپانوۆ وتىر.
كاپۋستين جەر ورتاعا جاقىنداپ قالعان كەكسە كىسى. ازامات سوعىسىنىڭ ارداگەرى. مايدانعا الىنعانعا شەيىن الدەنەشە جىل بويىنا موسكۆادا باۋمان اۋداندىق وقۋ ءبولىمىن مەڭگەرىپتى. ودان بۇرىن ءومىر بويى ورتا مەكتەپتە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى بولىپ ىستەپتى.
ال عيلاجييەۆ بولسا وتىزعا جاقىنداپ قالعان تاتار جىگىتى. تۇپكى تۇراعى ۋفا شاھارى. سوعىسقا شەيىن اق ەدىل پاروحود باسقارماسىندا كومسومول قىزمەتىندە بولىپتى. ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «كارى كومسومولەس».
ال ەندى الماس وسپانوۆقا كەلسەك، ول قازاقستاننىڭ اقمولا وبلىسىنان. نەگىزگى ماماندىعى ورتا مەكتەپتە تىل-ادەبيەت ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى.
كاپۋستين كۇلىپ:«ءبىزدىڭ گۋمانيتارلىق ۇشتىك» دەپ اتايتىن. بۇل جىگىتتەر كۇندەگى داعدىلارى بويىنشا كەشەگى اتقارىلعان جۇمىستاردى قورىتىپ، كەلەسى ىستەلەتىن شارۋانىڭ ناقتىلى جوسپارىن جاساپ الىپ، ەندى ءبىر اۋىق جايباراقات قالىپقا كوشكەن. كاكىر-شۇكىر اڭگىمەمەن ءوز ارا جولداستىق سۇحبات قۇرىپ وتىرعان.
جۋىنىپ، شايىنىپ، رەتتەلىپ السىن دەپ بۇگىن روتالارعا دەمالىس بەرىلگەن. ەرتەڭ بوزبالا تاڭنان تاعى دا قاۋىرت جۇمىسقا جۇمىلادى، تاعى دا قىسىلشاڭ قىستىڭ قارىمەن الىسادى، تاعى دا وسى توڭىرەكتەگى ەلدىڭ ادامدارىن باسقارىپ، ىسكە قوسادى...
اسپان مۇنارتا شاڭىتىپ، قىتىمىر سارى اياز ۇسكىرىپ تۇر. وتىندى اياماي جاققان تەمىر پەشتىڭ جىلۋى كوڭىرسىپ، جانىڭدى راقاتتاندىرادى. ءبىر زاماندا جىلتىراۋىق سارى سىرمەن بويالعان تاقتاي ەدەن سان-ساپالاق ادام اياعىمەن سىنى كەتىپ، سيقىنان ايىرىلىپتى.
مايور كاپۋستين جاتاعان بويلى تولىق دەنەسىن بەكەم ۇستاپ، دوڭگەلەك كوك كوزى جايناپ، لەپىرە سويلەپ وتىر. «ەشكى سيراق» ماحوركا شىلىمىنىڭ شىلبيگەن ساباعىن ءجيى-جيى سورعىلاپ، كوك ءتۇتىندى قۇشتارلانا جۇتادى.
— ەرتەڭگى مىندەتىمىز — جولدىڭ ەندىگى قالعان ءتورت كيلومەترىن قاردان ارىلتۋ، — دەدى ول الگى ازىردە ءورشىپ بارىپ اياقسي بەرگەن ءدۇنياۋي اڭگىمەدەن اۋىتقىپ.
عيلاجييەۆ تۇڭعيىق قارا كوزىن توڭكەرىپ، قالىپقا سوققانداي شىمىر دەنەسىن قوزعاپ:
— نەسى بار، مايور جولداس، مىندەتتىڭ كوبى ورىندالىپ، ازى قالعان جوق پا؟ — دەگەندە، ونى الماس قوستاي كەتتى:
— مىندەت ورىندالادى، مايدان شتابىنان العىس الامىز ءالى، مايور جولداس...
عيلاجييەۆ پەن وسپانوۆقا قۇدايداي سەنەتىنىن كوڭىلدى، جارقىن قاباعىنان اڭعارتىپ، مايور ولارعا كۇلىمدەپ قاراي بەردى. ءبىر قيىن ءىستىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، تەتىگىن ۇيلەستىرەردە تەرەڭنەن وي تولعاپ، تۇنەرە قالاتىن مىنەزى بار ەدى. مايور كاپۋستين قازىرگى ساتتە دە كوڭىلدى قالپىن وقىس وزگەرتىپ، سول تىمىرسىق كۇيىن باستادى. ارى-بەرىدەن كەيىن بۇلت اراسىنان جارق ەتىپ شىعا كەلگەن كۇندەي جايناپ، ەكى جاعىنداعى ەكى سەرىگىنە الما-كەزەك قاراي بەردى: «سەن مەنىڭ وڭ قاناتىمسىڭ»، — دەگەندەي وڭ جاعىنداعى عيلاجييەۆقا. سەن مەنىڭ سول قاناتىمسىڭ»، — دەگەندەي وسپانوۆقا قولىن ارتتى "كوماندير اقىلدى بولسا سولدات المايتىن قيىن قامال جوق» اپاداعى شتاب قىزمەتكەرلەرىنىڭ مايداندىق جيىنىندا مۇنى اتاقتى قولباسى كونستانتين روكوسسوۆسكيي ايتقان. قاھارمان گەنەرالدىڭ ناقىلى وسى مايور كاپۋستينگە ارنالىپ ايتىلعانداي كورىندى الماسقا. «نەندەي ارتىقشا قاسيەتىنىڭ بار ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەپ ويلادى الماس، — ايتەۋىر، وسى ءبىر شىمىر دەنەلى، وتكىر كوزدى، مەيىربان ءجۇزدى كەكسە كىسى مەنىڭ جۇرەگىمە ۇنەمى جاقىن تۇرادى. قۇددى ءومىر بويى بىرگە ءوسىپ، بىرگە جۇرگەن باۋىرىمداي كورەمىن».
سول ەكى ارادا مايور ءوزىنىڭ شاشىراندى ويلارىن قۇراپ الدى دا، ساليقالى پىشىندە باپپەن سويلەدى:
— جالپى جول جۇمىسىنا بۇدان بىلاي جەرگىلىكتى حالىقتى مولىراق تارتاتىن بولامىز. مۇنىڭ ءبىر نازىك جاعى دا بار. اسكەري ءتارتىپتىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، ەلدى ۇركىتىپ المايىق.
مايور وسىنى ايتىپ اۋزىن جيا بەرگەندە شەگىر سارى، ۇزىن تۇرا سەرجانت ەسىكتەن جىپ ەتىپ كىرىپ كەلدى دە، قولىن قۇلاق شەكەسىنە جاناستىرا ۇستاپ، كاپۋستينگە بەتىن تۇزەدى.
— جولداس مايور! سىزگە كەلىپ تۇرعان سەرجانت ۆاسيليەۆ! مالىمدەۋگە رۇقسات ەتىڭىز!
— بايانداڭىز!
— جاڭا، كوشەدە پاترۋلدە جۇرگەنىمىزدە ءبىر كۇدىكتى ادام ۇستاپ الدىق. سونى ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا اكەپ تاپسىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز!..
— اكەلىڭىز!
— ورىنداۋعا رۇقسات ەتىڭىز!
— ورىنداڭىز!
سەرجانت ۆاسيليەۆ وڭ جاعىنا جالت بۇرىلعاندا شولاق تونىنىڭ ەتەگى جارقىلداپ، كەڭ قونىش كيرزا ەتىگىنىڭ وكشەسى سارت ەتتى. وڭ قولىن شەكەسىنەن تەمەن تۇسىرە بەرە سىلكىپ تاستادى دا، كەرە ادىمداپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
وفيسەرلەر بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراستى. بۇل نە پالە تاعى دا؟ سەرجانت لەزدىڭ اراسىندا سولبىرايعان بىرەۋدى الدىنا سالىپ ايداپ اكەلدى دە، كومانديردەن رۇقسات سۇراپ، دەرەۋ كەرى شىعىپ كەتتى. وفيسەرلەر بەيتانىس ادامدى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ، وعان ىزبارلانا قاراي قالىستى. سيقىنان ادام شوشىعانداي. قاۋقيعان ساقالى، سابالاق مۇرتى بەتىن جاۋىپ كەتىپتى. كوزى جىلتىرايدى. تارلان شاشى سامايى مەن جەلكەسىن جاۋىپ تۇر. ۇزىن بويلى، جالپاق جاۋىرىندى، اشاڭ تۇلعاسىنان جاس شاماسى ەلۋدەن اسىپ كەتكەن ادام دەرلىك. ۇستىنە نەمىس سولداتىنىڭ كۇلگىن كوك ءتۇستى جۇقا شينەلىن كيىپتى. باسىنداعى لىپاسى دا وسى شينەل تۇستەس، كۇنقاعارلى جۇقا بورىك. اياعىندا كوستيگەن قايقى باس قارا بوتينكا.
بەيتانىس ادام وفيسەرلەرگە تۋرا قاراۋعا باتىلى بارماي، قيپاقتاي بەردى. مايور وعان زىلدەنە ءۇن قاتتى:
— ءسىز كىم بولاسىز؟
اناۋ ادەپكىدە كۇمىلجىپ قالىپ، تازا ورىس تىلىندە جاۋاپ بەردى.
— مەن، مەن قاشقىنمىن. — قانتالاعان كوك كوزى جىپىلىقتاپ تومەن قارادى.
مۇنىڭ وسىنشا قينالىپ تۇرعانىنا قاراعاندا «كۇدىكتى ادام» ەكەنىنە الماستىڭ كۇمانى قالمادى. مايور قانىن ىشىنە تارتىپ، قاتۋلانا زەكىرىپ قالدى:
— مەن سىزدەن ءجونىڭىزدى سۇراپ تۇرمىن عوي، نەگە دۇرىستاپ جاۋاپ قاتپايسىز؟
اناۋ ساقاۋ كىسىشە تۇتىعا:
— مەن... مەن فاشيستەردىڭ تۇتقىنىنان قاشىپ شىققان ماديارمىن، — دەدى.
مايور ونان سايىن زىلدەنە:
— قايداعى ماديار؟ — دەپ سۇرادى.
ءبىر جاقتان عيلاجييەۆ دۇرسە قويا بەردى:
— قاي جاقتان قاڭعىرىپ جۇرگەن ماديارسىڭ؟
مىنالاردىڭ ءسوزىن ەسەلەپ جىبەرگىسى كەلىپ الماس تا ءۇن قاتتى: تىڭشى شىعارسىڭ؟
بەيتانىس ادام بۇلارعا سۇزىلە قاراپ، ءتىسىن شىقىرلاتىپ، باسىن شايقادى.
— جوق، مەن تىڭشى ەمەسپىن...
مايور اقىرىندا تەرگەۋشىنىڭ رەسمي سيپاتىن تاۋىپ، ايبىن كورسەتە:
— تۇتقىننان قاشقانىڭدى، ادال ەكەنىڭدى نەمەن دالەلدەيسىڭ؟ — دەدى.
اناۋ اۋا جەتپەي تىنىسى تارىلىپ بارا جاتقانداي، قىلعىنا ىڭىراندى شينەلىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. بوركىن شەشىپ قولتىعىنا قىسىپ الدى. ۇيپالانعان سابالاق شاشىن دوبالداي ساۋساقتارىمەن ۋماجداپ تۇرىپ قيىلا سويلەدى:
— مەن سوۆەت ەلىنە، ەكىنشى وتانىما كەلدىم... نەمىس ارمياسىنىڭ تىلىندا قىزمەت ىستەدىم...
وسى ساتتە مايوردىڭ جۇزىنە ەمەن-جارقىن جىلى لەپ جۇگىردى. مىنا كىسىنىڭ اقتىعىنا كامىل كوزى جەتپەسە دە، جانارىنان مەيىرىم ۇشقىنى جالت ەتتى. جولداستارى مايوردىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلىپ، يمان — تارازى قالپىنا اۋىستى.
«شىندىعىندا مۇنىڭ ءوزى تۇتقىننان قاشقان سولدات شىعار»، — دەگەن سالدارلى وي كەلدى الماسقا.
— ادال ادام ەكەنىڭدى نەمەن دالەلدەيسىڭ؟ — عيلاجييەۆتىڭ تىكەلەي سۇراعىنا ماديار جاۋاپ قاتپاي، قىرىنداي بەردى دە، ەدەنگە جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. ىڭىرانا قوزعالىپ، وڭ اياعىنىڭ بوتينكاسىن شەشىپ تاستادى. بوتينكانىڭ قاتپار-قاتپار ۇزىن قونىشىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، ادام كورگىسىز قارا ۇلتاراعىن سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ تاستادى. ەندى بوتينكانىڭ ىشىنەن ءاميان ءتارىزدى قارا قالتانى ۋىستاپ ۇستاعان كۇيىندە «مەنىڭ بار سىرىم وسىنىڭ ىشىندە شىعار»، — دەگەندەي وفيسەرلەرگە جالبارىنا قارادى. ەندى ءبىر ساتتە ۇلتاراعىن ورنىنا سالىپ قويدى دا، بوتينكاسىن كيىپ الدى. ورنىنان سوزالاڭداي كوتەرىلىپ، جاڭاعى قالتادان ءبىر جاپىراق قاعازدى الدى دا، اياعىن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، وفيسەرلەرگە جاقىنداي بەرە، قاعازىن مايورعا ۇسىندى.
— قۇرمەتتى وفيسەر! مىنا قاعازىمدى كورىڭىز!
مايور قاعازدى العان بويدا كوزىنە جاقىن ۇستاپ تۇرىپ، كۇبىرلەپ وقىدى دا، سالدەن كەيىن بەيتانىس ادامعا ءارى-سارى پىشىنمەن كوز جۇگىرتتى.
— ءسىز شىنىندا دا ۆەنگريا كومپارتياسىنىڭ مۇشەسىسىز بە؟
— وفيسەر جولداس! كەشىرىڭىز! ءسىزدى جولداس دەپ اتاۋعا مەنىڭ حاقىم بار. مەن ۆەنگريا كومپارتياسىنىڭ مۇشەسىمىن...
مادياردىڭ سوزىندە دە، كوزىندە دە الدار دەگەن ءبىر كادىك جوق سياقتى. اق پەيىل، ادال جانمىن، شىن سىرىم وسى قاعازدا دەپ، اق جانىن سوۆەت وفيسەرلەرىنىڭ الدىنا جايىپ سالعانداي.
قالاي دەگەنمەن الماستىڭ كوڭىلىنەن كۇدىك كەتپەي قويدى. مۇنىڭ ءبىر ۇرتىندا قانى بار جىرىندى تىڭشى ەمەس ەكەنىنە كىم كەپىل؟
مايور كاپۋستين قاعازدى بەس ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءبۇرىپ ۇستاپ، شوشايتا كوتەردى. «وتىرىك ايتساڭ جانىڭ شىقسىن، شىن بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر»، — دەپ تۇر جايناعان كوزدەرى. ول ەندى قاعازدى الاقانىنا جايىپ، تاعى دا جازۋىن ءبىر شولىپ ءوتتى.
— مىنا سۋرەتكە قاشان ءتۇستىڭىز؟ — قاعازدىڭ وڭ جاق بۇرىشىنداعى كىشكەنتاي سۋرەتتى سۇق ساۋساعىمەن نۇقىپ كورسەتتى.
— بۇل سۋرەتكە تۇسكەنىمە ءۇش جىل بولدى، — دەدى ماديار جايىمەن.
مايور قولىنداعى قاعازدى وڭ جاعىندا تۇرعان عيلاجييەۆقا بەرىپ ەدى، ول تەز-تەز وقىپ كوردى دە، الماسقا ۇستاتتى. الماس قاعازدى دەرەۋ وقىپ كورسە، مىنا ادامنىڭ ۆەنگريا كومپارتياسىنىڭ بايىرعى مۇشەسى ەكەنىن راستايتىن كۋالىك ەكەن. قاعازدىڭ بۇرىشىنا جاپسىرىلىپ، ەتەك جاعىنا ءمور باسقان سۋرەت تە وسىنىكى.
— پارتيا بيلەتىڭىز قايدا؟ — دەپ سۇرادى عيلاجييەۆ.
مەنىڭ پارتيا بيلەتىم بۋداپەشتەگى استىرتىن اۋداندىق كوميتەتتە ساقتاۋلى، — دەدى ماديار ساسپاي. جاعدايى ايقىندالعان سايىن جانە دە سوۆەت وفيسەرلەرىنىڭ قاتال قالىپتان «سىز-بىزگە» اۋىسىپ، سىپايىراق سويلەسكەنىنە كوڭىلى جايلانا باستاعان. — بۇل كۋالىك قاعازدى ماعان ۆەنگەر كوممۋنيستەرىنىڭ مايدانداعى استىرتىن شتابى بەرگەن...
مايور ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— كۋالىكتىڭ ورىس تىلىندە جازىلۋى قالاي؟
— مەن، تۇبىندە فاشيستەر ءبىرجولا تالقاندالعاندا سوۆەتتىك روسسيادا قالىپ قويۋدى ەرتەدە ماقسات ەتتىم. سول سەبەپتەن استىرتىن شتابتان ءوتىنىپ، وسى كۋالىكتى كۇنى بۇرىن ورىسشا جازدىرىپ الدىم.
مادياردىڭ ورىس ءتىلىن مۇنشالىق جەتىك بىلگەنىنە ءشۇبالانىپ تۇرعان الماس ءبىر جاقتان دىك ەتە قالدى:
— ءسىز ورىس ءتىلىن قايدان بىلەسىز؟
ماديار ماعان دا كەرەگى وسى سۇراعىڭ ەدى دەگەندەي قىلاڭ ۇرىپ، قۇلشىنا جاۋاپ بەردى:
— بىلگىلەرىڭىز كەلسە، ونى دا مالىمدەيىن. مەن ون توعىزىنشى جىلدان جيىرما ءتورتىنشى جىلعا شەيىن سوۆەتتىك روسسيادا تۇرعانمىن. اۋەل باستا ەكى جىل اتباسار قالاسىندا، كەيىن ءۇش جىلعا جۋىق پەتروپاۆلوۆسك قالاسىندا تۇردىم. — ول وسىنى ايتتى دا قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان ءۇش وفيسەردى تۇستەپ ءبىلىپ كەلگەندەي، ولارعا باستان-اياق مۇقيات كوز جۇگىرتىپ ءوتتى. اسىرەسە ەجەلگى دوسىن تاپقانداي الماسقا كوزىنىڭ سۇعىن تىگىپ، ۇزاق تۇردى. شتاب كەڭسەسىنىڭ كولدەنەڭى مەن بيىكتىگى بىردەي باكەنە ەكى تەرەزەسىنەن قىرىن تۇسكەن ايازدى كۇننىڭ سامارقاۋ ساۋلەسى مادياردىڭ البا-جۇلبا كۇلگىن كوك شينەلىندە وينايدى.
الماس قولىنداعى قاعازدى مايورعا قايىردى.
مايور جىلى شىرايمەن وڭ جاق شەتتەگى ورىندىقتى ماديارعا نۇسقادى.
— وتىرىڭىز.
ماديار قورباڭداپ بارىپ، بويالماعان ورىندىققا بار سالماعىمەن سىقىرلاتا وتىردى. ەندى جانى جاي تاپقانداي تۇمسىعىن كوتەرىپ، ەكى قولىمەن تىزەسىن تىرەپ، جەڭىل كۇرسىندى. وسى ساتتە وفيسەرلەر دە ءوز ورىندارىنا جايعاسقان ەدى.
مايور ماديارعا ءزىلسىز پىشىنمەن قارادى:
— ال كانى سويلەڭىز. جاعدايىڭىزدى بىزگە تولىق بايانداپ بەرىڭىز. مىنا كۋالىگىڭىز ازىرشە مەندە بولا تۇرسىن...
ماديار قۇپتاپ باس يزەدى دە، سالدەن كەيىن قوڭىر داۋىسپەن جايلاپ سويلەي باستادى:
— فاشيستەردىڭ تۇتقىنىنان قاشىپ شىققانىما سەنىڭىزدەر! — ءۇيدىڭ كۇنباتىس تاراپتاعى بىتەۋ قابىرعاسىنا قاراي وڭ قولىن سىلتەپ قالدى. — ءقازىر گيتلەر اسكەرلەرى بەلگورود قالاسىنىڭ تۇبىندە...
مايور ونىڭ جالپىعا بەلگىلى جاعدايدى قايتالاپ ايتقانىن ۇناتپاي:
— ءسىز ءوز باسىڭىزعا بايلانىستى جاعدايلاردى ايتىڭىز، دەدى.
ماديار كاپۋستيننىڭ جاڭاعى ايتقانىنا تۇسىنبەي قالدى ما، الدە ەستىمەگەنگە سالىندى ما، ايتەۋىر، بۇرىنعى قالپىمەن قوڭىرلاتىپ ءسوزىن سوزا بەردى:
— ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ ادامدارىنان قۇرالعان مىڭ قارالى تۇتقىندار مايدان جولىنىڭ قارىن تازالاپ ءجۇر ەدىك... اھ! وسى كەيىنگى ايدا كورگەن ازابىمىز ەرەسەن بولدى. سۋىقتا ءۇسىپ ولگەندەر قانشا!.. ءتىرى قالعاندارىمىزدى وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەشەلونمەن كۇنباتىسقا جونەلتكەن. كەيبىر سىبىسقا قاراعاندا ءبىزدى گەرمانياعا اپارادى ەكەن دەگەندى ەستىگەنبىز. قاراڭعى تۇندە پوەزد ستانسيادان جىلجىپ جۇرە باستادى. مەن سوندا قىزىل ۆاگوننان جەرگە سەكىردىم. ولسەم ءولىپ-اق قالايىن، ءتىرى قالسام، سوۆەت ەلىنە وتەيىن دەپ تاۋەكەلگە بەل بايلادىم.
عيلاجييەۆ مادياردىڭ سوزىنەن جارىقشاق تاپقىسى كەلىپ وعان كولدەنەڭ ساۋال قويدى:
— اشىڭقىراپ ايتىڭىزشى. سوۆەت جەرىنە نە ماقساتپەن ءوتتىڭىز؟ ءسىزدى بۇل تاۋەكەلگە يتەرمەلەگەن سەبەپتەر قانداي؟
«وسى ساۋالدى دەر كەزىندە قويعانىڭ مۇنداي جاقسى بولار ما، ءوزىم دە سونى ايتۋعا اسىعىپ وتىر ەدىم»، — دەگەندەي قۇلشىنىپ، قۇلدىراڭداپ كەتتى ماديار.
— ەكىنشى وتانىمدا قالىپ قويعىم كەلدى. ودان باسقا ماقسات جوق مەندە.
— ءسىز باياعىدا سوۆەت ەلىنە قالاي ءوتتىڭىز؟ سونى ايتىپ بەرەسىز بە؟ — مايور كاپۋستين اڭگىمە جەلىسىن الىسقا تارتتى.
— مەنىڭ سوۆەتتىك روسسياعا وتۋىمە سەبەپ بولعان ءبىرىنشى جيھان سوعىسى، — دەدى ماديار، — سوعىستا تۇتقىنعا ءتۇستىم. ءبىر توپ تۇتقىندى ىشكى روسسيادان جىلجىتا-جىلجىتا، اقىرىندا اتباسار قالاسىنان ءبىر-اق شىعاردى. ريەۆوليۋسيادان كەيىن ءوز ىقتيارىممەن سوندا قالىپ قويدىم.
— ريەۆوليۋسيادان كەيىن قانداي كاسىپ ىستەدىڭىز؟ — دەپ سۇراپ قالدى الماس.
— ونى دا ايتىپ بەرەيىن: ەڭ الدىمەن، مايداننان قايتقان سولداتتارعا قوسىلىپ، ون توعىزىنشى جىلى مارينوۆكا كوتەرىلىسىنە قاتىستىم. مۇنىڭ ءوزى ايتا بەرسەم، ءوز الدىنا ءبىر ۇزاق حيكايا. ءبىلىپ قويىڭىزدار! — ماديار وتىرعىشتان كوتەرىلىپ، وفيسەرلەردىڭ قارسى الدىنا سىرەسىپ تۇرا قالدى. — سىزدەردىڭ قۇزىرىڭىزداعى ۆەنگريا كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بايىرعى مۇشەسى، ەجەلگى جۇمىسشى اۋلەتى گابريش پالي!.. — وسىنى ايتقاندا مادياردىڭ جۇدەۋ جۇزىنە نۇر جۇگىردى. ارىپتەستەرىمەن قاۋىشىپ تۇرعانداي-اق، مۇرتىن سىلاپ، گۇل-گۇل جايناپ جۇرە بەردى.
— وتىرىڭىز! — دەدى مايور ماديارعا. اناۋ وتىرا بەرگەندە ءسوزىن ەسەلەپ جىبەردى.
— جارايدى، سوزىڭىزگە يلانايىق... ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءسىزدىڭ ەت جاقىن ادامدارىڭىز بار ما؟
ءوتىپ كەتكەن وكىنىشتى ءومىرى ەسىنە ءتۇستى مە، ياكي بولماسا، كوڭىلىندە باسقا ءبىر كىلتەڭى بار ما، گابريش پالي مۇڭايا قالىپ، تەرەڭ كۇرسىندى.
— پەتروپاۆل قالاسىندا ورىس قىزىنا ۇيلەنىپ، سەميا قۇرعان ەدىم. زايىبىم نادەجدا فەدوروۆنا جيىرما ءۇشىنشى جىلى قايتىس بولعان. ءبىر جاسار قىزىم ناعاشى اجەسىنىڭ قولىندا قالىپ ەدى. مەن بولسام، تۋعان ەلىمە پايدالى قىزمەت ىستەيىن دەگەن يگى ماقساتپەن جيىرما ءتورتىنشى جىلى ۆەنگرياعا كەتتىم... — وسىنى ايتتى دا اۋزىنان وتتى لەپ شىعارا اۋىر كۇرسىندى. ولگەن زايىبىن، جەتىم قالعان قىزىن ويلاپ، تۇنەرىپ كەتتى. سالدەن كەيىن قايتا سەرپىلدى. — قىزىم امان بولسا وسى كۇنى جيىرما ەكى جاستا. قايدا جۇرسەم دە، قانداي قيىندىق كورسەم دە قىزىمدى استە ەستەن شىعارعان ەمەسپىن... ەكىنشى رەت ۇيلەنگەن جوقپىن. — ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، وفيسەرلەرگە ەمىنە قارادى. — شولدەپ كەتتىم، مۇمكىندىگى بولسا، سۋ بەرىڭىزدەر!
الماس بوساعادا بىجىلداپ جانىپ تۇرعان تەمىر پەشتىڭ قاسىنداعى ءداۋ قارا شاينەكتەن ءبىر كرۋجكا قايناعان سۋ اكەپ بەرىپ ەدى، پالي ونى باسىنا ءبىر-اق كوتەردى. كوزى شىراداي جانىپ، كوندەي قۇرىسقان ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالدى. العىس جاۋدىرىپ جاتىر. الماس ونىڭ قولىنان كرۋجكانى الىپ ورنىنا اپارىپ قويدى.
— ءبىزدىڭ ەلدەن كەتكەننەن بەرى قايىن جۇرتىڭىزدان نە حابارىڭىز بار؟ — دەپ سۇرادى مايور.
پالي وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن ماڭدايىن شۇقىپ ءسال ويلانىپ قالدى.
— قايىن جۇرتىمنان حابارسىزبىن، — دەدى ول. — ولار پەتروپاۆل قالاسى، حلەبنيكوۆ كوشەسى، 12 ۇيدە تۇراتىن. وسى ادرەس بويىنشا الدەنەشە رەت حات جازدىم. مەنىڭ حاتىم ولارعا جەتپەي مە، نە بولماسا، باسقا ءبىر كيىن سەبەپتەرى بار ما، ايتەۋىر ەش حابار الا الماي ءتۇڭىلىپ قويىپ ەدىم.
پالي ايتقان جاڭاعى ادرەستى الماس بىلدىرمەي قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الدى دا:
— قىزىڭىزدىڭ اتى كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ۆەنگەرشە اتى يلونا ەدى، كەيىن وزگەرتىپ جىبەرمەسە... وزگەرگەن بولسا، ەلەنا فەدوروۆنا شۆەسوۆا بولۋى دا ىقتيمال. — پالي كومەكەيىن سىلق ەتكىزە كۇرسىنىپ، جەتىم بالاشا جاۋتاڭداي قاراعاندا، تاقا ءبىر تاس جۇرەك بىرەۋ بولماساڭ، اياماسقا ءاددىڭ جوق.
الماس ماديار قىزىنىڭ ەسىمىن قويىن داپتەرىنە جازىپ الدى. مايور كاپۋستين بۇل ساپار وتە سىپايى كەلدى:
— نەمىس ارمياسىنا ءوز ەركىڭىزبەن كىردىڭىز بە؟ نەمەسە زورلىقپەن الىندىڭىز با؟
پالي سۇراقتارىڭ قانداي قيىن بولسا دا تياناقتى جاۋابىن بەرۋگە ءازىرمىن دەگەندەي پىشىنمەن ارىدەن باستادى.
تالاي جىلدان بەرى بۋداپەشتەگى سەليكات زاۆودىندا قاتارداعى جۇمىسشى ەكەن. زاۆودتىڭ ءۇش جۇزگە تارتا جۇمىسشىسى، ماماندارى قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ كوكتەمىندە مايدانعا الىنىپتى، قارا جۇمىسقا قاتىسىپتى. سودان بەرى ولاردىڭ بارماعىن جەرلەرى، باسپاعان تاۋلارى قالماپتى. چەحوسلوۆاكيادا، پولشادا، ۋكراينادا بولىپتى. ءپاليدىڭ سەرىكتەرىنىڭ كوپشىلىگى ءتۇرلى ىندەتتەن، اشتان ءولىپتى. بۇلاردىڭ قۇراما جۇمىسشى پولكى وسىدان ون كۇن بۇرىن بەلگورود قالاسىنا كەلىپتى...
ءپاليدىڭ اڭگىمەسىن بايىپپەن تىڭداپ وتىرعان مايور كاپۋستين وسى تۇستا ءبىر ءسوز ايتتى:
— ولمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ جۇرە بەردىڭدەر مە؟ نە بولماسا، استىرتىن ارەكەت ىستەدىڭدەر مە؟
پالي ورنىنان تىك كوتەرىلىپ، وفيسەرلەر الدىندا سىرەسىپ تۇرىپ قالدى.
— كومپارتيا بىزگە اسا قيىن مىندەتتى جۇكتەگەن، — دەدى.
— قانداي مىندەت؟ انىقتاپ ايتىڭىزشى!..
پالي دومبىعىپ، ءىسىنىپ كەتكەن ساۋساقتارىن ايقاستىرا سىتىرلاتىپ، تابان استىندا بويىنا ەرەسەن قايرات بىتكەندەي قۇلدىراڭداپ كەتتى.
— كومپارتيا بىزگە ۆەنگريانى فاشيستەردىڭ تەپكىسىنەن ازات ەتۋ مىندەتىن جۇكتەگەن، -— دەگەندە كوگەرىڭكى ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوكشىل كوزى نۇر جايناپ كەتتى. — ول كۇن ەندى الىس ەمەس...
— استىرتىن جۇرگىزگەن جۇمىستارىڭىزدىڭ كەيبىر اسا ماڭىزدى دەرەكتەرىن ايتىڭىزشى، — دەدى عيلاجييەۆ.
— شامامىز كەلگەنشە، قولايلى جاعدايدىڭ ءبارىن پايدالانىپ جاۋ تىلىنا ىرىتكى سالدىق، — دەدى پالي، — ءقايسىبىرىن ايتارسىڭ. ورايى كەلىپ، ءساتى تۇسسە كەيىن ءبارىن دە باياندارمىن.
— ءبىزدىڭ ارميادا قىزمەت ىستەۋگە قالايسىز؟ — دەپ قالدى الماس توتەننەن.
پالي قولتىعىنا قىسقان بوركىن دەرەۋ كيىپ الدى دا، وڭ قولىن شەكەسىنە جاناستىرا كوتەرىپ، بويىن تىك ۇستاپ تۇرا قالدى.
— سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتۋگە ءارقاشاندا دايىنمىن! — دەدى.
مايور وعان ءبىر تابان جاقىنداپ، «ەركىن تۇرا بەر!» — دەگەندى يشاراتپەن ءبىلدىردى. — ونى كەزىندە كورەرمىز، — دەدى مايور، — ءتارتىپ بويىنشا ءبىز ءسىزدى اۋەلى تەكسەرىس ەلەگىنەن وتكىزەمىز. — ول ەندى الماسقا مويىن بۇردى. — جولداس اعا لەيتەنانت، ءسىز مىنا كىسىنى ءتيىستى جەرگە تابىس ەتەسىز.
مايوردىڭ ايتىپ تۇرعان «ءتيىستى جەرى» مايدان شتابىنىڭ كونتررازۆەدكا ءبولىمى. الماس مۇنى بىردەن بىلە قويدى دا، اسكەري اتاعى بىر-ەكى ساتى تومەن باعىنىشتى وفيسەردىڭ جون-جوسىعىمەن لىپ ەتە قالدى:
— جولداس مايور! ءامىرىڭىزدى ورىندايمىن!
— ورىنداڭىز!..
الماس اپىل-قۇپىل كيىندى دە، شوفەرلىككە سەرجانت گۋرگەن مۋرادياندى الىپ، جاتاعان بوبيك ماشيناسىمەن گورچاكوۆو سەلوسىنا جونەپ كەتتى. ءپاليدى مايداندىق كونتررازۆەدكا بولىمىنە تابىس ەتىپ، شتابتاعى ءار ءتۇرلى شارۋالارىن قوسا تىندىرىپ، قوناعا قايتا ورالماق. جىلپوس مۋراديان قولدى-اياققا تۇرماي، الماستىڭ تەز قايتامىز دەگەنىن قۇپتاپ قويدى دا، ءتىپتى ودان اسىرىپ جىبەردى: «اماندىق بولسا ءتورت ساعاتتا زۋلاتىپ قايتا كەلەمىز»، — دەيدى.
بۇلار تەمىر جولدىڭ سولتۇستىك جاق ىرگەسىن بوكتەرلەپ، قالىڭ قار قۇرسانعان دۇلەي ورمان اراسىنداعى بورپىلداق بۇراڭ جولمەن كۇنشىعىسقا قاراي تارتىپ كەلەدى. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا، ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا». الماس قايدا جۇرسە دە قازاق اتاسىنىڭ وسى قاعيداسىن استە جادىنان تاستامايتىن. ءاردايىم سەرگەك تە ساق جۇرۋگە تىرىساتىن... ءوز قاراۋىنداعى سولداتتاردى دا قىراعىلىققا، ساقتىققا باۋليتىن.
اق جەلەك جامىلعان ورمان ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي. ايازدى كۇنگى جالتاڭ اسپان كوك تايعاق مۇزعا ۇقسايدى. قاراعايلاردىڭ جالبىر جاپىراقتارىنا قونعان بوز قىراۋ تاس توبەدەن مۇڭايا تونگەن قىسقى كۇننىڭ ىسقاياق ساۋلەسىمەن كۇمىس ۇنتاعىنداي جىلت-جىلت ەتەدى.
الماس وقتىن-وقتىن ارتىنا قاراپ قويادى. پاليدا ءۇن جوق. جايلى، جۇمساق ورىندا جانى راقاتتانىپ، بەسىكتەگى جاس بالاداي ماۋجىراپ قالعان.
بۇلار ورماننىڭ تەمىر جولعا ۇرىمتال ءبىر الاڭقى جەرىنە قيىستاپ شىعا بەرىپ ەدى، الدەقايدان الىستان جاۋ سامولەتتەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى موتور گۋىلى ەمىس-ەمىس ەستىلە باستادى. الماس شانشۋداي قادالعان سامولەت گۋىلىنەن سەكەم الىپ، مۋرادياندى اقىرىن بۇيىرگە ءتۇرتتى:
— انە، قارا! ميسسەرلەر ەسكى انىنە باستى...
سەرجانت جاۋ سامولەتتەرىن ەلەمەدى مە، الدە قاۋىپتەنگەنىن كومانديرىنە بىلدىرگىسى كەلمەي مە، كىم ءبىلسىن، باز باياعى جيناقى، بەكەم قالپىندا ماشينانىڭ ءرۋلىن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، جەدەلدەتە ايداي بەردى. الماس ارتىنا تاعى دا ءبىر اينالىپ قاراپ ەدى، پالي قوبالجىپ وتىر ەكەن. وڭ قولىن ەربەڭدەتىپ، الماسقا ساسقالاقتاپ ءۇن قاتتى:
— وفيسەر! فاشيست سامولەتتەرى!..
الماس پاليگە ءسوز قايىرماي، تىعىندالىپ وتىرا بەردى. قانشا قورىقپايىن دەسە دە ەت جۇرەگى ەرىككە قويمايدى. اناۋ ءسات سايىن جاقىنداپ كەلە جاتقان جاۋ سامولەتتەرى وعان ءبىزدىڭ ادامدارعا تونگەن اجالداي كورىندى. مۇنىڭ ءوزى الماستا سيرەك بولاتىن سەزىم. راس-اۋ، قاساقى جاۋ نەنى تىڭدايدى؟ ءقازىر كەلە سالىپ، مىنا ستانسياعا بومبا توگەدى. تەگىندە ولىمنەن، قاۋىپ-قاتەردەن سەسكەنبەيتىن، كوزسىز كوبەلەكتەي جانعان وتقا بارىپ تۇسە قالاتىن ادام بولمايدى. سوندا الماسقا مىناداي ءبىر وي كەلگەن: «قورقۋ، سەسكەنۋ دەگەنىمىز قورقاقتىق ەمەس. ول — جۇرەك تەبىرەنىسى، ءوزىن-وزى ساقتاۋ سەزىمى. قورقاقتىق — ول قيىن جەردەن باس ساۋعالاپ، شەگىنۋ، قاشقاقتاۋ، الدا تۇرعان اسىل مىندەتتەن ءوز قارا باسىن جوعارى ۇستاۋ. ال ەندى، باتىرلىق، ەرلىك دەگەنىمىز — بولاتتاي بەرىك كۇش-قايرات پەن العىر اقىل-ويدىڭ، ۇتىمدى امال-ايلا بەرىك سەنىمنىڭ ءبىر جەرگە توعىسىپ، توپتالىپ، سومدالىپ شىققان، جاۋعا قارسى جۇمسالعان ەڭ جوعارعى قارۋ-جاراق...»
بۇلار گورچاكوۆو سەلوسىنىڭ سولتۇستىك وكپە تۇسىنداعى تەمىر جول ستانسياسىنا جاقىنداي بەرگەندە ءبىر توپ جاۋ سامولەتى لەزدىڭ اراسىندا ءدال ۇستەرىنەن ءوتىپ، ىلگەرى قاراي اسىپ كەتتى. سول-اق ەكەن، ستانسيانىڭ ءار تۇسىنان زەنيت زەڭبىرەكتەرى گۇرسىلدەپ قويا بەردى. ءسات سايىن سان اتىلىپ، كەلگەن سامولەتتەرگە ايبار كورسەتىپ جاتىر.
الماستار ورماننان شىعىپ، سولتۇستىك تاراپتان كەسە-كولدەنەڭ كەزدەسە كەتكەن تاس جولدىڭ سورابىنا ءتۇستى. بۇل جول ستانسيانىڭ كۇنشىعىس بەتكەيىندەگى بۋدكانىڭ تۇسىنان قيىپ ءوتىپ، گورچاكوۆو سەلوسىنا قاراي — كۇنشىعىس-تۇستىككە تۋرا تارتادى.
سول ەكى ارادا جاۋ سامولەتتەرى ستانسياعا بومبا جاۋدىرا باستادى. ەندى الماستار ستانسيانىڭ سولتۇستىك جاق ىرگەسىن جاعالاپ ءوتىپ، شلاگباۋمدى بۋدكاعا جەتىپ ەدى. التى قىزىل ۆاگون تىركەگەن ەڭ ءداۋ پاروۆوز كۇنباتىس تاراپتان بۋدكاعا جەتە بەرە توقتاپ قالىپتى. مۇرجاسىنان بۋ اتقىلاپ، پىس-پىس ەتەدى. قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ، ءبىر قادام ىلگەرى باسا الماي، ءالسىن-السىن وكىرىپ بەبەۋ قاعادى.
بۋدكانىڭ تۇسىنان زىپ ەتىپ ءوتىپ كەتەمىز دەپ، زۋلاتىپ كەلگەندە الماستىڭ ماشيناسى پاروۆوزعا تىرەلىپ، توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالدى. تەمىر جولدان ءارى قاراي وتۋگە بولماي قالدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ماشينانى وسى جەرگە تاستاپ، باس ساۋعالاپ جاياۋ جەتۋگە بولار ەدى. الماس ويلاندى، تولعاندى. سايىپ كەلگەندە، قولاقپانداي ەكى جىگىتتىڭ مۇنىسى ناعىز قويان جۇرەك قورقاقتىڭ ءىسى بولماي ما؟ «ولىمنەن ۇيات كۇشتى». ار-نامىستان اتتاپ ءوتىپ، قاراقان باستارىن الىپ قاشقاندا نە بارقادار تاپپاق؟ نە دە بولسا كوپپەن بىرگە كورگەن ۇلى توي ەمەس پە؟ ماشينادان ءتۇسىپ، اينالاعا بارلاپ قاراعاندا الماسقا وسىنداي تياناقتى ويلار كەلگەن. ول ەندى ماشينانى تەمىر جولدىڭ تومەنگى جاعىن، ءجۇز مەتردەي جەرگە شەگىندىرىپ قويعىزدى دا، سەرجانتقا بۇيىردى:
— مەن بارىپ ەشەلوندى بارلاپ كەلەيىن، سەن وسى ارادا ماشينانى كۇتىپ تۇرا تۇر. انا كىسىنى ماشينادان شىعارما. ۇقتىڭ با؟
— قۇپ بولادى، جولداس اعا لەيتەنانت!
الماس ەشەلونعا قاراي جۇگىرە جونەلگەندە ارتقى ۆاگونعا ءبىر بومبانىڭ جارق ەتىپ تۇسكەنىن كوردى. ول پاروۆوزدان سەكىرىپ تۇسكەن، ءۇستى-باسى ماي-ماي ماشينيست جىگىتتەن:
— بۇل نە قىلعان ەشەلون؟ — دەپ سۇراپ ەدى، اناۋ ساسقالاقتاپ، تەز-تەز جاۋاپ بەردى:
— مايداننىڭ العى شەبىنەن تىلعا كوشىرىلگەن ءبىزدىڭ ادامدار.
— نەگە توقتاپ قالدىڭدار؟
— جولدىڭ رەلسى جارىلىپتى...
— قاپ! مىنا سورلىلار قىرىلدى-اۋ!..
كەلەسى ساتتە الماس قاراسا، كەمپىر، شالدار، ايەلدەر، بالالار ۆاگونداردان جاپا-تارماعاي سەكىرىپ ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. ەل جولدىڭ ەكى جاعىنا بوسىپ بارادى. اينالا يۋ-قيۋ. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولار ەمەس. تەمىر جولدىڭ ەكى جاعىنداعى وپپا قارعا كومىلە قۇلاپ جاتقان ادامداردان كوز تۇنادى.
ورتەنىپ جاتقان ارتقى ۆاگوننان بىرەۋ جەرگە دومالاپ ءتۇستى دە، جان دارمەن تۇرا سالىپ، تونىنىڭ ەتەگى جەرگە سۇيرەتىلىپ، بەت الدى قۇلا تۇزگە بەزە جونەلىپ ەدى. ونى الماس ەتەگىنەن تارتىپ توقتاتىپ الدى دا:
— ۆاگوندا ادام قالدى ما؟ — دەپ سۇرادى.
قاۋعا ساقال، شەگىر كوز، سارى شال ابىرجىپ:
— مەدسەسترا قالدى... جۇرەگى جامان ەكەن، تالىپ جاتىر، — دەي بەردى.
الماس شالعا زەكىرىپ تاستادى:
— تالىپ جاتىر دەگەنشە الىپ شىقپايسىڭ با؟
— قۇدايعا سەنسەڭ، الىپ شىعايىن دەپ ەدىم، شامام كەلمەدى، — دەدى شال قالشىلداپ. — بارشى، قۇتقارشى بيشارانى... — شال وسىنى ايتتى دا اي-تۇيگە قاراماي ىلگەرى كەتتى.
الماستىڭ زىعىردانى قايناپ، كوزىنە قان تولدى. ۆاگوندارعا توپىلداپ بومبا ءتۇسىپ جاتىر. «ءبىر تۋىپپىن، ءبىر ءولىپپىن» دەدى دە، ورتەنىپ جاتقان ارتقى ۆاگوننىڭ ەسىگىنە ىرعىپ شىقتى. وڭ جاق بوساعادا ىڭىرسىپ جاتقان ايەل بىردەن كوزىنە شالىندى. ايەلدى جالما-جان ەسىككە سۇيرەپ اكەپ، اياعىن سىرتقا شىعارىپ وڭتايلاپ قويدى دا، ءوزى جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى. ەندى ءبىر ساتتە ايەلدى اياعىنان سۇيرەپ الىپ، جۇمارلاي قۇشاقتاپ، جەرگە ءتۇسىردى. ەندى كيىمىمەن قاۋسىرا كوتەرىپ الىپ، ماشيناعا قاراي دەدەكتەپ الا جونەلدى. ماشيناعا جەتە بەرگەندە جان داۋسىمەن سەرجانتقا ايقايلاي بەردى:
— ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىن اش شاپشاڭ!..
سەرجانت قۇستاي ۇشىپ بارىپ، ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىن اشىپ جىبەردى. الماس القىنعان بويىمەن ايەلدىڭ باسىن ەسىكتەن سۇعا بەرىپ ەدى. بۇلاردى كورە سالا پالي قورباڭداپ كەلىپ ايەل دە الماستىڭ قولىنان قاقشىپ الدى دا، ماشينانىڭ ارتقى ورىندىعىنا كولدەنەڭ جاتقىزىپ قويدى. ءوزى ەتەك-جەڭىن جيناپ، ايەلدىڭ الدىڭعى جاعىنا جاناسا وتىرىپ، ونىڭ باسىن سۇيەي بەردى.
الماس جاڭا ايەلدى كوتەرىپ اكەلە جاتقاندا جانە ءبىر ايەلدىڭ جولدا قۇلاپ جاتقانىن كورگەن. ەندى سونى قۇتقارعالى جان ۇشىرىپ بارا بەرگەندە، ءدال قاسىنان ءبىر بومبا جارق ەتىپ جارىلدى.دا، الماس ونىڭ تولقىن ەكپىنىمەن قان-كوبەلەك ويناپ، اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. سودان كەيىن نە بولىپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق...
اۋەل باستا الماس ءوزىنىڭ نە پالەگە ۇشىراپ قالعانىن، قاي جەردە جاتقانىن بىلگەن جوق. باسى-كوزىن داكەمەن تاس قىپ تاڭىپ تاستاپتى. تۇڭعيىق تىلسىم دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جالعىز قالعانداي، تەڭىزدىڭ كوك الا تولقىندارىنا باتىپ بارا جاتقانداي بولادى. «كوزىم امان بولار، باسىمنىڭ جاراسىنا بولا كوزىمدى قوسا تاڭىپ تاستاعان؟» دوڭبەكشىپ جاتقاندا الماسقا وسىنداي ءبىر بۇلىڭعىر وي كەلگەن. و دا بولسا اۋرۋ جانىنا ءبىر ساتكە الدانىش بولىپ، كوڭىلىنە ەمەن-جارقىن ءۇمىت ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ ەدى:
الدەبىرەۋ قاسىنا كەلىپ وتىرا بەرىپ:
— جولداس اعا لەيتەنانت، ءحالىڭىز قالاي؟ — دەپ سىپايى ءتىل قاتقاندا، الماس ونىڭ ايەل ەكەنىن داۋسىنان ءبىلدى دە، ىلە-شالا:
— ءحالىم جاقسى، — دەدى جايىمەن، — ءسىز كىم بولاسىز؟ دارىگەرمىن... مەديسينا قىزمەتىنىڭ كاپيتانى ساندوميرونوۆا... ماريا يۆانوۆنا.
الماس وڭ جاق جامباسىنا اۋناپ جاتتى. باسىن شىرماعان داكەنى سىپىرىپ تاستاعىسى كەلدى، كوزىن كەڭ اشىپ، جارىق دۇنيەنى كورگىسى كەلدى. ويلاپ قاراسا، اينالىپ كەلگەندە، مۇنىسى بارىپ تۇرعان سوراقىلىق بولادى ەكەن. ەگەر دە وتكىنشى اشۋدىڭ جەتەگىنە ەرىپ، داۋا بولسىن دەپ دارىگەرلەر تاڭعان داكەنى الىپ تاستاسا، نە بولار ەدى؟ مىنانىڭ ءوزى قولاقپانداي جىگىت باسىمەن ەسىن بىلمەيتىن جاس بالانىڭ ءىسىن ىستەگەنى نەسى؟ اقىل بار ما باسىڭدا؟» — دەپ دارىگەرلەر كۇستانالاماي ما؟ «شىدا، شىدا، الماس! — دەيدى جان تۇكپىرىنەن ءبىر داۋىس. — بولعان ىسكە بولاتتاي بول!».
ايەل ءسوزدى وسىمەن قىسقارتتى دا، الماستىڭ وڭ قولىن وزىنە قاراي بەيىمدەپ الىپ، تامىرىن ۇستاي باستادى.
— مەنىڭ كوزىمە نە بولعان، جولداس كاپيتان؟ — دەپ سۇرادى الماس تولقىنىپ.
دارىگەر ايەل كىنالى جانداي قىمسىنا، جاسىق داۋىسپەن:
— سابىر ەتىڭىز! سوعىستا نە بولمايدى... ءتىرى قالعانىڭىزعا قۋانىڭىز، — دەدى.
الماس قارىسىپ قالعان جاق سۇيەكتەرىن، شىقشىتىن ارەڭ دەگەندە قوزعاپ، ءوزىنىڭ ماڭدايى مەن بەتىن سىپىرا سيپاپ ءوتتى دە، اۋزىنان جالىن اتا كۇرسىندى:
— تۇسىنىكتى! قوش بول، جارىق دۇنيە!..
كوزىمەن قوسا اينالدىرا تاڭىپ تاستاعان ماڭدايىنان ىستىق تەر ءبىلىندى. تۇلا بويى وتتاي ىسىپ جۇرە بەردى. ىشتەن لىقسىپ كەلگەن ۋداي اششى جاس كومەيىندە تاستاي ءتۇيىلىپ تۇرىپ قالدى. تىنىسى تارىلىپ، السىرەپ بارادى. الماس سوندا جان دارمەن كۇشىن جيناپ، ءىشىن تارتا دەم الدى دا، دارىگەردىڭ ەندىگى ارەكەتىن كۇتىپ، تىم-تىرىس جاتا بەردى.
— ۋايىمعا بەرىلمەڭىز، سابىرلى بولىڭىز، جولداس اعا لەيتەنانت! — دەدى ماريا يۆانوۆنا نازىك داۋسىن ناشتەي سوزىپ. — ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، ءومىردىڭ بار قىزىعى كوزدە عانا بولعانى ما؟..
الماس وعان ءۇن قاتپادى. دارىگەردىڭ جاڭاعى ايتقانىن كولدەنەڭ ادامنىڭ ءاتوتتى جۇبانىشىنداي كورىپ، وعان پالەندەي ءمان بەرە قويعان جوق. بۇرىنعى قالپىندا، قارا تاستاي قاتقان كۇيىندە جاتا بەردى.
— تامىرلارىڭىز ءايبات سوعادى، دەنەڭىزدىڭ قىزۋى دا ازايىپتى، — دەدى دارىگەر ايەل الماستىڭ ماڭدايىنا الاقانىن توسەپ. كويلەگىن ءتۇرىپ، ترۋبكامەن كەۋدەسىن تىڭداي باستادى.
سالدەن كەيىن دارىگەر تاعى دا الماستىڭ ماڭدايىنا الاقانىن توسەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالعاندا، ونىڭ قولىنىڭ قىزۋى قوس قابات داكەدەن ءوتىپ، بويىنا شىمىرلاپ جايىلىپ بارا جاتتى. وسى ساتتە تالماۋسىراپ سوققان قان تامىرلارى ماريا يۆانوۆنانىڭ ادۋىن قان تامىرلارىمەن قوسىلا لۇپىلدەپ سوعىپ ەدى. دارىگەر ايەل ءبىر مەزەتتە الماستىڭ ماڭدايىنان قولىن الا بەرىپ، كۇبىرلەي سويلەدى:
— سابىرلى بولىڭىز، جىگىت! ەشتەڭە ەتپەيدى، ءتان جاراسى ءالى-اق جازىلادى...
— راقمەت سىزگە، ماريا يۆانوۆنا! وركەنىڭىز ءوسسىن...
— جاعدايىڭىز جاقسارادى، تەز ساۋىعاسىز، كورگەن بەينەتىڭىز ءبىر كۇنگىدەي بولماي ۇمىتىلادى، — دەگەندە ماريا يۆانوۆنانىڭ ۇنىنەن بەرىك سەنىم، تاسقىندى قۋانىش سارىنى سەزىلىپ ەدى. وسى ساتتە مەيىرىمدى دارىگەر الماسقا ايانىشتى جاعدايعا دۋشار بولعان سۇيىكتى ۇلىن ايالاپ وتىرعان انا بەينەسىندە ەلەستەپ كەتىپ ەدى. ونىڭ جىلى — ءتاتتى جۇبانىشى اۋرۋ جانىنا شيپالى عاجاپ سۋداي سورعالاپ، جۇرەگىن شىمىرلاتا بەرگەن.
— مەن وسى، قاي جەردە جاتىرمىن؟ — دەپ سۇرادى الماس.
— مايدان تىلىنداعى كوشپەلى گوسپيتالدا جاتىرسىز، — دەدى ماريا يۆانوۆنا جايىمەن. — ازىرشە وسىندا بولا تۇراسىز. دەنساۋلىعىڭىز شامالى جاقسارعان سوڭ تىلداعى گوسپيتالعا جىبەرەمىز.
ماريا يۆانوۆنانىڭ سەزىنە قاراعاندا، الماس بۇل گوسپيتالعا بۇرناعى كۇنى ءتۇسىپتى. دەمەك، سودان بەرى ەسسىز جاتقان. بومبا تولقىنىمەن ۇشىپ تۇسكەندە ەكى كوزىنىڭ جانارى زاقىمدالىپتى. قاراشىعى جارىلىپ، شىراعى ءسونىپتى.
ءبىر اپتادان كەيىن الماستى ريازان قالاسىنداعى تۇراقتى گوسپيتالعا جونەلتكەن. مۇندا كەلگەننەن بەرگى ءار ساعاتى جىلمەن تەڭ بولعان ءبىر ايدا الماس قانداي كۇيرەك سەزىمدەردى باسىنان كەشىرمەدى دەيسىز؟ كەيدە ءتىپتى ومىرگە تيگىزەر كوك تيىندىق پايداسى جوق ءتىرى ارۋاقتاي سەزىنەدى. «شىركىن-اي، باسقا بىرەۋگە ماسىل بولعاننان قيىن نە بار ەكەن!..» الماس وڭاشا پالاتادا جاتقاندا وسىلاي نالىپ، كۇڭىرەنەتىن كەزدەرى بولعان. ەكى كوزىنەن ايىرىلىپ، تىرىدەي كارىپ بولعان مۇگەدەك جاننىڭ جاعدايى بەلگىلى عوي. الدەبىر ءزىلماۋىر سالماق ەڭسەسىن تۇقىرتىپ، ۇستىنەن جانشادى دا تۇرادى. كوڭىل كوگىن تورلاپ العان قارا تۇنەك قالىڭ بۇلت استە تارقامايدى. الماسقا كۇن دە قاراڭعى، ءتۇن دە قاراڭعى. ەندى جارىق دۇنيەنى كورۋدەن ءۇمىت جوق. وسىنى ويلاعاندا ۇيقىسى قاشادى، ىشكەن اسى بويىنا تارامايدى. كەيدە ءتىپتى ايسىز قاراڭعى تۇندە جول تابا الماي، ءجون-جوسىقسىز قۇر بەتالدى قاڭعىرىپ جۇرگەندەي بولادى. دارىگەرلەر مەن مەدسەسترالاردىڭ، گوسپيتالدا ەمدەلىپ جاتقان جارالى جىگىتتەردىڭ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى سان رەت قايتالام ايتاتىن دوستىق جۇبانىشتارىنا دا الماستىڭ بويى ۇيرەنىپ العان. ايتىلعان ساتتەرىندە قام كوڭىلىنە ءبىر اۋىق دەمەۋ بولسا دا، اپ-ساتتە جەل قۋعان توزاڭداي زىم-زيا جوعالادى.
ادام تابيعاتتىڭ اسا كۇردەلى جاراتىلىسى. ونىڭ ەڭ تەپ تيتىمدەي ءبىر بولشەگى، تەتىگى شەتىنەسە نە بولماق؟ قاناتى قيىلعان قۇستاي قيرالاڭداپ قالماي ما؟ بارىنەن دە ادامدى جارىق دۇنيەمەن جالعاستىرعان عاجايىپ تەرەزە — قوس شىراقتى ايتسايشى.
ءسىز قيالمەن كۇندى بىر-ەكى مينۋتكە ءسوندىرىپ كورىڭىزشى! سوندا الەم نە كۇيگە تۇسەر ەكەن؟ الەم كەڭىستىگىن عالامات سۇمدىق قارا تۇنەك قاپتاپ، قاس قاققانشا بار تىرشىلىك ساپ بولار ەدى... ادام ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دۇنيەنىڭ قۇرتاقانداي بەينەسى. دەمەك، الماس تا قاراسىنى ينەنىڭ جاسۋىنداي ءبىر الەم. ونىڭ كۇنى ەكى كوزى ەدى. قاپيادا شام-شىراعى ءسونىپ، دۇلەي قارا تۇنەكتىڭ استىندا قالدى.
ءبىر عاجابى، ادامنىڭ كوز جانارى سونگەندە قيالىنا قانات ءبىتىپ، كوكىرەگى كەرەمەتتەي كورەگەن بوپ كەتەدى ەكەن. دۇنيەنى تىنىمسىز كورە بەرۋگە، ونداعى جاقسىلى-جاماندى سان الۋان كورىنىستەردى زەيىن-زەردەگە تاپجىلدىرماي قوندىرا بەرۋگە جارالعان كوزدىڭ قىزمەتى الگى ەكەۋىنە اۋىسادى ەكەن. زاعيپ جاندى اداستىرماي سۇمدىق قارا تۇنەكتەن الىپ شىعاتىن، ەل ساناتىنا قوساتىن سولار ەكەن...
الماس بارا-بارا تاعدىردىڭ تالكەگىنە كوندى دە، باسىنا نە سالسا دا شىدادى. بارىنەن دە تىرلىك ارتىق... ۋاقىت وتكەن سايىن كوڭىلى ورنىعىپ، ومىرگە دەگەن قۇشتار سەزىمى قۇلانيەك تاڭ ساۋلەسىندەي مولايا باستادى. بۇرىن جەر مەن كوكتىڭ اراسىنا ءجىپسىز ىلىنگەن مۇعاللاق سەكىلدى ەدى. بۇل كۇندە دۇنيەگە جاڭا كەلگەن نارەستەدەي جەر-انانىڭ التىن بەسىگىندە تەربەلەدى. كوڭىلىنە قايعى بۇلتى ۇيىرىلە باستاسا، ونى اسقاق ارمان مەن جارقىن ۇمىتكە جەڭدىرىپ، لەزدىڭ اراسىندا سەرپىلىپ سالا بەرەدى. وتكەن ءبىرجارىم ايدا جانىن جەگىدەي جەگەن قايعى-زارىن، شىمبايىنا باتقان قاباقات بەينەت - ازابىن اۋرۋ شاقتا كورگەن شىتىرمان اۋىر تۇسكە تەڭەيدى دە، ۇيقىسىنان جاڭا ويانىپ، تىرشىلىكتىڭ دۋماندى بازارىنا قايتا ەندىم عوي دەگەن سەزىمدى قولدان جاساپ الادى. اجالدان اراشالاپ الىپ قالعان مەيىربان دارىگەرلەر، ۇنەمى قاسىندا بولىپ، تالاي تۇندەردى ۇيقىسىز وتكىزگەن سۇيكىمدى مەدسەسترالار بەينەسى ساناسىندا سايراپ تۇرادى. الماس ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ ديدارىن كورگەن جوق قوي. شاراپاتتى دارىگەرلەرگە، مەيىرىمدى مەدسەسترالارعا بۇدان بۇرىن وزىنەن باسقا ەشبىر ادام ايتىپ كورمەگەن، جالعاندا تەڭدەسى جوق كەرەمەت العىس ايتقىسى كەلەدى. ءبىراق قانشا ويلانسا دا ونداي كەرەمەت العىسقا تاتيتىن ءسوز تابا الماي قينالا بەرەدى. وسىعان كوڭىلى كامىل جەتكەنىمەن ءيلى جەتپەيدى.
الماس وسى كۇيمەن گوسپيتالدا جاتا بەردى. كۇندەر، اپتالار باياۋ جىلجىپ ءوتىپ جاتىر. گوسپيتالعا تۇسكەننەن كەيىن ەسىن جيىپ، وزىنە-وزى كەلگەن سوڭ ەلدەگى تۋىسقاندارىنا حات جازعان، حاتتى گوسپيتالداعى ءبىر قازاق جىگىتىنە جازدىرىپ العان): «جارالانىپ گوسپيتالعا ءتۇستىم» دەگەننەن باسقا بوتەن-باستاق ەشتەڭە دە ايتقان جوق-تى. ءالى كۇنگە شەيىن ەلىنەن حابار كەلمەي، قاتتى زارىقتىردى. ەلدە الماستىڭ ەت جاقىن تۋىسى دا جوق. قولى حات بىلەتىن باس كوتەرەر ەر-ازاماتتاردىڭ ءبارى مايداندا. ەندەشە ەلدە وعان حات جازا قوياتىن كىم بار؟
باياعى تۇلدىر جەتىمدىگى ەسىنە ءتۇسىپ، ونان سايىن نالىتادى. قاي-قايداعى بەيمازا ويلار جان-جاقتان اندىزداپ ميىن اشىتادى.
جاقىندا باتالون كومانديرى مايور كاپۋستين مەن ونىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى كاپيتان عيلاجييەۆتەن حات الىپ، قاتتى قۋانعان-دى. «امانبىز، كۇنباتىسقا قاراي ءۇردىس كەتىپ بارامىز. گوسپيتالدان تەز ساۋىعىپ شىعىپ، امان-ەسەن ەلىڭە قايتۋىڭا تىلەكتەسپىز. قاتەرلى جەردە وزىڭمەن بىرگە بولعان سەرجانت مۋراديان امان ءجۇرىپ جاتىر...» ولاردىڭ الماسقا جازعان قىسقاشا حاتتارىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. بۇ دا بولسا داتكە قۋات. جەڭىل جارالى ءبىر ورىس جىگىتىنە جازدىرىپ الىپ، جولداستارىنا جاۋاپ حات جولداعان. حاتىندا ءوز جاعدايىن قىسقاش بايانداي كەلىپ، ولاردان اناداعى ماديار مەن ءوزى ولىمنەن قۇتقارام العان جاس ايەل جايىن سۇراعان. نەلىكتەن كەشىگىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن، جولداستارىنان ەكىنشى رەت حات كەلمەي قويدى.
گوسپيتالدا الماستى كۇتەتىن ۆاليا ەرمولوۆا دەگەن ادەمىشە مەدسەسترا بار. بۇل دا اكە-شەشەدەن ەرتە ايىرىلعان تۇلدىر جەتىم ەكەن. سوعىس باستالعان جىلى ريازان قالاسىنداعى دارىگەرلىك تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپتى. سول جىلى اسكەري كوميسسارياتتىڭ شاقىرۋى بويىنشا وسى گوسپيتالعا مەدسەسترا بولىپ ورنالاسىپتى. جاڭا قوسىلعان كۇيەۋى سوعىس باستالىسىمەن مايدانعا كەتىپتى. ۆاليانىڭ ءومىر تاريحىنان الماستىڭ بار بىلگەنى وسى.
ۆاليا ۇنەمى الماستىڭ قاسىندا بولىپ، گازەت-جۋرنال، كىتاپ وقىپ بەرەدى، جىلى — ءتاتتى سوزىمەن كوڭىلىن اشادى. قاشاندا بولسا جاس بالاداي ماپەلەپ، بايەك بولىپ جۇرگەنى.
ۆاليا ءبىر كۇنى ءتۇس الەتىندە الماستىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ:
— ساعان ءبىر قىز كەلىپ تۇر، — دەدى.
الماستىڭ جۇرەگى بۇلكىلدەپ، دەنەسى ىسىپ جۇرە بەردى.
— قايداعى قىز؟!
— كادىمگى بويجەتكەن! سەنى ىزدەپ كەلىپتى... نانباساڭ مىنە، قاسىمدا تۇر...
الماستىڭ قۇلاعىنا بەيتانىس قىزدىڭ سىزىلعان نازىك داۋسى كەلدى:
— سالەمەت بولدىڭىز با؟ — ماقپالداي جۇپ-جۇمساق ىستىق الاقان الماستىڭ الاقانىنا جابىسا كەتتى.
— ەسەنسىز بە؟ — الماس توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، سىپايى ءسوز قاتتى دا، قىزدىڭ قولىن قىستى. قىز الماستىڭ پارىقسىز قوبىراپ جاتقان مامىق جاستىعىن كۇرپىلدەتە جوندەپ قويدى.
— سىزدەردى وڭاشا قالدىرايىن، ەركىن سويلەسىڭىزدەر، — دەدى دە، ۆاليا ەدەننىڭ تاقتايىن تىق-تىق باسىپ كەتە باستادى.
الماس كەرەۋەتىنە جوندەلىپ وتىرىپ، جايىمەن ءسوز باستادى.
— ءسىز كىم بولاسىز؟ مەنى قايدان بىلەسىز؟
قىز اھ ۇرا كۇرسىنگەندە، ونىڭ ىستىق لەبى الماستىڭ بەتىنە شالىندى.
— ءسىز مەنى بىلمەيسىز...
— ءسىز الدە ءبىزدىڭ گوسپيتالدى قامقورلىققا العان ۇيىمنان كەلدىڭىز بە؟
— جوق، ءتىپتى ولاي ەمەس... مەنىڭ ءجونىم ودان باسقاراق...
— وندا اشىعىراق ايتىڭىزشى؟..
— وسىنداي قيىن حالگە دۋشار بولعانىڭىزدى ەستىپ، ءسىزدى ءوزىم ىزدەپ كەلدىم، — دەگەندە قىزدىڭ داۋسىنان ءدىرىل ءبىلىندى.
الماس قىزعا قولىن سوزدى.
— تانىسىپ قويايىق! الماس!
— ەلەنا! — الماستىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان ىستىق تەردى ورامالىمەن سىپىرا ءسۇرتىپ، بەتىن جەلپىدى.
قىز ءسوزى الماستىڭ وزەك-قولقاسىن قۋالاپ، شىم-شىمداپ بويىنا تاراپ بارادى. اياۋلىسىنىڭ بۇل حالدەن قۇتىلا المايتىنداي كۇيىنىپ، جانى قينالعان شاراسىز جاننىڭ جۇرەگىنەن جارىپ شىققان مۇڭىنداي:
— ءيا، ەلەنا! تالاي ۇرىستان امان شىعىپ ەدىم. جوق جەردە كوزدەن ايىرىلىپ، مۇگەدەك بوپ قالدىم.
— قىز قينالا دەم الىپ، تەرەڭ كۇرسىندى.
— قيىن جاعدايدا شىدامدىلىق كەرەك...
— كونبەسكە، شىداماسقا امالىم قايسى؟..
— سىزدەي كارىپ بولعان ادامعا جانىم اشيدى.
— ەلەنا! — دەدى الماس قىزدىڭ كوڭىلىن اۋلاعالى. — قاپا بولماڭىز. سوعىستا مۇگەدەك بولعان مەندەيلەر از با؟
— قينالماسقا شارام جوق، — دەدى قىز تولقىندى داۋىسپەن. — اتتەڭ، قۋ سوعىس، تالاي قىرشىندى جالمادى عوي. نەبىر ارۋلار جەسىر قالدى، سان مىڭداعان بالالار جەتىم قالدى...
— سولاي، ەلەنا! سوعىستىڭ اتى سوعىس...
— ادامعا تىرشىلىكتەن ارتىق نە بار؟ — دەدى ەلەنا الماستىڭ تىرشىلىگىنە شۇكىرلىك ەتكەندەي. — امان قالعانىڭىزدى ايتساڭىزشى! سوندا ءولىپ كەتسەڭىز...
جاقسى سوزگە جان سەمىرەدى. كىم بولسا، ول بولسىن، قايدان كەلسە، ودان كەلسىن، ايتەۋىر وسى ءبىر جىبەك مىنەزدى، ىزگى نيەتتى قىز الماستىڭ جۇرەگىنە جول تارتىپ، جانىن باۋراپ بارادى. كەلبەتى قانداي ەكەن ءوزىنىڭ؟
— ال، الماس! كوپ وتىرىپ قالدىم، رۇقسات بولسا كەتەيىن، دەدى قىز. — تاعى دا كەلەرمىن، جاعدايىڭىزدى ءبىلىپ تۇرارمىن...
— جارايدى، مەنى ۇمىتپا، ازىرگە قوش ساۋ بول، ەلەنا!..
ەلەنا الماسقا كەلىپ كەتكەلى ارادا ءبىر اپتا ۋاقىت وتكەن.
— كەلەرمىن، جاعدايىڭدى ءبىلىپ تۇرارمىن» دەگەنى قايدا. مۇنشا نەگە كەشىكتى ەكەن؟ سول قىز كەلگەنىمەن قويماي، الماستىڭ جۇرەگىنە وت تاستاپ كەتتى. سول ەلەنانىڭ ادەيى ىزدەپ كەلىپ تۇرىپ، ءجوندى ەشتەڭە ايتپاي، توماعا-تۇيىق كەتىپ قالعانىنا قايران. سول كەلۋىنىڭ الدەبىر تۇبەگەيلى سەبەبى بار بولسا، بالكىم، ۆالياعا ايتقان ويلار. وسىنى ۆاليادان جاقاۋراتىپ سۇرايىن دەسە، جىگىت باسىن كەمىتكىسى كەلمەيدى، تارتىنشاقتاي بەرەدى.
— ويلاپ كەتسە ادام وي تۇبىنە جەتە مە؟ الماس سول ءبىر ويدا.
— ءحالىڭ قالاي، سۇڭقارىم؟
— ءحالدىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟ ۇشتىك باعادان اسپاي تۇر.
— مەن بەستىكتەن باسقا باعانى قابىلدامايمىن.
— قالجىڭدى قويا تۇر، ۆاليا! — دەدى الماس. — مەن ساعان وكپەلىمىن.
ۆاليا كوڭىلىنە دىق الىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى دا:
— مەن ساعان نە جازىپ قالدىم؟ — دەدى.
— ەسىڭدە بولسىن، ۆاليا. — الماس ءار ءسوزىن سالماقتاپ ايتتى. — جازىقتى ادامعا وكپە جۇرمەيدى. قاشاندا بولسا جانىڭا بالاعان جاقىنىڭا وكپەلەيسىڭ، ناز ايتاسىڭ...
— ايت وكپەڭدى. ورىندى بولسا قۇپ الايىن، دالەلسىز بولسا اياقسىز قالدىرايىن.
الماس ويلاپ قاراسا، اڭگىمەنى جالعان وكپەدەن باستاعانى ابەستىك بولعان ەكەن. بۇ دا بولسا اسىعىس، البىرت مىنەزدىڭ كەسىرى. شىبىن جانىن پيدا ەتىپ، قىزعىشتاي قورىپ جۇرگەن ەلگەزەك، مەيىرىمدى بيكەشتىڭ اق كوڭىلىنە ءسال دە بولسا قاياۋ تۇسىرگەنىنە كەيىن قاتتى وكىندى. ەندى سول قاتەلىگىن تاباندا جوندەپ جىبەرگىسى كەلىپ:
— قالجىڭداپ ايتامىن، ساعان ەشقانداي وكپەم جوق، — دەدى.
— قاتەلەسسەم تۇزەتەرسىڭ، — دەدى ۆاليا سىندارلى سارىن اڭعارتىپ، — قالجىڭداپ ايتىپ ەدىم دەپ جالتارماي-اق قوي... سەنىڭ وكپەڭ انەۋگى جالت ەتىپ جوعالىپ كەتكەن قىزعا بايلانىستى شىعار؟..
مىنا ۆاليانىڭ سۇڭعىلاسىن قارا! سول ءبىر ەلجىرەپ كەلىپ، ەلەگىزىتىپ كەتكەن جۇمباق قىزدان ءوزى دە كوڭىلىنە كۇدىك ساقتاپ ءجۇر ەكەن عوي. الماس جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جايراڭداپ، ساق-ساق كۇلدى.
— ايسا پايعامباردىڭ اۋلەتىسىڭ عوي، ناعىز اۋليەنىڭ ءوزى ەكەنسىڭ، مەنىڭ ويىمنىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ، — دەدى.
— سەن ول قىزدى زىم-زيا جوعالىپ كەتتى دەپ ويلاعان شىعارسىڭ، — دەدى ۆاليا الدەبىر قيىن ءىستى تىندىرىپ كەلگەندەي-اق ماردامسىپ، — بايانداۋعا ماۋلەت بەر، جولداس اعا لەيتەنانت! ەلەنا ءبىزدىڭ گوسپيتالعا قىزمەتكە اۋىساتىن بولدى.
— ەلەنا قايدا ىستەيتىن ەدى؟
— وسى قالاداعى دەربەس حيرۋرگيالىق گوسپيتالدا مەدسەسترا ەكەن...
— ەلەنانىڭ مىناسى قىزىق ەكەن! — دەدى الماس اسەرلە نە. — ىستەپ جۇرگەن قىزمەتىن تاستاپ، ءبىزدىڭ گوسپيتالعا اۋىسۋى قالاي؟
— نە ويىنىڭ بار ەكەنىن كىم ءبىلىپتى، ايتەۋىر وسى قىز ءبىزدىڭ گوسپيتالعا ولگەنشە قۇمار.
— ەلەنانىڭ ءبىزدىڭ گوسپيتالعا اۋىسۋىندا ءبىر ۇلكەن سەبەپ بار عوي دەپ ويلايسىڭ با؟
— كىم ءبىلسىن، بار دا شىعار. ەكى ارادا سول قىزدىڭ ايىرباسىنا مەن كەتەتىن بولدىم، — دەگەنىندە ۆاليانىڭ ۇنىنەن قىنجىلىس اڭعارىلىپ ەدى.
الماس توسىن جاڭالىققا سەلت ەتە قالىپ، سەستەنە:
— بۇل قالاي؟ ەلەنانىڭ ورنىنا سەنى جىبەرەتىن بولدى ما؟ — دەپ ەدى، ۆاليا نەمقۇرايدى سىڭايمەن سىڭق ەتتى.
— ءيا، كادىمگى باسپا-باس ايىرباس... قۋانا بەر، اسپاننان ءبىر پەرىشتە تۇسە قالدى. قايدان بىلەسىڭ، ول ساعان باقىت اكەلگەن شىعار...
— ەلەنانىڭ ماعان قانداي بايلانىسى بار؟
— جاقسىلىققا ىرىم بولسىن دەگەن دوستىق تىلەگىم عوي.
— ەندەشە تىلەگىڭ قابىل بولسىن.
— ەسىڭدە بولسىن، الماس، — دەدى ۆاليا نازدانا، — ادال دوستىڭ اق تىلەگى ءارقاشاندا قابىل بولادى.
— سەنىڭ-اق وسىنداي ءبىر بۇرالقى قالجىڭىڭ قالمايدى، ۆاليا، — دەدى الماس جورتا قىنجىلعان بولىپ. — وسى ءبىر ەلەنا بولمادى، پالە بولدى عوي ابدەن...
— قاشان ايتتىڭ دەمە، الماس! وسى قىز تۇبىندە سەنىڭ باسىڭا باقىت قۇسى بوپ قونادى.
— ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، — دەدى الماس ءسوزدى تۇجىرىپ. — ەلەنا ەكەۋىڭ ءوزارا كەلىسىپ، ورىن الماستىراتىن بولعانسىڭدار عوي ءتارىزى...
— تاۋىپ ايتتىڭ، ءبىر قاتەسى جوق. جالىنىپ قويماعان سوڭ كوڭىلىن قيمادىم.
— كارىپ جاننان ءتۇڭىلدىم، زەرىگىپ كەتتىم دەسەيشى.
— قويشى، مەن سەنەن نەگە تۇڭىلەمىن، — دەدى ۆاليا كىربەڭدەپ. — ناقتىلى جاعدايعا باعىندىم دا، كەلىسىم بەرۋگە ءماجبۇر بولدىم.
ۆاليا ءوز بىلىگىمەن «ناقتىلى جاعدايدى» اشىپ ايتا قويماعان عوي، الماس ەندى جورتا قوقان-لوقىعا باستى:
— ءبىزدىڭ قازاقتا «سوقىرعا سوت جوق» دەگەن ماتەل بار، — دەدى ول سۇستانىپ. — ەگەر دە شىنىڭدى ايتپاساڭ، گوسپيتال ناچالنيگىن شاقىرىپ الامىن دا، جانجال شىعارامىن، سەنى باسقا گوسپيتالعا جىبەرتپەي قويامىن، ەلەناڭدى قىزمەتكە قابىلدامايمىن.
— كەشىگىپ قالدىڭ، — دەدى ۆاليا ساسپاي، — كيىمىمىز ءپىشىلدى دە، تىگىلدى، جارلىققا قول قويىلدى... انە، ەلەنانىڭ ءوزى دە كەلىپ قالدى.
— سالەم سىزدەرگە! — دەگەن تانىس داۋىس ەستىلدى ساڭقىلداپ.
— قادامىڭ قايىرلى بولسىن، ەلەنا! قىزمەتىڭ جەمىستى بولسىن! — دەپ ۆاليا سايرادى.
— جولداس اعا لەيتەنانت! ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا كەلىپ قالدىم، جاڭا قامقورشىڭىزدى قابىل الىڭىز! — ەلەنا سۇڭقىلداپ كەلىپ، الماستىڭ قولىن قىستى.
— حوش كەلىپسىڭ! — الماس قولىن بوساتىپ الىپ، جوندەلىپ وتىردى.
— باسى ارتىق ءۇشىنشى ادامعا نە تۇرىس بار، مەن كەتتىم، دەدى دە، ۆاليا سىرعاقتاپ جونەلە بەردى.
— ۆاليا، كەلەسىڭ عوي، تاعى دا سويلەسەرمىز، — دەپ الماس كەلىنشەكتىڭ ارتىنان دىبىستاپ قالدى.
— كەلەمىن، قوشتاسپاي كەتپەيمىن! — دەدى دە، ۆاليا ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
ءبىر عاجابى، كەلگەن بەتىندە ەلەنا بوتەن-باستاق سوزگە بارماي، وسى پالاتادا تالاي ۋاقىتتان بەرى جۇمىس ىستەگەن بايىرعى مەدسەستراداي ەركىن قيمىلداپ، اۋەلى الماستىڭ توسەك-ورنىن قاعىپ سىلكىپ، جوندەپ سالىپ، ءتيىستى دارىلەرىن ىشكىزدى. تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشىن اشىپ، پالاتانىڭ قاپىرىق اۋاسىن تازارتتى.
الماس الدەن ۋاقىتتا اسا ءبىر قۋناق پىشىنمەن سەرپىلىپ، ەلەنانى قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپ، جايلاپ ءسوز باستادى. ەلەنانىڭ وسى گوسپيتالعا نە سەبەپتەن قىزمەتكە اۋىسىپ كەلگەنىن سۇراپ ەدى. اناۋ وسى ورايداعى ءوز دالەلىن ايتىپ، تياناقتى جاۋاپ بەردى: ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل گوسپيتالعا اۋىسۋىندا پالەندەي سەبەپ جوق ەكەن. ءبىر جەردە ۇزاق قىزمەت ىستەگەندىكتەن زەرىگىپ كەتتىم، جۇرت جاڭالاعىم كەلدى دەيدى. ۆاليامەن كوپتەن بەرى دوس ەكەن. ەكەۋى ءوزارا سويلەسىپ، قىزمەت ورىندارىن الماستىرۋعا كەلىسىپتى.
قالاي دەگەنمەن دە الماس ۆاليانىڭ باسقا گوسپيتالعا كوشۋىنە پۇشايمان بولىپ، قوبالجي بەردى. وعان دەگەن قالتقىسىز كوڭىلى قۇلازىپ، ءبىر قيماس ادامىنان ايىرىلعانداي، الدەن-اق ساعىنىش سەزىمى تاسقىنداپ كەتتى. قارا قوشقىل تۇك باسقان پالۋان بىلەكتەرىنىڭ جۋان تامىرلارى كوگەرە دولىرىپ، الپامساداي قارا كوزىلدىرىگىنىڭ كولەڭكەسى جاپقان جۇدەۋ جۇزىنەن ىشكى سەزىم تولقىنىنىڭ ىستىق لەبى قالقىپ شىعا كەلدى. سوندا دا ۆاليا تۇرىسىنان قاپەلىمدە سىر بەرمەسكە بەكىنىپ الدى دا، ۇستامدى كەيپىندە ەلەناعا سىپايى ءتىل قاتتى:
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەنى جاتىرقاپ وتىرسىڭ با؟
— نەگە جاتىرقايىن؟ — دەدى ەلەنا ەلپىلدەپ. مەن سەنى جەك كورسەم، ءوز ەركىممەن وسى گوسپيتالعا اۋىسام با؟..
«مىنە قىزىق؟ سوندا ەلەنانىڭ وسى گوسپيتالعا اۋىسۋىنا مەن سەبەپ بولعانىم با؟ وسى قىزدىڭ سوزىندە لوگيكاعا سىياتىن قيسىن جوق قوي. ءبىراق ونىمەن كەلمەي جاتىپ ءسوز تالاستىرۋدىڭ نە كەرەگى بار؟» وسى وي الماستىڭ جان سارايىنا ۇيىرىلە بەرىپ ەدى.
— مەن بەينەتى كوپ ماسىل اداممىن، ەلەنا! — دەدى الماس. — بولسا-بولماسا دا ءوزىڭ سۇرانىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، قيىنشىلىعىما كونەسىڭ، شىدايسىڭ.
— مەن قيىندىقتان يمەنبەيمىن، كونبىس اداممىن، — دەدى ەلەنا اقىرىن.
— ەڭبەگىڭ زايا كەتپەس، تىرلىك بولسا جاقسىلىعىڭنىڭ ەسەسىن قايتارارمىن... — الماس وسىنى ايتىپ، تىنىپ قالدى. ەلەنا كەيىپ تۇرىپ، ونىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. زاعيپ جىگىتتىڭ ايسىز قاراڭعى تۇندەي كوزىلدىرىگىنەن ءوزىنىڭ بۇلىڭعىر بەت بەينەسىن كوردى. جۇرەگى شىمىرلاپ، بۋىندارىنا ءدىرىل كىردى. ەلەنا كوزىلدىرىكتەن كوزىن تايدىرا بەرىپ، ءبىر ءتۇرلى قىلىقتى داۋىسپەن:
— قىزمەت بابىمەن دە، بىلايشا جولداستىق رەتىنەن دە بۇدان بىلاي ەتەنە ارالاساتىن بولدىق قوي، پۇرسات بەرسەڭ ماعان بەكىتىلگەن باسقا پالاتالارمەن تانىسايىن، — دەدى.
— بارساڭ بار، — دەدى الماس، ونى ءىشى قيماي. — كەشىكپەي كەلەسىڭ عوي.
— كەلمەگەندە قايدا كەتەر دەيسىڭ.
— قايتا اينالىپ كەلگەنشە امان بول، كۇتەمىن.
ەلەنا ىستىق الاقانىمەن الماستىڭ شاشىن سيپادى.
— كەلەمىن، كۇت مەنى.
ەلەنانىڭ بۇل گوسپيتالعا قىزمەتكە اۋىسىپ كەلگەنىنە ءبىر ايدان اسىپ بارادى. ۆاليا بولسا ونىڭ ورنىنا وسى قالاداعى حيرۋرگيالىق دەربەس گوسپيتالعا كەتكەن-دى. ەلەنا كوبىنەسە الماستىڭ قاسىندا بولادى دا، ەم-دومىن، كۇتىمىن ءجىتى قاداعالايدى. اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولىپ دەگەندەي، زاعيپ جىگىتتىڭ قاس-قاباعىنا قارايدى.
وسىلايشا كۇندەر جىلجىپ وتە بەردى. گوسپيتالدىڭ داعدىلى تىرلىگى كەيدە تاسىعان دارياداي بۇرقان-تالقان بولا قالىپ، شەڭبەرىنەن اسىپ كەتەدى دە، قۇيىنداتىپ وتە شىققان سۇراپىل داۋىلداي باسەڭدەي قالادى. اسىرەسە، مايداننىڭ العى شەبىنەن جارالى جاۋىنگەرلەردى اكەلىپ، «دارىگەرلىك وڭدەۋدەن» وتكىزگەندە، دەنساۋلىق جاعدايىنا -جاراقاتىنىڭ تۇر-تۇرىنە قاراي ءارقايسىسىن ءتيىستى پالاتالارعا ءبولىپ ورنالاستىرعاندا گوسپيتالدىڭ ۇلكەن-كىشى قىزمەتكەرلەرى كۇندى كۇنگە، ءتۇندى تۇنگە ۇلاستىرىپ، شەتىنەن زىر جۇگىرىپ جۇرگەنى. ەلەنا وسىنداي قاربالاس جۇمىستى ءتۇنى بويى اتقارىسىپ تاستاپ، تاڭ اتا ۇيىنە كەلگەن. ءۇش ساعاتتاي تىنىستاپ الىپ، توسەگىنەن ىرشىپ تۇردى دا، تەز جۋىنىپ، شايىن شالا-پۇلا ءىشىپ، گوسپيتالعا جەتكەن بويدا، تۋرا الماستىڭ پالاتاسىنا كەلدى.
الماس ەلەنانى ەركەلەي قارسى الدى:
— كەشەدەن بەرى كەلمەي كەتتىڭ عوي، قۇلازىپ قالدىم، — دەدى. ەلەنا وعان كەشەدەن بەرگى قاۋىرت جۇمىستىڭ جاعدايىن ءتۇسىندىرىپ، مايداننىڭ العى شەبىنەن اكەلىنگەن جارالى جاۋىنگەرلەر جايىنان حابار بەرىپ ەدى. وسى ءبىر دۇربەلەڭ جاعدايدى الماستىڭ ءوزى دە بىلگەن جوق. گوسپيتالعا تۇسكەن جارالى جاۋىنگەرلەر جايىن ەلەنادان ەستىگەندە جانى جابىرقاپ، مۇڭايىپ قالدى. كەشەگى ءبىر كۇن ىشىندە ۇرىس دالاسىندا قانشا ادام قازا تاپتى. قانشا ادام مۇگەدەك بوپ قالدى ەكەن؟» وسى ءبىر سارساڭ ويدان ارىلا بەرىپ، ەلەناعا وزىمسىنە ءبىر ءسوز ايتتى:
— قاسىما جاقىن وتىرشى، ەلەنا! ءبىر جاقسى اڭگىمەڭ بار ما؟ سەن جوقتا مۇلدە جالعىزسىراپ قالدىم...
— بۇگىن مەنىڭ دەمالىس كۇنىم عوي، — دەدى ەلەنا باياۋ عانا، سوندا دا سەنىڭ قاسىڭدا بولايىن دەپ ادەيى كەلدىم.
الماس كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيىنىڭ تاسقىندى اسەرىمەن جايراڭداپ وتىرىپ:
— مەن بۇگىن تاماشا ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە قىزىق ءىس كوردىم، — دەدى.
— تۇسىڭدە نە كوردىڭ؟ ايتشى، جورىپ بەرەيىن.
— ۋا، عاجاپ! تۇسىمدە باياعى ساۋ قالپىما ءتۇسىپپىن... قۇس بولىپ اسپانعا ۇشتىم، بيىك اسقار تاۋلاردان، قاتپار-قاتپار قالىڭ بۇلتتاردان اسىپ كۇنگە جەتتىم.
— سوسىن نە كوردىڭ؟
— كۇن استىنان ءبىر سۇلۋ قىز جارق ەتىپ شىعا كەلدى. قىزدى دەرەۋ قاعىپ الدىم دا، قاناتىما مىنگىزىپ، اققان بويىممەن جەرگە ءتۇستىم.
— كورگەن ءتۇسىڭ عاجاپ ەكەن، جاقسىلىققا ىرىم ەكەن، ەلدەن سۇيگەن قىزىڭمەن قاۋىشادى ەكەنسىڭ. — ەلەنا سىڭقىلداپ كۇلىپ ءسال توقتادى دا، ءسوزىن جالعاپ جىبەردى. — ەندى مەن ساعان وڭىمدە كورگەن قىزىقتارىمدى ايتىپ بەرەيىن.
— مەنىڭ ويدان شىعارعان قيالي تۇسىمە نانىپ وتىرسىڭ با؟ ەندى شىنايى دۇنيەگە كوشەيىك. وڭىڭدە كورگەن قىزىقتارىڭدى ايتشى.
— كورگەن قىزىقتارىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ ەدىم، سونى وقىپ بەرسەم دەيمىن...
— سەنىڭ ونداي دا ونەرىڭ بار ما ەدى؟
— جازۋشىلىق ءومىر ماعان قايدان كەلسىن. وزىمشە جازعان بولىپ ەدىم.
— مۇنى وسى كۇنگە شەيىن ماعان نەگە ايتپادىڭ؟
— ماقتانايىن با؟ كوبەيگەندە كەيىن ءبىر-اق ءبىلسىن دەپ ايتپاي ءجۇر ەدىم.
ەلەنانىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانى شىنىندا دا ادەبي ەڭبەك بولار، ول كۇنى بۇرىن كۇمپىلدەمەيىن دەپ، كىشىپەيىلدىك كورسەتىپ وتىرعان شىعار.
— شىعارمانىڭ اتى نە؟ قانداي تاقىرىپقا جازىپ ەدىڭ؟ دەپ سۇرادى الماس.
— قايداعى شىعارما؟ اشەيىن كۇندەلىك سياقتى بىردەمە. ساعان وقىپ بەرگەلى ۇيدەن ادەيى الا كەلىپ ەدىم.
— ال، ەندەشە، باستاپ جىبەر.
ەلەنانىڭ كۇندەلىك داپتەرىندەگى جازۋلار
وسى جاسىمنىڭ ىشىندە اندا-ساندا قابىرعا گازەتىنە شىعىپ ماقالا جازعانىم بولماسا، كۇندەلىك جازىپ كورگەن جان ەمەس ەدىم.
گوسپيتالدىڭ قىم-عۋىت جۇمىسىنا ميداي ارالاسقانىما ەكى جىلدان اسىپ بارادى. سودان بەرى سان مىڭ جارالىلاردى قولىمىزدان وتكىزدىك. قيلى-قيلى ۋاقيعالاردى كوزبەن كورىپ، قولىمىزبەن اتقاردىق. سوعىس لاڭى بۇكىل ەلىمىزدى شارپىدى. ءبىراق سوعىس سوعىس قاھارلى بولعانىمەن سۇيىكتى ۇلى وتانىمىزدىڭ ءومىر وزەگىن ۇزە المايدى. وعان مەن كامىل سەنەمىن.
كەيىنگى كەزدە مەن قيالشىل بولىپ كەتتىم. ءومىر تۋرالى، ءومىردىڭ قيلى-قيلى سىرلارى تۋرالى كوپ ويلانامىن. وتكىنشى جاۋىنداي وكىندىرىپ كەتكەن جاستىق شاعىم، كۇز بولعاندا جىلى مەكەنىنە قايتقان قۇستاي جان-جاققا بىتىراپ كەتكەن قۇربى-قۇرداستارىم ەسكە تۇسكەندە كۇيىنەمىن، مۇڭعا باتامىن.
تۋىپ-وسكەن اتامەكەنىم — ەسىلىمدى اڭساپ ساعىنامىن. تىرلىك بولسا قىز سيپاتتى قىزىلجارىمدى، جاس بالاداي موماقان ەسىلىمدى كورەرمىن، ساياسىندا ەمىن-ەركىن سايراندارمىن...
مەن ەسىلدى، قىزىلجاردى، بىرگە وسكەن قۇربى-قۇرداستارىمدى، مامام مارقۇمدى كەيىنگى كەزدە تۇسىمدە ءجيى كورەمىن.
اتى تىل دەمەسەڭ، سوعىستىڭ نەشە ءتۇرلى تاۋقىمەتىن ءبىز دە ورۋدەي-اق كورىپ كەلەمىز. ورتا قۇرساق، شالا ۇيقى بولا ءجۇرىپ، ەڭ اقىرى كۇتۋشى سانيتاركاعا شەيىن ءارقايسىمىز ءۇش-تورت ادامنىڭ قىزمەتىن اتقارامىز. جان راقاتى، ويىن-كۇلكى دەگەندەرىڭىزدى كەلەشەكتەگى بەيبىت ءداۋىردىڭ ۇلەسىنە قالدىردىق. گوسپيتالعا تۇسكەن ءبىر جارالى جاۋىنگەردى شامالى تيلاندىرىپ، قاشىق تىلداعى گوسپيتالعا امان-ەسەن جونەلتسەك، ۇرىس تۇزىندە الدەنەشە ءجۇز ءفاشيستى جامساتقانداي قۋانىپ قالامىز.
گوسپيتالدىڭ سىرتتان قاراعاندا جۇمىرتقاداي جىپ-جىلماعاي، بىركەلكى تۇرمىسىنا ارالاسىپ جۇرگەندە، ۋاقىت وتكەن سايىن كوڭىلىمنىڭ كوكجيەگى كەڭەيىپ، ەستە قالار ەلەۋلى ۋاقيعالاردىڭ قولايىن كەلە جاتقانىن سەزىنەمىن.
گوسپيتالدا كورگەن - بىلگەنىم، كوكىرەككە ۇيالاعان ءار الۋان ايلارىم قانشا كوبەيسە دە، كۇندەلىك جازايىن دەگەن ويىم جوق ەدى. مەنى الماستىڭ پالاتاسىنا تاعايىنداعان ساتتەن باستاپ-اق مۇلدە مازام كەتتى. قاپىلىستا مەرت بولعان وسى ءبىر قازاق جىگىتىنىڭ گوسپيتالداعى ومىرىنە ورايلاس ەلەۋلى دەرەكتەردى جانە سوعان بايلانىستى تۋعان ءار كەزدەگى وي-پىكىرىمدى ارا-تۇرا قاعاز بەتىنە تۇسىرە جۇرەيىن دەپ نيەت ەتتىم. ءبىراق بۇل تالابىمدى جان ادامعا سەزدىرگەن جوقپىن.
1 ماي 1943 جىل.
يا، ءسات! مەنىڭ كۇندەلىگىم ءبىر ءقادىرلى كۇننەن باستالدى. بۇگىن جەر ءجۇزى ەڭبەكشىلەرىنىڭ ىنتىماق مەيرامى، ادامزات كوكتەمىنىڭ كۇنى. اسقار تاۋلار، قۇز-قيا، تەرەڭ شاتقالدار، اساۋ وزەندەر، ايدىن-شالقار كولدەر، امبە تابيعات جاڭارىپ، جاسارىپ، گۇل جايناعان شاعى.
ويلاپ قاراسام، تابيعات تا قىزىق قوي! ومىردە نەشە ءتۇرلى اۋمالى-توكپەلى قيىن-قيىن وزگەرىستەر بولىپ جاتسا دا ءوزىنىڭ نەگىزگى زاڭىنان استە اينىمايدى. لايساڭ سوعىس قانشا ايتقانمەن تابيعاتتىڭ بەتىنە داق تۇسىرەدى، ءتانىن جارالايدى. ءبىراق ونىم تۇپكىلىكتى زاڭىن ەشقاشاندا وزگەرتە المايدى...
كۇندەگى داعدىم بويىنشا بۇگىن تاڭەرتەڭ ءدال ساعات سەگىزدى الماستىڭ پالاتاسىنا كىردىم. ول جۋىنىپ، تارانىپ، مۇزداي كيىنىپ، تاڭەرتەڭگى استى ىشۋگە قامدانىپ وتىر ەكەن. الماس مەنى قۋانىپ قارسى الدى.
— الماس! سەنى كوكتەم مەيرامىمەن قۇتتىقتايمىن! تۇرمىستا باقىتتى بول، ءومىر-جاسىڭ ۇزاق بولسىن، — دەپ قولىن قاتتى قىستىم دا، گۇل شوعىن ۇستاتتىم.
— مەن دە سەنى ءبىرىنشى ماي مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىن، ەلەنا! ساعان اينىماس باقىت، ۇزاق ءورىستى، مەرەيلى تۇرمىس تىلەيمىن، دەگەندە الماستىڭ قوڭىرقاي جۇزىنە قۋانىش نۇرى جۇگىردى. ورنىنان قۇمارتا شيراق تۇردى. مەن بەرگەن راۋشان گۇلدى كوزىنىڭ نوبايىنا جاقىنداتىپ ۇستاپ، يىسكەدى. بايقايمىن، گۇلدى كورگىسى كەلەدى، ونىڭ اسەم كوركىنەن جانىنا ءلاززات العىسى كەلەدى.
الماستى اياپ كەتتىم. ءىشىم قىج-قىج قاينايدى. الماس مەنىڭ ءجۇزىمدى كورگەن جوق، مەن اكەپ بەرگەن مىنا ادەمى گۇلدى دە كورمەيدى. ول ەندى بولاشاق جارىن دا، ءناسىپ بولسا، دۇنيەگە كەلەتىن تۇڭعىش پەرزەنتىن دە كورمەيدى.
بالكىم، وسىناۋ تىمىرسىق ساتتە الماس تا وسىنى ويلاعان شىعار. قارمانىپ بارىپ گۇلدى جاستىعىنىڭ ۇستىنە قويدى دا، تامىرلارى كوگەرە بىلەۋلەنگەن تۇكتى سوم بىلەگىن ماعان بەيىمدەي بەردى:
— بىلەگىمدى قىسشى، ەلەنا! قانىمنىڭ سەرپىنىن بايقاشى، — دەدى.
مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم. ونىڭ بۇل ارەكەتى ماعان الدەنەنى ابايلاماي ايتا سالعان اڭعىرت جىگىتتىڭ وعاش مىنەزىندەي كورىندى، كۇش سىناعانى نەسى! مەنىمەن ازىلدەسكىسى كەلە مە ەكەن؟ الدە ەركەلەگەنى مە؟
— مەن سەنىڭ كۇشىڭدى سىنايتىن پالۋان دەيسىڭ بە؟ — وسىنى ايتۋىن ايتسام دا، ارتىنان قاتتى وكىندىم. «وسىنى دا داتكە قۋات كورەدى عوي، مىسكىن!» بار كۇشىمدى سالىپ ەكى بىلەگىن كەزەك-كەزەك قىسا بەردىم. قان تامىرلارى سەرىپپەدەي شيىرشىق اتادى.
— قانىڭ تاسىپ، قايراتىڭ قالپىنا كەلگەن ەكەن، — دەپ ەدىم، الماس قالبالاقتاي قۋانىپ قالدى.
— راس ايتاسىڭ با؟ — دەدى.
تۇستەپ قاراسام، الماستىڭ ءوڭى كۇندەگىدەن بۇگىن وزگەشە تۇلەگەن ەكەن. تەبىرەنگەن تەرەڭ ويدىڭ اۋەزەسىمەن ەلجىرەپ وتىرىپ، سىپايى ءتىل قاتتىم:
— بۇگىن ءوزىڭ ماي كۇنىندەي جايناپ كەتىپسىڭ، — دەگەنىمدە، الماس ۇزاق جىلاپ، الدەقانداي الەكەي-شۇلەكەي ويىنشىققا الدانىپ، ماۋقى باسىلعان جاس بالاداي جەڭىل عانا كۇرسىندى.
— قاقاعان ايازدار، تۇتەگەن بوراندار، ءبىر كۇنگىدەي دە بولماي ەتىپ تە كەتتى، — دەدى ول، — ولمەگەن جانعا كوكتەم دە كەلدى.
تاعى دا سارى ۋايىمعا بەرىلىپ كەتەر دەدىم دە، مۇڭمەن باستاعان ءسوزىن ادەيى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردىم:
دايىم مەنىڭ ويلايتىنىم سەنىڭ قامىڭ، سەنىڭ كوڭىل كۇيىڭ بولسا، مەن دە كوڭىلدەنىپ جۇرەمىن، — دەدىم.
الماس قىرلى كەڭسىرىگىنە سىرعىپ تۇسكەن قارا كوزىلدىرىگىن جوندەپ قويىپ، كەنەت سەرپىلە:
— ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭدى ءومىرى ۇمىتپاسپىن، مەيىرىمدى ورىس قىزى! — دەدى.
ماعان بۇدان ارتىق قانداي سىيلىق كەرەك. جارالى جىگىتتىڭ جۇرەگىنەن جارىپ شىققان رياسىز العىسىنا كەنەلىپ، ءبىر جاساپ قالدىم. كوزىمنەن قۋانىشتىڭ ىستىق جاسى ىرشىپ كەتتى.
— سونشا مەن ساعان ەلدەن ەرەك نە جاقسىلىق ىستەدىم؟ — دەدىم كۇرەك تولقىنىن باسا بەرىپ. — جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قاراپ، كۇندەلىكتى قىزمەتىمدى دۇرىس اتقارعاننان باسقا....
— ەلەنا! مەن سەنەن ءبىر سۇراق سۇرايىن، — دەدى الماس تەبىرەنىپ.
— قيىن بولماسا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورەيىن، سۇرا، — دەدىم.
— سەن وسى، شىنايى ماحاببات دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ ونىڭ قانداي سيپاتتارى بولادى؟
— مەنىڭ بىلۋىمشە، ناعىز كىرشىكسىز ماحاببات سىرتقى ادەمىلىكتى تاڭدامايدى، اقىل-پاراساتقا، ىشكى دۇنيەنىڭ كوركىنە قارايدى، — دەدىم.
— مەن دە وسىلاي ويلايمىن، ەندى بۇل تاقىرىپتى كەيىنگە قالدىرايىق، — دەدى الماس.
الماس كۇن وتكەن سايىن شيراپ كەلەدى. بۇرىن ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە سارى ۋايىمعا سالىنىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ وتىراتىن ەدى. كەيىنگى كەزدە كوڭىل كۇيى كۇرت وزگەردى. «ءورشىل ءۇمىت»، «اسىل ارمان» شىقتى اسقاق سوزدەردى كوبىرەك اۋىزعا الاتىن بولىپ ءجۇر. دەمەك، ءتان جاراسى جازىلعان سايىن جان جاراسىنىڭ دا بەتى بەرى قاراعانى. ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، وسىنىڭ ءوزى دە ۋايىم-قايعىعا جەڭدىرتپەي، اسىرەسە زارىققان شاعىندا ءوزىن-وزى جۇباتقان جاننىڭ كولدەنەڭ كوزگە بىردەن شالىنا كەتەتىن سىرتقى اسەرى. انادا ءبىر كۇنى الماستىڭ قامىعىپ وتىرىپ ماعان ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىمنەن كەتپەيدى: «ەكى كوزىمنەن ايىرىلعاننان، ەكى اياعىمنىڭ قارا سانىنان كەسىلگەنى جاقسى ەدى...» قايتسىن، بايعۇس! قوس شىراققا نە جەتسىن! اياق-قولىن ماتاپ، قاراڭعى قاپاسقا قاماپ تاستاعان تۇتقىن جان سەكىلدى عوي.
«اسىلىپ ولگەن ادامنىڭ ۇيىندە كەندىر ارقان تۋرالى ءسوز قوزعاماس بولار». وسىندا كەلگەلى الماسقا مەن سوقىر ادام جايىندا ءبىر ءسوز ايتىپ كورگەن ەمەسپىن. قايتا، ول ءزاۋسايتان ءوزىنىڭ كەم-كەتىگىن ايتا باستاسا، رەتىن تاۋىپ باسقا تاقىرىپقا بۇرىپ كەتەمىن. قاشان دا بولسا ەلدەن ەرەك ومىرشەڭ، ءورشىل اڭگىمەلەرمەن الداندىرامىن.
— ەلەنا؟ — دەدى الماس مەنەن ءبىر زور تىلەگى بارداي-اق قيىلا. — سەنەن تاعى دا ءبىر سۇراق سۇرايىن.
— سۇرا.
— مايدانداعى جىگىتىڭدى جاقسى كورەسىڭ بە؟
جىگىتىممەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا مۇنىڭ نە جۇمىسى بار؟ قيتىعىپ بارىپ، شاققا شىداپ قالدىم. «كەمتار ادام عوي، ايتا بەرسىن، وعان مەنىڭ نەم كەتەدى؟» — دەپ كوڭىلىنە قارادىم. سالدەن كەيىن سابىرلى قالپىمدا:
— سەن ونى ايتاسىڭ، مەن ۆيكتورىمنىڭ جولىنا شىبىن جانىمدى ساداعا ەتۋگە دە بارمىن، — دەدىم.
— مەنىڭ جاڭاعى سۇراعىم ەرسى بولدى عوي، ەلەنا!
— تۇك تە ەرسىلىگى جوق... ازار بولسا مەنىڭ جىگىتىمە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىمنىڭ باعدارىن بىلگىڭ كەلگەن شىعار.
— ونداي ويىم جوق ەدى، — دەدى الماس، مەنەن قايمىققانداي كوزىلدىرىگىن قولىمەن كولەگەيلەپ. — ساعان بالاشا ەركەلەيمىن دەپ، ءبىر ابەس ءسوز ابايسىزدا اۋزىمنان شىعىپ كەتتى. كەشىر، اينالايىن!..
— كەشىرگەنى نەسى؟ سەن مەنىڭ الدىمدا نە قىلمىس ىستەدىڭ؟
— بايقاعان شىعارسىڭ، — دەدى الماس يمان تارازى قالىپقا اۋىسىپ. — ۇيالعانىمنان نە دەرىمدى بىلمەي قينالىپ قالدىم. ءبىزدىڭ قازاقتا «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەگەن ماقال بار.
— سەن ەندى سول ءبىر ءازىل تەكتەس جەڭىل ءسوزدى ايىپقا بالان، قۇلدىراي بەرمە، الماس، — دەدىم. — ەسىڭدە بولسىن، مەن ۆيكتورىمدى ەشبىر جانعا تەڭگەرمەيمىن.
— وتە جاقسى! اينىماس ماحاببات سونداي بولماققا كەرەك، دەدى الماس ءسۇيسىنىپ.
— مەن دە ساعان سونداي اينىماس ءمولدىر ماحاببات يەسى ادال جار تىلەيمىن، — دەدىم. مەنىڭ بۇل ايتقانىم كوپتى كورگەن اقىلگوي قاريانىڭ تىلەك-باتاسى سياقتى بولىپ شىقتى.
— ايتقانىڭ كەلسىن! — دەدى الماس.
11 ماي.
بۇگىن ءبىزدىڭ گوسپيتالدا ءبىر ەلەۋلى ۋاقيعا بولدى. قازاقستاننىڭ شىمكەنت قالاسىنان الماستىڭ اتىنا پوسىلكا كەلدى. قول چەمودان ءتارىزدى كىشكەنە جاشىكتى اشىپ كورسەم، ءىشى تولعان ورىك-مەيىز، انار ەكەن. اينالا شەتىنە ورنەكتەپ كەستە شەككەن اق جىبەك ورامالدىڭ اراسىنان حات شىقتى. حات ورىسشا جازىلىپتى.
پوسىلكانى الماسقا تابىس ەتتىم دە، حاتتى تاباندا وقىپ بەردىم.
«ارداقتى الماس اعا! سىزگە كۇن شۋاقتى، باۋ-باقشالى شىمكەنت قالاسىنان سالەم.
ەسىمىڭىزگە سىرتتان قانىقپىز. مەنىڭ ۇلكەن اعام دۇيسەنقۇل الىمبەتوۆ ورتالىق مايداننىڭ گازەتىندە ىستەيدى اسكەري اتاعى كىشى لەيتەنانت. ءسىزدىڭ ەرلىك ءىسىڭىز بۇكىل مايدانعا پاش بولىپتى. سوۆەت ادامىن وت ىشىنەن امان الىپ شىعىپ، ءوزىڭىز بومبا استىندا قالىپسىز. ءسىزدىڭ وسى وتانشىلدىق كەرەمەت ءىسىڭىزدى دۇيسەنقۇل اعاتايىم مايدان گازەتىنە جاريالاپتى، گازەتىن بىزگە جىبەرىپتى. گازەتكە ساۋ كەزىڭىزدەگى سۋرەتىڭىز باسىلعان ەكەن. اعاتايىم ءسىز ەمدەلىپ جاتقان گوسپيتالدىڭ ادرەسىن جازىپتى، وسى جىگىتكە حات جاز، سالەم-ساۋقات جىبەر، قۋانت دەپتى.
گازەتتەگى ءسىز تۋرالى ماقالانى ءۇي ىشىمىزبەن وقىپ، سىزگە قاتتى ريزا بولدىق. جارايسىز، اعا!
ءبىزدىڭ قولىمىزدان ءدام تاتسىن دەپ، سىزگە از عانا ساۋقات جىبەردىك. مىنا ءبىر كىشكەنتاي ورامالدى مەنەن ەسكەرتكىش ەتىپ قابىلداڭىز، اعا!
سىزگە قارت اكەم مەن شەشەمنەن دۇعاي سالەم. ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن قالالىق اۋرۋحانانىڭ قىزمەتشىلەرىنەن سىزگە كوپ-كوپ سالەم (مەن اۋرۋحانادا مەدسەسترا بولىپ ىستەيمىن).
تەز ساۋىعىپ شىعىپ، ومىردە باقىتتى بولۋىڭىزعا تىلەكتەسپىن. ماعان حات جازساڭىز، ادرەسىم:، شىمكەنت قالاسى، سوۆەت كوشەسى، 5ء-ۇي.
الىستاعى قارىنداسىڭىز
جاۋھار الىمبەتوۆا.
2 ماي، 1943 جىل».
— اپىر-اي، قازاقستانىم كوشىپ كەلگەندەي بولدى عوي، — دەي بەردى الماس.
ورامالدى قولىنا ۇستاتتىم دا:
— قارىنداسىڭ، ساعان ارناپ جىبەرىپتى، ءايبات ەكەن، توڭىرەگىنە ادەمى كەستە شەگىپتى، ءبىر بۇرىشىنا «الماس اعاعا ەسكەرتكىشىم، جاۋھاردان» دەپ ورنەكتەپ جازىپتى، — دەدىم.
— ورامالعا مەنىڭ اتىمدى جازىپ پا؟ ەسكەرتكىش بولسىن دەپ نە؟ — الماس ورامالدى ەرسىلى-قارسىلى جەلبىرەتىپ، بەتىن جەلپي بەردى. كوزىلدىرىگىن شامىرقانا سۋىرىپ الدى دا، كوزىنىڭ ۇڭىرەيگەن ورنىن ورامالمەن بۇركەپ قويدى. قارا تۇنەك ءتۇن اراسىنان شاشىراپ شىققان اي ساۋلەسىن كورگەندەي، ورامالدى الاقانىمەن جاۋىپ، بالقىپ وتىرىپ قالدى. ءبىر مەزەتتە ورامالدى تورتكىلدەپ بۇكتەپ الىپ كەۋدەسىنە باستى. — قاسيەتتى ورامالدىڭ ەرەسەن اسەرىنەن جۇرەگىم لۇپىلدەپ، بويىم بالقىپ كەتتى.
الماس ەكەۋمىز مارە-سارە بوپ وتىرىپ، وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءبىزدىڭ گوسپيتالعا مايدان گازەتىنەن كەلىپ كەتكەن قازاق جىگىتىن ەسكە تۇسىردىك. ول جىگىت الماسپەن كۇنى بويى وڭاشا اڭگىمەلەسكەن. مىنا حات يەسى جاۋھار الىمبەتوۆانىڭ اعاسى دۇيسەنقۇل سول جىگىت.
— ەرتەڭ جاۋھارعا حات جازىپ بەرشى!.. — دەدى الماس.
— قۇپ بولادى.
— مەن قارىنداسىما جازاتىن حاتتىڭ نوبايىن بۇگىننەن باستاپ ويلانا بەرەيىن...
— ويلان، الماس! جاۋھار قارىنداسىڭا وڭداپ حات جازايىق.
12 ماي.
نەگىزگى شارۋالارىمدى تىندىرىپ تاستادىم دا، الماستىڭ پالاتاسىنا قايتا اينالىپ كەلدىم. ءبىر عاجابى، قاشان كەلسەم دە، الماس مەنى جايراڭداپ قارسى الادى.
— ال، ەلەنا! جاۋھارعا جازىلاتىن حاتتىڭ نۇسقاسىن مەن ساعان ورىسشا ايتا بەرەيىن، سەن قاعاز بەتىنە وڭدەپ تۇسىرە بەر، — دەدى.
اكەلگەن قاعاز بەن قالام-سيانى تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە سايلاپ قويدىم دا، الماسقا قۇلاق توستىم.
— سەن ايتا بەر، مەن جازا بەرەيىن، — دەدىم.
الماستىڭ جاۋھارعا ماعان جازدىرعان حاتى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى.
«قىمباتتى قارىنداسىم، جاۋھار! الىستاعى اعاڭنىڭ ىنتىق جۇرەكتەن جولداعان سالەمىن قابىل ال! مەنى ەلەپ حات جازىپسىڭ، وڭتۇستىكتىڭ ميۋاسىن جىبەرىپسىڭ، كوپ راقمەت ساعان! اسىرەسە سەنىڭ ەسكەرتكىش ورامالىڭ مەنى قاتتى تولقىتتى. بۇل ورامال قاسيەتتى قازاقستانىمنان، وڭتۇستىك ولكەسىنەن ماعان ادەيى ۇشىپ كەلگەن اق قاناتتى باقىت قۇسىنداي بولدى.
ارداقتى جاۋھار! سەن ءوزىڭنىڭ ماعان دەگەن تۋىسقاندىق ىلتيفاتىڭمەن ومىرگە سەنىمىمدى، قۇشتار سەزىمىمدى ارتتىردىڭ، جۇرەگىمە نۇر قۇيدىڭ.
ەل — وتانىم باردا، سەندەر سياقتى قامقورشى، تۋىسقاندارىم تۇرعاندا مەن كوزىمنەن ايىرىلىپ، كور سوقىر بولدىم دەپ وكىنبەيمىن، قاپالانبايمىن.
ومىردە باقىتتى بول، ەڭبەكتە زور تابىسقا جەت. قاريالارىڭا، قىزمەتتەس جولداستارىڭا مەنەن سالەم ايت!
ساۋ كۇنىمدەگى سۋرەتىمدى گازەتتەن كورگەن ەكەنسىڭ، مۇگەدەك كەزىمدەگى كەسكىنىمدى كورسىن دەپ، ساعان گوسپيتالدا تۇسكەن سۋرەتىمدى جىبەردىم.
قولىڭ تيسە حات جاز!
زور قۇرمەتپەن، اعاڭ الماس».
حاتتى پوچتاعا تاپسىرار الدىندا كۇندەلىك داپتەرىمە كوشىرىپ جازىپ الدىم.
20 ماي.
ءومىردىڭ قىزىعى مەن شىجىعى كوپ بولادى ەكەن. بەيبىت زاماندا ونى كىم ويلاعان؟ ۇسىنساڭ قول جەتەتىن جەردە كۇندەي جارقىراپ تۇرعان ارمانىڭ تاعدىردىڭ قاتال امىرىمەن قيال جەتپەس قياعا الىستاپ كەتەدى ەكەن. جايشىلىقتا تىنىشتىق شاقتا جولداس-جورالارىڭنىڭ اراسىندا جايراڭداپ بەيقام جۇرە بەرەسىڭ. تۇرمىستىڭ اناۋ-مىناۋ كەم-كەتىگىن ەلەمەيسىڭ. وسىنداي مۇڭسىز ءومىردى سەنىڭ پەشەنەڭە جازىپ قويعانداي كورەسىڭ.
جاستىق شاعىم جىلىستاپ ءوتىپ بارادى. وعان نەسىنە وكىنەيىن. جاستىق شاق اركىمنىڭ-اق باسىنان وتەدى. ولگەندە قابىرىڭە بىرگە كىرەتىن اينىماس ماحابباتتى ايتسايشى. وسىدان ماقرۇم قالماسام ەكەن!
تەگىندە، ادام ومىرىندە اقىلعا سىيمايتىن تاڭعاجايىپ قۇبىلىستار بولمايدى. ادام تۋادى، ولەدى، ءومىردىڭ ۇزاق جول-ساپارىندا قىزىققا دا، قيىندىققا دا كەزدەسەدى، قارتايادى، اقىرى دۇنيەدەن كەتەدى. وسىنىڭ ءبارى زاڭدى قۇبىلىس.
دۇنيەگە كەلگەنىمدە ءومىر مەنى سۋىق شىرايمەن قارسى الىپتى. ەكى جاسقا كەلگەنىمدە شەشەم ءولىپتى... شەشەم ولىسىمەن اكەم مەنى ناعاشىلارىما تاستاپ زىم-زيا جوعالىپتى. ونىڭ قايدا كەتكەنىن، ءولى-تىرىسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى... ناعاشىلارىمنىڭ ارقاسىندا تۇرمىستان تارشىلىق كورگەن جوقپىن. سوندا دا بولسا اكە-شەشەگە نە جەتسىن. كەيدە ءتىپتى ويلاپ كەتسەم، جاپىراقسىز، بۇتاقسىز قۋ اعاش سياقتى ەكەنمىن. ءومىرىمنىڭ وسىناۋ كەم-كەتىگى ءۇيلى-باراندى بولىپ، ءوز الدىما تۇرمىس قۇرعاندا تولىعاتىنداي كورۋشى ەدىم. ونىڭ دا ءساتى تۇسپەي قويدى.
ۆيكتوردىڭ سوڭعى جازعان حاتىن وقىعاندا ماعان وسىنداي ويلار كەلىپ ەدى. سىزىقتى داپتەر قاعازىنىڭ ءۇش بەتىن تولتىرىپ جازىپتى. بۇرىنعى حاتتارى سارابدال بولاتىن ەدى. وسى جولى سونىڭ ەسەسىن تولتىرعىسى كەلگەندەي ۇزاققا سىلتەپتى. حاتتى سول قالپىندا كۇندەلىك داپتەرىمە ءايباتتاپ جەلىممەن جاپسىرىپ قويدىم. ونىڭ وڭ جاق شەكەسىنە ۆيكتوردىڭ مايداننان جىبەرگەن سوڭعى سۋرەتىن قوسا جاپسىردىم. سۋرەتتىڭ استىنا «مايدانگەر كىشى لەيتەنانت ۆيكتور حرۋستاليەۆ» دەپ ءىرى ارىپپەن ادەمىلەپ جازىپ قويدىم.
ءيا، ۆيكتور مەنىڭ الىستاپ كەتكەن اسىل ارمانىم! كوكتەم شىققاندا مەكەنىنە قايتقان كەربەز اققۋداي جارقىلداپ ورالاسىڭ با؟ الدە قاتال تاعدىردىڭ سوققىسىنا ۇشىراپ، مايدان دالاسىندا ماڭگى-باقي قالاسىڭ با؟
قويشى، كۇيرەك سەزىمگە بەرىلىپ كەتتىم بىلەم. قايداسىڭ، جارقىن ءۇمىتىم؟ جاستىق شاعىمنىڭ اق قۇسى بولىپ كوكىرەگىمە قايتا كەلىپ قونسايشى! مەن سەنى الىستان اڭساپ كەلگەن ۆيكتورىما بالايىن دا، مەيىرىمدى قاندىرايىن.
كۇندەلىك داپتەر بەتىندەگى ۆيكتوردىڭ سۋرەتىنە تابىندىم.
— سويلەشى، جانىم! تىم بولماسا، ءبىر اۋىز ءسوز قاتشى ماعان!
سۋرەت ورنىنا حات سويلەيدى:
«سۇيىكتىم ەلەنا! حاتىڭدى الدىم. كوپ راقمەت ساعان. بۇگىن سوعىستىڭ ءبىر الاقانشىق تىنىشتاۋ كۇنى ەدى.
حاتىمدى مولىراق جازايىن. بلينداجدا وتىرمىز. سوعىستىڭ ۇيرەنشىكتى قاتال تۇرمىسى. قاتىگەز سوعىستىڭ قاھارىنا بويىمىز ۇيرەنىپ، ابدەن كوندىگىپ الدىق قوي. مۇنداي قيىن جاعدايدا اسقان شىدامدىلىق، ءوزىڭدى-وزىڭ باسقالاردان جوعارى سانايتىن تاكاپپار مىنەز، بولاتتاي بەرىك قايرات كەرەك...
كىشى پەيىل مىنەزدىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەنىمە كەشىرىم ەت، ساۋلەم! جاڭاعى ايتىپ وتكەن قاسيەتتەرىمنىڭ ارقاسىندا بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي، قاداريحال اتاق-ابىرويعا يە بولىپ، ءجۇرىپ جاتىرمىن.
ءيا، سوعىستىڭ سۇمدىق سۇراپىل داۋىلى ءبىر مەزگىل تولاستاپ، لاۋلاعان قالىڭ ءورتتىڭ جالىنى باسەڭدەيتىن وسىنداي الاڭقى كەزدەر بولادى. مۇنداي كەزدە اندا-ساندا ءار جەردە گۇرس ەتىپ جارىلىپ جاتقان زەڭبىرەك سناريادتارىن، اينالادا تارسىلداپ اتىلىپ جاتقان پۋلەمەتتەردى ەلەڭ قىلمايمىز.
ۇمىتپاي تۇرعاندا مىندەتىمدى اتقارىپ قويايىن، «سۇيگەن قىزىڭا بىزدەن سالەم ايت»، — دەپ قاسىمداعى جولداستارىم قىلقىلداپ وتىر.
بۇل كۇندە ءبىز تۋعان جەردەن الىستاپ كەتتىك. ەلدەن قانشا الىستاپ، ىلگەرى باسقان سايىن ۇلى جەڭىستىڭ جاقىنداعانىن سەزىنەمىز. «قاپالانبا، قايعىرما، مەنى جەڭىسپەن كۇت»، — دەگەندى ەكىنىڭ ءبىرى حاتىندا جازادى. مەن دە وسىنى ساعان تالاي جازعان بولاتىنمىن. وسى ءبىر ولەڭ جولى ايتىلا-ايتىلا ابدەن توزدى عوي دەيمىن. ەندى ونىڭ ورنىنا «ۇلى جەڭىس مەرەكەسى كۇنى قاۋىشايىق»، — دەگىم كەلەدى. بۇل بارشا حالىقتىڭ ۇلى ءۇمىتى مەن تىلەگى. ءبىز سول كۇندى جاقىنداتۋ جولىندا جاۋمەن ايانباي الىسىپ جاتىرمىز.
نەسىن جاسىرايىن، ادام بولعاسىن، ونىڭ اۋمالى-توكپەلى جاعدايلارى كوپ بولادى. كەي-كەيدە قاجيسىڭ، قايعىراسىڭ، قاپىلىستا وققا ۇشىپ جازىم بوپ كەتەم بە دەپ تە ويلايسىڭ. تۇپتەپ كەلگەندە، قايعىنى ۇمىتكە، سەنىمگە جەڭدىرەسىڭ دە، ومىرگە قۇلاش سەرمەيسىڭ. حاتىمنىڭ نەگىزگى ارناسىنا قايتا تۇسەيىن. ەندىگى ءبىر جاڭالىعىم ديۆيزيا كومانديرى كەشە ومىراۋىما «ءبىرىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنىن قادادى. بۇل مەنىڭ مايدانداعى ەكىنشى وردەنىم.
تىلدا ءجۇرمىن دەمەسەڭ، سەن دە وتان سوعىسىنىڭ قاتارداعى جاۋىنگەرىسىڭ. وتان قورعاۋ جولىندا قانىن توككەن جارالى جاۋىنگەرلەردى باعىپ-قاعۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. مەن مۇندا، سەن وندا جاۋعا ولتىرە سوققى بەرىپ ءجۇرمىز دەپ سانا، جانىم! بارشا جولداستارىڭا، اسىرەسە قامقورلىعىڭداعى قازاق جىگىتى الماسقا كورمەسەم دە مەنەن سالەم ايت.
حات جاز.
ۆيكتور».
2 يۋن.
بۇگىنگى كۇن مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر قارالى كۇن. ۆيكتورىمنان ايىرىلدىم. ۆيكتوردىڭ ازالى حابارىن ەستىدىم. نانار-نانباسىمدى بىلمەي، ەسىمنەن تاندىم.
«قىمباتتى ەلەنا! بۇل حاتتى سىزگە جازىپ وتىرعان ۆيكتوردىڭ وزىڭىزگە ماعلۇم جولداسى گرۋزين جىگىتى كامو ۆالياشۆيلي دەپ بىلەرسىز.
ايتپاسقا امالىم جوق. ارداقتى دوسىم، مايدانداس سەرىگىم ۆيكتوردان ايىرىلدىق. جاۋمەن كەسكىلەسكەن ۇرىستا ەرلىكپەن قازا تاپتى.
ورنى تولمايتىن اۋىر قازا! بەكىنىڭىز دە قايراتتانىڭىز. جولداستىق قارىزىمدى وتەگەلى ادەيى سىزگە حابارلاپ وتىرمىن.
ۆيكتوردىڭ مۇردەسىن ۋكراينانىڭ سولوچينو دەريەۆنياسىنا اسكەري قۇرمەتپەن جەرلەدىك. زيراتىنىڭ سۋرەت-بەينەسى مەن ۆيكتور ەكەۋمىزدىڭ ەڭ سوڭعى رەت بىرگە تۇسكەن سۋرەتىمىزدى جىبەردىم. كورىڭىز دە ماۋقىڭىزدى باسىڭىز.
نەمىس باسقىنشىلارىنا ءولىم كەلسىن! ۇلى وتانىمىز جاساسىن!
ك. ۆالياشۆيلي».
حات ءسوزى قانشا دالەلدى بولعانىمەن ۆيكتوردى ءولدى دەگەنگە كوڭىلىم سەنبەيدى. كوزىمنىڭ جاسى تاس بوپ قاتىپ قالدى. حاتتى جەرگە تاستاي بەردىم دە، ۆيكتور مەن كامونىڭ ءيىن تىرەسىپ قاتار تۇسكەن سۋرەتىن بەتىمە باستىم. كوزىمدى تارس جۇمىپ الدىم. بۇل دۇنيەدەن باز كەشتىم، الدەبىر قاپ-قاراڭعى تۇڭعيىققا قۇلدىراپ باتىپ بارا جاتىرمىن... مەڭىرەۋ تۇنەك اراسىنان نايزاعاي جارقىلدايدى. كوزىمدى اشىپ اعىل-تەگىل جىلاي بەردىم.
كاموعا حات جازايىن دەسەم، قولىم قالتىراپ، قالامعا جۋىسپايدى. قىزمەتتەس سەرىكتەرىمە، الماسقا ۆيكتوردىڭ ءولىمىن بىلدىرمەۋگە بەكىندىم.
6 يۋن.
وي توقتاتىپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ قاراسام، كاموعا حات جازباۋىم اعاتتىق بولادى ەكەن. ادامگەرشىلىك ۇجدانىما كىر كەلەدى ەكەن.
دەس بەرىسى، بۇگىن گوسپيتال بويىنشا كەزەكشى دارىگەردىڭ كومەكشىسى ەدىم. ەلدىڭ ءبارى ۇيىقتاپ جاتقاندا وڭاشا بولمەدە حات جازۋعا كىرىستىم. كوپكە شەيىن جازايىن دەگەن پىكىرىمنىڭ باسىن بىرىكتىرە الماي، قاتتى قينالدىم. الدەن ۋاقىتتا ايتەۋىر بىردەڭەنى دومبايلاپ جازعان بولدىم.
«ارداقتى كامو! سىزگە وتان ءۇشىن قازا بولعان دوسىڭىز ۆيكتوردىڭ سۇيگەن قىزى، بۇل كۇندەگى قايعىلى ەلەنادان سالەم! مەنىڭ قايعىما ورتاقتاسىپ، جاقسى سوزىڭىزبەن كوڭىلىمدى جۇباتقانىڭىز ءۇشىن سىزگە كوپ-كوپ راقمەت ايتامىن.
ەندى ءوزىڭىز جىبەرگەن قۋ مولانىڭ سۋرەتىنە تابىنىپ، جىلاي دا زارلاي كۇن وتكىزگەننەن باسقا مەن سورلىدا نە قالدى. ءوز كوزىممەن كورمەگەن ولىمگە كوڭىلىم سەنبەيدى. ول دا بولسا ماعان الدامشى جۇبانىش.
ۆيكتور ايتقان بولار، جەتى جاسىمىزدان ءبىر مەكتەپتە وقىدىق.
مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا بىرگە وقىپ جۇرگەنىمىزدە فين سوعىسى باستالىپ كەتىپ، ۆيكتور ارمياعا الىندى. ول سوعىستان ەندى قۇتىلا بەرگەندە مىنا سوعىسقا تاپ بولدى. ءسويتىپ، تاعدىردىڭ قاتال ءامىرى بويىنشا ەكى جاققا ءبولىنىپ كەتە باردىق.
1941 جىلدىڭ جازىندا قازاقستاننىڭ پەتروپاۆل قالاسىنداعى مەدسەسترالار دايارلايتىن كۋرستى ءبىتىرىپ، مايدانعا اتتاندىم. ءبىر جىل الدىڭعى شەپتەگى سانيتارلىق باتالوندا ىستەدىم. وڭ اياعىمنان جەڭىل جارالانىپ گوسپيتالعا ءتۇستىم. ساۋىققاننان كەيىن ريازان قالاسىنداعى حيرۋرگيالىق گوسپيتالعا قىزمەتكە قالدىردى. قازىرگى كۇندە سول قالاداعى تەراپيا-حيرۋرگيالىق ارالاس گوسپيتالدا ىستەيمىن.
ۆيكتوردىڭ كارى اكە-شەشەسى پەتروپاۆل قالاسىندا تۇرادى. ول بيشارالارعا دا ۆيكتوردىڭ ءولىمى جايلى قارالى حابار جەتكەن شىعار.
ساۋ بولىڭىز. ەلىڭىزگە زور جەڭىسپەن ورالىڭىز.
قۇرمەتپەن ەلەنا».
10 يۋن.
پالاتالاردى ارالاپ شىعىپ، اۋرۋلاردىڭ دارى-دارمەگىن بەرىپ، حال-جاعدايلارىن بىلگەننەن كەيىن الماستىڭ قاسىنا كەلدىم. قاجەتى بولماسا دا توسەك-ورنىن قاعىپ، سىلكىپ، جوندەپ قويدىم. مەن كەلگەندە الماس كەرەۋەتىنىڭ قاسىنداعى ارقالى جۇمساق ورىندىقتا وتىر ەدى. كەرەۋەتتىڭ قالقانىن سيپالاپ ۇستاپ، تىك تۇرەگەلدى دە، ۇزدىگە ءتىل قاتتى:
— ەلەنا!..
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— سەنەن ءبىر سۇراعىم بار ەدى.
— قانداي سۇراق؟
— كەيىنگى كەزدە سەن وسى جاسىپ كەتكەنبىسىڭ، قالاي؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەدىم جورتا قىنجىلعان بولىپ. — باياعى قالپىمدامىن. مۇمكىن، شارشاعان شىعارمىن.
— بۇرىن ماعان كەلگەندە قىزىق اڭگىمەلەر ايتىپ، كۇلدىرىپ كوڭىلىمدى كوتەرەتىن ەدىڭ، — دەدى الماس كەرەۋەتتىڭ قالقانىنا ارقاسىن سۇيەپ تۇرا قالىپ. — كەيىنگى كەزدە سونىڭ ءبىرى جوق. قولىڭ بوساعاندا كىتاپ وقىپ بەرەتىن ەدىڭ، ونى دا قويىپ كەتتىڭ...
مىنا قارا! مەنىڭ قايعىرىپ جۇرگەنىمدى الماس ۇشقىر سەزىمىنىڭ كۇشىمەن اڭعارىپ قالىپتى. قانشا بىلدىرمەيىن دەسەم دە كەيىنگى كەزدە قۇلدىراپ كەتكەن كوڭىل كۇيىم مەنى ۇستاپ بەرگەن ەكەن.
الماس مەنىڭ جاڭاعى ايتقان قيسىنسىز ۋاجىمە يلانا قويمادى. كەيىنگى كەزدە كۇرت وزگەرىپ، ءجۇنجىپ كەتۋىمنىڭ تۇپكى سەبەبىن بىلگىسى كەلەدى. ايتەۋىر، نە دە بولسا سىر بىلدىرمەيىن دەپ قالاي جالتارسام دا، اينالا ۇتىلاپ ۇستاپ الا بەردى. ءتىپتى بولماي بارا جاتقان سوڭ، مايدانداعى جىگىتىمنەن حات كەلمەي قويىپ، سوعان قاپا بولىپ ءجۇرمىن دەپ، جالعان سىلتاۋ ايتتىم.
— بۇل دالەلىڭە دەن قويامىن، — دەدى الماس، — ونداي-ونداي ۇزىلىستەر بولا بەرەدى. قولى تيمەي جۇرگەن شىعار.
ءۇنسىز قان جىلاپ تۇرمىن. «بۇل دۇنيەنىڭ تىرلىك كۇيبەڭىنەن ۆيكتوردىڭ قولى ءبىرجولا بوساعان. ەندى وعان ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق... وعان بۇيىرعان ماڭگىلىك جايلى ورىن ۋكراينانىڭ ەكى مەتر جەرى...»
— قامىقپا، ەلەنا! سۇيىكتى ۆيكتورىڭ ساحارانىڭ اق مارالىنداي ويناقتاپ كەلەر ءالى-اق... — دەدى دە، الماس مەنى قاۋمالاپ، ارقاعا قاقتى.
— جوق، ۆيكتور كەلمەيدى، — دەدىم تىكسىنە.
سول-اق ەكەن، الماس شيىرشىق اتا تۇرا قالىپ، قارا كوزىلدىرىگىن ماعان توندىرە:
— سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردىم.
— مەن باقىتسىز جانمىن، الماس...
— قايداعى جوق سۇمدىقتى ايتپاشى، ەلەنا! نەمەنە؟ ۆيكتوردان جامانات حابار الدىڭ با؟
ۆيكتوردى ءولدى دەۋگە اۋزىم بارماي، ءتىلىم كۇرمەلە بەردى. جۇرەگىم قىسىلىپ، تىنىسىم تارىلىپ بارادى. اعىل-تەگىل جىلاي بەردىم. ىشىمدەگى لاۋلاعان جالىن لىپ ەتىپ سىرتقا شىقتى. يىعىم بۇلكىلدەپ، ءىشى-باۋىرىم سولقىلداپ اكەتىپ بارادى. الماس مەنىڭ دىرىلدەگەن قولىمدى ۇستاپ، قولتىعىمنان دەمەي بەردى.
— سابىر ەت، شىدا، ەلەنا!..
— شىداماسقا شارام بار ما؟! — دەدىم.
الماس مەنى ءتاتتى سوزىمەن جۇباتىپ، كوپكە شەيىن قاسىنان جىبەرمەدى.
شىن كوڭىلدەن شىققان ءسوز قارا تاستى دا جىبىتەدى، قاپتاعان قالىڭ قارا تۇمانداي قايعىنى دا تارقاتادى. قام كوڭىلدى دوس كوتەرەدى. ايتسە دە، اتتەڭ نە كەرەك، مىنا سۇم سوعىس جاس داۋرەنىمنىڭ جاڭا گۇلدەنىپ كەلە جاتقان باۋ-باقشاسىن ورتەپ كەتتى.
20 يۋن.
قايعى مەنى جەڭەمىن دەيدى، مەن جەڭدىرمەيمىن دەيمىن. سپورت الاڭىندا كۇرەسكە تۇسكەن پالۋاندايمىز. تىرەسەمىز دە سىرەسەمىز. تۇبىندە قايسىمىزدىڭ كۇش اسىرارىمىزدى كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، وسى جەكپە-جەك ايقاسپەن كۇندەر ءوتىپ جاتىر.
ومىرگە قىڭىر قاراسام، ودان ات-تونىمدى الا قاشىپ تۇڭىلسەم، ولە-ولگەنشە ارىلمايتىن قىرسىققا دۋشار بولاتىنىمدى دا بىلەمىن. ونىڭ كەرىسىنشە، ومىرگە اق كوڭىلمەن، اق جارقىن نازارمەن قاراسام، باقىت اتتى بيىك شىڭنىڭ باسىنا قۇس بولىپ قوناتىنىمدى دا بىلەمىن...
وسى ءبىر كەلەلى ويلاردى جانىما مەدەۋ ەتىپ، قانشا بەكەم بولايىن دەسەم دە، ءوزىمدى-وزىم قانشا جۇباتسام دا، ۆيكتوردىڭ ءولىمى قابىرعامدى قايىستىرا بەرەدى. قولدان شاتتىق جاساپ، سەرىكتەرىمنىڭ الدىندا جايراڭداپ جۇرسەم دە، ىشتەگى قايعى-قاسىرەت ورتاياتىن ەمەس.
الماس ماعان كەشە ءبىر جاقسى پىكىر ايتقان. سونى داپتەرىمە جازىپ الدىم: «شىندىققا جۇگىنسەڭ، اداسپايسىڭ، ءومىردىڭ نە ءتۇرلى بولمىستارىنا ءادىل كوزبەن قاراساڭ، اقىلمەن پايىمداساڭ، استە قاتەلەسپەيسىڭ. قايعى دەگەن ءبىر تەڭىز، ىرقىنا كونە بەرسەڭ، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ، تاۋەكەل دەگەن ءبىر كەمە، مىنەسىڭ دە وتەسىڭ...»
وسى جىگىت بارا-بارا ويشىل بولىپ كەتتى. جاڭاعى پىكىردى الماس كىلەڭ ماعان مەڭزەپ ايتتى. «قايعىعا بەرىلمە، ناعىز ادام بول!» — دەگەنى.
— كۇندەلىك داپتەرىمدەگى جازۋلار وسىمەن تامام بولدى، — دەدى ەلەنا.
— اپىر-اي، ءوزىڭ نە دەگەن جازىمپازسىڭ؟ — دەپ الماس ۇيىرىلە، تاڭدانا بەردى.
«قىسىلعاندا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى». وسى ماتەلدى ەلەنا الماستان ەستىگەن. وسىنى ايتىپ قالا جازداپ، ءتىلىن تىيا قويدى.
— قىسىلعاندا شىققان كوڭىلىمنىڭ كۇيلەرى عوي، — دەي سالدى.
كۇندەلىك داپتەردەگى اق جۇرەكتەن تۋعان وي-پىكىرلەردى كوكىرەگىنە توقىپ، راقاتقا باتىپ، وزگەشە اسەرلەنىپ وتىرعاندا الماستى الدەقانداي وتتى سەزىم بيلەپ اكەتىپ ەدى. قارمالاپ ءجۇرىپ، تۋمبوچكادان ءوزىنىڭ بارماقتاي قويىن داپتەرىن تاۋىپ الدى دا، ونى ەلەناعا ۇسىندى.
— مىنا داپتەردەن ماعان ءبىر ادرەس تاۋىپ بەرشى... پەتروپاۆل قالاسىندا ءبىر تانىسىم بار ەدى، سوعان حات جازدىرىپ الايىن ساعان، — دەدى.
— ماقۇل، — دەدى دە ەلەنا سۇر مۇقاباسىنىڭ تۇتە-تۇتەسى شىققان كىشكەنتاي قويىن داپتەردىڭ بەتىن اشتى.
— ۇمىتپاسام، ادرەسى داپتەردىڭ العاشقى بەتتەرىنىڭ بىرىندە بولسا كەرەك ەدى، — دەپ الماس كەرەۋەتتىڭ جيەگىنە وتىرا بەردى.
— تاپتىم! — دەدى ەلەنا قۋانىپ.
— انىقتاپ الايىق، وسى ما؟.. وقىشى!..
— قازاقستان، پەتروپاۆل قالاسى، حلەبنيكوۆ كوشەسى، 12 ءۇي... — كىلت توقتاپ قالدى. — پالي يلونا... اتى وزگەرتىلسە، ناعاشىسىنىڭ فاميلياسىنا كوشسە شۆەسوۆا ەلەنا فەدوروۆنا بولۋى دا ىقتيمال...
— ءدال ءوزى، وسى، — دەدى الماس.
ەلەنا ىشقىنا ءىشىن تارتىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ونىڭ جويقىن سەزىم تولقىنىمەن تەڭسەلىپ تۇرعانىن الماس قايدان ءبىلسىن. الدە ول مىنا داپتەرگە اتى جازىلعان قىزدان الماستى قىزعانا ما؟ قوي، قىزعانۋعا حاقىسى دا، دالەلى دە جوق. ايتەۋىر الماستىڭ مازاسى كەتە باستاپ ەدى.
— پالي يلونانى سەن قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى قىز.
باسە، قارعا تامىرلى حالىق ەمەس پە! ءبىر قالانىڭ ادامدارى بولعاندىقتان بۇل ەكى قىز ءبىرىن-بىرى بىلەدى ەكەن عوي.
الماس وعان قارسى سۇراق بەردى:
— يلونانى سەن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
— ەڭ اۋەلى، مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەر. — بۇل ساپار ەلەنانىڭ داۋسىنان وزگەشە ءبىر جىگەرلى ەكپىن اڭعارىلادى.
— مەن يلونانىڭ اكەسىن بىلەتىن ەدىم.
— ول كىسىمەن قاي جەردە كەزدەسىپ ءجۇرسىڭ؟
— ول جاعىن ءقازىر سۇراپ قيناما، — دەدى الماس تۇنجىراپ، — اۋەلى، سەن ماعان وسى ادرەستە ءاتى-جونىڭ كورسەتىلگەن ايەلگە ءايباتتاپ حات جازىپ بەر.
ەلەنا از ۇنسىزدىكتەن كەيىن قيىلا سويلەدى:
— كەشىرەرسىڭ، الماس! سەن مەنى جوقتان وزگەنى بىلۋگە قۇمارتىپ تۇراتىن جەڭىلتەك ەكەن دەپ ويلاما. يلونانىڭ اكەسىمەن قاي جەردە كەزدەستىڭ؟ سونى بىلگىم كەلەدى.
مىنا قىز قايدا قاشسام دا قۇتقاراتىن ەمەس، قادام باستىرماۋىن كوردىڭ بە، پاليمەن قاي جەردە، قانداي جاعدايدا كەزدەسكەنىن، مىنا داپتەردەگى ادرەستىڭ قالاي پايدا بولعانىن ەلەناعا ايتىپ بەرسە، وعان الماستىڭ نەسى كەتەدى؟
الماس ەندى اعىنان جارىلدى:
— مەنىڭ بومبا استىندا قالىپ، وسىنداي زاعيپ بولۋىما، ەڭ الدىمەن، گابريش پالي دەگەن ماديار سەبەپكەر بولعان.
— سول مادياردىڭ وسى كۇنى قايدا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— ادال ادام بولسا، جارىق دۇنيەگە شىققان شىعار.
— ارام ويلى تىڭشى بولسا، سازايىن تارتۋى حاق...
بولمەنى تىمىرسىق ۇنسىزدىك باستى. الماس كوڭىلىنە جاققان ادامدارىمەن شۇيىركەلەسكەندە كەم-كەتىگىن ءبىر مەزگىل ەسىنەن شىعارىپ، جارىق دۇنيەدە الشاڭداي باسىپ جۇرگەندەي جارىلقانىپ قالاتىن. وڭاشا بولمەدە جالعىز قالسا، نە بولماسا، قاسىندا وتىرعان ادامى ۇندەمەي تىمىرايىپ قالسا، توبەسىنەن قارا تۇنەك قايتا باساتىن. قازىرگى ساتتە دە الماس وسىنداي كۇيگە ءتۇستى.
ەلەنا قوڭىرلاتىپ سويلەي باستادى:
— تەمىر جول ستانسياسىن نەمىس سامولەتتەرى بومبالاعاندا سەن ءبىر ايەلدى ورتەنىپ جاتقان ۆاگون نان الىپ شىعىپ، ولىمنەن قۇتقاردىڭ. سونىڭ سالدارىنان ءوزىڭ بومبا استىندا قالدىڭ...
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— سوندا سەنىڭ ماشيناڭدا كوك كيىمدى نەمىس سولداتى بار ەدى... سەنى تاباندا سانباتقا الىپ كەتتى. شوفەر جىگىتىڭ سولدات پەن ايەلدى مايدان شتابىنا اپارىپ تابىس ەتتى...
— ءبارىن دە ءبىلىپ تۇرسىڭ عوي؟ — دەدى الماس ءبىر عاجايىپ جاڭالىق حابار ەستىگەندەي ەسى كەتىپ. — ەمىندىرمەي، شىنىڭدى ايتشى؟ سونىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟
ەلەنا ءۇنسىز قالدى. ءوزى بايقاۋسىزدا سىرعىپ كەتىپ قالماسا جارار ەدى؟ الماس ونى قارمالاپ ىزدەي باستادى. ساۋساقتارى ەلەنانىڭ ىستىق ماڭدايىنا بارىپ ءتيدى. ودان قولىن تومەن تۇسىرە بەرگەندە جاسقا شىلانعان كوزىن جاناپ ءوتتى. بەت-اۋزى بۇلكىلدەپ، جىلاپ وتىرعانىن سوندا ءبىلدى.
— ساعان نە بولدى، ەلەنا؟ نەگە جىلايسىڭ؟
— مەن جىلاۋىق اداممىن، — دەدى قىز تولقىندى داۋىسپەن. — سەنىڭ جوق جەردە وسىنداي قيىن جاعدايعا ۇشىراپ قالعانىڭا كوڭىلىم بوساپ كەتتى.
— ءويتىپ جالتارماي-اق قوي، — دەدى الماس وكتەم داۋىسپەن، — ودان دا شىنىڭدى ايت. بۇل جولى جىلاۋىڭنىڭ ءجونى جاڭاعى ايتقان ەسكى انىڭنەن باسقا بولسا كەرەك.
— ايتشى، الماس! مىنا ادرەستى سول گابريش پاليدىڭ وزىنەن جازىپ الدىڭ با؟
— ءيا، سول كىسىدەن جازىپ الدىم.
— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كوشەسىن دە، نومەرىن دە ۇمىتپاعان ەكەن...
— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ؟!!
— ءيا، سولاي، — دەدى ەلەنا، — سەنىڭ داپتەرىڭدەگى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادرەسى. كوشەمىزدىڭ اتى دا، ءۇيىمىزدىڭ نومەرى دە كەيىن وزگەرىپ كەتكەن. — كەمسەڭدەپ جىلاي باستادى دا، بوي توقتاتىپ، بەكىنە قويدى. — ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى وزگەرىستەردى بايعۇس قايدان ءبىلسىن...
— سوندا قالاي؟ يلونا سەنبىسىڭ؟
— يلوناڭ دا، ستانسيا باسىندا ءوزىڭ ولىمنەن قۇتقارىپ الاتىن جاس ايەل دە مەن بولارمىن.
— گابريش پاليدىڭ قىزى يلونا؟!
— ءيا، الماس! اكەدەن تىرىدەي جەتىم قالعان ماديار قىزى يلونا مەن بولامىن.
الماستىڭ تۇلا بويىنا وت جۇگىردى، ىستىق تەر سورعالاپ قويا بەردى. جۇرەگى شىمىرلاپ، بۋىنى بوساپ كەتتى.
— دۇنيەدە ادام ايتسا نانعىسىز مۇنداي عاجاپ ۋاقيعالار بولا بەرەدى ەكەن عوي!
— وسىنى ماعان باسقا بىرەۋ ايتسا، اقى بەرسە نانباس ەدىم.
— ستانسيا باسىندا بومبا استىندا قالعانىڭدى، وفيسەردىڭ كومەگىمەن امان قۇتىلعانىڭدى وسى ۋاقىتقا شەيىن ماعان نەگە ايتپادىڭ؟
— سەن ونى ايتاسىڭ، — دەدى يلونا، — مەنى ولىمنەن قۇتقارىپ العان سەنبىسىڭ، بولماسا باسقا بىرەۋ مە، وسىنىڭ ءوزىن بۇگىنگە شەيىن انىقتاي الماي اۋرە-سارساڭ بولىپ جۇرگەن جوقپىن با؟
— وسى گوسپيتالعا سۇرانىپ كەلگەندە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلگەن جوقسىڭ با؟
— راس ايتام، بىلگەن جوقپىن، — دەدى يلونا سەندىرە. — ايتەۋىر، سونداي ءبىر ايەلدى ولىمنەن قۇتقارىپ، كوزىنەن ايىرىلعان ءبىر جىگىت گوسپيتالدا جاتىر دەگەننەن باسقا دەرەگىڭدى بىلسەم بۇيىرماسىن... مايدان ومىرىندە مۇنداي ۇقساس ۋاقيعالار كوپ بولماي ما؟ قايدان بىلەيىن. سوندا دا ءبىر جىلى سەزىم وسى گوسپيتالعا جەتەلەپ تارتا بەرىپ ەدى...
— ەندەشە، شىندىقتى تاپتىڭ اقىر. — الماس يلونانى ماڭدايىنان ءسۇيىپ العىسى كەلىپ، ەكى قولىن العا سوزىپ، وڭتايلانا بەردى دە، ءوزىن-وزى ۇستاپ قالدى.
يلونا جان-جۇرەگى ەلجىرەپ، الماستىڭ قارا كوزىلدىرىك بۇركەگەن كوز نوبايىنا جاستى جانارىنىڭ سۇعىن قاداپ:
— سونداعى مەيىرىمدى قامقورشىم، قۇتقارۋشىم سەن ەكەنسىڭ عوي؟ — دەي بەردى. وتتاي ىستىق الاقانىمەن الماستىڭ كومىردەي قالىڭ قارا شاشىڭ، تارام-تارام سىزات باسقان شالقاق ماڭدايىن ساقتانا سيپادى.
— اماندىق بولسا جوعالعان اكەڭدى تاباتىن بولدىڭ، يلونا. مەنىڭ مۋراديان دەيتىن سەرجانت شوفەرىمنىڭ سەنىمەن بىرگە مايدان شتابىنا اپارىپ تاپسىرعان نەمىس سولداتى» ءوز اكەڭ ەكەنىن سەن بىلمەدىڭ عوي...
— قايدان بىلەيىن.
— تۋمبوچكانىڭ ىشىندەگى گازەتكە وراۋلى حاتتاردىڭ اراسىنان مۋرادياننان كەلگەن ءۇش بۇرىشتى حاتتى تاۋىپ الشى.
— ماقۇل ىزدەيىن.
يلونا تۋمبوچكانىڭ قاقپاعىن تارس ەتكىزىپ اشتى دا، ىزىنشە قايتا جاۋىپ قويدى.
— تاپتىم، مىنەكي.
— داۋسىڭدى شىعارىپ وقىشى.
— جازۋى وتە ۇساق ەكەن. اۋەلى ءبىر رەت ىشىمنەن وقىپ الماسام...
ءبىر مەزەتتە يلونا ءمۇعالىم الدىندا ەمتيحان بەرىپ تۇرعان ۇيالشاق قىزداي داۋسى دىرىلدەپ، قىمسىنا وقي باستادى: «ارداقتى اعا لەيتەنانت! سىزگە مايداننىڭ العى شەبىنەن جاۋىنگەرلىك سالەم قولداپ وتىرعان وزىڭىزگە بەلگىلى سەرجانت گۋرگەن مۋراديان. ءسىزدىڭ حال-جاعدايىڭىزدى باتالون كومانديرى مايور كاپۋستين مەن زامپوليت كاپيتان عيلاجييەۆكە جولداعان جاۋاپ حاتىڭىزدان ءبىلىپ، وتە قۋاندىم.
تەگىس امانبىز. ءسىزدىڭ تەز ساۋىعۋىڭىزعا جان-تانىممەن تىلەكتەسپىن. كۇنباتىسقا قاراي شابۋىلداپ كەتىپ بارامىز. نەمىستەردى دۇركىرەتىپ قۋىپ بارامىز.
سىزگە اناداعى مادياردان سالەم. ول كىسى ءقازىر ءبىزدىڭ باتالوندا ۆزۆود كومانديرى. مايدان شتابى ونى تەكسەرىستەن وتكىزىپ، ءوزىنىڭ تىلەگى بويىنشا ءبىزدىڭ باتالونعا جىبەرگەن.
سونداعى ءوزىڭىز ولىمنەن قۇتقاراتىن جاس ايەلدەن حابارىمىز جوق. مايدان شتابى ونى تىلداعى قىزمەت ورنىنا جونەلتىپتى دەگەندى مايور كاپۋستيننەن ەستىپ ەدىم.
گابريش پالي ايتادى، باياعىدا پەتروپاۆل قالاسىندا كىشكەنتاي قىزىم قالىپ ەدى دەيدى. قىزىنىڭ ادرەسىن سۇراپ سول قالانىڭ ميليسياسىنا حات جازىپ ەدى، ودان حابار بولماي تۇر. «باسقا جاققا كوشىپ كەتتى مە، ياكي بولماسا ءولىپ قالدى ما؟» — دەپ قاتتى ۋايىمدايدى. «ءاتى-جونى، فاميلياسى وزگەرىپ كەتۋى دە ىقتيمال»، — دەيدى.
ءسىز بىزگە ءوز قولىڭىزبەن حات جازا المايسىز. باسقا بىرەۋلەرگە جازدىرىپ الاسىز. قانداي قيىن، قانداي وكىنىشتى!
نەمىس باسقىنشىلارىنا ءولىم كەلسىن!
سەرجانت گ. مۋراديان.
14 مارت، 1943 ج.».
— حات ءسوزى وسىمەن تامام بولدى، — دەدى يلونا تولقىنا، — ياپىر-اي، مۇنداي دا كەرەمەت بولا بەرەدى ەكەن!..
— بۇل حاتتان سەن قانداي كەرەمەت ۋاقيعا تاپتىڭ؟ — دەپ سۇرادى الماس.
يلونا كۇرسىندى.
— مەن ءقازىر ەكى ءتۇرلى كەرەمەت ۋاقيعانىڭ كۋاسى بولىپ وتىرعان جوقپىن با؟ — دەدى ول القىنعان دەمىن ارەڭ باسىپ. — مەنى وت ىشىنەن الىپ شىعىپ ولىمنەن قۇتقارعان مەيىرىمدى جىگىتتى تاپتىم. جيىرما جىل جوعالىپ كەتكەن اكەمنىڭ اماندىق حابارىم ءبىلدىم...
— بۇدان ارتىق كەرەمەت بولا ما؟ — دەپ الماس جاس بالاداي جايراڭداپ، قولىن شاپالاقتاي بەردى. — جۇمباق شەشىلدى. وسى ءومىر-جاسىمنىڭ ىشىندە ويدا جوقتا ۇيلەسىم تاپقان مۇنداي عاجاپ ۋاقيعانى مەن كورگەن دە ەمەسپىن، ەستىگەن دە ەمەسپىن. ەگەر وسىنى ماعان باسقا بىرەۋ ايتسا، «ەرتەگىڭدى قوي، شىراعىم، ءوزىڭ ءبىر اعىپ تۇرعان سۋايت ەكەنسىڭ»، -دەپ بەت باقتىرماي ۇرسىپ تاستار ەدىم...
— سولاي الماس! — دەدى يلونا ساباسىنا ءتۇسىپ، — تەنتەك تاعدىر كەيدە ادام بالاسىن وسىلاي تالكەك ەتەدى... سونداعى سەنىڭ ماشيناڭداعى جۇدەۋباس «نەمىس سولداتى» مەنىڭ اكەم دەپ ويلاپپىن با؟ ورىسشا شۇلدىرلەپ سويلەپ، ماعان اياۋشىلىق كورسەتىپ، شاشىمنان سيپاعانى، «شىدا، قىزىم، امان قالدىڭ، سەن ءۇشىن وفيسەر قۇربان بولدى» دەگەنى ءالى ەسىمدە.
الماستىڭ ءىشى الەم-جالەم. سوندا دا يلوناعا سىر بىلدىرمەي، جاۋعا قارسى شاپقان قاس باتىرداي ورشەلەنىپ كەتتى.
— سونىمەن، ءۇش ادامنىڭ تاعدىرى وسى گوسپيتالدىڭ تار بولمەسىندە توعىستى دە...
يلونا جىلاي-جىلاي السىرەپ قالعان قايعىلى جانداي داۋسىن زورعا شىعارىپ:
— شارشاپ قالدىڭ عوي، الماس! ءبىر مەزگىل جاتىپ تىنىستاپ الشى، — دەدى.
الماس ەندى قايتىپ يلوناعا ءتىل قاتقان جوق. ول الماستىڭ سىرت كيىمىن شەشىپ، توسەگىنە جاتقىزدى دا، بەسىكتەگى نارەستەدەي ايالاپ، كورپەسىن قىمتاپ، مامىقتاي جۇمساق الاقانىمەن ماڭدايىن سيپادى، كوزىلدىرىگىن سۋىرىپ الىپ تاستادى.
— ۇيىقتاي عوي، كۇنىم، ۇيىقتاي عوي!
الماس جاڭاعى عاجايىپ ۋاقيعادان پايدا بولعان اسقاق اسەرگە بوگىپ جاتقان قالپىندا، جانى راقات تاۋىپ، كوپ ۋاقىتتان بەرى بولىپ كورمەگەن وزگەشە ءبىر ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا كىردى.
جايناعان جازدىڭ تامىلجىعان ءبىر كۇنىندە، تاڭەرتەڭگى قوڭىر سالقىن شاقتا يلونا الماستى وكا وزەنىنىڭ ىرگەسىندەگى جاسىل نۋ ورمانعا الىپ شىققان. جاس بالاداي جەتەكتەپ ءجۇرىپ، ورمان ءىشىن ۇزاق ارالاتتى. ءبىر الاڭقىلاۋ كوكوراي شالعىنعا كەلگەندە الماستى توقتاتىپ، وتىرعىزىپ قويىپ، ءوزى دە ونىڭ قاسىنا جاقىن وتىرىپ، جانى ەلجىرەي:
— زەرىككەن جوقسىڭ با، اينالايىن؟ — دەپ ەدى. وسىنى ايتتى دا، تورعىن ورامالىمەن الماستىڭ بەتىن جەلپي بەردى.
— نەگە زەرىگەيىن، — دەدى الماس، — بۇگىن ءتىپتى كوڭىلدەنىپ كەتتىم.
— مەن سەنىڭ كوڭىلىڭدى كوتەرگەلى ورمانعا ادەيى الىپ شىققان جوقپىن با؟ بۇل بار عوي، سەرگەي ەسەنيننىڭ ولەڭدەرىنە ارقاۋ بولعان عاجاپ ورمان!
— ءيا، بىلەمىن، — دەدى الماس كۇرسىنىپ. — قايتەيىن، كوزىممەن كورۋگە بۇيىرتپادى عوي... ەندى ورىس ورمانىنىڭ تابيعاتىن جۇرەگىممەن، جانىممەن سەزىنەيىن.
— گوسپيتالدىڭ قاڭقيعان ءتورت قابىرعاسىندا سارىلىپ جاتا بەرگەنشە، ءبىر مەزگىل دەم السىن، دالانىڭ جۇپار اۋاسىن جۇتسىن دەپ ەدىم.
— راقمەت ساعان، اينالايىن. ال، ەندى جانىما ءنار الايىن، ورىستىڭ ءبىر ءانىن شىرقاپ جىبەرشى...
ەلەنا ءسوز قايتارعان جوق. بىركەلكى قوڭىر داۋسىن سوزىپ، «ريابينا» ءانىن شىرقاپ جىبەردى. سوندا يلونا الماستىڭ زەردەسىندە ايدىن كولدە، ساڭقىلداعان كەربەز اققۋ سيپاتىندا ەلەستەپ ءى ەتتى. ورماندى جاڭعىرىقتىرىپ ءان سالعىسى كەلدى. اققۋعا مەڭزەس «گاككۋ» ءانى كومەيىنە ءۇيىرىلىپ كەتتى.
يلونا وسىنى بىلگەندەي-اق وعان قيىلىپ قولقا سالدى:
— قازاقتىڭ ءبىر ءانىن ايتىپ بەرشى، الماس!..
الماس سوزگە كەلمەي شىرقاي باستادى.
تارانعان ايدىن كولدە سەن ءبىر اققۋ،
مۇنداي ءسوز ەستىپ پە ەدىڭ بەك ءلاززات الۋ.
سىرناي مەن دومبىرانىڭ اراسىندا،
بالقىعان قورعاسىنداي قايران گاككۋ...
— ءانىڭنىڭ اۋەنى قانداي ادەمى ەدى! — دەپ يلونا الماستى ارقاعا قاقتى.
پەتروپاۆل قالاسىندا جۇرگەن كەزىندە راديودان تالاي ەستىگەن اسەم ءان قىز قۋانىشىن شالقىتىپ جىبەردى. الماس تا كۇلىم قاعىپ، جازعى كۇندەي جايناپ سالا بەردى. جانىن جادىراتىپ، جۇرەگىن قۋانىشقا بولەگەن وسى ءبىر قايىرلى ساعاتتا الماستىڭ بويى دا، ويى دا بيىكتەپ كەتكەندەي. باسىندا ءمىن جوقتاي، كوكىرەگىندە مۇڭ جوقتاي الشاڭداي باسىپ، يلونامەن قاتارلاسا ىلگەرى اتتادى.
بۇلار تاعى دا ورمان ءىشىن ۇزاق ارالادى. تەرەك، قايىڭ، قاراعاي ارالاس ورماندى ەلەنا ءتىلى جەتكەنشە سۋرەتتەپ، الماستىڭ كوكىرەگىنە قۇيا بەردى.
كوكوراي شالعىندى ءبىر جەرگە جايعاسىپ وتىرعاندا الماس كوزىنىڭ نوبايىن يلوناعا باعىتتاپ:
— اسپاندا بۇلت جوق پا؟ كۇن كورىنە مە؟ — دەپ سۇرادى.
— كۇن جايناپ تۇر! — دەگەندە يلونانىڭ ۇنىنەن قۋانىش سەرپىنى ءبىلىندى.
ەكەۋى ءدۇنياۋي اڭگىمەلەرمەن الدانىپ، ءبىر جاعىنان تابيعاتتى تاماشالاپ ۇزاق وتىردى. دالاداعى الۋان گۇلدەردىڭ حوش ءيىسى اڭقيدى. ورماندا نەشە ءتۇرلى قۇستار سايرايدى. الماستىڭ ەكى كەزى سۋ قاراڭعى بولسا دا، جان سارايى كۇندەي جارقىرايدى. بار الەمنىڭ جارىق ساۋلەسىن، امبە ادەمى ناقىش-ورنەكتەرىن كوكىرەگىنە يلونا قوندىرىپ بەرگەندەي. وسىنىڭ ءبارى دە جاقسى! اتتەڭ، نە كەرەك، جالعاننىڭ جارىعىن ايتسايشى! بالا كەزىنەن ەسىندە قالعان سوقىر اقىننىڭ مۇڭلى ولەڭى بولۋشى ەدى. «جاي قوڭىر» ءانىنىڭ اۋەنىنە قوسىپ، سونى ايتا باستادى:
اققايران سۋ ىشىندە توڭبايدى ەكەن،
ايىرىلعان ەكى كوزدەن وڭبايدى ەكەن،
قانشاما ساۋىق-سايران قۇرساڭ-داعى،
جالعاننىڭ جارىعىنداي بولمايدى ەكەن...
الماس ءان اياعىن مۇڭدانا باياۋلاتىپ بارىپ توقتاعاندا يلونا وسى ءبىر وزىنە تۇسىنىكسىز جاعدايدا دا سىر بىلدىرمەي، الماسقا ورايلاستىرىپ قازاق حالقىن ماقتاي الا جونەلدى:
— نەتكەن جاقسى ءان ەدى، شىركىن، قازاق ءانشى حالىق قوي، ونەر ءۇشىن جارالعان ەل عوي، — دەي بەردى.
الماس ونى ءۇنسىز قۇپتاي بەردى. يلونانىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەيىن دەپ، الگى ءان ولەڭىنىڭ ءدال ماعىناسىن ايتپادى.
يلونا مۇڭى مەن قۋانىشى الالاس نەعايبىل سۇرەڭمەن ۇزدىگە سويلەدى:
— الماس! وكا ورمانىنىڭ بۇگىن وزگەشە قۇلپىرۋىن قاراشى! ءبىراق.. ءبىراق سەن ونى كورمەيسىڭ عوي... — وسىنى ايتتى دا، قوس قولىمەن الماستىڭ باسىن كەۋدەسىنە بەيىمدەپ الىپ، قۇشا بەردى. قىزدىڭ ىستىق لەبى الماستىڭ بەتىنە شالىندى. الماستىڭ ءۇنى شىقپاي قالدى. وسى ءبىر قۋانىشتى ساتتە اۋەلگى كەزدەسكەن كۇننەن باستاپ قيال قۇدىرەتىمەن جاساپ العان يلونانىڭ سۇيكىمدى بەينەسى اققان جۇلدىزداي ءبىر جالت ەتتى دە، تەز عايىپ بولدى. ول ەندى ماعان قايتا اينالىپ كەلمەيدى-اۋ دەگەن جالعان سەزىمگە ءبىر ءسات بەرىلىپ كەتتى دە، يلونانىڭ جىبەكتەي ۇلبىرەگەن قالىڭ شاشىن بيپازداپ سيپاي بەردى، سيپاي بەردى.
— قايران، ءومىر-اي، — دەدى الماس جىگەرلەنە، — بارىنەن دە تىرشىلىك ارتىق ەكەن. مەن مۇنى بۇگىن، سەنىمەن بىرگە مىنا تابيعات ساياسىندا سەرۋەندەپ جۇرگەندە جان جۇرەگىممەن سەزدىم.
يلونا الماستىڭ تومەن سىرعىپ تۇسكەن كوزىلدىرىگىن ورنىنا ۇيلەستىرىپ قويىپ، كويلەگىنىڭ جاعاسىن جوندەدى.
— ساعان ەكى كوزىمدى ويىپ بەرىپ، ەتەگىڭنەن ۇستاپ جۇرەر ەدىم، — دەدى يلونا ەمىرەنە. — اتتەڭ، نە كەرەك، ءبىر ادامنىڭ كوزىن ەكىنشى ادامعا سول قالپىندا اۋىستىرىپ ورناتىپ بەرەتىن قۇدىرەت جوق قوي ءبىزدىڭ مەديسينادا...
وسى مەزەتتە الماستىڭ قانى قىزىپ، بويى بالقىپ، يلونا ەكەۋى ءبىرتۇتاس بەينەگە اينالعانداي عاجاپ سەزىم بيلەپ الدى. سوندا دا جان تەبىرەنىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، بايسالمەن ءۇن قاتتى:
— ساعان ريزامىن، كۇنىم!..
— الماس! — يلونا الدەبىر كەرەمەت توسىن جاڭالىق كورگەندەي ۇزدىگە تامسانىپ قويدى. — انە ءبىر قوڭىر ۇيرەك ءبىر توپ بالاپانىن شۇبىرتىپ كەتىپ بارادى.
— قاي جەردە؟
— انە! كولشىمەككە قاراي كەتىپ بارادى.
يلونا ورنىنان لىپ ەتىپ تۇرىپ كەتتى دە، سالدەن كەيىن ابىرجي سويلەدى:
— قاپ! كۇشىگەن بولسا كەرەك، ءبىر ءداۋ قارا قۇس اسپاننان شۇيلىگىپ كەلەدى. انالىق ۇيرەك ونى كورىپ قالدى-اۋ دەيمىن، بەيشارا بالاپاندارىن قورعاشتاپ جانى شىعىپ ءجۇر.
— بار، شاپشاڭ! كۇشىگەندى ۇركىتىپ جىبەر، — دەگەندە، يلونا توتەننەن جاۋ تيىسكەندەي جانتالاسا ايقايلاپ بەزەكتەي جونەلدى. الماستان الىستاعان سايىن اششى داۋسى شىعادى. الماس ورنىنان ىتقىپ تۇرىپ، يلونا كەتكەن تاراپقا بەتىن تۇزەپ تۇرا قالدى. بەشپەنتىن شەشىپ الىپ، باسىنان اسىرا جەلپىلدەتە بۇلعاپ، بار داۋسىمەن ايقاي سالدى.
ارادا بەس مينۋتتاي ۋاقىت وتكەندە يلونا اياعىنىڭ سىبدىرى ەستىلدى. ول تاماعىن كەنەپ، دىبىس بەردى.
— كۇشىگەن كەتتى مە؟ — دەپ الماس ابىرجىپ سۇراپ ەدى، يلونا ونىڭ يىعىنا قولىن ارتىپ تۇرىپ، القىنا:
— ۇركىتىپ جىبەردىم، بالاپاندار امان قالدى، — دەدى.
— شىركىن، ءومىر-اي! — دەدى الماس ەمەشەسى قۇرىپ، — قۇس ەكەش قۇس تا ءوز بالاسىن جەلگە، كۇنگە تيگىزبەي تاربيەلەپ وسىرەدى، بويىنداعى قاسيەتتەرىن دارىتادى، ولاردىڭ باسىنا قاتەر تونگەندە شىبىن جانىن پيدا ەتىپ قورعايدى.
— وتىرسايشى، — دەدى يلونا، — دەم الايىق.
— وتىرايىق...
يلونا الماستىڭ ۇستىنە جابىسقان ءشوپ-شالامدى تىرنەكتەپ تەرىپ الىپ تاستاپ، بەشپەنتىنىڭ شالعايىن، جاعاسىن جوندەدى دە:
— الماس، سەن كەيىنگى كەزدە ادەمى سويلەيتىن بوپ كەتتىڭ، — دەدى.
— كوزىم سوقىر بولسا دا، كۇننەن-كۇنگە كوكىرەگىم كورگىش بوپ بارادى، — دەدى الماس كەۋدەسىن كەرە كۇلىمسىرەپ. — زەردە دەگەنىڭىز مىنا ورىس ورمانىنداي داليىپ كەتتى.
— ءوزىڭ دە سەزەتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى يلونا ماسايراپ. — وسى كۇنى ورىسشا ەركىن سويلەيتىن بولدىڭ.
— سەزگەندە قانداي، — دەدى الماس ماقتاعانعا ماردامسىپ، — نە نارسە تىرشىلىگىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاجەتىنە اينالسا، ادام سونى قايتكەندە دە تەز يگەرىپ الادى.
— ولاي بولعاندا قازاق ءتىلى مەنىڭ دە تىرشىلىگىمنىڭ نەگىزگى قاجەتىنە اينالاتىن شىعار؟
— مەنىڭ انا ءتىلىمدى ۇيرەنگىڭ كەلە مە؟
— ەگەر سەن قارسى بولماساڭ؟..
ءسوزىنىڭ استارىندا تەرەڭ ءمان-ماعىنا جاتىر.
— قۇپتايمىن، قۇتتىقتايمىن.
يلونا ىشىندە تۇنىپ جاتقان شەر-شەمەنى قوزعالعانداي قينالا كۇرسىندى.
— مەنىڭ ءبىر عانا وكىنىشىم بار، — دەدى.
— نە وكىنىش؟..
— مەكتەپتە ون جىل وقىدىم، ءۇش جىل ءومىرىم مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا ءوتتى. جاس ۇرپاققا ءبىلىم بەرەم دەگەن ارمانىمدى سوعىس ءۇزىپ كەتتى...
وكىنىشى ورىندى. وعان نە ايتارسىڭ؟ بۇل ورايدا الماس پەن يلونانىڭ تاعدىرى ەگىز قوزىداي ۇقساس ەكەن. ول قىرقىنشى جىلى الماتىداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ ءۇش كۋرسىن بىتىرگەن. ءبىلىمىنىڭ جيىنتىق جەمىسىن ءوزى دە ءجوندى تاتقان جوق، وزگەلەرگە دە تيناقتاي شاراپاتى تيگەن جوق. بۇل الماستىڭ كۇنى وسى ۋاقىتقا شەيىن يلوناعا ايتپاعان سىرى. الماستىڭ انكەتالىق ماعلۇماتتارىن بىلۋگە ونىڭ ءوزى دە قۇمارتا قويماعان. يلونانىڭ ينستيتۋتتاعى وقۋى سوعىس سالدارىنان ءۇزىلىپ قالعانىن اناداعى كۇندەلىك داپتەرىنەن الماس ەپتەپ اڭعارىپ قالسا دا، ەگجەي-تەگجەيىن سۇراي قويماعان.
ءسوز رەتى كەلىپ قالعاندا الماس ءوز ءبىلىمى تۋراسىنان حابار بەرىپ ەدى، يلونا ەسى كەتە تاڭدانىپ:
— مۇنداي دا ۇقساس تاعدىر بولا بەرەدى ەكەن! — دەدى.
يلونانىڭ قازىرگى ساتتەگى بەيمازا كوڭىلىن سەرگىتكىسى كەلىپ، الماس ىلە-شالا:
— ءالى دە كەشىككەن جوقسىڭ، باسىڭ جاس، ون ەكى مۇشەڭ تۇگەل، سوعىس بىتەدى، بەيبىت زامان تۋادى، تۇرمىس قۇراسىڭ، وقۋىڭدى اياقتايسىڭ، — دەدى.
وسىنى ايتۋىن ايتسا دا، الماستىڭ ىشكى دۇنيەسى جالىنداي باستادى. «ەكى كوزدەن ايىرىلىپ، كارىپ بولعان مەنى ايتسايشى»، — دەي جازداپ. يلونانىڭ ونسىز دا ويران-توپانى شىعىپ وتىرعان ىشكى دۇنيەسىنىڭ وتىن ورشىتپەيىن دەپ، ءتىلىن تەجەي قويدى.
— مەنى قويشى، — دەدى يلونا مۇڭايىپ، — سەنى ايتسايشى...
— مەنىڭ مۇعالىمدىك قىزمەتىمدى سەن قوسا اتقارارسىڭ، — دەدى الماس تۋراسىنان. وسىنى ايتتى دا يلونانى قولپاشتاپ ارقاعا قاقتى. بۇل ونىڭ «مەنىڭ جاڭاعى پىكىرىمە سەن قالاي قارايسىڭ؟» — دەگەنى.
— نەسى بار، اتقارامىن... سەن دە قاراپ وتىرمايسىڭ، حالقىڭا پايدالى ەڭبەك ىستەيسىڭ...
«جوق، مۇنىڭ ءجونى جوق. سوقىر جىگىتكە باسىڭدى بايلاپ اۋرە بولماي-اق قوي. ون ەكى مۇشەسى تۇگەل، تۇرپاتىنا اقىلى ساي كەلگەن تەڭىڭدى تاپ، باقىتتى بول!» الماس وسىنى ايتقالى وقتالا بەرىپ، كىلت تىيىلىپ قالدى.
— سەنەن ءبىر سۇراق سۇرايىن، — دەدى يلونا ءبىر مەزەتتە.
— سۇرا...
— جۇيرىك قيالىڭنىڭ قۇدىرەتىمەن كورگىش كوكىرەگىڭە ورناعان مەنىڭ بەينەم قانداي ەكەن؟
بۇ دا ءبىر قىزىق سۇراق. ءازىلى مە، شىنى ما؟ ويىن سوزگە شىن جاۋاپ بەرگەن ءجون. وسى ويعا بەكىنگەن الماس ساليقالى پىشىنىمەن سويلەدى:
— وياۋ كەزىمدە مەن سەنى تاڭ الدىڭداعى ، شولپان جۇلدىزعا ۇقساتاتىن ەدىم، تۇسىمدە كورگەندە، شولپاننان دا اسىپ كەتتىڭ.
— قانداي ەكەنمىن؟
— اق ماڭدايىڭ ايداي، بەتىڭ جاڭا جاۋعان قارداي ەكەن...
يلونا ءان باستايتىن انشىدەي تاماعىن كەنەپ، الماسقا ەستىرتە مىرس ەتتى.
— مەن سەن ويلاعانداي ەلدەن اسقان سۇلۋ ەمەسپىن، الىم-كەرىم كوركى بار قارا ءدۇرسىن قىزبىن...
يلونانىڭ بۇل سوزىنە الماس تورىعا قويعان جوق. قايتا، بۇل قىز تۇسىندە كورگەن تاماشا قالپىنان الدەقايدا ەرەسەن سۇلۋ بوپ كورىندى.
— سەن قالاي دەسەڭ دە، جادىمداعى اسىل بەينەڭ وزگەرمەيدى، — دەدى.
يلونا الماستىڭ وڭ يىعىنا باسىپ سالىپ، ەركەلەپ:
— قالجىڭداپ ايتام، ونشا كەسكىنسىز دە ەمەسپىن... ىلايىم جادىڭداعى بەينەم وزگەرمەسىن... — دەدى.
الماس بۇل قىزعا ەندى نە ايتسىن؟ قىمس ەتسە ءبىرىن-بىرى اۋىز جاپپاي ماقتاي بەرەتىن جەڭىلتەك جاستارداي قاشانعى سايراي بەرسىن.
— سەن وسى ارادا دامىلداپ وتىرا تۇر، — دەدى يلونا. — مەن ورماننان جيدەك، گۇل تەرىپ اكەلەيىن.
— مەيلىڭ، بارا عوي.
يلونا جىلىستاپ كەتە بەردى. الماس جالعىز قالىپ، وزىمەن-وزى سىرلاسا باستادى.
«مەن ىلعي ءتۇندى اسىعا كۇتەمىن. تەزىرەك ءتاتتى ۇيقىعا باتسام ەكەن دەپ ىنتىزارىم قۇريدى دا تۇرادى. جارىق دۇنيەنى، يلونانى تۇسىمدە كورە بەرگىم كەلەدى. ءتۇس دەگەنىڭىز، اقىل-وي قىزمەتىنىڭ ۇزدىكسىز جالعاسى ەكەن، مۇرات-ارماننىڭ، ءورشىل قيالدىڭ ايناسى ەكەن. جايشىلىقتا ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل تۇرعاندا مۇنى كىم ويلاعان.
جايناعان جارىق دۇنيەنى، يلونانى تۇسىمدە كورگەندە اسپانداعى ايعا قولىم جەتكەندەي جانىم جادىراپ، قۋانىشقا بولەنەمىن، راقاتقا باتامىن. ويانا كەلسەم، سونىڭ ءبارى كورىنە ءتۇسىپ جالت بەرگەن الدامشى ساعىمداي وكىندىرىپ، ەمىندىرىپ كەتە بارادى. قىسقاسى، ءتۇس دەگەنىڭىز، ونداعى قات-قابات سىرلارعا تولى قيالي دۇنيە مەنىڭ ءومىرىمنىڭ تۇبەگەيلى سالاسىنا اينالعانى قاشان!..
مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ەندىگى تىرەگى، باقىت قۇسىم — ماديار قىزى يلونا! مەنىڭ تاعدىرىمنىڭ كىلتى ەندى سونىڭ قولىندا. يلونانىڭ اجار-كوركىن، اسىل بەينەسىن جىبەك مىنەزىنەن، بيىك اقىل-پاراساتىنان تانيمىن دا، ونى اقىل-كوركى بىردەي كەلگەن سۇيىكتىم دەپ بىلەمىن».
...يلونا الگى ازىردە ورماننان جيدەك، گۇل تەرىپ اكەلۋگە كەتتى عوي.
— الماس!.. ۇزاعان جوقپىن، وسى توڭىرەكتە ءجۇرمىن! — دەگەن داۋىسقا الماس قۇلاعى ەلەڭ ەتىپ ەدى. ەندىگى ءبىر ساتتە يلونانىڭ ورماندى جاڭعىرىقتىرا سالعان اسقاق ءانى جەتتى قۇلاعىنا.
«كالينا» ءانى! بۇيرا شاشتى، جاسىل جەلەكتى بۇرگەن اعاشىن، قىرمىزى قىزىل شيەنى ماداقتايدى. ءاننىڭ ءتاتتى ءسوزى، سۇيكىمدى اۋەنى قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الىپ، كوڭىلگە الۋان ءتۇرلى وي سالعانداي. ورمانداعى ماقۇلىق بىتكەن يلونا ءانىن ۇيىپ تىڭداپ قالعانداي. ءان بىرتە-بىرتە الىستاپ بارادى، انمەن بىرگە يلونا دا الىستاپ بارادى...
الماستىڭ كوڭىلى قۇلازىپ، كوكىرەگىنە مۇڭ ۇيىرىلە بەردى. ايسىز قاراڭعى تۇندە يلونادان ءبولىنىپ، اداسىپ قالعانداي. الماستىڭ كۇن مەن ايى يلونا ەمەس پە؟ سۇيىكتىسى قاسىنان ۇزاپ كەتكەندە كۇنى باتىپ، ايى سونگەندەي بولدى. جاسىل جازيرادان تاڭداپ ءۇزىپ العان رايحان گۇلىن سۋماقاي جەل قاعىپ اكەتكەندەي قولىن ەربەڭدەتىپ، يلونا كەتكەن تاراپقا بەتىن باعىتتاي بەردى.
«كەلشى ساۋلەم، تەزىرەك كەلشى! نازدانا ەركەلەپ وتىرشى قاسىمدا. سوندا مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ كوزى جارقىراپ، كوكىرەگىم اشىلسىن!»
اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى
سەيىلبەك تولەمىسوۆ پەن حاريتون وسپانوۆ «قورعالجىن» سوۆحوزىنىڭ بۋحگالتەرى، اۋەسقوي كومپوزيتور، جاس اقىن جالەل نۇرجانوۆتىڭ ۇيىنە قونىپ شىققان. بۇلار تاڭەرتەڭگىلىك شايدى ىشكەن سوڭ قاستارىنا جالەلدى ەرتىپ، سوۆحوز قالاشىعىن ەمىن-ەركىن ارالاعان. سوۆحوزدىڭ شارۋاشىلىعىمەن ارمانسىز تانىسىپ، داڭعايىر ورتا مەكتەبىن، ءزاۋلىم مادەنيەت سارايىن كورگەن. سودان ەكەۋى تۇسكە تارتا جالەلدى كەڭسەدەگى قىزمەتىندە قالدىرىپ، شالقار كولىنە سەيىل قۇرىپ كەتكەن.
بۇلار سوۆحوز قالاشىعىنىڭ سولتۇستىك ىرگەسىندە شالقىپ جاتقان اينا كولدىڭ كۇنباتىس جاعالاۋىن شارلاپ، اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، نەداۋىر جەرگە ۇزاپ كەتىپ ەدى.
بۇگىن كۇن الا بۇلتتانىپ، جەلكەمدەۋ بولىپ تۇرعان. اينالا اتىراپ بۇلىڭعىر تارتىپ، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز كۇيگە تۇسكەندەي.
كول جاعاسىنداعى كوك مايسالى ويدىم جەرگە جەتكەندە حاريتون كىلت توقتاپ، سەيىلبەككە قيىلا قاراپ تۇرىپ ءتىل قاتتى:
— وسى اراعا وتىرىپ، تىنىستاپ الساق قايتەدى، اعا؟..
— قۇپ بولادى.
كوگالعا جايعاسىپ وتىرعان سوڭ حاريتون اينالاعا تاماشالاپ قاراپ ءۇنسىز قالدى دا، الدەن ۋاقىتتا جارقىلداي سويلەپ كەتتى:
— وتكەن تۇندە ءسىز جاستىققا باسىڭىز تيىسىمەن قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتتىڭىز. مەن بولسام، جالەلدىڭ بوس تۇرعان كىشكەنتاي بولمەسىنە كىردىم دە، كەشەگى ءوزىڭىز بەرگەن حيكايانى ەلەكتردىڭ جارىعىمەن وقىپ شىقتىم. سودان تاڭ الدىندا جاتىپ ەدىم، ءبارىبىر ءجوندى ۇيىقتاي العان جوقپىن.
— قالاي ەكەن؟ ۇنادى ما؟
— ماقتاۋىمدى دا، سىنىمدى دا كەيىن ايتايىن، — دەدى حاريتون تولقىنا. — ول جاعى قايدا قاشار دەيسىز. قازىرگى ماسەلە باسقاشا...
— قانداي ماسەلە؟
— بالكىم، ءسىزدىڭ بۇل جازعاندارىڭىز بىر-بىرىنە اينا-قاتەسىز ۇقساس ۋاقيعالاردىڭ جيىنتىق تۇلعاسى شىعار؟ — دەدى حاريتون كوزىنىڭ قاراشىعىن توڭكەرىپ. — ەڭ اۋەلى، وسى ءبىر جايتتى اشىپ العىم كەلىپ ەدى.
— ەسىڭدە بولسىن، باۋىرىم، — دەدى سەيىلبەك الدەبىر ەرەسەن ونەگە ايتقالى وتىرعانداي ماڭىزدانا. — دارىنىڭ جەتسە، ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتىمەن ورنەگىن سالا بىلسەڭ، سەنىڭ الدەنەشە جيىنتىق بەينەڭە بەرگىسىز كەرەمەت جالقى ۋاقيعالار بولادى.
حاريتون اعا الدىندا كىشىلىك كورسەتە:
— مەن ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزگە قارسى داۋ ايتا المايمىن، — دەپ ەدى، سەيىلبەك تۇڭعىش وقۋشىسىنىڭ حيكايا تۋراسىنداعى بەرەر باعاسىن بىلگەنشە سابىر تاپپاي:
— جاقسىسىن قۇپتارسىڭ، ۇناماعان جەرلەرىن سىناي بەر، ۇيالما، — دەدى.
— ءسىز ونى ايتاسىز، — دەدى حاريتون، مەنىڭ كوڭىلىم باسقا جاقتا دەگەندى بىردەن اڭعارتا. — مەن ءسىزدىڭ وسى حيكاياڭىزدىڭ تۇپكى توركىنىن تانىعان سياقتىمىن.
— تانىساڭ ايتا عوي، توبەسىنەن ءدال ءتۇستىڭ بە، الدە...
— «شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى» دەمەي مە؟ ايتايىن. ءسىز بۇل حيكاياڭىزدا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءبىر پارا ءومىر شەجىرەسىن سۋرەتتەپ بەرسەڭىز كەرەك... — وسىنى ايتقاندا حاريتوننىڭ بيداي ءوڭدى اق قۇبا جۇزىنە قان ويناپ شىعا كەلدى. جانارىنان تاڭدانىسى مەن قۋانىشى توعىسا جالت ەتكەندەي.
— سەن نە دەدىڭ؟ سوندا قالاي؟ — سەيىلبەك قىلمىسى اشكەرەلەنىپ، قولعا تۇسكەن تەنتەك بالاشا بۇلقىندى. — مەنىڭ كەيىپكەرلەرىم سەنىڭ اكەڭ مەن شەشەڭ بە؟
حاريتون قوس جۇدىرىعىمەن جەر تىرەپ وتىرعان كۇيىندە ميىعىنان كۇلدى.
— تاعدىر سولاي قوسقان بولسا، سەيىلبەك اعا، ونى كوركەم ءسوزدىڭ قۇدىرەتىمەن كەلىستىرىپ سۋرەتتەپ بەرسە، وسىلاي بولماعاندا قايتەتىن ەدى...
سەيىلبەك ماسەلەنىڭ شىندىعىنا كوزى جەتىپ وتىرسا دا، ادەيى انىقتاڭقىراي تۇسەيىن دەگەن ماقساتپەن:
— سەن وسىنى ويناپ ايتىپ وتىرعان شىعارسىڭ؟ — دەدى.
— ەندەشە، شىندىق اتتى تورەشىگە جۇگىنەيىك، اعا! — دەدى جىگىت ساليقالى پىشىنمەن. — الدىڭىزدا وتىرعان حاريتون وسپانوۆ الماستىڭ بەل بالاسى، ماديار قىزى يلونانىڭ تاس ەمشەگىن جىبىتكەن، تار قۇرساعىن كەڭىتكەن تۇلا بويى تۇڭعىشى...
سەيىلبەك تۇتقيىل جاڭالىق اسەرىمەن جۇيكەسى بوساپ، تەبىرەنىپ كەتتى دە، اپ-ساتتە بويىن جيناپ الدى. الدىندا وتىرعان سۇڭعىلا جاس جىگىتكە بادىرايا قاراي قالعان. قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ جازىندا، مايدان جولىنداعى سانيتارلىق پوەزدا كەزدەسكەن كوزىلدىرىكتى جىگىت پەن نارەستە قۇشاقتاعان اق سارى كوركەم كەلىنشەك كوزىنىڭ الدىنا تۇرا قالدى. سونداعى اق سەيسەپكە ورالعان ۇلپەرشەكتەي اق بالا شىنىمەن-اق وسى وتىرعان حاريتون بولعانى ما؟ ءيا، سونىڭ ءدال ءوزى!..
— الماس قايدا؟ يلونا قايدا؟ — دەپ سەيىلبەك ۇزدىگە سۇراي بەردى.
— ءوزىمىزدىڭ ەجەلگى اتا مەكەنىمىزدە — مارينوۆكا سەلوسىندا تۇرادى، — دەدى حاريتون، — بالكىم، بىلەتىن بولارسىز، ول سەلونى قازاقتار امانتاي قالاسى دەپ اتايدى.
— بىلەمىن، بىلەمىن...
— ءيا، ماسەلەنىڭ باسى اشىلدى، — دەدى حاريتون كوڭىلى كونشىپ. — ءسىز كەيىپكەرلەرىڭىزدىڭ تۇپكىلىكتى مەكەن-تۇراعىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟..
— شىنىمدى ايتايىن، — دەدى سەيىلبەك كىناسىن مويىنداپ، — سولاردىڭ ادرەسى جازىلعان داپتەرىمدى مايداندا جۇرگەندە جوعالتىپ الىپ ەدىم. الماستىڭ اقمولا وبلىسىنىكى ەكەنى ەسىمدە قالىپتى.
— كەيىپكەرلەرىڭىزدى سوعىستان كەيىن ىزدەمەدىڭىز بە؟
— ولاردى قايدان تاباسىڭ؟ اقمولا وبلىسىنىڭ قاي اۋدانىنان تەنتىرەپ ىزدەيسىڭ؟.. ءناسىپ بولىپ، ەڭبەگىم جارىققا شىقسا، مەنى وزدەرى حات ارقىلى ىزدەپ تابار دەپ ۇمىتتەنىپ ءجۇر ەدىم.
— سىزدەن تاعى دا ءبىر سۇراعىم بار، — دەدى حاريتون. — ايىپقا بۇيىرماڭىز. مەنىڭ كوكەم مەن مامامدى كەشە مەن كورسەتكەن سۋرەتىنەن تانىمادىڭىز با؟
— شىرامىتقانداي بولىپ ەدىم، ءبىراق...
— سوندا قالاي؟ قارت حاريتون مەن كىشكەنتاي حاريتوننىڭ سۋرەتىنىڭ سىرتىنداعى جازۋدىڭ سوڭىندا «الماس وسپانوۆ» دەگەن جازۋدى بايقامادىڭىز با؟
— قايدان بىلەيىن، — دەدى سەيىلبەك، — قازاقتا نە كوپ، ومار، وسپان كوپ...
— تانىستارىڭىز تابىلدى، ءسۇيىنشىسىن ماعان بەرەسىز. ولارمەن قاۋىشاسىز، وتكەندى ەسكە تۇسىرەسىز.
— بۇ دا ءبىر ادام ايتقىسىز قىزىق ءىس بولدى.
— مەن سونىڭ بارىنەن دە كوكەم مەن مامامنىڭ ادەبي كەيىپكەرگە اينالعانىنا شاتتانامىن، — دەدى حاريتون كۇلىمدەپ.
— ءبىراق ولاردىڭ بەينەلەرى ءالى تولىق مۇسىندەلگەن جوق، — دەدى سەيىلبەك نازىرقانعان پىشىنمەن، — اماندىق بولسا...
— اماندىق بولسا وسى شىعارماڭىزدىڭ جالعاسىن جازاسىز عوي.
— «بىتەر ءىستىڭ باسىنا جاقسى كەلسىن قاسىنا» دەگەندەي، مەنىڭ باعىما سەن كەزدەستىڭ. سۇيىكتى كەيىپكەرلەرىممەن ديدارلاساتىن بولدىم... ونان ارعىسىن كورە جاتارمىز.
— قادامىڭىز قايىرلى بولسىن، قالامىڭىز قارىمدى بولسىن. — حاريتون وسىنى ايتىپ تىنىپ قالدى. وسى اڭگىمەنى ساعىزداي سوزا بەرسەك ءدامىن كەتىرىپ الارمىز دەگەن وي كەلگەن وعان. سەيىلبەك وسى ساتتە قۋانىش قۇشاعىندا ءار ءتۇرلى قيالي ەلەستەرگە بەرىلىپ كەتكەن.
— مىنا شالقار كيەلى كول! — حاريتون ءسوزدى وسىلاي باستادى. — سەيىلبەك اعا! مەن سىزگە اتا-بابامنىڭ شەجىرەسىنەن ءبىر پارا اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن، بالكىم، وسپانوۆتار جايىنان جازاتىن شىعارماڭىزدىڭ ءبىر كادەسىنە جاراپ قالار... وسى باستان ايتىپ قويايىن، قار سۋىنداي تەز سۋالاتىن دەرەكسىز بىردەڭە بولسا، باسىڭىزدى قاتىرماي-اق قويار ەدىم...
— قيىننان قيىستىرىپ، مانىسىنە كەلتىرىپ ايتا بىلسە، بىرەۋدىڭ ايتقانىن كوركەمدەپ، كەمەلدەندىرىپ سۋرەتتەي بىلسە، ومىردە كەرەكسىز دەرەك بولمايدى. — سەيىلبەك وسىنى ايتتى دا، «ال، سويلە، بۇلبۇلداي سايرا، جىگىتىم!» دەگەندى كۇلىمدەگەن كوزىنەن تانىتىپ، تىنىپ قالعان ەدى.
حاريتون شالقاردىڭ تاڭعاجايىپ شار ايناداي جارقىراعان ايدىنىنا وزگەشە ءبىر ىستىق شىرايمەن قاراپ وتىرىپ، ءبىر قالىپتى قوڭىر داۋىسپەن اڭگىمەسىن باستادى:
— مەن جامانبايدىڭ ءۇشىنشى ۇرپاعىمىن. ول كىسىدەن وسپان، ودان مەنىڭ اكەم الماس... ەندى مەن سىزگە جامانباي بابامنىڭ ازاپپەن وتكەن ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىن بايانداپ بەرەيىن.
— قۇپ بولادى، ايتا بەر...
جامانباي شەجىرەسى
جامانباي كوپ جاسادى. ونىڭ بەينەتپەن بولاتتاي شىنىققان پالۋان دەنەسىن باي-كۋلاكتاردىڭ تەپكىسى قايىستىرا العان جوق.
جامانباي ولەرىنەن ءبىر اي بۇرىن جالعىز وسپاندى قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپ، ايانىشتى قياناتپەن ءبىر ءسوز باستاعان.
— وسى كۇنگە شەيىن ءتىرى جانعا ايتىلماعان ءبىر سىرىم بار ەدى، بالام! ءولىم بار دا، قازا بار. ەسىمنەن تانباي تۇرعانىمدا، كوزىمنىڭ تىرىسىندە سونى ساعان امانات ەتەيىن. — ول كۇڭىرەنە باستاپ، كۇرسىنە ءبىر توقتادى.
اكەسىنىڭ جوق جەردە ءولىم شاقىرعانىنان وسپان سەكەم الىپ، ءبىر جاعىنان تاڭدانىپ قالىپ ەدى. قاپساعاي دەنەلى، جالپاق بەت، قارا سۇر شالدىڭ اۋزىنا قاراي قالدى. «بۇدان بۇرىن بۇلاي تەرەڭنەن ءسوز قوزعامايتىن ەدى، الدە عۇمىرىنىڭ اقتىق شاعى جاقىنداپ قالعانىن سەزە مە ەكەن؟»
— ال، تىڭدا، بالام! بۇل ۋاقيعا مىڭ دا سەگىز ءجۇز توقسان ءتورتىنشى جىلى بولعان. — جامانباي ءسوزىن باياۋ جالعاعاندا وسپان تاعات تاپپاي:
— وندا مەن تۋىپ پا ەدىم؟ — دەپ سۇرادى.
— سەن سول جىلدىڭ سۇمبىلەسىندە تۋعانسىڭ. — ول ۇزاق ءومىرىنىڭ بيىك ءورى مەن شالعاي جولىن ءبىر شولىپ وتكىسى كەلگەندەي، بادانا كوزدەرىن قيان-قياعا جۇگىرتىپ، ارقاردىڭ قۇلجاسىنداي ادىرايا قاراي بەردى. ەندى ءبىر مەزەتتە قويۋ قارا قاس جاپقان قالىڭ قاباعى جاۋار بۇلتتاي تۇنەرە قالدى. وسپان تۇستەپ قاراسا، اكەسىنىڭ ەتجەڭدى قارا سۇر بەتى ورتەنگەن جەردىڭ تۇبىرتەگىندەي قارا قوشقىل رەڭ العان ەكەن. ول ەندى وسپانعا بەتىن تۇزەپ وتىرىپ، اڭگىمەسىنىڭ ارناسىنا ءتۇستى:
— ايشۋاقتىڭ ەسىگىندە جالشىلىقتا جۇرگەنىمدە شەككەن ازابىمدى، كورگەن قورلىعىمدى ايتىپ نەسىنە باسىندى قاتىرايىن، وسپانجان! ساعان بۇگىن ايتايىن دەگەنىم باسقا ەدى. ال، ەندى وسى باستان كەلىسىپ قويايىق، بالام: مەنىڭ ساعان ايتار سىرىمدى شاشاۋ شىعارماي، كەيىنگى بالالارىڭا جەتكىزگەيسىڭ. بەيباق باباسىنىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنىن ولار دا ءبىلىپ قويسىن. ەڭ بولماعاندا، سونداي ءبىر سورلى بابامىز دۇنيەدەن وتكەن ەكەن، ارتىنا ۇرپاق تاستاپ كەتكەن ەكەن دەپ، مەنى ەسىركەپ ەسكە الار. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ءوزىم دە ءبىر سوزگە ساراڭ توماعا-تۇيىق پەندەمىن. وسىنشا جاسقا كەلگەنشە سول ءبىر ىشكى سىرىمدى ساعان ايتپاپپىن عوي. جارايدى، وقاسى جوق، ءالى دە كەش ەمەس...
وسپان وسى ارادا اكەسىن كوتەرمەلەپ جىبەردى:
— ايتا بەر، اكە! ۇعىپ الايىن، كوڭىلىمە توقىپ الايىن، — دەپ ەدى، جامانباي شامىرقانا بويىن جازىپ، قولىن قۋسىرىپ، ءبىر قالىپتى سىڭايمەن سويلەپ كەتتى:
— بىرەۋلەر تۋا جالعىز بولسا، باعزى بىرەۋلەر جۇرە جالعىز بولادى. سەن تۋا جالعىز ەدىڭ، وسپانجان! بولجالىم ونشا قاتە كەتپەيتىن ەدى، ينشاللا، ۇرپاقسىز بولماسسىڭ. باقتالايلى بولسىن، مەرەيىڭ ۇستەم بولسىن دەپ تىلەپ ەدىم. «اكە بالاعا سىنشى» دەمەي مە، مەنىڭ بايقاۋىمشا، اقىلدان جارلى ەمەسسىڭ. ءجا، قويشى، ويعا العان سوزىمە كوشەيىن...
اڭگىمە جەلىسى وسىلاي تارتىلعان.
كۇنبالا ايشۋاقتىڭ وگەي قىزى، كىشى توقالى جۇمابيكەنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلگەن. سۋرەتى حور قىزىمەن تالاسقانداي سۇلۋ بولماسا دا، اجار-كوركى ءبىر قىزدان كەم ەمەس-تى.
جۇمابيكە مەن كۇنبالانىڭ كورگەن كۇنىن يتكە بەرمەسىن. ايشۋاقتىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە شەيىن ءبىر دامىل كورمەيدى. دەنەسى تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي، بەتى سيىردىڭ قارنىنداي كۇج-كۇج انار بايبىشە «شۇناق توقال» مەن «كويلەكشەڭ قىزعا» ايۋداي اقىرىپ، تاسقاياقتاي قاعىستىرادى.
جامانباي بولسا، ايشۋاقتىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى ەسەپتى. ارعى تەگى ولىمگە ايداسا دا قىڭق ەتپەي بارا بەرەدى. بارار جەرى، باسار تاۋى جوق بولعاسىن كونبەسكە، شىداماسقا امالى قايسى. ەل جامانبايدى «جارلى بولسا دا ارلى جىگىت» دەپ ماداقتايتىن. وسى كۇيمەن، وسى جوسىقپەن ايلار، جىلدار وتە بەرگەن. سونىمەن، جامانباي، ايشۋاقتىڭ ەسىگىندە تابانى كۇرەكتەي ون جىلدى ءوت كورىپ، جيىرمانىڭ بەل ورتاسىنان اسىپ تا كەتكەن.
ايشۋاق ۇيىندە جامانبايعا وڭ قاباعىمەن قاراپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن تارتاتىن جالعىز جۇمابيكە. جابىرقاپ جۇرگەندە جاقسى سوزىمەن مەدەت بەرىپ، ورايى كەلىپ قالعاندا جىلى-جۇمساق تاماعىن سونىڭ اۋزىنا توسادى. جوق-جىتىك، كەم-كەتىككە مەيىرىمدى جايساڭ ايەل. «اق كوڭىل ادامنىڭ اتى ارىمايدى، تونى توزبايدى» دەگەن بار. اتتەڭ، نە كەرەك، جۇمابيكە بايعۇس باق-تالايدان جۇرداي. ايتپەسە ءوزى دە، قىزى دا كىمنەن كەم؟
جامانباي مەن كۇنبالانىڭ بىر-بىرىنە قۇشتار ەكەنىنەن ايشۋاق تا، انار بايبىشە دە بەيحابار. ەكى جاستىڭ بىر-بىرىنە سونشالىقتى ىستىق ىقىلاسپەن قارايتىنىن، ءبىرىن-بىرى تىم جاقىن تارتاتىنىن ولار بىلسە دە، بۇلارىن ءبىر ءۇي ىشىندە ۇيرەنىسكەن جاستاردىڭ داعدىلى تىرلىگىنە سانايتىن. ونىڭ بەر جاعىندا، كۇڭ ەسەپتى وگەي قىزدىڭ كۇندەلىك تۇرمىس قاراكەتىنە، وشاڭ ەتكەن ءجۇرىس-تۇرىسىنا وسپادار شال مەن وجار بايبىشە ەلەپ نازار اۋدارا قويمايتىن.
جامانباي مەن كۇنبالا جاريا قوسىلۋعا ايۋداي اقىرعان ايشۋاقتان سەسكەنەدى، ەلدىڭ وسەگىنەن يمەنەدى. جامانباي تاعدىردىڭ توسقاۋىلىن بۇزامىن، قۇدايدىڭ بەرمەسىن تارتىپ الامىن دەپ جۇرگەندە، ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولىندا، قيىن قۇز-شاتقالىندا مىقتاپ ءسۇرىندى. كۇنى وسى ۋاقىتقا شەيىن ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە دە ويىنا كەلمەگەن ۇيات ىسكە قادام ۇردى. جانى، ارى تازا كۇنبالانى بارماق باستى، كوز قىستى ارەكەتكە يتەرمەلەدى. وتقا سالعان تەمىردىڭ ەكى باسى بىردەي ىستىق. ونىڭ قاي جاعىنان ۇستاساڭ دا، قولىڭ كۇيەدى. جامانبايدىڭ وسى كوز جۇمباي تاۋەكەلگە بارۋىنا تاعى دا ءبىر ءۋاجى بار-تىن. كۇنبالا ەكەۋىنىڭ قوسىلۋعا ءبىرجولا بەل بايلاعاندارىنا ايشۋاقتىڭ كوزى جەتسە، تۋلاپ-تۋلاپ باسىلار، اقىرىندا قىزىنىڭ ەكىقابات بولىپ قالعانىن بىلگەندە ەل-جۇرتتان ۇيالار دا، تۇپتەپ كەلگەندە، لاجى قۇرىپ، امالسىزدان رۇقسات بەرەر دەگەن ىشكى ەسەبى بار.
قانشا جاسىرعانمەن جامانات شىركىن جاتا ما؟ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە كۇنبالانىڭ ءىشى ءبىلىنىپ، كۇمانى اشىلىپ قالدى. جۇمابيكە بايعۇس قىزىنىڭ جۇكتى بوپ قالعانىن بىلگەندە اۋەل باستا ەگىلە قايعىرىپ، وڭاشادا اعىل-تەگىل جىلادى دا، ساباسىنا ءتۇسىپ، قىزىنا ءوز ويىن جەتكىزدى.
— جامانبايمەن كوڭىل قوسقانىڭدى اۋەلدەن-اق بوتەن كورمەيتىن ەدىم، ءبىراق ەندى مىنا ماسقاراعا ۇشىراپ قالدىڭ... مۇنىڭدى اكەڭ بىلسە، ەكەۋمىزدى دە وڭدىرمايدى، جامانبايدىڭ دا قاراسىن وشىرەدى.
كۇنبالا سوندا كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ، شەشەسىنە جالىندى:
— ءبىر امالىن ءوزىڭ تاپشى، اپا!
جۇمابيكە ەلجىرەپ كەتىپ، ءوز كوڭىلىنىڭ دۇربەلەڭىن ءبىلدىردى.
— بەيباق-اۋ، قۇرساعىڭداعى شارانانى ەلدەن قالاي جاسىرايىن؟ وعان ەندى نە امال بار؟..
جۇمابيكە مەن كۇنبالا جەلى باسىندا ۇزاق وتىرىپ، ىشتەرىندەگى شەر-شەرمەندەرىن ەمىن-ەركىن شىعارىپ ەدى. بولار ءىس بولىپ قالعان ەكەن. ەندى سور ماڭداي قىزدى وسى قىرسىقتان قۇتقارۋدىڭ جولى قايسى؟ انا ويى وسى سۇمدىقتى قايتكەن كۇندە دە ايشۋاق انارعا بىلدىرمەۋ كەرەك دەگەن بايلامعا سايا بەرەدى. ولار ءزاۋ-سايتان ءبىلىپ قالعان كۇندە دە جامانبايدى اتاماي، كۇنبالا جاستىقتىڭ اسەرىمەن وسىنداعى ءبىر جەلباس جىگىتكە الدانىپ قالىپ، ابايسىزدا جۇكتى بولىپتى دەمەك... جۇمابيكە وسى ءبىر سولقىلداق ءپاتۋاسىن كۇنبالاعا ايتىپ ەدى، ول «ءوزىڭ بىلەسىڭ» دەگەننەن باسقا سوزگە بارماي، بار سالماقتى شەشەسىنە تاستاعان. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ كەلگەندە جۇمابيكە، قانشا جاسىرعانمەن ءبارىبىر ايشۋاق پەن انار بايبىشە بۇل سۇمدىقتى بىلمەي قويمايدى، ودان دا الدىن الا ءوزىم جەتكىزەيىن دەگەن تۇرلاۋلى ويعا بەكىنگەن. ونىڭ بۇل شەشىمىن كۇنبالا دا تەرىس كورگەن جوق.
ەرتەڭىنە جۇمابيكە اندا-ساندا ءبىر اينالىپ سوعاتىن توسەك كەزەگىن پايدالانىپ، ايشۋاققا شىندىقتى ايتۋعا بەل بايلاپ ەدى.
كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن تاڭ ساۋلەسى بىلىنگەن كەزدە، جۇمابيكە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان ايشۋاقتى بۇيىرگە ءتۇرتىپ وياتتى.
— شوشىپ كەتتىم عوي نە بوپ قالدى؟ — دەدى. جۇمابيكە ايشۋاقتىڭ سۇسىنان سەسكەنە قويعان جوق. بۇدان بۇرىن استە بولىپ كورمەگەن ەركىن جوسىقپەن شالدى اجۋالاپ تاستادى:
— قاسىندا جاتقان توقالىنىڭ وياتقانىنا شوشىنعانى نەسى ەكەن-اۋ، مۇنىڭ؟ — وسىنى ايتتى دا، كويلەگىن كيىپ، قوبىراعان شاشىن جوندەپ الدى. — قۇتتىحانا ۇيىڭدە، تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا ساعان ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار ەدى، وتاعاسى!
ايشۋاق سەكەم الىپ، ەلەڭدەي بەرگەن.
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟ نەمەنە، ءوزىڭ تۇسىڭنەن شوشىنعاننان امانسىڭ با؟
— مەن سورلى تۇسىمدە ەمەس، وڭىمدە شوشىپ ءجۇرمىن، وتاعاسى...
— كوپ بىلشىلداماي، ايتاتىنىڭدى ايتىپ تىنشى...
— ايتۋعا سەنەن قورقىپ ءجۇر ەدىم، — دەدى جۇمابيكە توسەكتەن شەتكە سىرعىپ وتىرىپ. — كۇنبالا ماسقارا بوپ قالىپتى.
شال تاماققا وكپەلەگەن بالاشا بۇرتيا قاراپ، لەزدىڭ اراسىندا باسىنا ۇيمەلەگەن بۇلىڭعىر ويلارعا ءبىر ءسات بەرىلىپ كەتتى. بۇرقان-تارقان تۇرەگەلىپ، الا كولەڭكەدە جۇمابيكەنى وبىپ جىبەرەتىندەي — اق ەجىرەيە:
— ءاي، ءوزىڭ نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ اشىپ ايتپايسىڭ با، نە بوپ قالدى؟ — دەدى.
جۇمابيكە وسى مەزەتتە ايشۋاقتىڭ قولىنان ءولىپ كەتۋگە دە باقىل بولىپ، شامىرقانا:
— كۇنبالا جۇكتى بوپ قالىپتى، ولتىرسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ! — دەپ ەدى، اناۋ بۋىرقانا جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، توقالىن جان القىمعا الا باستادى:
— كىممەن شاتىسىپتى ول الباستى؟ شىنىڭدى ايتپاساڭ سەنىڭ دە قۇرتامىن كوزىڭدى.
— وسىنداعى ءبىر جەلباس بوزبالاعا الدانىپ قالىپتى.
— ويباي-اۋ، بۇل ەلدە نە كوپ، بوزبالا كوپ، ولاردىڭ قايسىسىنا قۇرىق سالامىز؟ — دەپ بۋىرقاندى شال. سول ءبىر جازىقتى جىگىتتەگى ءوشىن جۇمابيكەدەن العىسى كەلگەندەي، ونى تەپكىسىنىڭ استىنا الا باستادى. باسى قالتىلداپ، كوزى الارىپ، دوبالداي جۇدىرىعىمەن باسقا-كوزگە تۇيگىشتەي بەردى. «سەنى دە، قىزىڭدى دا مويىندارىڭا تاس بايلاپ، سۋعا تاستايمىن»، — دەپ سىباپ جاتىر. اقىرىندا ايشۋاق شامالى ساباسىنا ءتۇسىپ، جۇمابيكەنى قاسىنا وتىرعىزىپ قويدى.
— مەن ول سۇمدى ءبارىبىر تاپپاي قويمايمىن، سەن بۇل سۇمدىقتى ەلگە تىسىڭنەن شىعارۋشى بولما! — دەدى.
جۇمابيكە ەندى قايتىپ ءسوز قاتپاستان، سازارىپ وتىرا بەردى...
وسىدان كەيىن ارادا ءبىر اپتا وتكەن. كەنەتتەن قاتتى ناۋقاستانىپ قالدى دەگەن سىلتاۋمەن الدىنا قىزىل پاتسايى شىمىلدىق قۇرىپ، سەگىز قانات اقبوز ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا كۇنبالانى جاتقىزىپ قويعان. كۇنبالا ايى-كۇنىنە جەتىپ بوسانسا، سىرتقى ەلگە بىلدىرمەي بالاسىن تاباندا قۇرتىپ جىبەرمەك. ەلسىز دالادا تەزەك تەرىپ جۇرگەنىندە جىن شالىپتى، ءتىرى جانعا كورسەتپەي قاراڭعى جەرگە ەكى-ۇش اي ساقتاسا، قۇلانتازا جازىلادى دەپ وسكەنباي مولدا ەلگە وتىرىك لاقاپ تاراتقان. اۋىز باستىرىققا ايشۋاقتان ەكى تۋ قوي الىپ، جوق جەردە وسكەنبايدىڭ قۇدايى جارىلقادى دا قالدى.
ايشۋاقتىڭ اق ورداسىنا وزدەرىنەن باسقا جان كىرمەيدى. ءتىپتى، جۇمابيكە دە اندا-ساندا ءبىر بولماسا، قىزىنىڭ قاسىنا بارا بەرمەيدى... بۇل ۇيگە جامانباي دا باس سۇعۋدان قالعالى قاشان. كوبىنەسە مال سوڭىندا جۇرەدى. ءتۇن بالاسىندا جاتار ورنى قاراشا ءۇيدىڭ قۋ بوساعاسى. كۇنى-تۇنى ويلايتىنى تىرىدەي تۇتقىن بولعان كۇنبالانىڭ قامى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ وسىلاي بەيقام جۇرە بەرسە، كۇنبالا سورلىنىڭ كورگەن كۇنى نە بولماق؟ ايشۋاق زۇلىمنىڭ قۇرتىپ جىبەرمەسىنە كىم كەپىل؟ وسى جايدى جامانباي قانشا ويلانسا دا دايەكتى امال تابا الماي، تۇيىققا تىرەلە بەرەدى. بۇل رەتتە جۇمابيكەمەن اقىلداسايىن دەسە، وعان دا باتىلى بارمايدى.
وسى كەزدە ەل اشەكەي-مونەك جايلاۋىنان ىرگەسىن اۋدارىپ، ەكى ورتاسى تۇستىك جول سارشا كولگە كەلىپ قونعان. ايشۋاق ءۇيى كۇنبالانىڭ اۋرۋىن سىلتاۋراتىپ، جەتى قاراڭعى تۇندە ەلدەن ءبولىنىپ كوشكەن. كۇنبالانى كۇيمەلى ارباعا سالىپ، جان كوزىنە كورسەتپەي قويعان. ءدال قاسىنداعى سۇيىكتىسىنىڭ ءجۇزىن ءبىر كورۋگە زار بولىپ، جامانباي قاتتى كۇيىنگەن.
تاڭ سىبەرلەپ اتىپ كەلە جاتقاندا ايشۋاقتىڭ ءۇش ءۇيى سارشا كولدىڭ كۇنباتىس كوك جەلكەسىنە بولەك قونعان. اتام زاماننان بەرى ۇنەمى ءبىر اۋىل بوپ قوناتىن اعايىن-تۋىستارى وسى ساپار ايشۋاقتىڭ امىرىمەن ودان ارالارىن نەداۋىر اۋلاق سالىپ، كولدىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىنە بولەك قونعان.
ايشۋاق پەن انار بايبىشە شايعا قانىپ الىپ، ورتانشى ءۇيدىڭ تۇندىگىن جاۋىپ قويىپ، دامىلداپ جاتقان. بۇل كەزدە جۇمابيكە مەن جامانباي بيە ساۋۋعا جەلى باسىنا كەتكەن. بۇگىنگى بايلانعان ون بەس شاقتى بيەنى ساۋىپ بولىپ، ەكەۋى وسى اراعا شامالى كىدىرىستەپ قالىپ ەدى.
جامانباي سۇتكە شىپ تولى ەكى ءداۋ كونەكتى جەرگە قويا سالىپ، وتىرا بەرگەندە، ودان بۇرىن وتىرىپ ۇلگىرگەن جۇمابيكە مۇڭدى قياپاتپەن:
— سەنىڭ نە ويلاعان ويىڭ بار، جامانباي؟ وسىلاي بولجىراپ جۇرە بەرەسىڭ بە؟ — دەي بەردى. ءجۇزى سارعايىپ، كوزى بوزارىپ كەتىپتى. جىلاۋعا شاق وتىر.
— مەندە نە وي بولسىن، اپا؟ اقىلىن ءوزىڭىز تاپپاساڭىز، مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟
جۇمابيكە جامانبايعا ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى الپەتپەن قاراپ وتىرىپ، قىنجىلا سويلەدى:
— سورلى قىزدىڭ قاراڭعى قاپاستا كارىپ بوپ جاتقانى اناۋ، سەنىڭ سولبىرايىپ جۇرگەن ءتۇرىڭ مىناۋ، كورىنەر كوزگە وتقا سالىپ قوياسىڭ با، جارقىنىم، تىرلىك قىپ ءبىر ايلاسىن تاپپايسىڭ با؟
جامانباي ەندى وسى ەكى ارادا وزىنشە وي تۇيگەن. سونى ايتتى:
— ماعان سالساڭىز، امان كۇنىندە كۇنبالانى الىس جاققا الىپ كەتەيىن.
جۇمابيكە ماعان دا كەرەگى وسى ەدى دەگەندەي قاباعى جادىراپ:
— «جاقسى يت تە ولىمتىگىن كورسەتپەيدى»، وسى ايتقانىڭ دۇرىس، كوپ كەشىكپەي كوزدەرىڭدى جوعالتىڭدار، — دەدى.
— تاۋەكەلگە بەل بايلاپ ءبىز كەتەرمىز-اۋ، سوندا مۇنداعى ءسىزدىڭ كورگەن كۇنىڭىز نە بولادى؟ — دەپ جامانباي ۋايىم ايتىپ ەدى، جۇمابيكە قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
— سەندەر ءۇشىن نە بولسا دا كورىپ الايىن، ازار بولسا يت قورلىقپەن ولەرمىن، — دەدى.
— سىزگە جانىم اشيدى، اپا! ايتپەسە كۇنبالا ەكەۋمىز كۇنى بۇگىن قول ۇستاسىپ كەتە بەرەر ەدىك. — جۇمابيكەنىڭ كۇزگى جاپىراقتاي سارعايعان سۇرقاي جۇزىنە ايانىشپەن قاراي بەردى.
— امان كۇندەرىڭدە كەتپەسەڭدەر ەكەۋىڭ دە قۇريسىڭدار، — دەدى جۇمابيكە جىلامسىراپ. — اقمولانىڭ ار جاعىندا، ەسىل بويىندا ناعاشىم بار دەيتىن ەدىڭ، سوعان كەتىڭدەر.
وسىنى ايتقاندا جۇمابيكەنىڭ كوزى جايناپ، بەت الپەتىندە الدەقانداي نۇر پايدا بولدى.
جامانباي تاستاي تۇيىلگەن قوس جۇدىرىعىن ءسۇزىستىرىپ، جىگەرلەنە:
— كۇنبالانى الىپ كەتەيىن، سول ءوزىڭىز ايتقان ناعاشىلارىما اپارايىن، — دەدى.
— سەن ساسپا، — دەدى جۇمابيكە ءسوزىنىڭ اقتىعىندا، — حابار وزىمنەن بولسىن.
بۇلار جەلى باسىندا وسىلاي ۋادە بايلاسقان. كۇنبالا قاپاستا جاتقالى ايدان اسقان. ۇيقى بەرىپ، قايعى الىپ، ءىش قۇسا بوپ جامانباي ءجۇر. ءبىر جاقسى جەرى، ايشۋاق وعان كۇدىكتەنبەيتىن سياقتى. ەندى ەكى جاستى قالاي قۇتقارام دەپ جۇمابيكە اۋرە.
ءبىر كۇنى جامانباي جەتى قاراڭعى تۇندە ويانىپ، قوتانداعى قويلاردى، ءۇي اينالاسىنداعى سيىرلاردى بايقاپ كەلەيىن دەپ تىسقا شىقسا، ۇلكەن اق ورداعا قاناتتاستىرا تىگىلگەن التى قانات قوڭىر ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن وت كورىندى. اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، تىقىرىن بىلدىرمەي كەلىپ، سول ءۇيدىڭ ىرگەسىنە ەتپەتىنەن جاتا قالدى. ىرگەدەن سىعالاپ قاراسا، ايشۋاق، انار بايبىشە، جۇمابيكە ۇشەۋى كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن ءتور الدىندا كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ وتىر ەكەن. ءسوز الپەتتەرىنە قاراعاندا اڭگىمەلەرى كۇنبالا جايى.
— وتتاما! — ايشۋاق ارس ەتە قالدى. جۇمابيكەگە ايبار كورسەتە. — وسكەنباي وتىرىك ايتپايدى. پالەنىڭ ءبارى جامانبايدا، ءبۇلدىرىپ جۇرگەن سول يت.
ايشۋاققا ىلەسە انار شارىلدادى.
— ايتقانىم كەلدى مە، شال! كورەسىڭدى وسى جامانبايدان كورەسىڭ دەمەدىم بە؟ ويباي، ماسقارا، ەلگە نە بەتىمىزدى ايتامىز؟..
جۇمابيكە جامانبايدى قورعاپ، قىزىنىڭ وسىنداي ماسقاراشىلىققا ۇشىراعانىنا وسىنداعى باسقا ءبىر اۋمەسەر بوزبالا كىنالى ەكەنىن، ونى كۇنبالا ۇيالىپ ايتپاي قويعانىن دالەلدەپ كورىپ ەدى. ايشۋاق ونىڭ اۋزىن اشتىرماي قويدى.
ايشۋاقتىڭ ەندىگى ءسوز الپەتىنە قاراعاندا، كۇنبالا بوسانىسىمەن ەلگە بىلدىرمەي بالاسىن قۇرتىپ جىبەرمەك. قىزدى ەمدەتەمىز دەگەن سىلتاۋمەن باسقا ءبىر جەرگە جونەلتپەك. ال ەندى جامانبايعا نە ىستەيتىنى ايتىلعان جوق.
ءۇي ىشىندەگى جايسىز اڭگىمەنىڭ اۋجايىن ءبىلىپ العان سوڭ جامانباي كۇنبالا جاتقان ۇلكەن اق وردانىڭ وڭ جاق ىرگەسىنە قىرىنان جاتا قالىپ، قۇلاق توستى. كۇنبالا ءدال وسى تۇستا اھ ۇرىپ دوڭبەكشىپ جاتىر ەكەن. جامانبايدىڭ كوڭىلى بوساپ، كەزىنە جاس كەلدى. «قايران ساۋلەم، ءجۇزىڭدى كورەم بە؟ الدە وسىلاي قايعىمەن ءولىپ كەتەسىڭ بە؟ — دەدى ىشىنەن. جانى قينالا، ىقىلىق اتا كۇرسىندى. بۇل ۇيدە كۇنبالادان باسقا جان جوق. بۇعان جامانبايدىڭ سەنىمى كامىل. ول ەندى ءۇيدىڭ تۋىرلىعىن ەپتەپ ءتۇردى دە، ورنەكتى قالىڭ ءشيدىڭ بالاعىن ءبىر قارىستاي جىرتىپ جىبەرىپ، كەرەگەنىڭ كوزىنەن كۇنبالاعا اقىرىن دىبىس بەردى.
— كۇنبالا! مەن، جامانبايمىن...
كۇنبالا جامانبايدىڭ داۋسىنان تانىسا كەرەك، بىردەن جاۋاپ قاتتى:
— قۇريمىن عوي، ولەمىن عوي، نەگە قۇتقارمايسىڭ؟ — دەي بەرىپ، كوز جاسىنا بۋلىقتى.
جامانباي كەرەگەنىڭ كوزىنە اۋزىن ءوبىستىرىپ:
— شىدا، شىدا، جانىم! قۇتقارامىن... — دەدى.
كۇنبالا دا كەرەگەنىڭ كوزىنە اۋزىن جاناستىرا، ۇزدىگە ءبىر ءسوز ايتتى:
— اپام ايتىپتى عوي ساعان، وسى ەلدەن تەز كەتەيىكشى، قۇريىقشى...
— كەتەمىز... — ەندى جامانباي كىشى ۇيدەگىلەر كەلىپ قالىپ، ماسقارا بولارمىن دەپ، سىرعىپ جۇرە بەردى.
جامانباي ورنىنا كەلىپ جاتقانىمەن، ۇيىقتاۋ قايدا؟ ايشۋاق ءبارىن دە بىلگەن ەكەن. جامانباي مەن كۇنبالانىڭ سىرلارى اشكەرەلەنگەن ەكەن. وسكەنباي مولدا اينالا تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، تۇپتەرىنە جەتكەن ەكەن. ءداۋ دە بولسا، بۇلاردىڭ سىرىن پاش ەتكەن وسكەنبايدىڭ قىزى قاديشا. سونىڭ ءوزى كۇنبالانىڭ قاتار-قۇربى دوسى ەمەس پە ەدى؟ «ابايسىزدا قاديشاعا شىنىمدى ايتىپ قويىپ ەدىم، تۇبىندە وسى بالەكەت ەلگە جايىپ جىبەرمەسە بولار ەدى»، — دەپ انادا كۇنبالا جامانبايعا وكىنىش بىلدىرگەن.
جامانباي سان-ساپالاق قاربالاس ويلارعا شىرمالىپ، تاڭ اتقانشا كوزى ىلىنبەي-اق قويدى. «مەن دە ءتىرى جانمىن عوي، قارمايىن، قارەكەت ىستەيىن، قاپىلىستا كۇنبالا ەكەۋمىز بىردەي ايشۋاقتىڭ قولىنان جازىم بولساق، بارىنەن دە سول جامان، امان كۇنىمىزدە قۇتىلايىق». اقىرىندا وي ءتۇيىنى وسىلاي شەشىلدى.
اسپان بۇركەۋ. كوزگە تۇرتسە تۇك كورىنبەيتىن مەڭىرەۋ ءتۇن. كۇندىزگى كۇيبەڭ شارۋادان ولەردەي قالجىراعان جامانباي ۇستىنە قوي ءجۇنى شوقپىت شەكپەنىن جامىلىپ، قاراشا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا قۇلاي كەتكەن. سوندا دا ۇيقى قايدا؟ دوڭبەكشۋمەن كوزى باقىرايدى دا جاتتى.
بۇگىن ايشۋاق ۇيدە جوق. جۋىردا ۇرلانعان بەس جىلقىنىڭ داۋىمەن ىرگەلەس تەمەش ەلىنە كەتكەن. دەس بەرىسى، انار بايبىشە كەۋدەسىنىڭ اۋرۋى ۇستاپ، ءبىر اپتادان بەرى توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان. بۇل كۇندە قاق-سوق شارۋامەن اينالىسىپ، ءسوز اۋلايتىن شاماسى دا جوق، جانىمەن قايعى.
جامانباي ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا تۇرىپ، كيىنىپ الدى. كۇنبالا مەن جۇمابيكەنى كۇتىپ تۇر. كەلەمىز دەگەن ۋادەلەرى بار. ءساتى تۇسسە بۇگىن كۇنبالانى الىپ كەتپەك. جۇرەگى تۋلايدى. بۇلار نەگە كەشىكتى ەكەن؟ سەرتتەرىنەن اينىپ قالدى ما؟
الدەن ۋاقىتتا كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى سىقىرلاپ اشىلدى. بىرەۋلەر ىشكە كىرە بەردى. ەكى ادامنىڭ باسى قاراڭدايدى. جامانباي ولارعا قارسى ءجۇردى.
جۇمابيكە سىبىرلاي سويلەدى:
— جامانباي! ۇيىقتاپ قالا جازداپپىز، تەز جونەلىڭدەر...
جامانباي ساسقالاقتاي بەردى.
— كۇنبالا قايدا؟
— مىنە، كەلىپ تۇر...
كۇنبالا جامانبايعا جاقىنداي ءتۇسىپ، سىبىرلاپ جاتىر:
— وسىندامىن...
جامانبايدىڭ دەنەسى دىرىلدەيدى. كۇنبالانى قارمايدى. بىردەڭە ايتقىسى كەلەدى. ءبىراق ءتىلى كۇرمەلىپ، ىشكى تولقىن كەۋدەسىندە دىرىلدەپ تۇرىپ قالدى. نۇرلى ءجۇزى جايناپ، قۇرالاي كوزى كۇلىمدەپ، قولاڭ شاشى ارقاسىنا توگىلىپ، قاسىندا كۇنبالا تۇر... الدەبىر الدامشى ەلەس پە؟ شىنىندا دا كۇنبالا وسىندا. قاراڭعى تۇندە سۇيىكتىسىنىڭ ءجۇزىن انىق كورمەسە دە، اجار — كوركى كوكىرەگىندە سايراپ تۇر.
جۇمابيكە كۇنبالا مەن جامانبايدى قاراڭعى ۇيدە قۇشاعىنا قىسىپ، كەزەك-كەزەك سۇيە بەردى.
— جولدارىڭ بولسىن، باقىتتارىڭ اشىلسىن، — دەيدى. تىلەك-باتاسىن قاراڭعىدا قۇلاقتارىنا قۇيىپ جاتىر. — مىنانى الا كەت، جولدا كەرەگى بولار. — شۇبەرەككە ءتۇيۋلى ءتورت وعى مەن بىتىرا مىلتىقتى جامانبايدىڭ قولىنا ۇستاتتى. يىعى بۇلكىلدەيدى. ءۇن شىعارماي جىلاپ تۇر. ۇشەۋى ۇمار-جۇمار بوپ ۇيدەن شىقتى.
جامانباي مەن كۇنبالا قاراڭعى تۇندە قول ۇستاسىپ، اۋىل سىرتىنداعى تەرەڭ سايعا قاراي جونەپ كەتتى. جۇمابيكە ولاردىڭ سىرتتارىنان قارايدى. ساي ىشىندە ماتاپ قويعان ەرتتەۋلى ەكى ات بار. ولاردى مانا ءىڭىر الەتىندە جامانباي ورىستەگى جىلقىدان ۇستاپ اكەلگەن. بۇگىنگى جىلقى كۇزەتىنىڭ كەزەگىندە — جامانبايدىڭ قۇربىسى، جاقىن دوسى قالتاي. قالتاي — كورشىلەس اۋىلداعى مەڭدىبەك بايدىڭ جالشىسى. ەكى اۋىلدىڭ جىلقىشىلارى جىلقىنى كەزەكتەسىپ باعاتىن. جامانباي جىلقى كۇزەتىنىڭ كەزەگىن كەشە اتقارعان. قالتاي ەتى ءتىرى، اناۋ-مىناۋدان سەسكەنبەيتىن وجەت جىگىت. ءوزى جۇمابيكەنىڭ تۋىسى. بۇلارمەن ىمى-جىمى دا ءبىر. اتتىڭ ەكەۋى دە ايشۋاقتىكى.
ەرتەڭ ەكى اتتى يەسى جوقتاعاندا قالتايدىڭ وعان ايتار دالەلى دە دايىن. نە ويى بولعانىن قايدان بىلەيىن، جامانباي كەشقۇرىم ەكى اتتى جىلقىدان ءبولىپ الىپ قالىپ، ارقانداپ قويعان. ايشۋاق قىسقاندا وسىنى ايتادى.
جامانباي مەن كۇنبالا تەرەڭ سايدىڭ قاباعىنا ءسال ايالداپ، ەندىگى جۇرەر جولدارىن باعدارلاپ الدى. جۇمابيكەنىڭ ءماسليحاتى بويىنشا بۇلار وسى ارادان كۇنباتىس تاراپقا قيىستاي تارتىپ، شالقار كولىن باسىپ، ەلسىزبەن ەگىندىكولگە اسادى. سودان ءارى سۇراي-سۇراي تاسكەشۋ قالاسىنا بارادى. تاسكەشۋدەن ءارى اسقان سوڭ جول جاعدايى وڭايلانادى. ۇزىن اققان ەسىلدى جاعالاپ بارىپ، جامانبايدىڭ قاراتۇبەكتەگى ناعاشىلارىنا جەتەدى. وسى ەكى ارا ەڭ بەرى سالعاندا ەكى ءجۇز شاقىرىم جەر.
ەكى جاس تاۋەكەل دەپ كوز جۇمىپ، ءتۇن جارىمى اۋعاندا اتقا قوندى. كۇنباتىستى سول جاقتارىنا الا، شىركەيلىدەن باستالعان سۇرلەۋ جولدىڭ جوباسىمەن ساۋ جەلدىرىپ، اڭىراتىپ كەلەدى.
ەلدەن شالعاي كەتكەندە بۇلاردى كىم ءبىلىپ جاتىر. كيگەن كيىمدەرى دە جۇپىنى. قۇداي جولدارىن وڭعارىپ، ەسىلدىڭ شەتىنە ءبىر ىلىنسە، ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە جىلجىپ كەتە بەرمەي مە؟
جامانبايدىڭ شامالاۋىنشا، وسى ارادان اتتى ادامعا تۇستىك جەردەگى شالقار كولىنە جەتكەندە، سول ارادان تۋرا اقمولاعا اساتىن داڭعىل قارا جول كەزدەسەدى. سول جولدى وڭ جاققا تاستاپ، شالقاردىڭ تەرىسكەي باعدارىن بەتكە الا تۋرا تارتساڭ، ەگىندىكول جايلاۋىنا باراسىڭ.
ەكى قاشقىن سۋىت ءجۇرىپ كەتتى. الدە بىردەڭە قىبىر ەتسە اينالاعا ۇركە قارايدى. جول تابا الماي بەت الدى قۇلا تۇزگە اداسىپ شىعىپ كەتۋلەرى دە كادىك-اۋ. وسى ءبىر الاقۇيىن وي جامانبايدىڭ ميىن تىرناپ، مازاسىن الا بەرگەن. سوندا دا ەركىن دالاعا شىققان ەر جىگىت بەيمازا ويعا دەس بەرمەي، ءوزىن-وزى ىشتەي قايراپ، قايراتقا جەڭدىرگەن.
كۇنبالا كوپكە شەيىن ءلام-ميم دەمەي، ات ۇستىندە تومسارۋمەن كەلەدى. ويى ونعا، ساناسى سانعا ءبولىنىپ، الداعى كۇندەرىنىڭ نە بولارىن، ارتتا قالعان بەيباق شەشەنىڭ ەندىگى تاعدىرىن تولعايدى.
اتتاردىڭ ءجۇرىسى باسەڭدەپ، بۇلاڭ قۇيرىق بۇلكىل جەلىسكە تۇسكەندە، كۇنبالا جۇمساق قوڭىر داۋسىمەن ءۇن قاتتى:
— ەندى بىرەۋگە كىرىپتار ەتە كورمە، جاساعان!..
جامانباي سۇيىكتىسىن اياپ كەتتى مە، ءبىر ءتۇرلى جاناشىر بەينەمەن نازار اۋداردى.
— ەندى ەشكىمگە كىرىپتار بولمايمىز، ساۋلەم! — دەدى.
كۇنشىعىس كوكجيەكتەن راۋانداپ تاڭ اتىپ كەلەدى. تاڭ كەزىندە ۇيقىسىنان ويانعان دالانىڭ بەيقام بوزتورعايلارى تومەن قالقىپ، شىرىلداي باستاعان. بايتاق جازيرانىڭ سان الۋان وسىمدىكتەرىنەن جۇپار ءيىسى اڭقيدى. ىشپەي-جەمەي ماس قىلادى.
ايىر قۇيرىعى شوشاڭداپ، باۋىرى اعاراڭداپ الدارىنان ءبىر قارلىعاش جالت ەتىپ وتە شىقتى. قارلىعاش قايتا اينالىپ كەلىپ، الدارىنان تاعى دا سۋىلداپ ءوتتى.
اتتار اياڭ جۇرىسكە اۋىستى.
— سەنىڭ نە ويلاعانىڭدى بىلمەيمىن، — دەدى جامانباي، كۇنبالاعا ەلجىرەي نازار اۋدارىپ. — مىنا قارلىعاشتى مەن جاقسىلىققا ىرىم كوردىم.
— مەن دە سولاي ويلاپ ەدىم، ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىقتى عوي، — دەگەندە كۇنبالانىڭ داۋسىنان قۋانىش تولقىنى سەزىلىپ ەدى.
بۇلار ەندى جەلدىرتىپ كەتتى. دالانىڭ تۇنىپ تۇرعان كوكوراي شالعىنى جاسىل الا بيقاساپ سەكىلدى. توپىراعى ات تۇياعىنا بەينە ماقپالداي. كەي جەردە سىناپتاي سۋسىپ اققان بۇلاق كەزدەسىپ قالادى. كەرىلگەن كەربەز دالا تاڭ كەزىندە قوشقىلدانا تولىقسىپ، توڭكەرىلە قۇبىلىپ، وزگەشە سۇيكىمدى بىتىمىمەن كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالادى.
وسى قىرلىق دالادان شالقار كولىنە جەتكەنشە ەكى ارادا ەل جوق. بۇل كۇندە سول، شالقاردىڭ ءوزى دە سارى جۇرت بوپ شاڭى شىعىپ يەسىز قالعان شاعى.
كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ قالعان. ەتتەرى قىزىپ، بۋسانىپ العان قوس ساڭلاق سىدىرتىپ كەلەدى. ءبىر مەزەتتە كوز ۇشىنان كۇنمەن شاعىلىسىپ، كول كورىندى. كولدى كورگەندە جامانبايدىڭ كوڭىلى سەرگىپ، قاباعى جادىراپ كەتتى. استىنداعى كۇدىرە جال، توبىلعى تورىنىڭ باسىن ىركە بەردى. كۇنبالا دا وراق مويىن، قاپساعاي كۇرەڭ توبەلدىڭ ءجۇرىسىن ىركىپ، جامانبايدىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلگەن.
— انا قاراشى، جانىم! — جامانباي كۇلىمدەپ ايتتى. — اناۋ كول عوي جارقىراپ جاتقان.
— قايدان بىلەيىن، كول مە، الدە كول بوپ كورىنگەن سورتاڭ جەر مە؟
— مەن بىلسەم بۇل شالقار كولى، سونىڭ ءدال ءوزى، — دەدى جامانباي. وردەن تىك كوتەرىلە بەرىپ، قايتا قوندى.
كۇنبالا الدان ءبىر جاقسىلىق ەلەسىن كورگەندەي كەنەت قاباعىن شىتىپ، بويىن جازدى.
— ىلايىم كول بولسىن، — دەدى دە، ىلە-شالا وكىنە سويلەدى. — ويباي-اۋ، جامانباي-اۋ، سەن نە ءبىلدىڭ؟ ساسىپ جۇرگەندە شامنىڭ جولعا بەرگەن ازىعىن ۇمىتىپ كەتىپپىز عوي؟
— قاپ، اتتەگەنە-اي! — ارقاسىنا اسىنعان مىلتىعىن قوزعاپ قويدى. — ساسىپ جۇرگەندە ۇمىت قالا بەرگەن عوي. اشىعامىز-اۋ!.. — ءتىسىن شىقىرلاتىپ، باسىن شايقادى.
توبىلعى تورى مەن كۇرەڭ توبەل شەرتە اياڭدايدى. كوڭىل كۇيى اسىپ تۇرماسا دا جامانباي ءوزىن-وزى قامشىلاپ، ولەڭدەتە باستادى:
جەر شالعاي، اۋىل الىس كورمەگەنگە،
سىلەكەي سىرنە تاتىر شولدەگەندە،
جولدا عوي ەر قورەگى، ءبورى ازىعى،
كەزدەسەر ءولى بالىق ولمەگەنگە...
ولەڭ كوڭىلىنە جاعىپ كەتسە كەرەك، كۇنبالا ەزۋ تارتتى.
— ولەڭىڭدى قايتا ايتشى، ۇيرەنىپ الايىن، — دەپ ەدى، جامانباي داۋسىن كوتەرە قايتا ايتتى.
بۇلار ەندى اڭساپ ىزدەپ كەلە جاتقان ەلىنە جەتۋگە اسىققانداي اتتارىن تەكىرەك جەلىسكە سالدى. كول باعدارىن وڭ قاناتتارىنا الا توپەپ كەلەدى. ەندى ءبىر مەزەتتە ءدال وڭ جاق بۇيىرلەرىنەن داڭعايىر قارا جول كەزدەسە كەتتى. ەل مەن ەلدىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن، الىس جەردى دە جۇرەگىڭە جاقىن سەزدىرەتىن، قاسقايعان قارا جول!.. جولعا كيلىككەندە ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلىنە قۋانىش وتى جۇگىرە باستاعان.
— اقمولا قالاسىنا اپاراتىن ۇلكەن جول وسى، — دەدى جامانباي كوڭىلدەنىپ.
كۇنبالا ءۇن قاتقان جوق. كولگە جەتكەنشە ەكى كوزى ءتورت بولىپ، ىنتىزارى قۇرىپ كەلەدى. بۇلار قارا جولدى قاپتالداپ كەلىپ، شاڭقاي ءتۇس شاعىندا ايناداي ساۋلە شاشىپ جارقىراعان ايدىن ءيىلدىڭ كۇنباتىس جاق شەتىنە ىلىكتى.
ءومىرى كورمەگەن تاڭعاجايىپ جاڭا دۇنيەگە، جاقسى جايعا تاپ بولعانداي، جامانباي ات ۇستىندە تاماشالاپ قاراپ قالعان.
— ءبىز سورلىعا بۇل كول نە بەرە قويار دەيسىڭ؟.. — كۇنبالا مۇڭدى كوزىنىڭ مەرۋەرت قاراشىعىن توڭكەرىپ، كولگە ءۇمىتسىز پىشىنمەن قارايدى.
— كىم بىلەدى، تۇڭىلمەيىك. — جامانباي ۇنىندە سەنىم بار.
جەل تىمىق. كول سۋى قازانداعى قايناۋى باسىلعان سۋداي بولماشى جىبىرلايدى. ءار جەردەن ارەدىك-ارەدىك قاز-ۇيرەكتەر كورىنىپ قالادى.
جامانبايدىڭ ارقاسىندا جۇمابيكە بەرگەن بىتىرا مىلتىق. قونىشىندا ءتورت وق، ءبىر قوراپ سىرىڭكە بار. قۇس اتىپ الىپ، وتقا قاقتاپ جەيمىز دەگەن ءۇمىتىن ەسەلەي تۇسكەن.
جامانباي ءوزى اتتان ءتۇسىپ، كۇنبالانى سۇيەمەلدەپ ءتۇسىردى. جالما-جان ەكى اتتىڭ تىزگىنىن ەردىڭ قاسىنا قاڭتارىپ قويدى. ءبىراز سولىعىن باسىپ، بوي سۋىتسىن دەگەنى. سىرالعى جۋاس جانۋارلار تىنشىعا قالعان.
— وسى اراعا دامىلداپ الايىق. — جامانباي شوپتەسىن جەرگە شەكپەنىن توسەپ جاتا قالدى. — ال، كۇنىم، مىنا جەرگە جانتايىپ، ءبىراز تىنىستاشى، ات سوعىپ شارشاپ قالدىڭ عوي، — دەي بەردى.
كۇنبالا ءسوز قاتپاستان جامانبايدىڭ باۋىرىنا باسىن سالىپ، سوزىلا جاتىپ ەدى. جىگىت باۋىرى ۇلپىلدەك مامىق جاستىقتاي جايلى ەكەن.
جامانبايدا ۇيقى جوق. اش ادامدى، ويلى ادامدى ءومىرى ۇيىقتاتا الارمىسىڭ.
كۇنبالا كوزىن جۇمىپ جاتىپ، تالىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ويانىپ كەتپەسىن دەپ، قىبىر ەتپەي جامانباي جاتىر. كوزى دە، كوڭىلى دە يەسىز شالقاردا. شىركىن-اي، تىم بولماسا، نىساناعا ءبىر قۇس ىلىنسە... «كەزدەسەر ءولى بالىق ولمەگەنگە». حالىق اۋزى دۋالى. بۇلاردىڭ باعىنا قاراي ءبىر نەسىبە كەزدەسىپ تە قالار.
كۇنبالا ىڭىرسىپ وياندى.
— جامانباي! — دەدى جانى قينالىپ، — كولگە بارسايشى، قۇس ىزدەسەيشى. — كەسكىنىندە ادام ايتقىسىز كەيىستىك بار.
جامانباي ءۇن قاتپادى. ۇستىندەگى اق شىت كويلەگىن، جۇقا تەرى شالبارىن، قايقى باس كون ەتىگىن شەشىپ تاستادى. دامبالىنىڭ بالاعىن قارا سانىنا جەتكىزە ءتۇرىپ الدى. بىتىرا مىلتىقتى وقتاپ، قالعان ءۇش وقتى، قىنداعى كەزدىك پىشاقتى دامبالىنىڭ ىشقىرىنا شيىرشىقتاپ قىستىرىپ الدى.
كولدىڭ كۇنباتىسى مەن سولتۇستىك تۇسىنىڭ اراسى جايپاق جارلاۋىت. بۇل جەردەن قاراعاندا كول بەتى ايناداي جارقىراپ، كۇمىس كوبىك شاشىپ، سىناپتاي تولىقسيدى. كولدىڭ سولتۇستىك جاق جيەگىنىڭ قامىسى سەلدىر، قۇراعى دا جەر مەن جەكسەن الاسا. كۇنباتىسى مەن سولتۇستىگى اينالا يت تۇمسىعى وتپەيتىن نار قامىس، ونىڭ ىشكى جاعىندا كىسى بويى جاسىل قۇراق. كول سۋى ونشا ، تەرەڭ دە ەمەس. شەت جارى مىقتاعاندا كىسىنىڭ بەلۋارىنان كەلەدى.
جامانباي كول بەتىندەگى ىعى-جىعى قۇستارعا قىزىعا قاراپ، جيەكتە تۇرىپ قالعان. بايقاپ قاراسا، كولدەگى قۇستاردىڭ كوپشىلىگى ۇيرەكتەر. ءار جەردەن ءبىرلى-جارىم اققۋ-قازدار كورىنىپ قالادى. قۇستار كول بەتىندە قاننەن قاپەرسىز ءجۇزىپ ءجۇر. بىرەۋلەرى تۇمسىعىمەن سۋدى بۇرق ەتكىزىپ سۇڭگىپ كەتەدى دە، ەندى بىرەۋلەرى موينىن ارقاسىنا قايىرىپ، ماۋجىراپ وتىرىپ قالعان. باعزى ءبىر ۇيرەكتەر ءۇيىر-ۇيىر بالاپاندارىن سوڭدارىنان ەرتىپ، جايباراقات ءجۇزىپ ءجۇر. ولاردى اتۋعا قيمادى... سوندا كۇنبالانىڭ جان داۋسى شىقتى. جۇگىرىپ كەلدى جالما-جان.
— ءتۇسىڭ بۇزىلىپ كەتىپتى عوي، جانىم؟ ساعان نە بولدى؟
جامانباي مۇنى ايتقاندا كۇنبالا قينالا اۋناقشىپ، قىرىن قاراي بەردى. ءۇن قاتپادى. جامانباي ونىڭ باسىن سۇيەپ، قۇشاعىنا بەيىمدەپ الدى. اناۋ ىڭقىلى كۇشەيىپ، ىقىلىق اتادى، ىشقىنادى. ەكى قولىمەن ءىشىن باسىپ تىكەسىنەن وتىرا قالادى دا، توڭكەرىلە دومالايدى.
— تولعاق! — وسىنى كۇنبالا كۇيزەلىپ ايتتى.
جامانباي قاتتى ساستى. تولعاق! ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ سابىر ساقتاپ، اقىرعى تىنىمىن كۇتكەننەن باسقا، ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ امان-ەسەن بوسانار. كوكىرەگىندە يگى ءۇمىت ساۋلەسى جارق ەتتى. سوندا دا ودان ارعى تىرشىلىكتەرى نە بولماق؟ ءوزىنىڭ دە وزەگى تالىپ، ىشەك-قارنى شۇرىلدايدى.
كۇنبالانى تولعاق قىسىپ جاتىر. جامانباي عايىپتان جاردەم كۇتكەندەي اينالاعا الاقتاي قارايدى. ماۋجىراعان كوگىلدىر اسپانعا ەمىنەدى. وسى مەزەتتە الدەقايدا الىستان قوڭىراۋ سىلدىرى ەمىس-ەمىس قۇلاعىنا شالىندى. ەلەڭدەپ قاراي قالدى. و، جاساعان، جان يەسىن كەزدەستىر، جاردەم بەر!
قوڭىراۋ سىلدىرى ارت جاقتان، اقمولاعا باراتىن ۇلكەن قارا جول باعدارىنان شىعادى. بىرتە-بىرتە جاقىنداعانداي.
— داۋدە بولسا، بۇل كەلە جاتقان لاۋ تارتقان جامشىك شىعار، — دەدى جامانباي. سودان ءبىر جاقسىلىق كۇتەتىندەي ءۇمىت لەبى بار ۇنىندە. — ەل ارالاپ جۇرگەن ۇلىقتار شىعار.
— نەمەنە، قوڭىراۋ سىلدىراي ما؟ — كۇنبالانىڭ قاباعى قاتىڭقى. كوزىندە ازاپتى مۇڭ بار.
سول ەكى ارادا الىستان اربا قىلاڭ بەرگەن. بىرەۋلەر جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ، جوسىلتىپ كەلەدى.
— نە دە بولسا، جولعا جاقىنداپ بارىپ، الدارىنان توسايىن، — دەدى جامانباي. كەلە جاتقان اربالىلاردان راقىم كۇتەتىنىن اڭعارتتى.
كۇنبالا تولعاقتى قايراتقا، ۇمىتكە جەڭدىرگەندەي ەندى ءبىر ءسات تىنشىعىپ قالعان. ەرنىن تىستەپ، ەكى قولىمەن ءىشىن باسادى. كۇمبىرلەگەن قوڭىراۋ داۋسىنا قۇلاق توسادى.
— بارشى، جانىم! الدىنان شىقشى، توقتاتشى، مەيىرىمدى جاندار بولسا قارايلار، — دەپ تىندى.
جامانباي جولعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ۇلكەن قارا جول كولدىڭ كۇنشىعىس جاعىن جاناپ وتەدى. بۇلار ايالداعان جەرمەن ەكى اراسى كوپ دەگەندە جارتى شاقىرىم. جامانباي ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، جۇگىرگەن بويىمەن بارىپ، جولدىڭ جۇلگەسىندە قالتيىپ تۇرىپ قالدى. مىنا كەلە جاتقان اربالىلاردى توقتاتىپ الماق. جالىنىپ كومەك سۇراماق. ءمۇبادا ءجونى كەلسە كۇنبالانى سولاردىڭ ارباسىنا سالىپ، ءوزى سالت اتپەن ىلەسىپ كەتپەك. وسى ەكى ارادا كۇنبالا تولعاعى جيىلەپ بوسانىپ قالسا نە ىستەيدى؟
اربالىلار اۋدەم جەرگە كەلىپ تە قالدى. ولار جاقىنداعان سايىن جامانبايدان تاعات كەتتى. ءبىر جاعىنان الدەقالاي بولادى دەپ قورقىپ تا تۇر... قوس كۇرەڭ ات جەككەن قارا پاۋەسكە ايبىندى.
الدىمىزدا جان يەسى بار بولساڭ، جولدان اۋلاق كەت، ايتپەسە تاپتاپ كەتەمىن دەپ ايبار كورسەتكەندەي.ۇستى-ۇستىنە سىلدىرلايدى قوڭىراۋ.
پاۋەسكە سولقىلداتىپ كەلىپ وتە بەردى. جامانباي ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى. كوزلادا قوقايىپ وتىرعان كوشىر دەلبەگەسىن شالقايا تارتىپ، اتتاردىڭ باسىن بوگەي بەردى. جامانباي كوشىرگە جاقىنداي بەرىپ، ورىسشا مەن قازاقشانى ارالاستىرىپ، شۇلدىرلەپ ەدى، جالاڭ باس سارى ىرجيا كۇلدى.
— قازاقشا سويلەي بەر، — دەدى تازا قازاق تىلىندە. سوندا جامانبايدىڭ ءىشى جىلىپ جۇرە بەردى.
— جولاۋشى ەدىم، كول جاعاسىندا ايەلىم ولگەلى جاتىر، — دەدى جامانباي جىلامسىراپ. بەيتانىس ادامنان قۇداي ءۇشىن كومەك سۇراعانداي الاقانىن جايدى.
كوشىر ارتىنا جالت بۇرىلىپ ءۇن قاتتى:
— سەرگەي پاۆلوۆيچ!..
— نەمەنە؟ — كۇيمەدەن ۇيقىلى-وياۋ ادامنىڭ سالعىرت داۋسى شىقتى.
— مىنا ءبىر جولاۋشى قازاق ايەلىم ولگەلى جاتىر دەيدى، كومەك سۇرايدى.
الگى داۋىس بەرگەن ادام پاۋەسكە كۇيمەسىنىڭ شاشاقتى جاسىل بارقىت پەردەسىن سەرپىپ اشىپ تاستاپ، كوشىرگە موينىن سوزا:
— قايدا ءوزى؟.. — دەپ سۇرادى.
كوشىر جىگىت قولىنا شۋماقتاپ ۇستاعان ۇزىن ساپتى بيشىگىن جامانباي تۇرعان جاققا شوشايتا قويدى.
— مىنە، مىنە...
سول-اق ەكەن، سەرگەي پاۆلوۆيچ پاۋەسكەنىڭ كۇيمەسىنەن شىعا كەلىپ، جەرگە جەڭىل سەكىرىپ ءتۇستى. ونىڭ ارتىنان كوشىر جىگىت اتتارىنىڭ دەلەبەگەسىن كوزلانىڭ ارتقى تايانىشىنا قاڭتارىپ قويىپ، جەرگە شاپشاڭ سەكىردى. جامانباي ابىرجىپ تۇر. الگى سەرگەي پاۆلوۆيچ جامانبايعا قارسى ءجۇردى.، شاماسى ورتا جاستاعى سارى كىسى. كارى دەيتىن كارى ەمەس. شوقشا سارى ساقالىنان قولىن المايدى. قىرلانا بىتكەن يمەك مۇرنىنىڭ ۇستىندە يتيگەن قىستىرما كوزىلدىرىگى التىنداي جالتىرايدى. جىرىق ەتەكتى ۇزىن قارا شاپانى، باسىنداعى توبەسى شەلەكتەي، ەتەگى جىپ-جىلماعاي قوقايما قالپاعى، اياعىنداعى جىلتىراۋىق قارا كەبىسى جامانبايدىڭ تۋمىسىندا كورمەگەن كيىمدەرى.
جامانباي وعان قازاقشا سالەم بەرگەلى ەكى قولىن جايا ۇمتىلا بەردى دە، باتىلى بارماي كىدىرىپ قالدى.
— سالەمەت بولارسىز، — دەپ ءتىل قاتتى سەرگەي پاۆلوۆيچ، — كىمسىز، قايدان جۇرگەن ادامسىز؟ — ءۇنى جۇمساق شىقتى.
جامانباي باسىن شايقادى. تىلىڭىزگە تۇسىنبەيمىن دەگەنى.
— بۇل كىسى سەنىڭ ءجونىڭدى سۇراپ تۇر، — دەدى كوشىر جىگىت كەلگەن بەتىندە.
— جولاۋشىمىن، الىستان كەلە جاتىرمىن، ايەلىم انا جاقتا ولگەلى جاتىر، سىزدەردەن ءبىر راقىم بولار ما ەكەن؟ — جامانباي مۇنى قيپاقتاپ، قىسىلىپ ايتتى.
مىنا كوشىر جىگىتتىڭ قازاعۋار بولعانىن ايتسايشى. جامانبايدىڭ ءسوزىن سارتىلداتىپ قاعىپ الىپ، انا كىسىگە ءتۇسىندىرىپ بەردى.
— سەن وعان ايت، — دەدى سەرگەي پاۆلوۆيچ كوشىرىنە، — بىزدەن قاۋىپتەنبەسىن، شىنىن ايتسىن، ايەلى اۋرۋ ما ەكەن، ياكي بولماسا، باسقا ءبىر سەبەبى بار ما؟
كوشىر جىگىت سەرگەي ءپاۆلوۆيچتىڭ سوڭعى ءسوزىن جامانبايعا ايتپادى. ونىڭ ورنىنا ءوز تاراپىنان ءبىر ءسوز قوستى:
— ءبىزدى ساعان قۇداي كەزدەستىرگەن شىعار، — دەدى ول. جامانبايعا ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇستى. — سەن مىنا كىسىنى ءبىلىپ قوي، ول دارىگەر. دارىگەر بولعاندا باي ەكەن، كەدەي ەكەن دەپ ادام تاڭدامايدى!
— وتىر ارباعا! — سەرگەي پاۆلوۆيچ كوزلانى نۇسقادى. وسىنى ايتتى دا ءوزى پاۋەسكەگە قوندى. سول ەكى ارادا جامانباي دا كوشىر جىگىتتىڭ سوڭىنان ىلە-شالا قوزعالا ىرعىپ شىعىپ، ونىڭ وڭ جاعىنا قونجيعان.
— ال، زاحاروۆ! بۇر اتتارىڭنىڭ باسىن... مىنا جىگىتتىڭ سىلتەگەن جاعىنا تۋرا تارت.
كوشىر جىگىت جامانبايدان سۇراپ ءبىلىپ الىپ، جولسىزبەن كولگە قاراي قيىستاي تارتتى. بۇلار كۇنبالانىڭ قاسىنا كەلگەن بەتتە پاۋەسكەدەن تۇسە-تۇسە قالىپ ەدى. دومالاپ جاتقان كۇنبالانى كورسەتىپ، القىنا سويلەدى جامانباي:
— بالا، بارانشيك بويديت.
ونىڭ سوزىنە ءجوندى تۇسىنبەي قالعان سەرگەي پاۆلوۆيچ كوشىر جىگىتتەن قايتالاپ سۇرادى.
— مىناۋ نە دەيدى؟
— تولعاتىپ جاتىر دەيدى.
سەرگەي پاۆلوۆيچ اڭ-تاڭ. جالما-جان قالپاعىن، شاپانىن شەشىپ تاستادى. ەكى بىلەگىن سىبانىپ الدى. دوڭبەكشىپ جاتقان كۇنبالانىڭ قاسىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. تامىرىن ۇستاپ كورىپ، جۇرەگىنىڭ تۇسىنا قولىن سالىپ، اينالدىرا قاراي بەردى. كۇنبالا نe بولعانىن بىلگەن جوق. ءوڭ مەن ءتۇس ورتاسىنداعى ەلەستەي ازان-قازان، ارپالىس دۇنيەنىڭ ورتاسىندا قالعان. ءوزىن اينالا ايالاپ وتىرعان مەيىرىمدى دارىگەر دە، ءتىپتى جان جولداسى جامانباي دا، قاققان قازىقتاي سىرەسىپ تۇرعان بۇيرا شاشتى، ۇزىن بويلى اق سارى كوشىر جىگىت تە وعان كورگەن تۇستەي...
سەرگەي پاۆلوۆيچ كۇنبالانى شالقاسىنان جوندەپ جاتقىزىپ قويىپ، كويلەگىنىڭ سىرتىنان ءىشىن سيپادى. بۇلقىنعان بالانىن باسىنا كەزدەسىپ قالعاندا، قولىن كەيىن الا بەرىپ، اپپاق كۇرەك تىستەرىن اقسيتا كۇلىمسىرەدى. كۇلكىسىندە قۋانىش لەبى بار.
— دۇنيەگە جاڭا ادام كەلەدى، دالا پەرزەنتى كەلەدى، ونى قۇرمەتتەپ قارسى الايىق! — دەدى.
سەرگەي ءپاۆلوۆيچتىڭ ءامىرى بويىنشا، كۇنبالانىڭ ۇستىنە اق شاتىر تىگىلگەن. ەندى دارىگەر جامانباي مەن زاحاروۆتى سىرتقا قالدىرىپ، ءوزى تولعاق قىسىپ جاتقان تۇمسا ايەلدىڭ قاسىندا وتىر. مينۋت سايىن ساعاتىمەن ۋاقىت ساناپ، جاڭا ادامدى قارسى الۋعا اسىعادى. سىرتتاعىلار دا تىقىرشۋلى. اسىرەسە جامانباي تاعاتسىز. اق شاتىردى كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى.
جامانباي وسى ارادا زاحاروۆقا بار شىنىن ايتتى. اماندىق بولىپ كەلىنشەگىم بوسانسا، وسىنىڭ ءبارىن دارىگەرگە ءتۇسىندىرىپ ايت دەپ ءوتىندى. جالشى تۇرمىسىنىڭ نە ءتۇرلى ۋىن تاتقان زاحاروۆ جامانبايدىڭ باستان كەشىرگەن ۋاقيعالارىنا تاڭدانا قويعان جوق.
كوشىر جىگىت ءوز جايلارىنان حابار بەرگەن.
سەرگەي پاۆلوۆيچ كانتەميروۆ — اقمولا اۋرۋحاناسىنىڭ دارىگەرى. اتاقتى باي سوناربەكتىڭ جاقياسى قاتتى ناۋقاستانىپ قالىپ، دارىگەر شاقىرتىپ، دۋانعا شاپقىنشى جىبەرگەن ەكەن. ۋەزد باستىعىنىڭ امىرىمەن سەرگەي پاۆلوۆيچ سوعان بارىپ قايتىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. جاقيا — ايشۋاقتارعا كورشىلەس ءتىنالى ەلىنىڭ بولىسى. ونى جامانباي بىلەتىن. جاقيانىڭ قانداي ناۋقاسقا شالدىققانىن، وعان دارىگەردىڭ نە ەم جاساعانىن زاحاروۆ ايتقان جوق. جامانباي ودان كوڭىل قويىپ سۇرامادى دا.
ۆاسيليي زاحاروۆ — ەسىل بويىنداعى امانتاي قالاسىنىڭ ورىسى. اقمولانىڭ اتاقتى ساۋداگەر بايى نيكولاي گانشيننىڭ كوشىرى. ون جىل بويىندا مالشىسى بولعان ەكەن، كەيىنگى ەكى جىلدا كوشىرلىككە قولى جەتىپتى. گانشين سوناربەكتىڭ جاقياسىمەن ساۋدا-ساتتىعى ارالاسقان، جان اياسپايتىن دوس ەكەن. مىنا دارىگەردى ۋەزد باستىعىنان سۇراپ الىپ، ءوزىنىڭ پاۋەسكەسىمەن جاقياعا سول جىبەرىپتى.
زاحاروۆ ءبىر ءسوزدىڭ رەتىنەن جامانبايعا شىنىن ايتتى: «وسىدان بارعان سوڭ گانشينمەن ەسەپ ايىرىسامىن، تۋعان قالاما كوشەمىن»، — دەدى.
اسپاننىڭ باتىس بەلدەۋىنەن كۇن تومەندەپ بارادى. سەرگەي پاۆلوۆيچ شاتىرداعى كۇنبالانىڭ قاسىندا. جامانباي مەن زاحاروۆ تىقىرشىپ تۇر.
ءبىر جاقسى جەرى، جامانباي الگى ازىردە تاماقتانىپ العان. مىنا جولاۋشىلاردىڭ ەلدەن جولعا الا شىققان ءبىر تورسىق قىمىزىنان قانعانشا ءىشىپ، اق توقاش جەگەن. سەرگەي پاۆلوۆيچ كۇنبالاعا دا ءبىر كەسە قىمىز ىشكىزگەن.
الدەن ۋاقىتتا نارەستە داۋسى شىرىلداپ شىقتى. جامانباي سوندا شىداي الماي شاتىرعا ەنۋگە وڭتايلانا بەرىپ ەدى، ونى زاحاروۆ ەتەگىنەن تارتىپ توقتاتىپ قويدى.
— كىرمەڭدەر، توقتاي تۇرىڭدار، ءوزىم شاقىرىپ الامىن، — دەدى ىشتەگى سەرگەي پاۆلوۆيچ.
دارىگەر وسىنى ايتتى دا بالانىڭ كىندىگىن كەسۋگە كىرىستى. شەشەسى مەن ەكەۋىن تاباندا سپيرتپەن جۋىندىرىپ، بەلگىلى دارەجەدە تازالىق شارتتارىن ساقتادى. نارەستەنى دارىلەنگەن داكەگە وراپ قۇنداقتاپ تاستادى. كۇنبالاعا كىل تازا اق حالات كيگىزدى. انا مەن بالانى شاتىر ىشىنە جايلاپ جاتقىزىپ قويدى دا ءوزى سىرتقا شىعا كەلدى.
— ءبىزدىڭ جولىمىز جاقسى بولدى، دۇنيەگە دالا باتىرى كەلدى، — دەدى دە، كۇلىپ كەلىپ، جامانبايدىڭ كۇستى قولىن جىمقىرا قىستى. زاحاروۆ دارىگەردىڭ جاڭاعى ايتقانىن ءىلىپ الىپ جەتكىزگەندە جامانباي ەسى كەتە قۋانىپ، جىلاپ جىبەردى. امان-ەسەن بوسانعان جان جارى، دۇنيەگە ايقايلاپ كەلگەن نارەستە، جولدا كەزدەسكەن مەيىرىمدى دارىگەر، ءسوزۋار كوشىر جىگىت، — ءبارى وعان عايىپتان پايدا بولعان تاڭعاجايىپ كەرەمەتتەي كورىندى.
ەندى جامانباي بۇلارعا اعىنان جارىلىپ، بار شىندىقتى الدارىنا جايىپ سالدى. سوندا سەرگەي پاۆلوۆيچ كۇلىپ تۇرىپ:
— امانىڭدا جىرتقىشتىڭ تىرناعىنان قۇتىلعانىڭ جاقسى بولعان ەكەن، — دەدى.
دارىگەردىڭ ءسوزىن زاحاروۆ ءتۇسىندىرىپ بەرگەندە جامانباي باسىن تومەن ءيىپ، قولىن قۋسىرىپ ەلپىلدەي سويلەدى:
— وركەنىڭىز ءوسسىن، جاقسى تامىر، بالا-شاعاڭىزدىڭ يگىلىگىن كورىڭىز...
كۇنبالا شاتىردا دامىلداپ جاتىر. دارىگەردىڭ رۇقساتىمەن جامانباي شاتىرعا كىرىپ، جان جارىمەن بىر-ەكى اۋىز ءسوز قاعىستى. ول شىعا بەرگەندە سەرگەي پاۆلوۆيچ جايراڭداپ قارسى الدى.
— زاحاروۆ! سەن بۇل جىگىتكە ءايباتتاپ ايتىپ بەر. ءبىر قىزىق ءىس جاسايىق. ەجەلگى ءتارتىپتى شامالى بۇزايىق تا، نارەستەگە ءقازىر ات قويايىق. مەنىڭ بۇل پىكىرىمە قالاي قارايدى ەكەن؟ سۇراشى.
مۇندايدا زاحاروۆ بوگەلگەن بە؟ جەلدى كورىكتەي لىپ ەتتى. ۇلكەن ۇلىق پەن شونجار بولىس اراسىنداعى پىسىق ءتىلماشتاي جىلپىلداپ، سەرگەي ءپاۆلوۆيچتىڭ جاڭاعى ايتقانىن جامانبايعا اينىتپاي جەتكىزدى.
— جاقسى تامىرعا ايتىڭىز، — دەدى جامانباي بوگەلمەي، — ول كىسىنىڭ پىكىرىنە ءتانتىمىن. بالانىڭ اتىن ءوزى قويسىن.
— مەن قازاقشا ات قويا بىلمەيمىن عوي، ءوزى قويسىن، — دەدى دارىگەر. زاحاروۆ ونىڭ بۇل ءسوزىن ىلە-شالا ايتىپ بەرگەندە جامانباي باسىن شايقادى.
— ماعان ءبارىبىر، وندا بالانىڭ اتىن ورىسشا قويىڭىز...
— بالانىڭ اتىن ورىسشا قويسىن، ايتپەسە وكپەلەيمىن دەيدى، — دەپ وسىرىڭكىرەپ جەتكىزدى زاحاروۆ.
دارىگەر ريزالىق ءبىلدىرىپ باسىن يزەدى. كوزى كۇلىمدەپ ويلانىپ قالعان. ساۋساقتارىن بىرىندەپ سانايدى. كۇرەك تىستەرىنىڭ اراسىنان الدەبىر تۇسىنىكسىز دىبىستار شىعارادى. قالاي دەگەنمەن بالاعا ەسىم تاڭداپ تۇرعان سىڭايى بار سەكىلدى. ول زاحاروۆقا كۇلىمسىرەي قاراپ تۇردى.
— «و» دىبىسىنا «س» دىبىسىن قوسقاندا نە بولادى؟
— «وس» بولادى...
— «وس» بولادى ەكەن. وسى ەكى دىبىسقا «پ»، «ا»، «ن» دىبىستارىن قوسايىق، سوندا تۇتاس العاندا نە بولار ەكەن؟..
زاحاروۆ توقتالاتىن ەمەس.
— وسپان بولادى، — دەدى.
— ەندەشە، سەن جىگىتكە ايت، بالاسىنىڭ ەسىمى وسپان بولسىن...
زاحاروۆ الگى ايتىلعان سوزدەردى تۇگەل ءتۇسىندىرىپ بەرگەندە، جامانباي قۋانعانىنان ميىعىنان كۇلدى.
— سەنىڭ بالاڭنىڭ ەسىمى تۋرا قازاقشا قويىلدى، — دەدى زاحاروۆ، — سەرگەي پاۆلوۆيچكە العىس ايت.
— جاقسى، كوروشو، — دەي بەردى. بالاسىنىڭ اتى ويلاماعان جەردەن وسپان قويىلعانىنا قايران بولىپ تۇر.
سەرگەي پاۆلوۆيچ ءوزى بىلەتىن قازاقشا اتتاردىڭ ىشىنەن وسىنى ادەيى تاڭداپ العان ەكەن عوي دەپ ويلاعان.
جامانباي مەن زاحاروۆتىڭ جاڭا قازاقشا نە سويلەسكەندەرىن سەرگەي پاۆلوۆيچ قايدان ءبىلسىن. وسپان دەگەن ەسىمنىڭ ويدا جوقتا قازاقشا ەسىممەن ۇيلەسە كەتكەنىن دە ول بىلمەيدى.
— ۆاسيليي! — دەدى ول داۋسىن سوزا. — سەن مىنا جىگىتكە ايت، ءتۇسىندىر. مەن نارەستەگە قويعان ەسىمدى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بەس ادامىنىڭ ەسىمدەرىنەن قۇرادىم، ءارقايسىسىنىڭ باس ءارپىن الدىم. البەتتە، ىشىندە ءوزىم دە بارمىن. ولگا حانىمعا مىنا سەرگەي پاقىرىڭىزدى قوسقاندا وس بولادى دەيىك. ءۇشىنشىسى اكەم مارقۇم پاۆەلدىڭ باس ءارپى، ءتورتىنشىسىن مەنىڭ اننا دەگەن قىزى دەپ بىلىڭدەر. ەڭ سوڭعىسى، ۇلىم نيكولايدىڭ ەسىمىنىڭ باس ءارپى. سونىمەن، ءبىر ءۇيلى جاننىڭ ەسىمى دالا پەرزەنتىنىڭ ەسىمىنە تۇگەل سىيىپ كەتتى. تاعدىردىڭ امىرىمەن اقمولا قالاسىنا روسسيادان قونىس اۋدارىپ كەلگەن سەرگەي پاۆلوۆيچ كانتەميروۆ جانە دە سول تاعدىردىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ەلسىز دالادا دۇنيەگە كەلگەن جالشى قازاقتىڭ بالاسىنا كىندىك اكە بولدى... جامانباي ۇلى وسپاننىڭ ءومىر-جاسى ۇزاق بولسىن، باقىتتى بولسىن!
ۇشەۋى دە مارە-سارە. اقىرىندا سەرگەي پاۆلوۆيچ جامانبايعا ءوز ويىن بىلدىرگەن: اقمولاعا بارىسىمەن كۇنبالانى قالالىق اۋرۋحانانىڭ قاسىنداعى ايەلدەر بوساناتىن بولمەگە ورنالاستىرماق. مۇندا ءبىر اپتاداي جاتقىزىپ، ايەلدى ساۋىقتىرىپ، بالانى شيراتقاننان كەيىنگىسىن جامانبايدىڭ ءوزى بىلەدى.
جولاۋشىلار قاس قارايا جولعا شىقتى. كۇنبالا مەن نارەستە پاۋەسكەنىڭ كۇيمەسىندە. سەرگەي پاۆلوۆيچ كەشىردىڭ قاسىنان ورىن العان. قارا جولمەن ءىلبي ءجۇرىپ كەلەدى. ەكى اتتىڭ بىرەۋىنە سالت ءمىنىپ، بىرەۋىن جەتەكتەپ جامانباي پاۋەسكەگە ىلەسىپ كەلەدى. بۇلار وسى باياۋ جۇرىستەن ءبىر اينىعان جوق. شالقار كولىنەن 140 شاقىرىم جەردەگى اقمولا قالاسىنا ەرتەڭىنە بەسىن كەزىندە جەتتى. جولشىباي سابىندى كولدەگى ءبىر اۋىلعا از عانا ايالداپ، وزدەرى تاماقتانىپ العان. پاۋەسكەدەگى «ادام كوزىنە كورسەتۋگە بولمايتىن ناۋقاس ايەلدى» تاماقتاندىرعان.
وسىدان كەيىن ارادا ەكى اپتا وتكەن. كۇنبالا اۋرۋحانانىڭ ايەلدەر بوساناتىن ۇيىندە ەكى اپتاداي جاتىپ قالعان (تەگىندە، سەرگەي پاۆلوۆيچ ادەيى شىعارتپاعان بولۋى كەرەك). ول كەزدە جامانباي ۆاسيليي زاحاروۆتىڭ قالا شەتىندەگى جەركەپە ۇيىندە ايالداعان.
ءبىر ايدان كەيىن جامانباي ۆاسيليي زاحاروۆپەن بىرگە امانتاي قالاسىنا كوشىپ كەتتى.
ءومىر تەڭىزىنىڭ اساۋ تولقىنى جامانبايدى امانتاي قالاسىنا قۋىپ اكەلگەن. وسىدان بىلاي قاراي ونىڭ ۇزاققا سوزىلعان باقتاشىلىق ءومىرى باستالعان.
ەكىنشى ءبولىم
ءسوز باسى
«ءومىردىڭ ءورى بيىك، جولى شالعاي». بۇل حاريتوننىڭ پىكىرى. ەندەشە حاريتوننىڭ ءوتىپ كەتكەن باباسىمەن بىرگە ءومىردىڭ اسقار اسۋلارىنان اسىپ، ۇزاق جولدارىنان وتەيىك. الماس قايدا؟ ماديار قىزى يلونا نە كۇيدە؟ حاريتوننىڭ تىرلىگى قانداي؟ مەنىڭ قيالداعى وقىرماندارىم وسى ءتارىزدى ءجون سۇراقتاردى جان-جاقتان جاۋدىرادى. ايتار جاۋاپ قىسقاشا: الماس ارقانىڭ اپاي توسىندەگى ايگىلى امانتاي سەلوسىندا. حالقىنىڭ سىي-قۇرمەتىنە بولەنىپ، باقىتقا كەنەلگەن ارداقتى ازامات. ماديار قىزى يلونا سول سوۆحوزداعى ورتا مەكتەپتە ورىس تىلىنەن ساباق بەرەدى. حاريتونىمىز دا وسال-وڭتاعاي جىگىت ەمەس. جوعارى ءبىلىم يەسى. ءتىل — ادەبيەت مامانى، جاس تالاپ جۋرناليست.
الماس پەن يلونانىڭ ءبىر پارا ءومىرى، وعان قوسا گابريش پالي جايى كەيىنگى حيكايانىڭ ۇلەسى. ەندى ءبىز حاريتوننىڭ باباسى وسپان جامانباي ۇلىنىڭ شەجىرەسىن شەرتەيىك.
وتكەن ءومىر حيكاياسى
جامانبايدىڭ وسپانى مىڭ دا سەگىز ءجۇز توقسان ءتورتىنشى جىلى سۇمبىلە ايىندا، شالقار كولىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بەز بۇيرەك ءومىر نارەستەنى بەزەرىپ قارسى العان. وسپان تۋعاندا جاس اناسى تەرلەپ قالجا جەگەن جوق، نارەستەسىن قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن اۋىزداندىرعان جوق. ەڭ تەگى، قىز-بوزبالا جينالىپ ساۋىق قۇراتىن تەگىن شىلدەحانا دا بۇيىرمادى.
وسپان ەسىن ءبىلىپ، ەتەگىن جاپقالى قارا تۇنەك، قاپاس ءومىردىڭ قاباعات ازاپ-ماشاقاتىنان باسقا نە كوردى؟ قارشادايىنان اكەسىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، امانتاي (مارينوۆكا) قالاسىنىڭ سيىرىن باقتى، قىس بولسا كۇن كورىستىڭ قامىمەن كۋلاكتارعا جالدانىپ، مال قارادى، وت جاقتى، وزەننەن سۋ تاسىدى. ارقا ەتى ارسا، بورباي ەتى بورشا بولىپ، التى اي قىستا، الا جازدا ءبىر كۇن تىنىم تاپقان ەمەس. «كەدەيگە سور مىنگەسەدى» دەگەندەي، ەندى-ەندى كوزىن اشىپ، وڭ قول، سول قولىن تانىعاندا كەنەت جابىسقان اۋىر ناۋقاستان اكەسى قايتىس بولدى. شەشەسى كۇنبالا بولسا، تۇرمىستىڭ اۋىر ازابىنا توتەپ بەرە الماي، ەلۋگە جەتپەي كارىلىك شەڭگەلىنە ءىلىندى. ءبىر ءۇيدىڭ بار اۋىرتپالىعى ون سەگىز جاسار وسپاننىڭ موينىنا ءتۇستى.
جامانباي ولەرىندە جالعىز ۇلىنا اتالىق وسيەتىن ايتىپ كەتكەن: «ولە-ولگەنشە شەشەڭدى سىيلا، ادام بول، اقىلدى بول، تۇرمىستان قانداي قيىندىق كورسەڭ دە مويىما، دۇشپانىڭنىڭ الدىندا باس يمە، ورىس، قازاق دەمەي، جاناشىر دوسىڭدى كوبەيت. جاقسى دوس تارىقساڭ تاماق، قينالساڭ پانا بولار»، — دەگەن-دى. سۇڭعىلا وسپان اكە وسيەتىن كوڭىلگە توقىپ العان. اتا قارىزىن، انا پارىزىن تىرلىكتە بۇلجىتپاي ورىنداۋدى وزىنە مىندەت ەتىپ جۇرگەندە وسپان جيىرمانىڭ بەل-بەلەسىنە شىعىپ تا قالار ەدى.
ءتىرى كەزىندە اكەسىنە ارقا سۇيەپ، بالالىق شولجاڭ مىنەزدەن، جاستىق شاقتىڭ تويپاڭىنان ارىلا قويماعان وسپان كەيىنگى ءۇش-تورت جىل ىشىندە حاس بولاتتاي تەز شىنىقتى. بەرتىنىرەك كەلگەندە ەل ونى «ورىس وسپان» اتاپ كەتكەن. وسپانعا مۇنداي قوسالقى ات تاعىلۋىنىڭ تۇبەگەيلى سەبەبى دە بار. وسى جاسىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ قاتار-قۇربىلارىنداي ءدىن — شاريعات جولىنا ءتۇسىپ، تىم قۇرىعاندا، ءساجداعا باسىن تيگىزىپ كورگەن جان ەمەس. بۇل قالادا ۇساق-تۇيەك كاسىپپەن كۇن كورگەن بەس-التى جاتاق قازاقتار بولماسا، مۇحاممەت پايعامباردىڭ ءدىنىن كۇيتتەيتىن، اللانىڭ امىرىنە بەرىلە بوي ۇسىنا قوياتىن كىم بار؟ كەيبىر جاتاق شالداردىڭ كۇن سايىن بوزالا تاڭنان تۇرىپ الىپ، شوقانداپ ناماز وقىعانى وسپانعا سۇمدىق ەرسى كورىنەدى دە تۇرادى. وتىز كۇن ورازانى، كۇندەلىكتى بەس ۋاقىت نامازدى الدەقاشان جىلى جاۋىپ قويعان اۋرۋ شەشەسى كۇنبالا دا ءدىنىڭدى بەرىك ۇستا دەپ ونى قىستامايدى.
ورىس اراسىنان وڭاي ولجا ىزدەپ قالاعا ءجيى قاتىنايتىن كەيبىر پايداكۇنەم شولاق مولدالار اندا-ساندا وسپان ۇيىنە سوعىپ، ءدىن، شاريعات ورايىنان ۇزاق-ۇزاق راۋاياتتار ايتاتىنى بار. «اللانىڭ بىرلىگىن، پايعامباردىڭ حاقتىعىن ۇمىتىپ، يسلام ءدىنىنىڭ تۋرا جولىنان تايعان ادام قيامەت-ماحشار كۇنىندە جاھاننامنان جاي تابادى، مىڭ ءتۇرلى ازاپقا دۋشار بولادى. ءبىرجولا كاپىر بولىپ، ازىپ كەتپەي تۇرعانىڭدا ءتاۋباعا كەل، كاليماعا ءتىلىڭدى كەلتىر، نامازعا جىعىل»، — دەگەن بىردە قارجاسباي مولدا. وعان وسپاننىڭ قايتارعان جاۋابى تىم قاتال: «قۇدايىڭمەن، قۇرانىڭمەن ءوزىڭدى جارىلقا، قارجاسباي! قۇداي بار بولسا، ءادىل بولسا، ەلدىڭ ءبارىن نەگە بىردەي كورمەيدى؟ نەگە بىرەۋلەردى جارىلقاپ، بىرەۋلەردى قارعايدى؟ ونداي الاقول قۇدايدان ماعان نە پايدا؟» مولدانى وسىلاي تويتارىپ تاستاعان. «وڭباسسىڭ كاپىر، وڭباسسىڭ، سەنىڭ قىرسىعىڭ كوردە جاتقان اكەڭە تيەدى»، — دەيتىن قارجاسباي ءتۇڭىلىپ، تەرىس باتاسىن بەرگەن. سودان بەرى قاراي جان ادام وسپانعا ءدىن جايىنان اۋىز اشپايتىن بولعان.
جاس باسىنان تاعدىردىڭ اۋىر سوققىسىنا ۇشىراعان جاننىڭ سانا-سەزىمى ەرتە ويانىپ، شۇعىل وسەدى. ونىڭ بەر جاعىندا، ايدىن-شالقار كولدەي شالقىعان جاس داۋرەن ەرىككە قويسىن با؟ وسپان ماشاقاتتى تۇرمىستان قانشا قورلىق كورىپ، باسقا تۇسكەن ءزىلماۋىر سالماقتى قينالا كوتەرىپ جۇرسە دە ءومىرىنىڭ شىرىن شاعىن اڭسايدى. كەيدە ءبىر اۋىق ارمان تەڭىزىنە سۇڭگىپ كەتەدى دە، سۇيىكتى جار قۇشۋدى، بالا ءسۇيۋدى كوكسەيدى. تاۋدان قۇلاپ كوگال قۋعان بۇلاقتاي تۇنىق ءۇمىت كوكىرەگىندە مولتىلدەيدى دە تۇرادى.
ولمەلى كۇنبالانىڭ جاتسا، تۇرسا قۇدايدان تىلەيتىنى جالعىزىنىڭ اماندىعى. كوزىمنىڭ تىرىسىندە بالاما ءبىر شۇيكەباس الىپ بەرىپ، قىزىعىن كورسەم-اۋ دەپ، ەمەشەسى قۇريدى. ءبىراق ءسىڭىرى شىققان كەدەي بالاسىنا، «شوقىندىعا» تاڭداعان قىزىن كىم بەرە قويادى. وسى ءبىر قيىن-قىستاۋ جاعدايدى ويلاپ كەتسە، كۇنبالانىڭ شەرلى كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، ويسىراپ جۇدەپ قالاتىن. وسپانعا ايتتىرۋعا وسى قولايلى-اۋ دەپ، ەلدەگى كوڭىلدەس ادامداردىڭ بويجەتكەن قىزدارىن قۇرتتاي ساناپ، تۇگەندەپ شىققاندا كۇنبالانىڭ قۇرىعى جاۋكەنىڭ قانيپاسىنا ويىسا بەرگەن. جاۋكەنىڭ بۇل ۇيمەن ۇيەك شاتىس جاقىندىعى بار. ونىڭ ايەلى كۇلجەكەي كۇنبالانىڭ ەكى اتادان قوسىلاتىن ءسىڭلىسى. جاۋكە امانتاي قالاسىنا ءزاۋ-سايتان كەلە قالسا، وسپاندىكىنە سوقپاي كەتپەيتىن. كەيدە ءتىپتى ادەيى ارناپ كەلىپ ءۇش-تورت كۇن قوناقتاپ قايتاتىن.
كۇنبالا جاۋكەگە دە، كۇلجەكەيگە دە قۇدالىق جايىنان كۇنى وسى ۋاقىتقا شەيىن ءتىس جارعان ەمەس-تى. وقتا-تەكتە اكەسىنە ەرىپ، قالاعا كەلىپ، وسى ۇيگە بىرەر كۇن قوناقتاپ كەتكەنىڭدە قانيپانىڭ وسپانعا توننىڭ ىشكى باۋىنداي جۋىق جۇرەتىنىن، قاس-قاباقتارى ۇرلانا تابىسىپ قالاتىنىن، ءوزارا سوزدەرى دە جاراسىمدى ەكەنىن كۇنبالا سەزەتىن دە، بۇلارىنا ىشتەي قۋاناتىن.
قانيپا تال شىبىقتاي بۇرالعان قىپشا بەل، قۇرالاي كوزدىڭ ناعىز ءوزى. ودان دامەلى باي بالالارى دا بار. كەيىنگى كەزدە اركىمدەر جاۋكەگە ءسوز سالىپ، قانيپانى بالالارىنا ايتتىرۋعا تالاپتانىپ ءجۇر دەگەن سۋىق ءسوز كۇنبالانىڭ قۇلاعىنا شالىنعان.
قانيپادان ۇمىتتىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر قاتەرلىسى — ساتىباي. وتىزعا كەلگەنشە ۇيلەنبەگەن جالعىز ۇلى-ۇستامالى جەلىكپە اۋرۋى بار اليىنە قانيپانى ايتتىرام دەپ، جاۋكەنىڭ مازاسىن الىپ جۇرگەنىن كۇنبالا ەسىتكەن.
كۇنبالا بىردە وڭاشا وتىرعاندا وسپانعا تۇتقيىلدان ءسوز تاستادى:
— بالام، مەن دىمكاس اۋرۋمىن، تورىمنەن كورىم جۋىق، امان كۇنىمدە كەلىن ءتۇسىرىپ، قىزىعىن كورسەم دەپ ەدىم، — دەدى.
— سوندا قالاي، اپا، ويعا العان كىمىڭ بار؟ — دەدى وسپان.
— جاۋكەمەن سۇيەك جاڭارتقىم كەلەدى، سوعان قولقا سالايىن دەگەن ويىم بار، — دەدى كۇنبالا.
وسپان ونىڭ ويىن ءۇنسىز ماقۇلداپ، ءتاس-تۇيىن وتىرعان قالپىنان اينىعان جوق. وسپاننىڭ كوڭىلى الدەقاشان قانيپانى تاڭداعانىن، ونىمەن ءىشىنارا پىكىرلەسىپ، نيەت بىلدىرگەنىن كۇنبالا قايدان ءبىلسىن؟
وسپان كەيدە جۇمىستان ءسال قولى بوساي قالعاندا بىرەر كۇن ەلگە بارىپ، ونداعى اعايىن-تۋىستارىنا قوناقتاپ قايتاتىن. اسىرەسە، جازدىگۇنى، مال كەزەگىنەن شولا كەزدەرىندە اۋىلعا ءجيى قاتىناپ، التىباقان، قىز ويناقتارعا، جاستاردىڭ باس قوسقان ماعيشات ماجىلىستەرىنە ارالاسىپ، كوڭىل كوتەرەتىن. اۋىلعا بارعاندا كوبىنەسە جاۋكە ۇيىنە قونا جاتىپ، راقاتتانىپ قالاتىن. وسپان كەلگەندە كۇلجەكەي ناعاشى اپاسى ءولىپ-وشىپ بار ءدامدى تاماعىن اۋزىنا توساتىن.
كۇنبالا وسى جاز باسىندا اۋىلعا ادەيى بارىپ، قازاقشىلىق جولىمەن جاۋكەگە قولقا سالدى.
وسپان مەن قانيپا ءبىرىن-بىرى جاستاي ۇناتىپ، جانىنداي جاقسى كورەتىنىن جاۋكە مەن كۇلجەكەي كوپتەن بىلەتىن. اتتەڭ كەدەيلىگى، جالعىزدىعى دەمەسەڭ. وسپان تەڭ-قۇربىسىنان كەم جىگىت ەمەس. ءبىر جاعىنان كۇنبالا دا ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، قيىلىپ وتىرىپ الدى. «ەكى بالا ءبىرىن-بىرى ۇناتادى ەكەن، الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالايىق، سۇيەك جاڭعىرتايىق. قانيپانى ماعان قيىڭدار»، — دەپ، ۇزاق ءورىستى دوستىعىن، قانداس جاقىندىعىن مىندەت قىپ، ەرىككە قويمادى. جاۋكە ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ءتىپتى اعايىن-تۋىسقاندارىنىڭ ەشقايسىسىمەن اقىلداسپاي-اق كۇلجەكەي ەكەۋى وڭاشا شۇڭكىلدەسىپ، كۇنبالامەن وڭاي ءبىتىستى.
قۇدا بولدى دەگەن اتاعى دەمەسەڭ، جاۋكە كۇنبالادان كەسىمدى قالىڭ مال سۇراپ شىرەنگەن جوق. ايتەۋىر، سىرتقى ەلگە داقپىرت بولسىن، قىزىن قالىڭسىز بەردى دەمەسىن دەپ، ون بەس قاراعا كەلىسكەن. ايتىلمىش قالىڭ مالىندى ءتورت اياعىنان تىك باستىرىپ ايداپ اكەپ بەر دەپ كۇنبالانى قىستاعان جوق. «ىڭعايىڭ كەلگەندە بىرتىندەپ تولەي بەرەرسىڭ، ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، قاپالانباي-اق قوي، جاقىن ادامدارمىز عوي، تۇبىندە اۋىسا جاتارمىز»، — دەپ، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ، كۇنبالانىڭ كوڭىلىن اۋلاپ جىبەرگەن.
ونىڭ بەر جاعىندا، قانيپا جاۋكەنىڭ جان دەگەندە جالعىز قىزى. تۇبىندە بۇلار بىزدەن ءبولىنىپ كەتە قويماس، اسىراپ ساقتار، دالاعا تاستاماس دەپ وسپاندى سىرتىنان مالدانادى. كەيىن ءبىر ءۇي بوپ بىرىگىپ كەتەرمىز دەپ ۇمىتتەنەدى.
جاۋكەمەن قۇدا بوپ قايتقالى كۇنبالانىڭ كوڭىلى جاي تاۋىپ، مەرەيى ءوسىپ قالىپ ەدى. وسپان دا ءوز قۋانىشىن سىرتقى ەلگە بىلدىرمەسە دە، كوزدەگەن مۇرات-ارمانىنا جەتكەندەي، ارشىنداي اياڭداپ، الشاڭداي باساتىن بولعان.
ەكى جاق وزدەرىنشە قۇدالىق ىرىمىن ىستەپ، كوڭىل جەتەر اقساقالداردىڭ باتاسىن العاننان بەرى ارادا التى اي وتكەن. قىس ءوتىپ، جاز دا كەلدى.
ءبىر جاقسى جەرى، وسپاننىڭ ەلدەگى اعايىندارى ءوزارا اقىل قوسىپ، ورتالارىنان ءۇش بۇزاۋلى سيىر، ەكى وگىزشە، ءبىر تورپاق ءبولىپ شىعارىپ، جاۋكەگە تولەنەتىن قالىڭ مالدى نەداۋىر جەڭىلدەتىپ تاستاپ ەدى. جاۋكە قالاي دەسە دە ەلدىڭ ەجەلگى ءجون-جورالعىسىن بۇزعىسى كەلمەگەن. كۇنبالا ءتىرى جانبىز عوي، قارىزدانىپ، قاۋعالانساق تا ءبىر ءجونىن ىستەرمىز، سويتە-سويتە ايتىلمىش قالىڭ مالدان قۇتىلارمىز دەپ وزىنشە نامىسقا تارتاتىن. ەلدەگى اعايىنداردىڭ اۋعان تۇيەنىڭ جۇگىن باسقانداي قولعابىس تيگىزگەنىنە ءدان ريزا بولىپ، ەسى كەتە قۋانعان.
كوڭىلى اۋلانسىن، جاقسىلىققا ىرىم بولسىن دەگەن ويمەن كۇنبالا انادا ءبىر كەلگەنىندە ەكى بۇزاۋلى سيىرىنىڭ بىرەۋىن جاۋكەگە بەرىپ جىبەرگەن. مال باعۋعا ءمىنىپ جۇرگەن جالعىز اتتى جەتەكتەتىپ جىبەرىپ جاياۋ قالۋدىڭ رەتىن تابا الماي، قينالىپ قالعان.
قانيپانى ايتتىرعاننان بەرى ەل اراسىندا وسپان جايىندا گۋ-گۋ وسەك كوبەيىپ كەتتى. بىرەۋلەر ونى «شىركەۋگە كىرىپ شوقىنىپ، شوشقانىڭ ەتىن جەيدى ەكەن» دەپ كۇستانالايدى. ەندى بىرەۋلەر ورىس قىزدارمەن ويناپ-كۇلەدى ەكەن، جەكسەنبى سايىن شىركەۋگە كىرىپ، ورىستارمەن بىرگە ناماز وقيدى ەكەن»، — دەپ سوعادى. ايتەۋىر نە كەرەك. وسپانعا جابىلماعان جالا، جاعىلماعان كۇيە قالعان جوق. بۇل وسەكتىڭ تۇپكى تامىرى ارالباي سۇمدا جاتقانىن وسپان جاقسى بىلەدى.
ارالباي وسى قالاعا ۇرىمتال جەردەگى تىنىبەك رۋىنىڭ قۋ ءمۇيىز اتقامىنەرى. ەل اراسىنداعى كوتەرىپ سوقپا شولاق بيلىككە كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. سويلەگەندە مۇزعا سالعان شاناداي سىرعانايدى. جاسىنان قالامەن ارالاسقاندىقتان، ورىس ءتىلىن ءبىر كىسىدەن كەم بىلمەيدى. ورىس اراسىنا كەلسە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتەدى. ساۋدا-ساتتىق، قاقپا-سوقپا پايداعا ەپتى-اق. جاسى ەلۋدەن اسقاندا گۇرىلدەپ بايىپ كەتكەن. الدىنا ءتورت ءۇيىر جىلقى، ءجۇز قارالى قوي، ەلۋ شاقتى قارا مال سالعان. لاقتىرعان تاسى ورگە دومالاپ، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بوپ، تامام ەلدى اۋزىنا قاراتىپ العان. ەكى ءجۇز ءۇيلى تىنىبەك ەلىندە ارالباي ارالاسپايتىن ءىس جوق. قىز بەرىپ، كەلىن تۇسىرگەندە، ياكي بولماسا، باسقا ءبىر قيىن داۋ-جانجالدى شەشكەندە كىم دە بولسا ارالبايدىڭ الدىنان ءبىر وتپەي قويعان ەمەس.
جاۋكە قىزىن وسپانعا اتاستىرعاندا ارالبايدى كوزىنە دە ىلگەن جوق. ءوز بيلىگىمەن قۇدالىق كەلىسىمىن جاساپ، كورىنەر كوزگە قىڭىر كەتتى. جاۋكەنىڭ بۇل وقىس ارەكەتى ارالبايعا شانشۋداي قادالىپ، نامىسىنا ءتيىپ ەدى. «ءاپ، بالەم، شەڭگەلىمدى سالارمىن، ءوشىمدى مىقتاپ الارمىن»، — دەپ كىجىنىپ جۇرەتىن. سوندا دا بىردەن تارپا باس سالماي، اياقتان شالار وڭتايلى كەزەڭىن كۇتەتىن.
ارالبايدىڭ وسپانمەن جانى قاس. «شوقىنىپ كەتتى، اقىل ايتسام بەتىمنەن الا تۇسەدى، سوگەدى»، — دەپ ولەردەي جەك كورەتىن. جاۋكەنىڭ قىزىن ايتتىرعالى بەرى ارالباي وسپانعا دا قاتتى وشىگۋلى. ارالباي شالكەم-شالىس قارايتىنىن، ورايى كەلسە توبىقتان قاعۋعا ءازىر ەكەنىن وسپان دا بىلەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قانيپا ورايىنان ءبىر شاتاق شىقسا، وسى ارالبايدان شىعاتىنىن وسپان سەزەتىن. ونىڭ قيراتامىن، قۇرتامىن دەگەن پىش-پىشىن سىرتتان تالاي ەستىگەن. ايتا بەرسىن، كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق قويادى.
قانيپانىڭ ءبىر كورمەگە سۇلۋ كوركى اكە-شەشەسىنە دە، وسپانعا دا جايلى تيگەن جوق. بۇرىن دا قىزدىڭ ىز-وكشەسىنە ءتۇسىپ، كورىنگەن جەردە جارماسا كەتەتىن جەلاياق بوزبالالار، وسپاننىڭ ايتتىرىپ قويعانىن بىلگەن سوڭ ودان بەتەر قۇتىرىپ كەتتى. قانيپادان بۇرىننان دامەلى جىگىتتىڭ بىرەۋى ساتىبايدىڭ ءاليى. ساتىباي — تىنىبەك ەلىندەگى داۋلەتتى ادامنىڭ ءبىرى. ال ءالي بولسا، بوس بەلبەۋ، بوتا تىرسەك، قارپىلماعان كيىزدەي بىلجىراعان، ءبىر جاعىنان شالىق اۋرۋى بار كەمتار جىگىت.
ءالي وسى جازدان بەرى قانيپانىڭ قىر سوڭىنان قالماي، كەزدەسە كەتكەندە شاتتى-بۇتتى بىردەڭەلەردى كۇيسەپ، مازالاي بەرەتىن بولعان. قانيپا وعان جىلى شىراي بەرمەي، بەتى-جۇزىڭ دەمەي، تالاي سوگىپ تاستاعان. ءالي ماشىقتى اۋلەكى مىنەزىنە باعىپ، قانيپانى قايتسە دە كوندىرىپ الماق. ال ساتىباي بولسا، قىزدىڭ اناۋ-مىناۋىنا قاراماي، ءبىر جاعىنان جاۋكەگە كۇش كورسەتىپ، سايىپ كەلگەندە، قالىڭ مالمەن جىعىپ الماققا نيەت ەتكەن. سونداعى، ەڭ الدىمەن، ارقا سۇيەر اقىلشىسى ءوزىنىڭ نەمەرەلەس تۋىسى ارالباي.
دەنەسى تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي، بەتى ايران قۇيعان تورسىقتاي بىلشيعان، بادىراق كوز، جىندى اليگە قانيپا تۇگىل وسى ەلدىڭ تىرناق اتار شۇيكە باس قىزدارى دا پىسقىرىپ قارامايدى، ابجىلانداي كورىپ، كورگەن جەردەن ۇركە قاشادى.
قانيپادان جىلى ءسوز ەستي الماي، ونىڭ بەتى ءبىرجولا ءارى قاراعانىن بىلگەندە ءالي ءىش قۇسا بوپ ءجۇر ەدى. «ۇيالما، اكەڭە ايت، جاۋكەمەن مىقتاپ سويلەسسىن، قىرىق جەتىنى ماتاپ بەرەمىن. وسپاندى قويىپ، قىزىڭدى مەنىڭ بالاما بەر دەسىن، الدا-جالدا كونبەي بارا جاتسا كۇش كورسەتىپ قورقىتسىن»، — دەپ، كەيبىر سۋماقاي جىگىتتەر اليگە جەل بەرگەن.
ساتىباي ارالبايعا ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، وسى شارۋادان ايانىپ قالما، جاۋكەنى قايتسەڭ دە جىعىپ بەر دەپتى. جامانات جاتا ما، بۇل سۋىق حابار كۇنبالا مەن وسپاننىڭ دا قۇلاعىنا شالىنعان.
وسى حاباردان كەيىن كۇنبالا مەن وسپاننىڭ تىنىشى كەتتى. كۇنبالانىڭ ەندىگى ماقساتى — قايتكەن كۇندە جاۋكەمەن كەلىسىپ، قانيپانى الىپ كەلۋ. ەلگە ءوزى بارىپ، قۇداسىمەن كوزبە-كوز سويلەسۋگە تايقاقتاي بەرەدى. «ۇرىن بارىپ، ەسىك اتتاپ، ءسان تۇزەپ، سالتانات قۇراتىن مەنىڭ بالام سىلقىلداعان باي بالاسى ەمەس قوي، جاقىن ارادا ءبىر ءجونىن ىستەيىك، قانيپانى ۇزاتۋدى تەزدەتسىن»، — دەپ، ءبىر تۋىسىنان جاۋكەگە سالەم ايتتى. حابارشىنىڭ ايتىپ كەلگەن سوزىنە قاراعاندا، كۇنبالانىڭ سالەمىن جاۋكە بىلايشا قۇپ العانىمەن، قىزىنىڭ ۇزاتىلۋىن تەزدەتۋ جاعىنا كەلگەندە سىرعاقتاي بەرىپتى. «نەسىنە اسىعادى، كوبىنە شىداعاندا ازىنا شىداماي ما، ءازىر ءۇيى يەسىز تۇرعان جوق قوي، ۇلىم دا، قىزىم دا جالعىز قانيپا ەدى، ازىرشە ۇيدە بولا تۇرسىن، تىم بولماسا، وسى قىسقا توقتاسىن»، — دەپتى. كۇنبالا جاۋكەنىڭ ەكى ۇشتى بىتۋاناسىنەن سەكەم الىپ، وسىنىڭ ءوزى اينىپ قالعاننان امان با؟ — دەپ، كۇدىكتەنىپ قالىپ ەدى.
اتىشۋلى جاۋلارىنىڭ قاراستىرىپ جۇرگەن قاستاندىعىن بىلە تۇرا، جاۋكەنىڭ وسىنشا شىرەنىپ، كەشەۋىلدەتىپ، ۇزدىكتىرىپ قويعانىنان وسپاننىڭ جۇرەگى سەسكەنەدى. سول جاۋكە ارالبايلاردىڭ قىسىمىنا شىداي الماي، قورىققانىنان قىزىن اليگە بەرىپ قۇتىلعىسى كەلەتىن شىعار دەگەن كۇيرەك جورامالعا دا بارىپ قارادى. ءبىر ەسەپتەپ قانيپامەن استىرتىن كەلىسىپ، ءۇن دەگىزىپ ءبىر كۇندە الىپ قاشىپ كەتسەم قايتەدى دەپ تە ويلايدى. اقىلعا سالىپ، بايىپتاپ قاراعاندا بۇل ويى قيسىنعا كەلمەيدى ەكەن. تۇپتەپ كەلگەندە بۇعان قانيپا كونە قويا ما؟ اكە-شەشەسىن قيىپ كەتە الا ما؟
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە كۇنبالا وسپانمەن اقىلداستى دا، جاۋكەنى ارنايى شاقىرىپ الىپ، اشىق سويلەسۋگە، قىزىنىڭ ۇزاتىلار مەرزىمىن ۇزىلدى-كەسىلدى كەلىسۋگە بەل بايلادى.
ون التىنشى جىلدىڭ نايزاعايلى جاڭبىرىمەن ساي-سالانى، جالپاق دالانى كوگەرتكەن جايدارى جازى.
تىنىبەك، قۇلتاي رۋلارى — ءتۇبى ءبىر، ەجەلدەن ىرگەلەرى اجىراسپاعان، توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان ءتاتۋ-تاتتى ەگىز ەل. ستارشىندارى باسقا بولعانىمەن، قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋى جاپسارلاس. بۇلاردىڭ الىس-بەرىس، ءاۋىس-تۇيىس جاسايتىن جەرى كوبىنەسە ىرگەسىندە ءتيىپ تۇرعان امانتاي قالاسى. ءبىر مىڭعا تارتا تۇتىننەن قۇرالعان ءىرى قالا. وسى توڭىرەكتەگى بىقىپ جاتقان ۇساق دەريەۆنيالار مەن سوناۋ اقمولانىڭ بەر جاعىنداعى تاسكەشۋ قالاسىنان بەرمەن قاراي ەسىل، قۇلعۇتان وزەندەرىنىڭ ەكى جاعىن مەكەندەگەن قالىڭ قازاق ەلىنىڭ استاناسى ىسپەتتى.
ەل سولتۇستىكتە كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ جەرىمەن شەكتەسىپ جاتقان اششىلىكول جايلاۋىنا كەلىپ قونعالى ەكى اپتادان اسقان. ىعى-جىعى قالىڭ اۋىلدار اينالاسى ات شاپتىرىم اينا كولدىڭ جاسىل القابىنا ءجيى جايعاسقان. ارالارىن جاقىن سالا، ءيىن تىرەسە القا-قوتان تىگىلگەن شاعالاداي اق بوز ۇيلەر مەن ۇلكەندى-كىشىلى قوڭىر ۇيلەر، يتيگەن قارا دومالاق لاشىقتار ورىستەگى اقتىلى-قارالى ىلاڭ قويداي جىپىرلايدى. ءار اۋىلدىڭ سىرتىندا، تاياق تاستام جەردە قاتار-قاتار تارتىپ تاستاعان جەلى باسىندا ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلار شاڭقاي ءتۇس شاعىندا ىستىقتان ۇيەزدەيدى.
ەجەلگى داعدىسى بويىنشا جاۋكەنىڭ قىرىق جاماۋلى ءتورت قانات قاراشا ءۇيى ساندىباي اۋلىنىڭ وڭ جاق بوساعاسىنان ورىن العان. جەل تۇرسا، داۋىل سوقسا، قۇلاپ قالماسىن دەپ، شاڭىراعىنان تومەن قاراي قىل ارقانمەن اينالا شاندىپ، ءتورت جەردەگى قازىققا بەكىتىپ تاستاپتى. كۇنشىعىسقا قاراعان ەكى اشپالى دورەكى اعاش ەسىك الدىنا ەكى جەرگە قاقتاعان سيىر جاپاسىن كۇركەلەپ ءۇيىپ قويىپتى. جەتەگىن كوككە قاراتىپ، كوتەرمە قايىسپەن كەرىپ قويعان جاداعاي ەسكى تارىشپەنكەنىڭ ارتقى دوڭعالاعىندا ەكى قىزىل بۇزاۋ بايلاۋلى جاتىر.
ءۇي ءىشى جاداۋ. اينالا كەرەگەلەرى تۇتتاي جالاڭاش. تەك قانا وڭ جاقتاعى جايپاق توسەك اعاشتىڭ تۇسىنا اينالا شەتىن قارا ماتامەن ادىپتەگەن شاعىن قىزىل الا الاشا تۇتقان.
ءتور الدىندا كونەتوز ەكى كىشكەنە سارى ابدىرەنى تەكشەلەپ جيناعان سىرسىز الاسا جۇكاياق. ونىڭ الدىندا قوشقار ءمۇيىز ورنەكتى، ءار جەرى شۇرىق-شۇرىق قارا الا سىرماق جاتىر.
جاۋكە تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جامىلىپ، توسەكتە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. تاڭەرتەڭ اربا جەگىپ، امانتايعا بارعان ساپارىنان ءتۇس قايتا ورالعان. جولدا كۇننىڭ ىستىق اپتابى سوعىپ، قالجىراپ كەلگەن. ايراندى شالاپتاپ ءىشىپ، سۋسىنداپ جاتىسىمەن تالىعىپ ۇيىقتاپ كەتكەن...
جاۋكە الپىستىڭ بەل ورتاسىنان اسقانشا بەلى بۇگىلمەگەن، قابىرعاسى قايىسپاعان، كەسەك دەنەلى، ەر تۇلعالى، قايراتتى كىسى. تۇرمىستىڭ ازاپ — قورلىعىنا قىڭق ەتىپ مويىعان جان ەمەس.
جاۋكەنىڭ قىرىق جىل كيگەن جالشىلىق قامىتىن سىپىرىپ تاستاعانىنا بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. ماڭدايىنا بىتكەن ەكى بۇزاۋلى سيىر، جالعىز كوك شولاق اتىن قاناعات تۇتىپ، قارنى اسقا، ءيىنى كيىمگە جارىماسا دا، قارتايعان شاعىندا بايلارعا باسىبايلى بولماعانىنا مىڭ شۇكىرلىك ەتەتىن. تەك ەگىن، پىشەن، كۇزگى جيىن-تەرىم ماۋسىمدارىندا عانا قولايىنا جاقسا كەسىمدى كۇنگە بايلارعا جالداناتىن. ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ ازىن-اۋلاق ەگىنىن، شەندى باستى مالىنا التى اي قىسقا جەتەرلىك پىشەنىن قول شالعىمەن شاۋىپ الاتىن. وتكەن قىستان بەرى سۇقپا دەرتكە شالدىعىپ، شىقپا جانىم شىقپامەن قالقيىپ ءجۇرىپ، وسى كوكتەمدە اعايىندارىمەن تەلىمدەسىپ، جارتى دەسياتينا ەگىنىن ارەڭ سالىپ العان.
«الپىستان اسقاندا جالشىلىقتى سەرپىپ تاستاپ، سەرى بولدىڭ»، — دەپ قالجىڭداعان وتكەلباي قۇرداسىنا جاۋكەنىڭ قايتارعان جاۋابى قىزىق: «كەلىنشەكتەي ۋىلجىعان كەمپىرىم بار، اي مەن كۇندەي جالعىز قىزىم بار، از دا بولسا سايدىڭ تاسىنداي مالىم بار، جامان دا بولسا جازعى، قىسقى باسپانام بار، مەن سەرى بولماعاندا كىم سەرى بولادى»، — دەگەن.
جاۋكە ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا نەشە ءتۇرلى قىزىق ءتۇس كورىپ جاتقان. ول كۇنبالامەن وڭاشا سويلەسىپ، امانتايدىڭ سەنتيابر بازارى وتىسىمەن قانيپانى ۇزاتۋعا كەلىسىپ قايتقان. ادامنىڭ وڭىندەگى ارمانى، كوڭىلدەگى كوزدەگەن ماقساتى ۇيىقتاعاندا تۇسىنە كىرەتىن ادەتى ەمەس پە؟ ماناعى كۇنبالامەن سويلەسكەندەگى ەكەۋىنىڭ ءبىرى قۇدا، ءبىرى قۇداعي ءداستۇرىن قۇرماسا دا، جاقىن ادامداردىڭ جورالعىسىمەن وڭاي بىتىسكەن جايتتارى ءوز قالپىنان الدەقايدا كوركەيىپ تۇسىنە كىردى. كوڭىل جەتەر اعايىننىڭ ۇلكەن-كىشىسى باس قوسقان قىز ۇزاتۋ تويىن تۇسىندە ەستە قالار قىزىق دۋمانمەن وتكىزىپ ۇلگىردى. ءبىر ۋاقىتتا بۇل دۇنيەنىڭ ساۋىق-سايرانىن، ءسان-سالتاناتىن مەيىرى قانعانشا كورىپ العان سوڭ قۇس بولىپ اسپانعا سامعاپ كەتتى. قاناتقا اينالعان ەكى قولىن جان-جاققا سەرمەپ، جەرگە قايتا تۇسە بەرگەندە كەنەتتەن شوشىپ وياندى.
كۇلجەكەي ونى بۇيىرگە ءتۇرتتى:
— تۇر دەيمىن، ۇيگە كىسى كەلدى.
— قايداعى كىسى؟ — جاۋكە كوزىن ۋقالاپ تۇرەگەلىپ، اينالاعا ەلەگىزي قاراسا، توبەسىمەن شاڭىراق تىرەپ ارالباي كەلىپ تۇر ەكەن. الپامساداي القا-سالقا دەنەسىن ارەڭ قوزعاپ، تاناۋى لاقا بالىقتىڭ جەلبەزەگىندەي دەلديىپ، ەكى يىنىنەن دەم الادى. ومىراۋىن جاپقان تارلان ساقالىن دامىلسىز ۋماجداپ، كوزى ادىرايىپ جاۋكەگە تەسىلە قارايدى. جاۋكە ارالبايعا وقشىرايا قاراپ تۇردى دا، جۇكاياق جاقتى قولىمەن نۇسقادى.
— تورگە شىق، ارالباي!
ارالباي ىرسىلداپ بارىپ، ءتور الدىنا ىڭىرانا وتىرا كەتتى. ۇستارامەن جالتىراتىپ قىرعىزعان يلەگەن تەرىدەي بىلجىراعان رابايسىز جالپاق باسى ادام بەينەسىن نوبايلاپ سوققان قارا تاسقا قوندىرىپ قويعان ءداۋ قاربىز سەكىلدى.
— كەلشى، جاۋكە! قاسىما وتىرشى! — دەپ، سول قولىنىڭ بالعاداي جۋان ساۋساقتارىن قارا الا تەكەمەتكە توسەپ، جاۋكەگە سول جاعىنان ورىن كورسەتتى.
جاۋكە ونىڭ كورسەتكەن جەرىنە وتىرماي سىرداقتاپ بارىپ، وڭ جاقتاعى توسەك اعاشتىڭ الدىنا شالقيا جايعاستى.
جاۋكە ارالبايدىڭ تەگىن كەلمەگەنىن بىردەن ءبىلىپ، كىرپىدەي جيىرىلا قالىپ ەدى. ارالباي ءۇي يەسىنىڭ ۇناتپاي وتىرعان سالقىن سىڭايىن قاباعىنان تانىپ، ابجىلانداي ارباي باستادى.
— كۇيىڭ قالاي، قۇرداس؟ كەيىنگى كەزدە ىڭقىل-سىڭقىلىڭ كوبەيىپ كەتتى مە، نەمەنە، ۇيىڭنەن سيرەك شىعاتىن بولىپ الدىڭ عوي؟ — دەدى.
ارالباي وسى ساتتە جاۋكەگە الا كەلگەن ازىرەيىلدەي كورىندى. «ماعان ءقايبىر جانىڭ اشىپ وتىر دەيسىڭ، قۋ زۇلىم. تىشقان اڭدىعان اككى مىسىقتاي اربايسىڭ عوي»، — دەپ، زىعىردانى قايناپ، كەكتەنىپ قالدى. سوندا دا سالعان جەردەن تايتالاسا كەتۋگە باتىلى بارماي بۇيىعى قالپىندا:
— كارىلىك شىركىننىڭ كەلىپ-اق قالعانى ما، بولماسا ءومىر بويى شەككەن بەينەتتىڭ زاردابى ما، ايتەۋىر، باس اۋىرادى، بالتىر سىزدايدى دەگەندەي، نەشە ءتۇرلى پالە كوبەيىپ جاتىر عوي، — دەدى.
ارالباي اياعىن كوسىلىپ جىبەرىپ، قايقى باس كەبىسىن قوس قاباتتاپ ۇستاپ، بوساعا جاققا ىتقىتا لاقتىرىپ تاستادى. قولبىراعان ءتىبىن شالبارىنىڭ كەڭ بالاعىن تىزەسىنە شەيىن ءتۇرىپ الىپ، شومبال سيراعى كەرنەگەن كوزەل ءماسىسىنىڭ قونىشىن قىمتي تارتىپ، اياعىنا ۇيلەستىرىپ قويدى. وسى ۇيگە تۇنەپ شىققالى كەلگەندەي-اق جەلبەگەي قارا ماقپال شاپانىن يىعىنان كەيىن سىرىپ تاستادى.
— سوزىمە قۇلاق سال، جاۋكە! ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىمدى قالاي جاسىرايىن، — دەپ كەڭكىلدەپ كۇلدى ارالباي.
جاۋكەنىڭ جۇرەگى بۇلك ەتە قالدى. «باسە، بۇل قۋ ءبىزدىڭ ۇيگە تەگىن كەلگەن جوق دەپ ەدىم عوي».
— بۇيىمتايىڭدى ايتا وتىر، ارالباي! — جاۋكە موينىن سوزىپ، ەسىك جاققا قارادى. — ءاي، كۇلجەكەي، قايداسىڭ؟ بەرى كەل!
— مەنى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟ — دەگەن كۇلجەكەيدىڭ قىتىمىر داۋسى شىقتى سىرتتان. كۇلجەكەي ەنتەلەي باسىپ، ۇيگە كىردى دە، جاۋكەدەن ءسال تومەنىرەك بارىپ، توسەك اعاشتىڭ اياق جاعىنا ءبىر قىرىن وتىردى.
ارالباي كۇلجەكەيگە كوز جىبەردى.
— سەنىڭ دە كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، قۇرداس، ءسوزىمىزدىڭ ىشىندە بولارسىڭ.
— شال ەكەۋمىزدى استە قۇرداس دەپ اتاپ كورگەن جوق ەدىڭ، ارالباي! قۇداي بىردەڭە بەرەر، — كۇلجەكەي ءزىل تاستادى.
— اناۋ ءاليدىڭ جايىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، جاۋكە! اتاڭ قايسى، اناڭ قايسى دەيتىن ەمەس، — دەپ ارالباي قوڭىرسىتا باستادى. — باسى دەسەڭ باسى، داۋلەت دەسەڭ داۋلەتى ەشكىمنەن كەم ەمەس. مايموڭكەلەيتىن نەسى بار، بۇرىننان ايتىلىپ جۇرگەن بەلگىلى شارۋا عوي. ساتىباي بولسا، جاسى كەلگەن ولمەلى شال، توسەك تارتىپ جاتقانىنا جىلدان اسىپ بارادى. سەنەن ءبىر تياناقتى ءسوز الىپ بەر دەگەن سوڭ ادەيى كەلىپ وتىرمىن. وسى جولى ناعىسا دا ءبىر تىنىمىن ىستەسىن، ءپاتۋاسىن ايتسىن دەپ ساتىباي اعا ساعان سالەم ايتتى.
— سالەم ايتسا نەسى بار، قيسىندى ءسوز. ساتىبايدىڭ ورنىن، ءاليدىڭ باسىن كەمىتپەيمىن، — دەي بەرىپ جاۋكە ءسوزىنىڭ اياعىن جىلدىرمالاتىپ جىبەردى. استىنداعى الا سىرماقتا ءوشى بارداي قاپسىرا جۇلمالاپ، كەلەسى سەزىن وقپانداپ الىپ، قايتا سويلەدى. — باتا بۇزعان وڭا ما؟.. ءوزىڭ بىلەسىڭ، اناۋ وسپان دا ماڭدايىنىڭ سورى ارىلماعان جەتىم بالا ەدى. قۇداي دەسىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ، از دا بولسا قالىڭ مال الىپ قويدىق...
جاۋكەنىڭ بەر جاعى بوساڭ كورىنگەنىمەن ىشىندە ءزىل جاتقانىن جاڭاعى ءسوز الپەتىنەن اڭعارعان ارالباي قۋ قۇلاشتى كەڭ تاستاپ، اعايىندىق بازىناعا اۋىستى.
— اعايىن — قارىنداس ەدىك، جاۋكە! وسى جاسقا كەلگەنشە ەشكىمنەن مەسەلىم قايتىپ كورگەن جوق ەدى... قاتار-قۇربى ەدىك، ءسوزىمدى جەرگە تاستاماس دەپ ساعان سەنىپ كەلدىم. اكەسى ولگەندە دە ەستىرتەدى، الدا-جالدا رەتى كەلمەيدى دەسەڭ، ىشىڭە بۇكپە ساقتاماي اشىق ايت. دۇنيەدە قۇرداس قارىزى اۋىر دەيدى، بىلە-بىلسەڭ ونى دا ويلا...
جاۋكەنىڭ ات جاقتى جۇقالتاڭ قارا تورى ءجۇزى قۋارىپ، ارەدىك اق كىرگەن قالىڭ قارا قاسى تۇكسيىپ، مول قيىقتى قيعاش قارا كوزى جىپىلىقتاپ، ءۇنسىز قالدى. تالاسىپ كەلگەن ءبىرى تىم قاتال، ءبىرى تىم سىلبىر قوس جاۋاپتىڭ قايسىسىن اعىتارىن بىلمەي، داعدارا بەردى. بەت-جۇزىنە قاراماي قاتتى ايتايىن دەسە ارالبايدى قيتىقتىرىپ الادى، سىپايىلاپ ايتسا اقىسى كەتەدى. قيپاقتاپ وتىر. ءبىر جاعىنان قيىن ءىستىڭ كەيىنگى زالال-زاردابىن وسى باستان ەسكەرمەسە جانە بولمايدى. بايبالام سالىپ، كۇنى بۇرىن قىر كورسەتكەنمەن، تۇبىندە ايقاسا كەتەر كۇش قايسى؟ مانادان بەرى سوزگە ارالاسپاي سازارىپ وتىرعان كۇلجەكەي ءبىر بۇيىردەن دۇرسە قويا بەردى.
— ءاي، قۇرداس! بۋىنسىز جەرگە نەگە پىشاق ۇراسىڭ؟ باياعىدان بەرى استىمىزعا ات، اۋزىمىزعا اس بولساڭدار، قايدا جۇرسىڭدەر؟ بۇگىن كەلىپ جاناشىر تۋىس بولا قاپسىڭ...
ارالباي قاراسا، كۇلجەكەيدىڭ قىزىل شىرايلى كوركەم ءجۇزى اپ-ساتتە توزعان شۇبەرەكتەي قۋارا قالىپ، قۇرالاي كوزى جاساۋراپ كەتكەن ەكەن. جايشىلىقتا اجارىنا ءمىناسار جاراسىپ تۇراتىن سۇيكىمدى شۇقىر ۇرتى سۋالا قالىپتى. بەت الپەتىندە كەك ىزعارى بار. قانىن قايناتىپ، ىزاسىن ورشىتكەن وسى ءبىر قىستالاڭ ساتتە ارالباي وعان ەركىن تاۋدىڭ ەركە ەلىگىن اياماي اتقالى قاندى اۋىز مىلتىعىن كەزەنىپ تۇرعان تاس جۇرەك ەسەر مەرگەندەي كورىندى. «بۇل يتكە نە دەسەم دە ءراۋا ەدى»، — دەپ، ءىشى قىج-قىج قايناپ، تۇيتكىلدەنە بەرگەن.
ارالباي وسى ارادا اككىلىگىنە باعىپ، اشۋ-ىزانى ىركىپ تاستاپ، جاساندى جايدارى پىشىنمەن ءازىل-قالجىڭعا باستى. قولىن بەتالى ەربەڭدەتىپ، ىرقىلداپ كۇلدى دە:
— «ۇلى تۇرىپ، قىزى سويلەگەننەن بەز، بايى تۇرىپ، قاتىنى سويلەگەننەن بەز» دەپ ەدى، جاۋكەنىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ، مەنى جىققىڭ كەلگەن ەكەن، تىلەۋكەنىڭ دانىشپان قىزى...
— كوردە جاتقان تىلەۋكەنىڭ ارۋاعىن تەربەتپەي-اق قوي، مۇنداعى ءبىز دە تاقياڭا تار كەلمەسپىز.
«وسىلار ۇستاسىپ قالا ما، قايتەدى» دەپ، قاۋىپتەنىپ وتىرعان جاۋكە ارالبايدىڭ اۋسەلەسىن باسقالى ادەيى كۇلجەكەيگە وكتەمدىك كورسەتە باستادى:
— ءسوزدى كوبەيتپەي تىنىش وتىر، قاتىن. مەنىڭ بىلۋىمشە، وسى ارالباي بىزگە قاستىق ويلامايدى. نەگە بەت الدى اپتىعاسىڭ، كونبەسەڭ سەنىڭ قىزىڭدى ساتىبايدىڭ بالاسىنا زورلاپ قوسار دەيسىڭ بە؟
كۇلجەكەي مورت كەتتى.
— سويلەمە، اۋىزعا قاقپاي جايىڭا وتىر ءارى. كىم كورىنگەننىڭ ساۋداسىنا سالاتىن دالادا جاتقان قىزىم جوق. يباي-اۋ، اۋزىڭنان ءسوزىڭ ءتۇسىپ، قوينىڭنان ءبوزىڭ ءتۇسىپ، بىلجىراي قالعانىڭ نە سەنىڭ؟ ارالباي سەنىڭ باسىڭدى قاعىپ الادى دەيسىڭ بە؟ نەگە تۋرا ايتپايسىڭ؟ قۇدايدىڭ ماڭدايىمىزعا جازعانى وسپان شىعار. باتا بۇزىپ، جەكسۇرىن بولار جايىمىز جوق.
ارالباي كۇلجەكەيدىڭ جاڭاعى ادۋىن ارەكەتىن قاتار-قۇربى اراسىنداعى وكپە-نازعا سايعان بولىپ، بۇكىل دەنەسىمەن سەلكىلدەپ، ىرقىلداپ كۇلدى.
— ساپ، ساپ، كۇلجەكەي! ءا دەگەندە ايدالاعا الا قاشاتىن وسىنداي ءبىر شالكەس مىنەزىڭ بار-اۋ سەنىڭ. سوزگە قوناق بەر، قۇر بەت الدى كىنالاي بەرمەسەيشى مەنى. كەرىستى قويىپ، كەلىسكەنىمىز جون بولار. مەنىڭ ويلايتىنىم سەندەردىڭ قامىڭ...
كۇلجەكەي قاباعىن زىلدەنە تىجىرىپ اق مارجانداي تىزىلگەن ۇساق تىستەرىن كورسەتە، ىتىرىنا سويلەدى:
— ابدەن مەزى عىپ بولدىڭدار عوي، تۇگە. قيت ەتسە باسىمىزعا اڭگىرتاياق ويناتاسىڭدار. جەتەر ەندى تالكەكتەرىڭ.
مۇنداي ەكىتالاي ەگەس شاقتا ايەلىڭنىڭ ۋىتتى بولعانى دا جاقسى ەكەن. كۇلجەكەيدىڭ بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ارالبايعا اۋىز سالعان باتىل قيمىلىنا جاۋكەنىڭ ايىزى قانىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالدى. «ايتا تۇسسە ەكەن، جانىنا باتىرىپ، تۇقىرتىپ قويسا ەكەن»، — دەيدى ىشىنەن. ارالباي ايەلمەن سالعىلاسا كەتۋدىڭ قيسىنىن تابا الماي قايتكەندە جاقسى سوزبەن بۇلاردىڭ جۇرەگىن ءجىبىتىپ، كوڭىلدەندىرەيىن دەگەن بەكەر ويمەن جورتا ءتۇسىن جىلىتىپ، ەكى قولىن ومىراۋىنا ايقاستىرا قۋسىرىپ، باسىن تومەن سالىپ، مونتانى پىشىنمەن كولگىرسي سويلەدى.
— سەندەرگە ينەنىڭ جاسۋىنداي جاماندىق ويلاسام، قۇداي توبەمنەن ۇرسىن. قانيپا اسىپ تۋعان اسىل بالا ەدى. ايتەۋىر جات-جۇرتقا جارالعان سوڭ، ورىندى، داۋلەتتى جەرگە بارسا بارىمىزگە دە عانيبەت. كۇنى ەرتەڭ انا ءسىڭىرى شىققان تاقىر كەدەيگە بارسا، ىشسە اسقا، كيسە كيىمگە جارىماي جىلاپ جۇرسە، كوزىنىڭ جاسىنا سەندەر قالاسىڭدار.
جاۋكە ارالبايدىڭ مەكەر مىنەزىن بايقاپ قالعان ەكەن، اۋەلى سۇلۋ-سىپايى كەلەيىن، ودان ارعىسىن تاعى دا كورە جاتارمىز دەگەن ىشكى ەسەپپەن قاباعىن ءسال اشىپ:
— مۇنىڭ ءجون-اق، ارالباي! ءبىراق ءار نارسەنىڭ رەتى بولادى عوي، — دەي بەرگەندە كۇلجەكەي ونى كيىپ اكەتتى:
— ويباي-اۋ، قۇرداس-اۋ! مۇنىڭ نە سەنىڭ؟ «اشىلعاندى قىمتايدى، بۇلىنگەندى تۇزەيدى» دەگەن سەنىڭ ءسوزىڭنىڭ سيقى مىناۋ، ەندى كىمنەن جاقسىلىق كۇتەمىز؟ قوي ءارى، بىزگە جانىڭ اشىعانسىپ قۇيرىعىڭدى بۇلاڭداتپا! ەلدىڭ قىزدارىن سىرتىنان ساتىپ بولىپ، ەندى ءبىزدىڭ قانيپاعا اۋىز سالايىن دەدىڭ بە؟
جاۋكە تومەن قاراعان كۇيىندە كۇڭك ەتتى:
— ءبىزدىڭ قاتىن دۇرىس ايتادى، ءجونى سولاي...
ەندى بۇلاردىڭ تياناقتى ءسوز بەرە قويمايتىنىنا كوزى جەتكەن ارالباي اشۋعا بۋلىعىپ، قورازداي قوقىرايىپ شىعا كەلدى.
— ءبىر ايتتىق كونبەدىڭدەر، ەكى ايتتىق ەرەگىسىپ كەتتىڭدەر كەزەگى ۇشكە شەيىن دەگەن، كوندىرەرمىن دەپ-اق كەلىپ ەدىم، جالدارىڭا قول تيگىزبەي قويدىڭدار. قاشان ايتتىڭ دەمەڭدەر، قانيپانى ساتىبايدىڭ جالعىزىنا بەرمەسەڭدەر، وسى ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شابادى، اعايىن اراسى بۇلىنەدى. اينالىپ كەلگەندە سەن سورلايسىڭ، جاۋكە. باسىڭا كۇن تۋعاندا شىرىك وسپاننىڭ سەنى قورعاپ الىپ قالعانىن كورەرمىز.
جاۋكە مەن كۇلجەكەي جارىسا سويلەپ، بەت باقتىرماي قويىپ ەدى. ارالباي قولىمەن كەس-كەستەپ، اقىرىپ ارەڭ توقتاتتى.
— ءاي، سەندەرگە نە بولعان؟ مەن ءسوزىمدى ايتىپ بولايىن دا. ساتىباي — مەنىڭ ەت جاقىنىم. اقيقاتىن ايتايىن، جامباسىم جەرگە تيگەنشە مەن سونىڭ نامىسىن جىرتىپ، سويىلىن سوعامىن. وسىدان بار عوي، ايتقانىما كونبەسەڭدەر تۇبىندە اداسقان كۇشىكتەي ايدالادا ۇلىپ قالاسىڭدار. سوندا، ارالباي ايتىپ ەدى-اۋ، اداستىق، اقىماق بولدىق، دەپ، ەڭ الدىمەن، سەن ءتىلىڭدى شاينايسىڭ، جاۋكە. ەل ىشىندەگى از ساندى ناشار اتانىڭ بالاسى دەپ سەنى شەتكە قاققان جەرىمىز بار ما ەدى، ءسىرا؟ قاتىنىڭا بيلىك بەرىپ، مىلقاۋداي مىڭگىرلەپ وتىرعان سيقىڭ مىناۋ. قاتىن ايتتى دەپ كىشىرەيە بەرمەسەيشى.
جاۋكە تۇنەرە قالىپ، ارالبايدى وقتى كوزىمەن اتا:
— سوندا ماعان نەعىل دەيسىڭ؟ — دەدى.
— نەعىل دەيىن. ءالى دە بولسا اشۋىڭدى ارقانداپ ۇستا دا، اقىلىڭا ىرىق بەر... ساتىبايدان تىلەگەنىڭشە قالىڭ مال ال.
قانيپانىڭ باعىن بايلاما. وسپان مەيلى ورىس قىزىن الا ما، ءشۇرشىت قىزىن الا ما، وزىنە تەڭ بىرەۋدى تابار. سول وڭباعان شوقىندىعا پەرىشتەدەي قىزدىڭ باسىن بايلاپ جۇرگەن سەندەر دە ابدەن اقىلدارىڭنان اداسقان ەكەنسىڭدەر.
— ايتتىق قوي، رەتى كەلمەيدى دەدىك قوي، ءسوزدى نەسىنە كوبەيتە بەرەسىڭ. — جاۋكە قىرىن قاراپ كۇڭك ەتكەندە كۇلجەكەي قولىنداعى ۇرشىعىن توسەك ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاپ، بۇرقانا تۇرەگەلدى.
— ءاي، ارالباي! ايتارىڭدى ايتتىڭ عوي، كوپ ءسوزدىڭ كەرەگى نە؟ وكپەلەسەڭ، كوشكە بەرگەن تايىڭدى قايتىپ ال؛ بولمايدى ەكەن، باسىمىزعا تىنىشتىق بەر. ماعان دەسەڭ جارىلىپ كەت. جالعىز قىزدىڭ بيلىگىن بەرمەيمىز ساعان. ساتىبايدىڭ جىندى بالاسىنا بەرگەنشە، قانيپانى جەر السىن...
ارالباي ىرىق بەرمەي، تەپسىنىپ وتىرعان كۇلجەكەيگە قارسى داۋ ايتۋعا باتىلى بارماي، ەندى بىردەڭە دەسەم، تىلدەپ تاستار دەپ، بولدىرعان اتتاي سىلەيە قالدى. جاۋكە بولسا ايەلىنىڭ باتىر ەركەككە بەرگىسىز ەرەسەن ارەكەتىنە كوزى شىراداي جانىپ، شىڭعا شىققانداي شىعانداپ كەتتى.
— كوپ ءسوزىڭ كەرەك ەمەس، ارالباي! ساتىبايدىڭ مىرزاسىن كەدەي جاۋكەنىڭ قىزىنا قوساقتاپ قايتەسىڭ؟ وعان وزىمەن تەڭ بايدىڭ سۇلۋ قىزىن الىپ بەر...
ارالباي ىزالانا سويلەدى:
— «ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى — ولگەنى» دەيىن دەسەم، ەرلىگىڭدى كورگەن جوقپىن، «ەمەن اعاشتىڭ يىلگەنى — سىنعانى» دەيىن دەسەم، ەمەندەي قاتتىلىعىڭدى كورگەن جوقپىن، جاۋكە! نەگە وسىنشا شىرەنەسىڭ؟..
ارالباي ىڭىرانا قوزعالىپ، شاپانىن كيىپ الدى. تۇيمەسىن سالىپ، ەتەك-جەڭىن جيىپ، كەتەتىن ىڭعاي كورسەتتى. ورنىنان سيىرشىلاپ تۇرىپ، قۇلاپ كەتە جازداپ بارىپ، ارەڭ جوندەلىپ كەتتى. كۇلجەكەيدى كوزىنە ىلمەي، جاۋكەگە ەنتەلەپ بارىپ، تاۋسىلا سويلەدى:
— ۇلكەن باسىمدى كىشىرەيتىپ ادەيى كەلگەندە، مەسەلىمدى قايتارىپ، ساعىمدى سىندىردىڭ. ەسىڭدە بولسىن، جاۋكە! وسى قىلىعىڭ ولگەندە سۇيەگىممەن بىرگە كەتەر. ءتۇستىم شىراق الىپ سوڭىڭا! مىقتى بولساڭ شىداپ ب ا ق. وكىنىپ جۇرمە تۇبىندە...
جاۋكە «قيراتىپ ال، اياما!» — دەگەندەي، كوزىن الارتىپ، قولىن سىلتەگەندە، ساۋساقتارى ارالبايدىڭ قوڭقاق مۇرنىنا ءتيىپ كەتىپ ەدى، اناۋ وت باسقان مىسىقتاي شار ەتە قالدى:
— قول جۇمسايىن دەدىڭ بە؟ اكەڭدى تانىتارمىن، قۇدايىڭدى ۇمىتقان ەكەنسىڭ. — جاۋكەنىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. جاۋكە ونى بار پارمەنىمەن قوس قولداپ كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەردى. ارالباي ىشقىنا ۇمتىلىپ كەلىپ، جاۋكەگە قولىن سىلتەي بەرگەندە، كۇلجەكەي اتىلىپ كەلىپ، اراعا تۇسە كەتتى. جاۋكە ەكەۋى قاتار تۇزەپ، ارالبايدىڭ الدىن بوگەي بەردى. الدا-جالدا تايتالاسىپ قول جۇمساسا، ءتىل تيگىزسە، ەكەۋى جۇندەي تۇتكەلى تۇر. قارا كۇشكە كەلگەندە جاۋكەنىڭ ءبىر ءوزى-اق ارالبايدى الىپ ۇرىپ، جانىشتاپ تاستاۋعا بار. كۇلجەكەيدىڭ دە ءبىر اۋلەتتى جىگىتتەن قايراتى كەم ەمەس. ارالباي قايمىعىپ كەيىن ويىسا بەرگەندە، كۇلجەكەي سىزدانا ءبىر ءسوز ايتتى:
— سۇيەگى جوق، نامىسى جوق، قورعانسىز دەپ باسىناسىڭدار عوي ءبىزدى. ءاي، ارالباي! ادىرە قال! اسپاننىڭ تىرەگى قولىڭدا تۇرسا توبەمىزگە قۇلاتىپ-اق جىبەرشى. قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الار ازار بولسا... اياناتىن نەمىز قالدى؟ الىندى بىتەۋ جارانىڭ اۋزى. بارلىق ۇيدەن، جەڭگەن جەرىڭدە قيراتىپ ال...
ارالباي جارالانعان ارىستانداي ارقاسىن كۇجىرەيتىپ، كەيىن شەگىنىپ كەتتى دە، ەسىك الدىنان ەكى قولىن پارىقسىز ەربەڭدەتىپ، باجىلداي بەردى:
— ەندىگى ءىسىم سەنىمەن ءتۇسسىن، جارىماعان كەدەي! مەيماناڭ تاسىعان ەكەن، اياق استىنان جەلىك پايدا بولعان ەكەن! وسىدان بار-اۋ، قانيپانى ات كوتىنە سالىپ، ساتىبايدىڭ بالاسىنا الىپ بەرمەسەم ارالباي اتىم قۇرىسىن، جەر باسىپ ءتىرى جۇرمەي-اق قويايىن. — وسىنى ايتتى دا اۋزىنان كوبىگى بۇرقىراپ ۇيدەن شىعا جونەلدى.
اناداعى شىرعالاڭنان كەيىن ارادا التى كۇن وتكەن. ارالباي بولسا، جاۋكەنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن. ەندىگى ماقساتى قالايدا قانيپانى قاپىلىستا قولعا ءتۇسىرىپ، اليگە الىپ بەرۋ. جاۋكەنى ءبىر كوندىرسە وسىلار كوندىرەر دەگەن ءۇمىتتى ادامداردى اراعا سالىپ كورىپ ەدى، ودان دا تۇك وندىرە المادى.
جاۋكەنىڭ دە بۇل ەلدە ارقا سۇيەر ادامدارى شامالى. از ساندى قاقسال رۋىنىڭ تىنىبەك ىشىندەگى جاۋكەگە قاراعان ەكى-ۇش ءۇيى قاڭعىرىپ كەلگەن كەلىمسەك-كىرمە ىسپەتتى. شىنتۋايتقا كەلگەندە تىنىبەكتىڭ ارالباي باستاعان جىتىككە ساياق وڭكەي قۋلارى، شىنجىر بالاق، شۇبار توستەرى بىرىگىپ كەتسە، جاۋكەنى قۇرتىپ جىبەرۋگە دە بار. وسى ءبىر قاتەرلى جاعدايدى ويلاعاندا ءبىر ەسەپتەن سوناۋ اقمولا دۋانىنا قارايتىن ورىندىقتى قالاسىنىڭ تۇبىندەگى قالىڭ قىپشاق ەلىمەن ارالاس-قۇرالاس جاتقان ءبىر ستارشىن قاقسالعا كوشىپ كەتكىسى دە كەلەدى. وڭاشادا كۇلجەكەيمەن اقىلداسىپ ەدى، ول: «بىزگە سونشا نە كۇن تۋدى، ىننەن قاشقان سۋىرداي سۇمىرەيىپ، تالاي جىل ورىن تەۋىپ، ۇيرەنىسكەن ەلىمىزدەن، جەرىمىزدەن قاشا جونەلگەنىمىز ءجون ەمەس، ولاي ەتكەندە دە ارالباي ءبىزدى ءبارىبىر تەگىندىكپەن جىبەرمەيدى»، — دەپ توقتاتىپ تاستادى.
اشىققان مەن اشىنعاننان اقىل سۇراما. وسى كەزدە جاۋكە سىركەسى سۋ كوتەرمەي، جوق نارسەگە شىرت ەتە قالاتىن ءبىر بوتەن مىنەز تاپقان. ەلدىڭ ءبارى وعان جاسانىپ كەلگەن جاۋداي كورىنەدى دە تۇرادى. وسى كۇنى كۇلجەكەيدە دە تىنىشتىق جوق. ءجۇزى كۇزگى جاپىراقتاي سارعايىپ، كوزىنىڭ توڭىرەگىندەگى ءاجىمى كوبەيىپ، ويسىراپ جۇدەپ كەتكەن.
قانيپا دا كەيىنگى كەزدە ويعا شىرمالۋلى. ىشتەن تىنادى. اكە مەن شەشەنىڭ ۋايىمى ونى دا قاۋساتىپ بارادى. ونىڭ بەر جاعىندا، جان-جاقتان انتالاعان كوپ دۇشپان اكە-شەشەمدى ماسقارالايدى، ءوزىمدى اليگە ماتاپ بەرەدى دەپ قايعىرادى. قانيپا كەيىنگى كەزدە قاتار-قۇربى قىزداردان وقشاۋلانىپ، قارالى ارۋداي ۇيدەن شىعۋدان قالعان.
جاۋكە وسپان ءۇيىنىڭ اماندىعىن ءبىلىپ قايتايىن، ورىس اراسىنان شامالى ءۇن قاعىستىرىپ اكەلەيىن دەپ، جالعىز كوك شولاق اتىن جاداعاي تارىشپەنكەگە جەگىپ، بۇگىن بوزالا تاڭنان امانتاي قالاسىنا كەتكەن. تاڭ اتقالى بىركەلكى اق جاۋىن سىلبىراپ جاۋىپ تۇر. اينالا اتىراپ كوگەرە قۇلپىرىپ، اششىلىكول باسى وزگەشە، جاسارىپ، جايناپ كەتكەن. جانعا جايلى اقجاۋىننىڭ جايباراقات وسەرىمەن جايلاۋداعى قالىڭ ەل سامارقاۋ تارتىپ، جەلىدەگى جىلقى دا، ورىستەگى قارا مال مەن قاپتاعان قويلار دا بۇيىعۋلى.
كيىز ۇيلەردىڭ شاڭىراقتارىنان بۇرقىراعان تەزەك وتىننىڭ ءتۇتىنى اسپاننان توگىلگەن ۇساق اق مونشاق جاڭبىرمەن ارالاسىپ، اۋاعا مۇنارلانىپ ءسىڭىپ جاتىر.
جاۋكەنىڭ ءتورت قانات قاراشا ءۇيىنىڭ تۇندىگى بۇگىن كەش اشىلدى. مانا تاڭ سارىدە ەكى سيىرىن جەبەي ساۋىپ، ورىسكە جىبەرگەننەن كەيىن كۇلجەكەي دە شىقپاعان. «دەنەم، — كۇيىپ، باسىم زەڭىپ بارادى»، — دەپ قانيپا توسەگىنەن تۇرماعان.
ۇستىنە الا-شۇبار قۇراق كورپە جامىلىپ، استىنا جۇمساق بوستەك توسەپ، باسىنا كەستەلى مامىق جاستىق جاستانىپ، توردە ءبۇرىسىپ جاتقان قانيپانىڭ قاسىنا ءبىر تىزەلەپ وتىرا قالىپ، ماڭدايىن سيپاپ وتىرىپ، شەشەسى ەمىرەنە ءتىل قاتتى:
— وسى كۇن تۇسكە جاقىنداپ قالدى بىلەم، باسىڭدى كوتەرشى، جانىم!
قانيپا كويلەكشەڭ سوزالاڭداپ تۇرەگەلدى دە، جۇك-اياقتىڭ وڭ جاعىنداعى كەرەگەنىڭ قارىندا ءىلۋلى تۇرعان اكەسىنىڭ شيدەم كۇپىسىن ارقاسىنا جامىلىپ، قوربيعان شاشىن جوندەدى. ءتور جاقتان كەلىپ، ءۇي ورتاسىندا شالقي جانعان تەزەك وتىنا جاقىنداپ، توسەۋلى قوي تەرىسىنە قىمتانا وتىردى. كۇلجەكەي وتتىڭ ءبىر شەتىندە قاقپاعى بۇلكىلدەپ قايناپ جاتقان قارا قوجالاق شاينەكتى الىپ، ەكى جەرىنەن قاڭىلتىرمەن قۇرساۋلاپ جاماعان كارلەن كەسەگە شاي قۇيىپ بەردى. ءسويتتى دە بوساعاداعى شي ىشىنەن سارى الا توستاعانمەن كەپكەن ىرىمشىك، شىنى اياق تاباعىمەن سارى ماي اكەلىپ، قانيپانىڭ الدىنا قويدى.
— كەشەدەن بەرى ءجوندى تاماق جەگەن جوقسىڭ، ىشە عوي، قۇلىنىم! — كۇلجەكەي اينالىپ، تولعانىپ جاتىر. — اۋىرعاندا قارا شاي جاقسى، تەرلەتەدى. قۋارعان قۇداي بىزگە ءبىر ءتۇيىر قانتتى دا بۇيىرتپاي قويدى عوي... الگىندە ساندىبايدىڭ شۇناق توقالى ءجاميلاعا بارىپ. قانيپا ناۋقاستانىپ جاتىر ەدى، اۋزىنىڭ ءدامىن السىن، ءبىر شاعىم قانت بەر دەسەم، «بۇيىرماسىن، ارتىمدا، قالسىن»، — دەپ انت-سۋ ءىشتى قۇرىعان.
قانيپا توستاعانداعى ىرىمشىكتى شىمشىپ جەپ، قارا شايدى سامارقاۋ ۇرتتاپ وتىرىپ، شەشەسىنە مۇڭدانا قاراپ قويدى. ونىڭ قايعىلى بەت الپەتى، اۋرۋ كۇيى انا جۇرەگىن قانجارداي تىلىمدەپ، جانىن جەگىدەي جەپ بارادى.
— اپا، سەن تۇك تە بىلگەن جوقسىڭ. — قانيپا باياۋلاتا ءسوز باستادى. شايدان بوساعان كەسەنى جەرگە قويىپ، تومەن قاراي بەردى.
— ايتپاساڭ، مەن نە بىلەيىن.
قانيپا ءۇنسىز تومسارىپ تومەن قاراي بەردى. ونى الۋان وي مازالايدى. كەشەگى سۇمدىق وقيعانى ايتايىن دەسە، شەشەسىن ۋايىم-قايعىعا باتىرادى. ايتپايىن دەسە، ءىشى ۋداي اشىپ كوكىرەگىن ىزا-كەك كەرنەپ بارادى. قانداي قيىن بولسا دا ىشكى سىرىن شەشەسىنە ايتپاعاندا كىمگە ايتادى؟
— قۇلىنىم-اۋ، كەشەدەن بەرى سۇمدىق وزگەرىپ كەتىپ ەدىڭ، تاعى نە پالەگە ۇشىرادىڭ، ايتسايشى؟ — دەپ كۇلجەكەي قۋزاي بەردى.
— ءبىر اجالدان امان قالدىم، اپا! — قانيپا مولتىلدەگەن كوز جاسىن ىركىپ، ەكى وتتىڭ اراسىندا قالعان شاراسىز جانداي ۇرەيلى پىشىنمەن تىك تۇرىپ، وكىرىپ جىلاعان بويىمەن شەشەسىن قۇشاقتاي الدى.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ەندى شولاسىز سەزگەن بەيباق انا ەڭىرەپ جىلاپ، قانيپانى باۋىرىنا قىسىپ، باسىن سۇيەي بەردى.
— نە بولدى؟ ايتشى، جانىم؟..
قانيپا انا قۇشاعىنان بوساپ، جۇرەك توقتاتىپ، بۋىنىن بەكىتىپ الدى دا، كەشەگى لايساڭ وقيعانى ايتىپ بەردى.
...قانيپا كەشەگى شۋاق كۇندە قاسىنا توڭبايدىڭ كۇلاشىن ەرتىپ، يتاربا سۇيرەتىپ تەزەك تەرۋگە شىققان. اۋىلعا ۇرىمتال جەردەن ءجوندى تەزەك تابىلماي، ەكى قىر اسىپ، الىستاعى مال ورىسىنە قاراي ۇزاپ شىعىپ كەتكەن. تۇسكە تارتا تەزەككە سىقاپ ءتورت قاپتى يتارباعا تيەپ الىپ، اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىر ەدى. ەكى قىزدىڭ الدىنان سايتانداي ءالي كەزدەسە كەتتى. ءالي كەلگەن بەتىنە بەت الدى ىرجاڭداپ، قىزداردىڭ الدىن وراپ، توقتاتىپ قويدى. اي-تۇيگە قاراماي يتارباداعى قاپتاردى سۇيرەپ الىپ، تەزەگىن جان-جاققا شاشىپ تاستادى. ەكى كوزى قانتالاپ كەتىپتى. اۋزىنان اق كوبىگى بۇرقىراپ، قويعا شاپقان اش قاسقىرداي جالاقتايدى. ۇستىنە كيگەن الاباجاق اق كويلەگىنىڭ ومىراۋى يت تالاعانداي پارا-پارا.
— مەن سەنى ىزدەپ كەلدىم، كەتكەنىڭدى كورىپ كەلدىم. — قانيپانىڭ ەكى قولىن شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى. — كونبەسەڭ ولەسىڭ.
قانيپا ولاي-بۇلاي جۇلقىنىپ ەدى. ءالي ونان سايىن ەلىرىپ كەتتى. قۇربىسىنا بولىسقالى اراعا تۇسە كەتكەن كۇلاشتى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەردى دە، ەكى جۇدىرىعىن تاستاي ءتۇيىپ الىپ، قانيپاعا ايبار-قوقاي كورسەتە باستادى.
كۇلاش كەيىپ جاتىر.
— ويباي-اۋ، ءالي-اۋ، مۇنىڭ نە سەنىڭ؟ ادامشا سويلەسپەيسىڭ بە؟..
قانيپا كۇلاشتىڭ قاسىنا سىتىلىپ شىعا بەرىپ ەدى، ءالي كوزى جايناپ اتىلىپ كەلدى دە، ەكى قولىمەن قاۋسىرا كوتەرىپ الدى. دىك ەتكىزىپ جەرگە ءتۇسىردى دە، ەكى بىلەگىنەن مىقتاپ ۇستاپ، ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ جىبەردى.
قانيپا ىشقىنا باقىرىپ، ءاليدىڭ قولىنان جۇلقىنىپ شىعا بەرەم دەگەندە وماقاتا قۇلاپ ەدى، تۇرا بەرگەندە ءالي ۇستىنەن باسا قالىپ، جۇمارلاي بەردى. سوندا كۇلاش اتىلىپ كەلىپ ءاليدىڭ ۇستىنە قونا ءتۇستى. سول مەزەتتە قانيپا شيىرشىق اتا تۇرەگەلىپ، ءاليدىڭ جون ارقاسىنا جارماسا كەتتى. ەكى قىز قانشا الىسقانىمەن ءاليدىڭ وراسان كۇشىنە قايدان توتەپ بەرسىن. ەس-تۇسىن بىلمەي، دۇلەي قيمىلعا باسقان جىندى ەكەۋىن ەكى جاققا لاقتىرىپ تاستاپ، تۋ-تالاقايلارىن شىعاردى. شاراسىزدان جەڭىلىپ قالىپ، جىگەرلەرى قۇم بولعان قىزدار ەندى اليگە جالىنا باستادى.
ءالي اراسىنا اپتا سالىپ، اي سالىپ جىنى ۇستاعاندا ايدالاعا شىعىپ كەتەتىن. ونىڭ قازىرگى ەسىرىك قالپىنان قىزدار وسىنى اڭعاردى دا، ەندى الداۋعا كىرىستى.
قانيپا ءاليدىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى.
— اينالايىن، ءاليىم! قويشى، توقتاشى!
كۇلاش ءاليدى باسىنان سيپاپ الدارقاتا بەردى.
— ءبىزدىڭ ءالي جاقسى عوي، اشۋىڭدى تاستاشى، وتىرشى، سويلەسەيىك.
ءالي ەنتىگىن باسا الماي، تالتىرەكتەپ تۇرىپ، يمانتارازى قالپىنا كەلگەندەي بولدى دا، سۋىق سۋعا سۇڭگىپ شىققانداي جيىركەنە باسىن شايقادى.
— ءاي، قانيپا! ماعان تيەسىڭ بە؟ مەن سەنى بىلەمىن، الدايسىڭ. مەنەن قۇتىلىپ كەتەيىن دەيسىڭ عوي، ءا؟.. سەن ورىس وسپاننىڭ قاتىنىسىڭ، ءا؟..
— قانيپا وسپانعا بارمايدى، ونىڭ سۇيگەنى سەنسىڭ. — كۇلاش ءاليدى ارقاعا قاقتى.
«جىلى-جىلى سويلەسە، جىلان ىننەن شىعادى». قىزداردىڭ ايلا-شارعى جىلى سوزىنە بارا-بارا ءاليدىڭ بۋىنى بوساپ، كوڭىلدەنىپ قالعان. قىزداردىڭ قاسىندا ءوزىن سالدارلى جىگىتكە ساناپ، الگى ازىردەگى جايساڭ قيمىلىن ءبىرجولا ۇمىتقانداي. دەنەسىنىڭ قىزۋى دا سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، باسى دا ايىعا باستاعان. ءالي جىنى ۇستاعاندا شىندىق شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتىپ ەدى. ەسىنەن ايىرىلىپ، قانى قايناعان كەزىندە نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق. ءتىپتى قىزۋ ۇستىندە قولىنا تۇسكەن كىسىنى ءولتىرىپ جىبەرۋدەن دە تايىنباعان. دەس بەرىسى، مىنا ەكى قىز سونى دەر كەزىندە ەسكەرىپ، تەز ارباپ الدى. ايتپەگەندە بۇلاردىڭ جوق جەردە ءالي قولىنان جازىم بولۋى دا كادىك ەدى.
قىزدار اليگە قاي-قايداعى قىزىق اڭگىمەلەردى ايتىپ، ارباي بەردى. ءالي سۇلىق تىڭدايدى. ۇستامالى اۋرۋىنىڭ ارپالىس كەزەڭى ءوتىپ، الدىر- بۇلدىر ەسى كىرگەندە، وسىنىڭ الدىنداعى لايساڭ ىستەرىنىڭ ءبارى وعان جايسىز ۇيىقتاعان ناۋقاس ادامنىڭ دەرەكسىز، بەرەكەسىز بۇلدىر تۇسىندەي جەر مەن كوك اراسىنان شاندا ءبىر ەلەس بەرىپ، زەردەسىنە قايتا ورالماي زىم-زيا ءوشىپ جاتىر. كەشەدەن بەرگى ءوز ۇيىنە سالعان لاڭى، بۇگىن بوزالا تاڭنان ۇيىنەن شىعىپ كەتىپ، دالا كەزىپ جۇرگەنىندە مىنا قىزدارعا كەزدەسكەنى، ولارعا كورسەتكەن سۇمدىق ازابى قازىرگى شالا ساۋىققان دەل-سال كۇيىندە جىم-جىلاس قۇرىدى. قازىرگى ساتتە كۇنى-تۇنى ۇزاق ۇيىقتاپ تۇرعانداي بويى بايسال تارتىپ، باسى جەڭىل شىڭىلدايدى. توسەگىنەن تۇرا سالا، ورازاسىن اشپاستان قانيپا مەن كۇلاشقا تاپ بولعانداي.
ءالي ەندى ءجىبى ءتۇزۋ جىگىت سيپاتىنا تۇسكەندەي ءبىر دۇرىس جوسىقپەن ءسوز قاتتى:
— ال، قىزدار، سويلەڭدەر، قايدان جۇرسىڭدەر؟..
— سەنى ىزدەپ شىعىپ ەك، — دەپ قانيپا ءسوز قاتقاندا، ونىڭ ءسوزىن بىتىرتپەي كۇلاش قاعىپ اكەتتى:
— مەن ساعان عاشىعىڭدى الىپ كەلدىم...
ءالي كوڭىلدەندى. الدىندا بۇرالا ەركەلەپ تۇرعان ەكى قىز وعان عايىپتان پايدا بولعان اق قاناتتى پەرىشتەدەي بويىن بالقىتىپ، ونسىز دا شالا-جانسار اقىل-ەسىن الادى. قانشا جىندى بولسا دا جۇرەگىنە بالداي ءتاتتى سەزىم شىرىنى سورعالاپ قۇيىلعاندا ءبىر اۋىق الا قۇيىن مىنەزىنەن ارىلىپ، الدەقانداي البىرت جىگىت سيپاتىن تاپقانداي. كۇنى كەشە كوز الدىندا ءبىر جارق ەتىپ، الدىرماي اسقار شىڭعا شارىقتاپ كەتكەن اق قۇسى اينالىپ كەلىپ قولىنا قونعانداي قانيپاعا ولگەنشە قۇلاپ تۇر.
ول قانيپانى قولىنان تارتىپ، وزىنە قاراي بەيىمدەپ الدى.
— كەلشى، جانىم! وڭاشا سويلەسەيىكشى، سەن مەنىڭ عاشىعىمسىڭ عوي. — قۇشىپ سۇيە بەردى. — سەن تۇرا تۇر، — دەپ كۇلاشتى قولىمەن جاسقاپ قالىپ ەدى، ول جۇمعان اۋزىن اشپاي، سەلتەڭ ەتىپ، اۋلاققا ءبولىنىپ شىقتى. مىنا ءالي جىندى قانيپانى تاعى دا ءبىر سۇمدىققا ۇشىراتا ما، قايتەدى دەپ ورەكپىپ تۇر. ءاليدىڭ اۋجايىن سىرتتان باعىپ، ابىرجي بەرگەن.
قانيپا سىزىلا ءتىل قاتتى:
— ماعان نە ايتاسىڭ. ءالي؟..
ءالي ەكى يىعى بۇلكىلدەپ ىرجىڭداپ كۇلدى دە:
— ءوزىڭ بىلمەيسىڭ بە؟ — دەدى.
قانيپا وعان ءمۇلايىم قۇرالاي كوزىن قاداپ، ىشىندەگى قايناعان وشپەندىلىك تولقىنىن ىركە بەردى. جاساندى جايدارى شىرايمەن:
— سەنىڭ ماعان نە ايتاتىنىڭدى بىلەمىن، باياعى بەلگىلى اڭگىمە عوي، سولاي ەمەس پە؟ — دەگەندە، ءالي قولىن شاپالاقتاپ، سۇيەك اڭدىعان كارى توبەتشە كوزىن ويناقشىتىپ، شەكەسىنەن قارادى.
— بىلەسىڭ، ءا، بىلسەڭ دە ايتپايسىڭ، ءا؟ — جالاڭاش كەۋدەسىن جۇدىرىعىمەن ۇرعىلاي بەردى. — مەن كىممىن، بىلەسىڭ بە؟ مەن ساتىبايدىڭ ءاليىمىن. ەلدە مەنەن اساتىن قانداي جىگىت بار؟ وسپان كىم؟ تفۋ، شوشقا، شوقىندى...
قانيپا جورتا قاباق شىتىپ، قولىن سەرمەدى.
— وسپاندى ايتپا ماعان. ونىڭ نە كەرەگى بار. مەنىڭ كوڭىلىم سەندە...
ءالي قىز سوزىنە نانىپ قالدى. ونىڭ شاشىن سيپاپ، يىعىنا قولىن ارتتى.
— مەن سەنى الىپ قاشامىن دا، تاسوتكەلدەگى ناعاشىما ءبىر-اق تارتامىن، كورسەتەيىن ولارعا...
قانيپانىڭ كوڭىلىنە تۇيتكىل كىردى. وسى جىندى اكە-شەشەسىنىڭ، تۋىستارىنىڭ ءپاتۋاسىن ايتىپ تۇرعان شىعار. ەندى الداپ-سۋلاپ بار شىنىن ايتقىزۋ كەرەك.
— سەنىڭ وسى ويىڭدى اكەڭ مەن شەشەڭ، تۋىستارىڭ بىلە مە؟ — دەپ سۇرادى.
ءالي اعىنان جارىلدى:
— نەگە بىلمەسىن، وزدەرى ايتقان. ارالباي اعام ايتادى: «جاۋكە مەن كۇلجەكەيدى ارقانمەن بۋىپ تاستايمىز دا، قانيپانى الىپ كەتەمىز» — دەيدى.
— ساعان ءوزىم-اق ەرىپ كەتەيىن، ەلدى شۋلاتىپ قايتەسىڭدەر، — دەدى قانيپا جايىمەن. -سەن شەشەڭە ايت، قانيپامەن ۋادەلەستىم، قۋىق ارادا بىلدىرمەي الىپ كەتەتىن بولدىم دە...
— قاشان كەتەمىز؟ — دەدى ءالي شىن كورىپ.
— سەن ماعان از كۇنگە پۇرسات بەر، كيىم-كەشەگىمدى سايلاپ الايىن.
— سەنىڭ اكەڭ دە، شەشەڭ دە وڭباعان يتتەر، — دەدى ءالي ءتىسىن قايراپ. — ارالباي اعامدى بوقتاپ، قۋىپ جىبەرگەن.
جاۋكە مەن ارالباي اراسىنداعى شاتاقتان قانيپا ادەيى جالتارىپ كەتتى.
— مەن ەشتەڭە دە بىلگەن جوقپىن، كوكەم مەن اپام ماعان تۇك تە ايتقان جوق، — دەدى.
ارالباي ادەيى بارعاندا جاۋكە مەن كۇلجەكەيدىڭ اياق-قولدارىنا وتىرعىزباي قۋىپ جىبەرگەنى ەسىنە تۇسكەندە ءالي الاعىزىپ، جەلىككەن كوڭىلدىڭ اسەرىمەن ماساڭ كۇيىنە قايتا ءتۇستى.
— بىلمەيمىن دەيسىڭ... سەن مەنى الدايسىڭ.
— الدامايمىن، شىن ايتام، مەن سەندىكپىن.
ءالي ەلەۋرەپ، قانيپانى سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. ەرسىلى-قارسىلى جۇلمالاپ ەسىن شىعاردى.
— جاۋكەنى دە، شەشەڭدى دە ءولتىرىپ كەتەمىن، بارىپ تۇرعان زۇلىمدار، — دەدى ءالي كىجىنە، — سەن مەنىڭ ءسوزىمدى ەشكىمگە ايتپا.
— تىسىمنەن شىعارمايمىن، كۇلاش تا ايتپايدى.
— مەن سەنى الىپ كەتەمىن، — دەدى ءالي ەجىرەيە. — جاي كەتەدى ەكەن دەپ ويلاما سەن، وسپاندى قۇرتىپ كەتەمىن.
— مۇنى دا ساعان ارالباي اعاڭ ايتتى ما؟
ەندى ءالي بەت الدى سويلەپ كەتتى. ءتىپتى ونىڭ ەندىگى سوزىنەن تۇرلاۋلى ءبىر ءتۇيىن ۇستاۋعا بولماي قالدى.
اۋلاقتا جالعىز تۇرىپ زەرىگىپ كەتكەن كۇلاش ەرسىلى-قارسىلى ويقاستاپ ءجۇردى دە، ءتىپتى بولماي بارا جاتقان سوڭ انادايدان قىنجىلا سامپىلدادى:
— سويلەسىپ بولدىڭدار ما؟ ءاي، قانيپا، اۋىلعا قايتپايمىز با؟ — دەدى.
ءالي تىرجىڭ ەتىپ، قولىن سىلتەدى.
— جانىڭ شىعىپ بارا ما، الباستى! توقتاي تۇر دەيمىن.
كۇلاش جىم بولدى. ءالي قانيپانى تاعى دا قاپسىرا قۇشاقتاپ الدى. بەت-اۋزىن ايمالاپ جاتىر. وسى ءبىر اشۋ-ىزا، وشپەندىلىك بەلەڭ الىپ، جان كۇيزەلىسىنىڭ اقىرعى شەگىنە جەتكەن شاقتا قانيپانىڭ بەت الپەتى، تۇرپات-تۇلعاسى تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ايانىشتى دا الەم-تاپىرىق كۇيگە تۇسكەن. ول اياعىن التەك-التەك باسىپ، تالماۋسىراپ تۇرعان قالپىندا ءالسىز قولىن سوزىپ، اۋىل جاقتى نۇسقادى دا، جاسىق داۋىسپەن:
— اينالايىن، ءالي! اۋىلعا قايت، ءبىزدى كورگەنىڭدى ەشكىمگە ايتپا، جاراي ما؟ — دەدى.
ءالي سوندا شامىرقانا باسىن شايقادى.
— كەتپەيمىن، سەندەرمەن بىرگە بارامىن، — دەدى.
ەندى قانيپا ءاليدى سىلاپ-سيپاپ، الداي باستاپ ەدى. قالايدا ونى اۋىلعا قايتارعىسى كەلىپ، جورتا ءولىپ-وشىپ تۇر. تاڭ ارايىنداي نۇر جايناپ، جاسىل الا بيقاساپتاي الۋان ءتۇرلى بوياۋىمەن قۇلپىرعان كەڭ دالا وسى قىسىلشاڭ ساتتە قانيپاعا قۋسىرىلىپ، تارىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى. شاڭقاي تۇستە اۋەلەپ ۇشقان بوزتورعايلاردىڭ شارتاراپتى تەربەتكەن اسەم قوڭىر ءانى دە قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەدى. جەر استىنان شىعا كەلگەن ءداۋ پەرىدەي جالاڭداپ، قيت ەتسە جانىشتاپ تاستاعالى تۇرعان ءالي مىناۋ. «وسى ساپار بۇل پالەدەن امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتسەم، ودان ارعىسىن كورە جاتار ەدىم»، — دەپ ىشتەي جان ساۋعالاپ تۇر.
كەتەر الدىندا كوڭىلدەندىرەيىن دەگەن ويمەن:
— ءبىر ولەڭ ايتشى، ءالي! ماعان شىعارعان ولەڭىڭ بار دەيدى عوي، سونى ەستيىن، — دەدى.
ءالي الدەنەشە ولەڭنەن قۇراستىرىپ، قانيپاعا ارناپ شىعارعان ءبىر اۋىز ولەڭىن باقىرىپ ايتا باستادى.
داۋىسىم قارلىعادى ءان سالعاندا، قانيپا، سەن دە ارماندا، مەن دە ارماندا. جاسىمنان عاشىق بولدىم ساعان، ساۋلەم، بار ما ەكەن سەنەن سورلى بۇل جالعاندا...
قانيپا ونى قولپاشتاعانسىپ ماڭدايىنان سيپادى.
— كىم بىلگەن، ءوزىڭ اقىن ەكەنسىڭ عوي، — دەپ ەدى، اناۋ ماقتانعانعا بوركى قارا قازانداي بولىپ كەتتى. اۋزىن ارانداي اشىن، قۇشاعىن جايا ۇمتىلا بەرگەندە، قانيپا ونى قولىمەن كەس-كەستەپ، بوگەي بەردى:
— مۇنىڭ جارامايدى، ءالي! نەكەمىز قيىلماي، تويىمىز جاسالماي تۇرىپ، ادەپسىزدىك ىستەمە، ۇيات بولادى، وبال بولادى، — دەدى.
وسىنىڭ ءبارىن سىرتتان بايقاعان كۇلاش تاعاتى تاۋسىلىپ، كەلەيىن دەسە، اليدەن قورقىپ پۇشايمان بولىپ تۇرا بەردى.
— سەن ماعان تيەتىن بولدىڭ عوي؟ — ءالي ىرجاقتاي كۇلىپ، قانيپانىڭ جاسىل ماقپال قامزولىنىڭ قالتاسىنان شەتى شىعىپ تۇرعان كەستەلى اق ورامالىن سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى. — ورامالىڭدى، قولىڭداعى جۇزىگىڭدى ماعان بەلگىگە بەر.
— بەلگى بەر دەپ ءقازىر قيناما، ءالي! — قانيپا ورامالدى جۇلىپ الدى. — ۇيات بولادى، ەل وسەك قىلادى. مۇنى بىلسە، الدىمەن اناۋ كۇلاشقا مازاق بولامىز. مەن ساعان ۇيگە بارعان ءسان كەستەلەپ، اتىڭدى جازىپ، ادەمى ورامال تىگىپ بەرەيىن، ۇيدە تاس ورناتقان ءايبات جۇزىگىم بار، سونى دا ساعان بەرەيىن.
ءالي وشاڭ ەتىپ وقشاۋ شىقتى دا، اناداي جەردە ۇرىككەن كيىكتەي وڭدەپ تۇرعان كۇلاشتى داۋىستاپ شاقىرىپ الدى.
كۇلاش كەلە بەرە جاسقانا ءتىل قاتتى:
— نەمەنە، ءالي؟..
ءالي ونى جاۋىرىنعا ءبىر سوعان، ءتىسىن اقسيتا:
— اۋىلعا بارعاندا سەن مەنى كوردىم دەپ ايتپا... ايتاتىن بولساڭ... — توقپاقتاي قوس بۇرىمىنان ءبۇرىپ الدى. — ولتىرەمىن، ۇقتىڭ با؟
— ايتپايمىن، اعاتاي! قولىڭ باتىپ كەتتى عوي، جىبەرشى! — كۇلاش شىجالاقتاپ جۇلقىنىپ شىعا بەرگەندە، ءالي ونىڭ كارىنان ءبىر مىتىدى.
— مەن اۋىلعا جەتكەنشە سەندەر وسى جەردەن قوزعالماڭدار، — دەدى دە ءالي اۋىلعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ارتىنا جالت-جالت قاراپ بەزىپ بارادى.
— كەت بالەكەت، وسىمەن كەت! — قانيپا ەكى دۇركىن جەرگە تۇكىردى.
— قۇداي ساقتادى عوي، جىنى كۇشەيگەندە ءبىزدى ءولتىرىپ تە ءى استاۋى كادىك ەدى، — دەدى كۇلاش كۇرسىنىپ.
ءاليدىڭ قاراسىنى ۇزىلگەندە بارىپ قىزدار ءبىر شوپتەسىن جەرگە وتىرىپ، ەستەرىن جينادى. جاڭا عانا باستارىنان وتكەن سۇمدىق وقيعانى ەسكە الىپ، ءالي جىندىعا نالەت ايتقان. وسى كۇيدە ءبىراز وتىرعان سوڭ، قانيپا ورنىنان اتىپ تۇردى. قولىنان تارتىپ كۇلاشتى تۇرعىزىپ الدى.
كۇلاش بادەندى اق قۇبا ءجۇزى قۇبىلىپ، جۇقالتاڭ قيعاش قاسىن كەرىپ، قاراقات كوزى مولدىرەپ، قۇربىسىنا ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى تۇرىمەن قاراي بەردى. قارشادايىنان اي-شاي دەسپەي بىرگە وسكەن سىرلاس، مۇڭداس دوسىنىڭ باسىنداعى تاقسىرەتكە جانى كۇيزەلىپ، قايعىرعان سىڭايى بار.
— ساعان نە بولدى؟ الدە ماعان ايتاتىن ءبىر جايسىز حابارىڭ بار ما؟ — دەدى قانيپا.
— مىقتى بول، قورىقپا؟ — دەگەنىندە كۇلاشتىڭ كوزىنەن الدەقانداي قورقىنىش ۇشقىنى جالت ەتىپ، ءجۇزى سۇرلانا قالدى. — ءبىر سۇمدىق حابار ەستىپ ەدىم، قورقار دەپ ساعان ايتپاپ ەدىم...
كۇلاشتىڭ ايتقالى تۇرعان سۇمدىق حابارىنان قاۋىپ-قاتەرىن كۇنى بۇرىن سەزىپ، جۇرەگى سۋىلداي باستاعان قانيپا تاعات تاپپاي:
— ايتشى، باۋىرىم! تاعى دا نە سۇمدىق ەستىپ ەدىڭ؟ — دەي بەردى. ەمەشەسى قۇرىپ كۇلاشتىڭ اۋزىنا قاراي قالدى.
— ايتايىن، ءبىراق وعان بولا ساساتىن دانەڭە دە جوق. — كۇلاش باستان جەڭىلگە سايدى. — بارلىق پالەنى شىعارىپ جۇرگەن ارالباي. ايتپەسە ءالي جىندىنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ وسپاندى ولتىرەمىز، قانيپانىڭ قول-اياعىن بايلاپ ءبىر تۇندە الىپ كەتەمىز، كولدەنەڭ ەسىلگە اسىرىپ جىبەرەمىز دەيتىن كورىنەدى.
— مۇنى سەن كىمنەن ەستىدىڭ؟
— ساتىبايدىڭ كەمپىرى كۇنجانعا ايتىپتى. كۇنجان مەنىڭ اجەمە ايتىپتى. قانيپاعا ايت، قامسىز بولماسىن دەپ كەشە اجەم ادەيى ماعان تاپسىرعان... وسىدان بارعان سوڭ كوكەڭ مەن اپاڭا ايت تا، ەلگە بىلدىرمەي باسقا ءبىر جەرگە كەتە تۇر.
قانيپا ءتۇسى بۇزىلىپ، قينالا سويلەدى:
— قايدا كەتەم؟ كەتكەن كۇندە مۇندا قالعان كوكەم مەن اپامنىڭ كورگەن كۇنى نە بولادى؟ — دەدى.
— قويشى، ولار قايتەر دەيسىڭ... قاشان ايتتىڭ دەمە ەلدەن تەز كەتىپ قالماساڭ، قۇريسىڭ.
الگى ءاليدىڭ بالدىر-باتپاعى مەن مىنا كۇلاشتىڭ جاڭاعى ءسوزى بىردەي شىعۋىنا قاراعاندا وسى سۇمدىقتىڭ شىن بولعانى. قانيپا ويى وسىعان توقىراعان. كۇلاشتان ەستىگەن جايسىز سىبىسىن اۋەلى شەشەسىنە، سودان كەيىن شەشەسى ارقىلى كوكەسىنە جەتكىزۋگە بايلادى. ولار نە دەر ەكەن؟
— وسى ارادا ەركىندەپ وتىرىپ، ازىراق ءان سالايىقشى، تەزەكتى سودان كەيىن جيناپ الارمىز، — دەدى كۇلاش. قانيپا ونىڭ پىكىرىن ماقۇلداپ، ءبىر مۇڭدى ءاندى ىلە-شالا باستاپ جىبەردى. ەكەۋى قوسىلىپ، كەڭ دالانى جاڭعىرىقتىردى.
قاز قايتار، اققۋ قايتار جايلاۋىنا،
بيەنىڭ شىبىن قونار بايلاۋىنا،
جالعاندا قىزدان سورلى جان بار ما ەكەن،
كەتەدى مال بەرگەننىڭ ايداۋىنا.
اسقاقتاتا ءان شىرقاپ، باياۋلاتا توقتاپ، ەكىنشى ءبىر زار اۋەنىنە اۋىستى.
بۇل دۇنيە ويلاپ تۇرسام - اۋ، جالعان ەكەن
ادامنىڭ ءىشى تولعان ارمان ەكەن — اۋ — ەي!
مۇراتقا جاننىڭ ءبارى جەتە بەرمەس.
بۇل ميراس بۇرىنعىدان قالعان ەكەن.
انمەن سەرگىپ قالعان قىزدار شاشىلىپ جاتقان تەزەكتى قاپتارىنا جيناپ سالىپ، يتارباعا تيەپ الدى دا، كۇن بەسىندىككە تىرمىسقاندا اۋىلعا قاراي بەتتەدى.
دۇربەلەڭ
ەل پىشەنگە شىعار الدىندا اششىلى كولدەن جىلجي كوشىپ، امانتاي قالاسىنا، قىستاۋلارىنا ءبىر تابان جاقىن جەردەگى جونشىلىك تومارىنا كەلىپ قونعان. جىلداعى ادەتتەرى بويىنشا داۋلەتتى ۇيلەر پىشەن ماشينالارىن، كەدەيلەرى قول شالعىلارىن، پىشەن وراعىنا كەرەكتى قۇرال-سايماندارىن وسى ارادا ساقاداي سايلاپ الىپ، وزەن وڭىرىندەگى ءيىرىم-يىرىم تۇبەكتەردەگى تۇنىپ تۇرعان شابىندىققا تەز ارادا اتتانباق.
بيىلعى جاڭبىرلى جازدا ەگىن، ءشوپ بىتىك شىققان. ەلدىڭ ەندىگى بار ارمانى سونى دەر كەزىندە جيناپ الىپ، كۇنى ەرتەڭ قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلەتىن قىسىلشاڭ قىستىڭ كارىن تويتارۋعا وسى باستان قامدانۋ. قىس الاپاتىنا قامسىز بولساڭ قاپى سوقتىرادى، كۇيەدەي سىپىرىپ جۇتاتىپ كەتەدى.
قان جايلاۋدىڭ قىزىق-دۋمانى قوجىراپ، اسەم سىرى مەن سىنىنان دالانىڭ ايىرىلعان شاعى. اۋىلدار دا باياعى اششىلى كولدەگىدەي جيىن ەمەس، ارالارىن الشاق سالىپ، ءارقايسىسى جايلى قونىس ىڭعايىمەن ءيىرىم-يىرىم تومارلى قارا سۋلاردى ساعالاپ قونعان. سىرتتان ابايلاپ قاراعان كىسىگە ءار جەردەگى شوق-شوق اۋىلدار ەل جايلاپ كەتكەن شيىر ورىستە بىتىراي جايىلعان قالىڭ قوي سەكىلدى.
كۇننىڭ اپتابى قايتىپ، كولەڭكە باسى ۇزارعان كەز ەدى. جاۋكە ءوز ءۇيىنىڭ كولەڭكەسىنە شارىق قايراقپەن قول شالعى قايراپ وتىرعان. شالعىنىڭ بىرەۋىن قايراپ، سابىن، تۇتقاسىن جوندەپ بولىپ، ەندى ەكىنشى شالعىنى قولعا الا بەرگەندە القىنا باسىپ كۇلجەكەي كەلدى.
— بۇزاۋلاردى تاپتىڭ با؟ وسى ءبىزدىڭ قانيپا قايدا ءجۇر؟ — جاۋكە قولىنداعى شالعىنى تۋىرلىققا سۇيەپ قويىپ، ءۇستى-باسىن سىلكىپ تۇرەگەلدى.
— بۇزاۋلار توماردا جايىلىپ ءجۇر. — كۇلجەكەي اينالاعا الاقتاي قارادى. -قىزىڭنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەدىم... قولدى بولماسا كەلەر...
جاۋكە ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، تاڭدانا تاڭداي قاعىپ:
— ءتايت ءارى، قولدى بولعانى نەسى-اي، ايتىپ تۇرعان ءسوزىنىڭ ءتۇرىن قاراشى مۇنىڭ؟..
— قىزىڭدى قويا تۇر، وتاعاسى، امان بولسا كەلەر... جاڭا ءبىر سۇمدىق حابار ەستىپ كەلدىم...
— نە سۇمدىق تاعى دا؟
— ەلگە بويكوۆ كەلەدى دەيدى.
بويكوۆتىڭ ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى وسى ەلگە كەلەتىن حابارىن جاۋكە الدەقاشان ەستىگەن.
— مەيلى، كەلە بەرسىن، ەلدى شەتىنەن قىرىپ تاستاماسا بوپتى، — دەدى دە جاۋكە تۇقىراڭداپ شالعى قايراۋعا قايتا كىرىسىپ كەتتى. — شولدەپ وتىرمىن، شايىڭدى قايناتشى، بايبىشە.
كۇلجەكەي جەروشاققا وت جاعىپ، ءداۋ قارا شاينەكتى موسىعا ءىلىپ، شاي قويدى. «بۇزاۋلاردى ايداپ كەلەيىن، قانيپانى ىزدەپ تاۋىپ اكەلەيىن، شايعا ءوزىڭ قاراي تۇر»، — دەدى دە اسىعىس كەتىپ قالدى. جاۋكە قول شالعىنى جالاقتاتىپ قايراي وتىرىپ، تەرەڭ ويعا شومىپ كەتتى. ونىڭ ويىنشا بۇل بويكوۆ ءبىر سويقاندى شىعارعالى كەلەدى. جاۋكەنىڭ وسىنداي كۇيرەك جورامالعا دەن قويۋىندا تۇبەگەيلى سەبەپ بار.
اتباسار دۋانىنا قاراستى ءۇش بولىس قوزعان ەلىنىڭ تىنىبەك، قۇلتاي رۋلارى امانتاي قالاسىنىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىن قاپتالداي قاتار اققان ەسىل، قالعۇتان وزەندەرىنىڭ بويىندا. اراسىندا تۇقىل-تۇقىل كەمشىن تۇرمىسپەن كۇن كەشىرگەن، قالت-قۇلت تىرشىلىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتقان كەدەي-كەپشىگى، جارلى-جاقىبايى كوپ، قاق-سوقپەن، داۋ-دالابامەن ءىسى جوق، قوڭىر تىماقتى مومىن تىنىبەكتىڭ ەجەلگى اتا قونىسى جىلدان-جىلعا تارىلا تۇسكەن. ەڭ شۇرايلى ەگىندىك، شابىندىق جەرلەرىنىڭ دەن كوپشىلىگىن امانتاي قالاسىنىڭ قۋ ءمۇيىز قۇلاقتارى تالاي جىلدان بەرى مەنشىكتەنىپ العان. اۋەل باستا ەمەن-جارقى قۇن تولەگەن بولىپ، بەرتىن كەلگەندە ەبىن تاۋىپ ءبىرجولا يەمدەنىپ كەتكەن. ويداعى ورىستى، قىرداعى قازاقتى ءبىر شىبىقپەن ايداعان، بەرگەننىڭ قولىنان، بەرمەگەننىڭ جولىنان الاتىن كوكجال سەمەن بويكوۆتىڭ ۇلەسىنە تيگەن جەر مولشەرى قازاقتاردان باسقا كۋلاكتار پايدالانعان جەردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى.
امانتاي تۇگىل، وسى توڭىرەكتەگى قىرۋار ورىس-ۋكراين قالالارىندا بويكوۆتان اسقان باي جوق. ءبىر ءوزى ەلۋ نار وگىز، ەكى ءجۇز بۇزاۋلى سيىر، ۇش ءجۇز جىلقى، مىڭ قارالى قوي، بەس ءجۇز باس شوشقا ايداپ ورگىزىپ، مىڭعىرعان مالىن قالادان اۋلاقتاعى زاەمكادا باعاتىن. جىل سايىن ەكى ءجۇز دەسياتينا ەگىن ەگىپ، جۇزدەگەن مايا پىشەن شاۋىپ الادى. بويكوۆ ءبىر جاعىنان ساۋدانى سۋداي ساپىرىپ، وسى ماڭايداعى ورىس، قازاقتىڭ تيىن-تەبەنىن قيداي سىپىرىپ الادى. ەكى قالعۇتان، ميتروۆانوۆكا، بايعارا قالالارىنداعى پريكازششيك ۇستاعان شاعىن-شاعىن دۇكەندەرى ءوز الدىنا. امانتايداعى ماتا، كەرەك-جاراق دۇكەنى، وسى قالانىڭ مىڭنان استام ءۇيىن بىلاي قويعاندا، ۇرىمتال جەردەگى ءۇش بولىس قازاق ەلىن امبە نارسە-قارامەن، كۇندەلىك تۇرمىسقا كەرەكتى بۇيىمدارمەن قامتاماسىز ەتەدى. ەڭ تەگى ينە-جىپ، اينا-تاراققا شەيىن ەل قازاقتارىنا ەكى باعاسىنا ساتىلادى دا، تۇپتەپ كەلگەندە بويكوۆتىڭ جالماۋىز قالتاسىنا اي سايىن كول-كوسىر پايدا قۇيىلىپ جاتادى. بويكوۆتىڭ ساۋدا جونىنەن كەيىنگى جىلداردا تاپقان ءبىر ءتيىمدى ءتاسىلى بار: قاداۋ-قاداۋ تانىس قازاقتارعا قانت-شاي، كەزدەمەنى مەرزىمگە قارىزعا بەرەدى دە، كەيىن بورىشىن ەكى ەسە وسىمىمەن ءوندىرىپ الادى.
قازاقتار: «بويكوۆ ايتتى بولدى»، — دەپ اياعىنان تىك تۇرادى. ونى قازاقتاردىڭ «قىلىشىنان قان تامعان قاھار» اتاپ كەتۋلەرى دە تەگىن ەمەس. قياناتىنا كونبەي، بەتىنە كەلىپ ەگەسە كەتكەن تالاي ادامدى جەر جاستاندىرعان-دى. كەيىنگى ون بەس جىل ىشىندە ناقاقتان جازىقتى بولىپ، قايداعى جوق قيسىنسىز جالامەن بويكوۆ جەندەتتەرىنىڭ قولىنان ولگەن التى قازاقتىڭ قانى وسى كۇنگە شەيىن سۇراۋسىز كەتىپ بارادى.
تابىننان جوعالعان ەكى اتتىڭ جالاسى جابىلىپ، بويكوۆتىڭ قولىنان يت قورلىقپەن ولگەن جاۋكەنىڭ جالعىز ءىنىسى ساعالبايدىڭ قۇنىن ىزدەگەن جان بولعان جوق. اعاسىنا تىرەك -تايانىش بولعان ساعالبايدىڭ جيىرما التى جاسىندا بويكوۆتىڭ قاندى قانجارى جەلكەسىن قيعان. سول سەبەپتەن جاۋكەنىڭ بويكوۆقا قانى قاس. سىرتتان ءتىسىن قايرايدى، ءىشى قازانداي قاينايدى، بويكوۆ قولىنا تۇسسە باۋىزداپ تاستايتىنداي-اق كىجىنەدى.
وتكەن ايدا، ورازا ايتى وتىسىمەن ءيىسى تىنىبەكتىڭ كەدەي-جالشى، ورتا داۋلەتتى قاۋىمى ءىشىنارا باس قوسىپ: «بيىلدان باستاپ بويكوۆقا دا، باسقا جۋان جۇدىرىق بايلارعا دا ۇلتاراقتاي جەر بەرمەيىك، الدا-جالدا كۇش كورسەتىپ قوقاڭداسا، قايمىقپاي جۇمىلا قارسى تۇرايىق، ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، تۇندىك باسى قول قويعىزىپ ارىز جازايىق تا، ورتامىزدان پىسىق جىگىتتەردەن ۋاكىل سايلاپ، ۋەزد باستىعىنا جىبەرەيىك»، — دەپ ءپاتۋالاسقان-دى. «ارالباي ادەيى بارىپ، وسى جايسىز حاباردى جەتكىزىسىمەن بويكوۆ اتتانا شاۋىپ، كەلە جاتقان بولار»، — دەپ ءتۇيدى جاۋكە. بويكوۆ وسى جولى بۇرىنعىداي اكىرەڭدەپ جۇدىرىق كورسەتسە، قيان-كەسكى جانجال باستالادى دەي بەر.
جەر داۋىندا بويكوۆتى ساندىباي قاجى مەن ارالباي ولگەنشە قولدايدى. ءبىر جاعىنان قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ونى جەلىكتىرىپ جۇرگەن دە سولار ەكەنى جاۋكەگە ايداي ايان. ەلدىڭ ورتا داۋلەتتى ادامدارى مەن قارا ءدۇرسىن بايلارى بويكوۆتارعا تەگىن جەر بەرىلمەسىن دەگەن وقىس ءپاتۋانى ءسوزسىز قولدايدى. نەگە دەسەڭىز، ولاردىڭ جەر-سۋدان شەكەلەرى شىلقىلداپ تۇرعان جوق. كوپشىلىك قاۋىمىنىڭ اۋقىمىنا ەرىپ، سايىپ كەلگەندە وزدەرىنە تيەسىلى جەر تاناپتارىن مولايتىپ السا، تاقيالارىنا تار كەلە مە؟ وسىنى ەرتە باستان ويلاپ، جاۋكە قاتارلاس ازاماتتار كەدەي دەمەي، باي دەمەي، ءار اتانىڭ اۋلەتىن الدىن الا ۇيىمداستىرىپ قويعان.
«بويكوۆ كەلگەنشە قامسىز بولمايىق، سايلانىپ تۇرايىق»، — دەپ، جاۋكە ءوزىنىڭ كوڭىل جەتەر جاقىن-جۋىق ادامدارىنا بارىپ حابار ايتۋعا بەكىندى. كۇلجەكەي مەن قانيپا كەلگەن سوڭ قايناپ تۇرعان شايدى اپىل-قۇپىل ءىشتى دە، جەڭىل كيىنىپ، اۋىل ارالاپ كەتتى.
ءبىر جاقسى جەرى، جاۋكە اۋىلداردى ەلەۋسىز قىدىرىپ ءجۇرىپ، سەنىمدى دەگەن وتىز شاقتى اداممەن تىلدەستى. «ايتقانىمىز ايتقان، ءبىزدى شەتىمىزدەن قىرىپ تاستامايدى، كوپكە توپىراق شاشپايدى. بويكوۆقا قاسارىپ قارسى تۇرايىق، ءبىر اۋىز بولىپ، ءتۇرىپ ايداپ شىعايىق»، — دەپ ءارقايسىسىنا شەگەلەپ ايتىپ، كۇنى بۇرىن قايراپ قويدى. كەيبىر قويان جۇرەك قورقاقتارى مەن تابانسىز سولقىلداقتارى بولماسا، كوپشىلىگى اۋىز بىرلىك ۋادەگە دەن قويىپ، ولاردىڭ ىشىندەگى اقىلى مەن قايراتى بىردەي كەلگەن ورەندەرى، جاتپاي-تۇرماي ەل ازاماتتارىن سايلاپ قويۋعا، بويكوۆ كەلىپ، ەڭ اۋەلى، وسى ەلدىڭ بايلارى مەن قۋ ءمۇيىز اتقامىنەرلەرىن جيناپ ءماجىلىس قۇرسا، شاقىرماي-اق جان-جاقتان كيىپ-جارىپ، اينالا كەرنەپ كەتەيىك دەپ ۋادە بايلاستى. ەل اراسىنداعى كەيبىر ساققۇلاق قىراعى جىگىتتەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جەردەن باسى ءبۇتىن ايىرىلىپ قالاتىن بولعان سوڭ بويكوۆ، ەڭ الدىمەن، شىنجىر بالاق، شۇبار توس بايلاردىڭ اۋزىن الماق كورىنەدى. ونىڭ ءبىر جاعىندا، ەسىل، قالعۇتان وزەندەرىنىڭ بويىنداعى قالىڭ ورىس، ۋكراين پوسەلكالارىنىڭ الەكەدەي جالاڭداعان بايلارى مەن ورتا اۋقاتتى شارۋالارى الداعى زامان قانداي، زاڭ قانداي بولادى، گەرمان سوعىسى بۇدان ءارى سوزىلا بەرسە، تيتىقتاتىپ تاستار دەگەن ساقتىقتى ەرتە ويلاپ، بيىلعى ەگىن-شوپتىڭ جيىن-تەرىمىنە قازاقتاردى مول جالداماق كورىنەدى. ورىس اراسىندا جاسى اسقان كارى-قۇرتاڭدار مەن قاتىن-قالاش، جاس ءوسپىرىم جاستار بولماسا، قارۋ ۇستاۋعا جارايتىن ەستيار ەركەكتىڭ ءبارى مايداندا.
ماۋسىمدى جۇمىسقا ادام جالداۋ، شۇرايلى پىشەندىك جەرلەردى ارزان باعامەن مولىراق قامتىپ الۋ ماقساتىمەن بويكوۆ قاتارلاس اككى قۋلار ات اياعى جەتەر جەردەگى قازاق اۋىلدارىنا بارىپ، ەرتە باستان سويلەسىپ جاتقان كورىنەدى.
وتكەن تۇندە جاۋكە كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. اشىققان، اشىنعان ادامدا مازا بولا ما؟ ەكى الۋان ەرەسەن ۋاقيعا ميىن تىرناپ، جانىن جەگىدەي جەپ بارادى. جەر داۋىنا كەلگەندە بويكوۆ لاڭىن كوپشىلىكپەن بىرگە كورىپ الار ەدى. ال، ەندى بارىنەن بۇرىن قانيپا باسىنا بايلانىستى ارالبايلارمەن ەكى اراداعى قىم-قيعاش ەگەستى ايتسايشى!
ەكى بىردەي اۋىر سالماق باسىڭا تۇسكەندە ەز بولساڭ قۇلايسىڭ، جانشىلىپ قالاسىڭ. اقىلىڭ كەمەل، قايراتىڭ مول بولسا، وسى ەكى ءتۇرلى اسىل قاسيەتتى دۇرىس جۇمساۋعا باعىتتايتىن باتىر جۇرەگىڭ بولسا، ونىڭ بەر جاعىندا، اركا سۇيەر اقىلدى دا ايبىندى ازاماتتارىڭ بولسا، ءسوزسىز جەڭىپ شىعاسىڭ. بوركەمىك جاسىق جاننىڭ ىزا-كەگى دە ماي قوعاداي مايىسقاق بولماق. وندا ىزا-كەك دارمەنسىز قايعى-قاسىرەتپەن ميداي ارالاسىپ، ونسىز دا جاقسى جاننىڭ ءومىرىن قىسقارتادى، اقىرىندا قۇرتىپ تىنادى... ال قايعى-قاسىرەتتەن تۇرعىسى جوعارى العىر اقىلمەن سۋارىلعان ىزا-كەك لىپىلداعان ناركەسكەنمەن تەڭ. ول سەنىڭ قانىڭدى دا، جانىڭدى دا اۋەلگى بۇيىعى قالپىنان وزگەرتىپ، وركەندەتىپ جىبەرمەك.
جاۋكە سوڭعى كەزدە دارمەنسىز ۋايىم-قايعىنى سەرپىپ تاستاپ، جاۋلارىنا دەگەن ءورشىل وشپەندىلىك پەن العىر كەككە دەن قويعان-دى.
كەيىنگى كەزدە ارالباي جاۋكەمەن كۇرەسكە شەشىنىپ كىرىسكەن. «قىزىڭدى بەرسەڭ قولىڭنان الامىز، بەرمەسەڭ جولىڭنان الامىز»، — دەپ اشىقتان-اشىق قيعىلىق سالىپ ءجۇر. وسپاننىڭ شەشەسى كۇنبالا بولسا، «قانيپانى تەز ۇزاتاتىن بولسىن، كەسىمدى كۇنىن ايتسىن»، — دەپ، وتكەن-كەتكەننەن ۇستى-ۇستىنە حابار ايتىپ جاتىر. كوز جۇمىپ قىزىن اپاس-قاپاس ۇزاتىپ جىبەرەيىن دەسە، ارالبايلار اراعا توسقاۋىل قۇرىپ، تارتىپ اكەتە مە دەپ قاۋىپتەنە بەرەدى.
تىنىبەكتىڭ باس كوتەرەر ەر-ازاماتى كۇن ەكىندىلىككە ەڭكەيگەن زاۋال شاقتا ساندىباي اۋلىنىڭ سىرتىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىنا جينالعان. جيىنعا ءار اۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرىن ىرىكتەپ شاقىرعان ەكەن. سوندا دا توماعا-تۇيىق جۇپىنى بايلارى بار، كەدەي-جالشىلارى بار، تايلى تاياعىنا شەيىن ءبىرى قالماي سامساپ كەلىپتى.
جينالعان جۇرت بويكوۆ، ساندىباي قاجى، ارالبايلاردى ورتاعا الىپ، ءۇش قاتار بوپ القا-قوتان وتىرعان. بويكوۆ ءسوزدى نەدەن باستار ەكەن، نە لاڭ سالار ەكەن دەپ سونىڭ اۋزىنا تەلمىرە قاراپ قاپتى.
ارالباي قولىمەن جەر تايانىپ، ىرسىلداي ۇمتىلىپ قالىپ، ورنىنان اۋىر كوتەرىلدى. جەلبەگەي سالعان قارا ماقپال شاپانىن شەشىپ تاستادى. كارى مىسىقتىڭ سيراق جۇنىندەي ۇرپيگەن شوشاق توبەلى پۇشپاق بوركىن جەلكەسىنە تۇسىرە كيىپ، اۋەلى قالىڭ توپقا اينالا ءبىر قاراپ الىپ، قايىر-ساداقا تىلەگەندەي، ەكى قولىن جايىپ، ءسۇزىلىپ از عانا تۇردى دا، تاماعىن كەنەپ، ءسوز باستادى:
— ءۋا، ۇلكەن-كىشى حالايىق! سوزگە قۇلاق سالىڭدار! مىناۋ وتىرعان سەمەن تامىردى ءبارىڭ دە جاقسى بىلەسىڭدەر. — بويكوۆقا باستان-اياق كوز جۇگىرتىپ، يشان الدىنداعى مۇريتتەي باسىن كىندىگىنە شەيىن ءيىپ، ءتاجىم ەتتى. قايقاڭ ەتىپ قالپىنا قايتا ءتۇستى دە، ءسوزىن سوزا بەردى. — سەمەن تامىر ءبىزدىڭ ەلگە ءبىر ۇلكەن بۇيىمتايمەن ارنايى كەلىپتى. ەندى تىنىشتالىپ وتىرىڭدار دا، سول كىسىنىڭ ءسوزىن تىڭداڭدار!.. - قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، بويكوۆقا قۇرمەت كورسەتتى دە، يەك قاعىپ يشارات ءبىلدىردى.
بويكوۆ ايران قۇيعان ساباداي ىركىلدەگەن اۋىر دەنەسىن ارەڭ قوزعاپ، ورنىنان ىرسىلداي كوتەرىلدى. كونتەك بولعان قويدىڭ جاباعىسىنداي ۇيىسىپ، كەڭىردەگىن جاپقان قالىڭ جيرەن ساقالىن وڭ قولىمەن ۋماجداپ تۇرعان كۇيىندە سىلەيە قالدى. ويلانىپ تۇرعان قالپى بار. «بۇل ساپار بۇلارعا اكىرەڭدەپ، جۇدىرىق كورسەتپەيىن، باياعىدان بەرگى ەتەنە تامىر-تانىستىعىمدى ساتىپ، قولقا سالايىن. مىنا قاپتاعان قارا تاياق كوپشىلىك الدا-جالدا جەر بەرمەيمىز دەپ، قارىسىپ وتىرىپ السا، نە بولماسا، شابىندىق جەرىمىزدىڭ تولىق قۇنىن تولە دەسە، قوقان-لوقى كورسەتىپ، وزدەرىن قورقىتايىن»، — دەپ ىشتەي بەكىنىپ الدى.
كەرسەڭدەي تەڭكيگەن بوكسەسىنەن تومەن تۇسىرە ەتەگىن بوس قويا بەرىپ، جىڭىشكە قىزىل كۇرەڭ كون بەلدىكپەن ورتان بەلىنەن بوساڭ بۋعان اق دابى كويلەگىنىڭ قىزىل كەستەلى قيسىق جاعاسىن اعىتتى. بەلدىگىنىڭ جەز قاپسىرماسىن سۇق ساۋساعىمەن ءالسىن-السىن توڭكەرە جالتىلداتىپ، قويان جون تارلان مۇرتى مەن قالىڭ قابا ساقالى جىمداسا بىتكەن ەبەدەيسىز اۋزىن كەڭ اشىپ، ءسوزىن باستاي بەرگەندە، قيقىلداپ جوتەلىپ قالدى. جوتەلى تىيىلا بەرگەندە اۋزىنا جابىسقان قالىڭ مۇرتىنىڭ سۋىن باس بارماعىنىڭ قىرىمەن سۇيكەي ءتۇرتىپ، ءسوزىن قازاقشا باستادى:
— ءقازىر ەرىگەتىن، داۋ قۋاتىن زامان ەمەس، اعايىندار! ءبىزدىڭ ۇلى روسسيا يمپەرياسى مەن گەرمانيا اراسىندا قىرعىن سوعىس باستالعالى ەكى جىل بولدى. مۇنىڭ ءوزى بۇكىل پاتشالىعىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر سىن. سوعىستىڭ الەمەت قيىنشىلىعىن ءبىزدىڭ ورىستار كورىپ جاتىر. — سان ميلليون ورىستىڭ ءبىر قۇدايى مىنا مەن بولامىن دەگەندەي قاپساعاي كەۋدەسىن جۇدىرىعىمەن نۇقىپ-نۇقىپ قويدى. ول ەندى سوعىس ورايىندا، ەل باسىنا تۇسكەن قاباعات اۋىرتپالىق جايىندا ءوزى بىلەتىن قازاق ماقال-ماتەلدەرى مەن سىرلى سوزدەرىن توكپەلەپ، الىسقا شىعانداپ كەتتى.
توپتىڭ ارتقى جاعىنان ءبىر داۋىس ساڭقىلداپ شىقتى.
— ءاي، بويكوۆ! كوپ مىلجىڭداماي، كەلگەن شارۋاڭدى ايت...
وتىرعان جۇرت ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ كەتتى دە، جارعا سوققان تولقىنداي ورەكپىپ باسىلا قالدى. بويكوۆ ۇزىلگەن ءسوزىن جالعاي الماي، الاقتاپ تۇردى دا، ەندى سوعىس ماسەلەسىن دوعارىپ، نەگىزگى ماقساتتى شارۋاسىنا كوشتى.
— قۇداي بىرگە، زاڭ باسقا، وللاھي، ايسانىڭ كيەلى ەسىمىمەن الدارىڭدا انت ەتەمىن! كەڭ پەيىل، مەيماندوس قازاق حالقىن جانىمداي جاقسى كورەمىن. قازاقتىڭ باسقا حالىقتاردان ەرەكشە اسىل قاسيەتتەرىن، مەن تۇگىل، وسى ايماقتى ەجەلدەن مەكەندەپ كەلە جاتقان بارشا ورىستار اسا ءقادىر تۇتادى. بەرى سالعاندا، سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنان بەرمەن قاراي ىشەك-قارنىمىز ارالاسىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءدام-تۇزىمىزدى تاتقان، الىس-بەرىس جاساسقان، جەر-سۋىمىز ارالاسقان، ءتاتۋ-تاتتى ەلدەرمىز. قازاق حالقىنا ءبىز ولگەنشە قاتتى ريزامىز. ءبىر زاماندا الىستاعى روسسيادان، ۋكراينادان ءبىر قارىس جەر تابا الماي، كەلىمسەك بوپ كوشىپ كەلگەن اتا-بابالارىمىزعا ءوزىنىڭ اتامەكەنىن ءبولىپ بەرىپ، قۇدايداي جارىلقاعان سەندەر ەدىڭدەر! جامان بەرگەنىن ايتادى دەپ، ايىپقا بۇيىرماڭىزدار. بىلە بىلسەڭدەر سەندەرگە ءبىزدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىمىز دا از ەمەس.
ماقساتتى شارۋاسىنا كوشەر الدىندا جۇرتتىڭ اۋجايىن بايقاپ العىسى كەلىپ، تىمىرايا تىنا قالدى. جالپاق تابان جىلتىر قارا ەتىگىنىڭ سىرتىنا تۇسىرە كيگەن كەڭ بالاق قارا ءماۋىت شالبارىنىڭ وڭ جاق قالتاسىنان ەتەكتەي اق ورامالىن شۇباتا سۋىرىپ الىپ، ىركىلدەك ماي باسقان قىزىل بەتىنەن شۇبىرعان ايعىز-ايعىز تەردى قاپسىرا ءسۇرتتى. سودان كەيىن شالبارىنىڭ سول جاق قالتاسىنان الاقانداي قىزىل-كۇرەڭ بارقىت تەمەكى دورباسىن، قارالدىمى ورتان قولداي، جەز بۋناقتى كۇرەڭ ترۋبكاسىن الىپ، وعان قولدان ەككەن كوك تەمەكىسىن سىقاپ تولتىردى دا، ۇستىنەن باس بارماعىمەن نىعارلاپ باسىپ قويدى. ادەمى جەز قاۋاشاقتى وتتىعىن شارت ەتكىزىپ تۇتاتتى دا، ترۋبكاسىنىڭ يمەك ساباعىن قۇمارلانا سورىپ، كۇلىمسى كوك ءتۇتىندى اۋزى مەن تاناۋىنان جارىستىرا بۋداقتاتا باستادى. سالدەن كەيىن مەنىڭ ەندىگى پىكىرىمە قالاي قارار ەكەنسىڭدەر دەگەندەي، القا توپتى كوزىمەن اينالا ءبىر قىدىرىپ ءوتتى. قولىنداعى ترۋبكاسىن سولقىلداتا سورىپ، سويلەۋگە وڭتايلانا بەرگەندە تۇتىنگە شاشالىپ، ەكى يىعى بۇلكىلدەپ، بۋلىعىپ بارىپ، ارەڭ باسىلدى. ءسوزىن قينالىپ تۇتقىر باستادى.
— تىنىبەك ەلىنىڭ كارى-جاسى تۇگەل جينالىپسىڭدار. بۇ دا بولسا، وسى اتىراپتاعى ورىس پەن قازاقتىڭ اقساقالى ەدى دەپ، مەنى سىيلاعاندارىڭ... — ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا قويىپ، باسىن تومەن ءيدى. — مەن سەندەرگە ءبىر مۇقتاج شارۋامەن كەلىپ تۇرمىن. سەندەردەن ىشەتىن اس سۇرامايمىن، مىنەتىن ات سۇرامايمىن، وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، مەن دۇنيە-مۇلىككە داركەر ادام ەمەسپىن. اللا تاعالا ءازالدا دۇنيەنى جاراتىپ، ءار حالىققا جەر-سۋدى ءبولىپ بەرگەندە ءبىزدىڭ ورىسقا سىباعانى از بەرىپتى. قۇدىرەتى كۇشتى يەمىزدىڭ سونداعى وڭ قاباعىنا قازاق ءىلىنىپتى. سول سەبەپتەن قازاق ەلىنە وسىنشا ۇلان-بايتاق جەر ءتيىپتى. — بويكوۆ وسىنى وزىنشە اجۋامەن ايتتىم دەپ، جۇرت كۇلمەسە دە، ءوزى ەكى يىعى سەلكىلدەپ، كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى. — ونى قويشى، ماسەلەنىڭ توق ەتەرىنە توقتايىن.
كوپ ىشىنەن تاعى دا ءبىر داۋىس ساڭقىلداپ شىقتى:
— مىنانىڭ وسىنشا قوقىتىپ تۇرعانىن قاراشى! ودان دا جەر كەرەك دەپ نەگە تۋراسىن ايتپايدى ءاي، بۇل قۋ؟.. — ساندىباي قاجى اياعىن شوشاڭ ەتكىزىپ، باسى كەكەڭدەپ زەكىرىپ تاستادى:
— بۋ قايسىڭ-اي، شىرىق بۇزىپ وتىرعان؟ تىنىش وتىرىڭدار، بويكوۆ تامىر كوڭىلدەگى ءسوزىن ايتىپ ءبىتىرسىن.
بويكوۆ اۋەلدە جاساندى سابىرلى سالاۋاتتى سيپاتىنان اينىپ، نە دە بولسا الدامشى ايلا-شارعىدان ءارى اسپاۋعا بەكىنگەن. جينالىپ وتىرعان ءتۇسى سۋىق، كوڭىلدەرى سىنىق كوپشىلىكتىڭ قاتال سىڭايىن كورگەندە، ەندى ونىڭ كوكىرەگىندە الدەبىر قارا تاس قازىلىپ، سىرتقا شىققالى جىلدام جىلجىپ كەلە جاتقانداي. «جۇزە بىلمەسەڭ، تەرەڭ، سايازىن بىلمەي تۇرىپ، كەز كەلگەن سۋعا كوز جۇمىپ قويىپ كەتپە. ەڭ اقىرى نان جەۋگە دە ءادىس كەرەك. كۇشىن بايقاپ الماي جاۋىڭمەن بىردەن ايقاسا كەتسەڭ مەرت بولاسىڭ». اشۋىن يرەڭ ىركىپ، تۇيلىگىپ تۇرعاندا بويكوۆ باسىنا وسى ءبىر وي تىزبەكتەرى ورالىپ ەدى. وسى ەلگە بىردەڭەسى كۇيە كەتىپ بارا جاتقانداي-اق اشىلا سويلەدى:
— مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا ەكى ءجۇز ءۇيلى تىنىبەك سەندەردە ەڭ دەگەندە ءبىر مىڭ دەسياتينا شابىندىق جەر بار. سونىڭ تەڭ جارتىسى وزدەرىڭە مول جەتەدى. ايتالىق، سوندا قىرۋار شابىندىق جەردىڭ ءشوبى قاردىڭ استىندا نەيبەت قالادى ەكەن... — وڭ جاعىندا وتىرعان ساندىباي قاجىعا اسا ءبىر مەيىرىمدى پىشىنمەن نازار اۋداردى. — وزدەرىڭە ءمالىم، ءسىزدىڭ ەلدىڭ باسى ارتىق ەگىندىك، شابىندىق جەرلەرىن وسى ۋاقىتقا شەيىن مىنا اسا قۇرمەتتى ساندىباي تامىرمەن تەلىمدەسىپ پايدالانىپ كەلدىم. وتىرىك دەسە، ايتسىن، وسى كىسى نە سۇراسا دا، قولىن قاققان جەرىم جوق. قارتايعاندا ەكى تامىر ارازداسىپ، داۋلاسسا، ماسقارانىڭ كوكەسى سوندا بولادى... سەندەر ەسكى ءداستۇردى بۇزامىز، بۇدان بىلاي ماعان ءبىر ارشىن جەر بەرمەيمىز دەيتىن كورىنەسىڭدەر. بۇل قالاي؟ مەيىلدەرىڭ، سولاي-اق بولسىن. وتكەندى قازباي-اق قويايىق. مەن سەندەرگە جەرلەرىڭدى قۇداي ءۇشىن بەر دەمەيمىن، از عانا اقىسىن الىڭدار... جاقىن ادامدارمىز عوي، كەلىسەرمىز. — بويكوۆ وسىنى ايتىپ، ىڭىرانا توقتادى دا، ساندىبايدى بۇيىرىنە ءتۇرتىپ قالىپ، وزىنە قاراتىپ الدى. «مىنا حالقىڭا بىردەڭە دەسەيشى!» — دەپ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
ساندىباي تاياعىنا سۇيەنە اۋىر كوتەرىلىپ، بۇكشيىپ تۇرىپ، قىرىلداي سويلەدى:
— ال، حالايىق! ءسوز جۇيەسىن تاپسا، مال يەسىن تابادى. مىنا بويكوۆ ءدىنى باسقا دا، كوڭىلى، نيەتى ءبىر، پيعىلى ءتۇزۋ، جاقسى دوس ەدى. باياعىدان بەرى بوس جاتقان جەرىڭدى پايدالانىپ، يگىلىگىن كورسە، مۇندا سەنىڭ دە اقىڭ كەتكەن جوق. ارزانعا بەر دەيمىز، قارىزعا بەر دەيمىز، نارسەسىن دە، استىعىن دا الامىز، قىسىلىپ قالعاندا مايا-مايا ءشوبىن دە ايامايدى. سەمەن تامىر قولقالاپ جەر سۇراپ وتىر. نەعىسا دا مۇنى ريزا قىپ جىبەرەيىك. — وسىندا وتىرعان قالىڭ جۇرتتىڭ ءبارىن قۇشاعىنا قاۋسىرىپ الاتىنداي-اق قولىن ەكى جاققا كەرە جايىپ، كۇمىستەي اپپاق شوقشا ساقالى شوشاڭداپ، كوزى بوزارىپ، جاماندات تيگەن ماستەكتەي سىلەيە قالدى.
ورتا بويلى، قىر مۇرىندى شاپاتى قارا سۇر كىسى توپتىڭ سول جاق شەتىنەن كيمەلەپ شىعىپ، الدىڭعى لەككە كەلگەندە بويكوۆ وعان جامان كوزىمەن وقشىرايا قاراپ، «مىناۋىڭ كىم تاعى دا؟» — دەگەن كىنامشىل پىشىنمەن ارالبايعا مويىن بۇردى. ارالباي ونىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقان اشۋلى كوزىنەن قايمىعىپ، ساسقانىنان:
— شولدەدىڭىز بە؟ قىمىز الدىرايىن با؟ — دەي بەردى.
الگى كىسى سول ەكى ارادا ورتاعا شىعىپ تۇرىپ، كۇرەسكە تۇسەتىن پالۋانداي كويلەگىنىڭ جەڭىن شىنتاعىنا شەيىن ءتۇرىپ الدى. بويكوۆتى وقتى كوزىمەن اتتى دا، وعان تۋرا قاراپ تۇرىپ، لەكىتە سويلەدى:
— تانىماساڭ، ءبىلىپ قوي، بويكوۆ! اتىم جاۋكە، اكەم اتى سارمانتاي! تۋمىسىمنان قارا قاسقا كەدەيمىن... قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن مىنەزى، جايشىلىقتا قويدان دا جۋاسپىن، ءوز بەتىممەن جان ادامعا تيمەيمىن... ال، بار عوي، بىرەۋ ءوزى كەلىپ تيىسسە، قىتىعىما تيسە، قاعىنىپ كەتەمىن... وتتان دا، سۋدان دا، وقتان دا قورقۋ دەگەندى بىلمەيمىن... مىنا وتىرعان جۇرت ايتار، اكەسى ولگەندە دە ەستىرتەدى، باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق. ەندىگى جەردە وزىمىزدەن ارتىلىپ قالعان شابىندىق، ەگىندىك تاناپتى الام دەگەن كىسىگە، كىم بولسا دا، تولىق باعاسىنا ساتىپ، ءتۇسىمىن پىشاق ۇستىنەن ءۇي باسىنا ءبولىپ الامىز دەپ كەلىسكەنبىز. باياعىدان بەرى شۇرايلى جەرىمىزدى تەگىن پايدالانىپ، شىلقىمايعا باتتىڭ عوي، بويكوۆ! جەتەر ەندى، تارت اياعىڭدى، قىسقارت زورلىعىڭدى.
ساندىباي بىرەۋ ارقاسىنا ءبىز سۇعىپ العانداي شار ەتە قالدى.
— ءاي، جاۋكە، نە بىلشىلداپ تۇرسىڭ؟ قىسقارت!..
ءبىر بۇيىردەن ارالباي ارس ەتە قالدى:
— ساعان نە جوق، ءاي؟ ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟ نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ تىي ءتىلىڭدى!.. ءاي، جاۋكە، سەن جەتى اتاڭنان جارىماعان، قۋ اۋىز كەدەي ەدىڭ، بۇگىن كەلىپ، اۋزى-مۇرنىڭ قيسايماي تامام ەل اتىنان بيلىك ايتاسىڭ. ال كانى، بەلسەنىپ شىعىپ، سەنىڭ سوڭىڭنان ەرىپ كەتكەن ەل بولسا، وندا دا كورىپ الايىق...
سۇڭعاق بويلى ات جاقتى، جالاڭ باس قارا سۇر جىگىت ەنتەلەپ شىعا كەلگەندە جاۋكە قالىڭ توپتىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. الگى جىگىت اشىنا سويلەدى:
— مەنى دا تانىپ قوي، بويكوۆ! قوجان بالاسى قاسەنبايمىن... مەن دە جاۋكە سياقتى ءسىڭىرى شىققان كەدەيمىن... — ارالبايعا تەسىرەيە بەتىن بۇردى. — ءاي، ارالباي! سونشا قورلاعانداي جاۋكە سەنىڭ اكەڭدى ولتىرگەن جوق. قولىڭنان كەلسە، باسىمدى كەسىپ ال. جاۋكەنىڭ پىكىرىن مەن دە قوستايمىن. سەن بويكوۆتى ايتاسىڭ، ول تۇگىل، دۋاننان قارۋ-جاراقتى اسكەر كەلسە دە، بۇدان بىلاي جەرىمىزدىڭ ءبىر تال ءشوبىن قيدىرمايمىز. — بويكوۆقا اشۋلى كوزىن قادادى. — ايتقانىمىز ايتقان، وسى ءىستىڭ، ارتى ناسىرعا شاپپاي تۇرعاندا، تابانىڭدى جالتىرات، بويكوۆ.
ەل قاسەنبايدى قوستاپ گۋىلدەپ كەتتى. قيت ەتسە جارىلعالى وتىرعان قالىڭ كەدەي، جاۋكە مەن قاسەنبايدىڭ باتىل ارەكەتىنەن بەلەڭ الىپ، كۇندەي كۇركىرەپ كەتتى. بويكوۆ تۇگىل ساربازدارىن سامساتىپ، ات پاتشانىڭ ءوزى كەلسە دە تايسالاتىن تۇرلەرى جوق. كوپتىڭ ايبارلى اۋقىمىنا توتەپ بەرە الماي جاسىپ قالعان ارالباي بويكوۆ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، وعان وزىنشە باسالقى ايتقان بولدى. جاڭاعى جاۋكە مەن قاسەنبايدىڭ كۇستانالاپ، ولارعا ەل ەرمەيدى، بۇلار قايداعى ءبىر قىڭىر، تەنتەك ادامدار، انشەيىن ساندالىپ وتىر دەپ، كوڭىلىن اۋلاعان بولىپ ەدى. وسى كەزدە جاۋكەنىڭ نەمەرە ءىنىسى قاسبولات جالاڭداپ شىعا كەلدى. ول ارالبايدىڭ قولىمەن جاسقاپ، الدىنان كەس-كەستەگەنىن تىڭداماي، كيىپ-جارىپ، الدىڭعى لەكتەن بەرى ءوتتى. ەل نازارى ورتا بويلى، ءتورتپاق دەنەلى، قياق قارا تورى جاس جىگىتكە اۋدى.
— بويكوۆقا نەگە جاعىمپازداناسىڭ، ارالباي؟ ءبۇيتىپ كورگەن كۇنىڭ قۇرىسىن سەنىڭ... جاڭا جاۋكە اعا مەن قاسەنباي وسىندا وتىرعان كوگەن كوز كەدەيلەردىڭ مۇددەسىن ايتتى. جەر كوپشىلىكتىڭ مەنشىگى. نەمەنە، ءبىزدىڭ شۇرايلى جەرىمىزدى بويكوۆتىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويىپ پا؟ كەرەك دەسەڭدەر، وزىمىزدەن ارتىلعان جەرىمىزدى امانتاي قالاسىنىڭ كەدەي مۇجىقتارىنا تەگىن ۇلەستىرىپ بەرەمىز، سوندا قايتەر ەكەنسىڭدەر!
سول-اق ەكەن، جۇرت تاعى دا شۋلاي باستادى. قاسبولات قايقاڭ ەتىپ، جالت بۇرىلدى دا، قالىڭ كوپكە ارالاسىپ كەتتى.
— جەتەر، جەتەر! جەرىمىزدى بەرمەيمىز!..
— اۋلاق جۇرىڭدەر! قويىڭدار زورلىقتى!..
— بىردەڭە كورەيىن دەمەسەڭدەر، كەتىڭدەر وسى ارادان!..
— اياناتىن نەمىز قالدى، بەتىمىز اشىلدى، ولىسپەي بەرىسپەيمىز!..
بويكوۆتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، جىلى كۇندە ءتىسى تىسىنە تيمەي قالشىلداپ كەتتى. اشۋىن تاك-تاكپەن ارەڭ ۇستاپ، ساندىباي قاجى مەن ارالبايدا ءوشى بارداي وقشىرايا قاراپ قاپتى. ارالباي قولىن جايىپ، ەلىرە تۇرەگەلدى.
— سەندەرگە نە بولعان، تۇگە؟ وسىنشا ورەكپيتىندەي باستارىڭا نە كۇن تۋدى؟ سەندەرگە جەر داۋىن شەشىپ بەر دەگەن كىم بار؟ شاقىرماي ءوز بەتتەرىڭمەن كەلگەن ەكەنسىڭدەر، تىنىش وتىرىپ، سوزگە قۇلاق قويمايسىڭدار ما؟
الدىڭعى لەكتىڭ ورتاسىنان تاپال بويلى، جىلماعاي كوسە كىسى شىعا كەلدى. «ەحە! مىنا قاڭتاربايعا نە جوق؟ — دەپ ساندىباي تىجىرىنا باسىن شايقادى. — مىناۋ دا جەلىگىپ الىپتى، ءتۇرىن قارا؟».
قاڭتارباي كوتەرىلگەن جەرىندە تۇرعان قالپىندا ورتاداعى بويكوۆ، ساندىباي، ارالبايلاردى الا كوزىمەن ءبىر-بىر شولىپ ءوتىپ، زىلدەنە ءسوز باستادى.
— كەدەي-جالشى سويلەسە، جەر استىنان جىك شىقتى دەيسىڭدەر. كىرپىدەي جيىرىلىپ، ءولىپ كەتە جازدايسىڭدار. ال مەن بولسام، ءوز ەڭبەگىممەن مال جيناپ، ەل قاتارلى داۋلەتكە كەيىن قولىم جەتكەن مومىن اداممىن... — دەي بەرگەندە ارالباي ونى قولىمەن جاسقاپ بوگەپ تاستادى.
— ءاي، قاڭتارباي! ساعان قالعان ءسوز بار ما؟ نەگە مىڭقىلداپ تۇرسىڭ؟
قاڭتارباي كوپ سويلەمەيتىن، قاشان شەننەن شىعىپ كەتكەنشە اناۋ-مىناۋعا قىزا قويمايتىن. ءدال وسى جولى بويكوۆقا دا، توپ اعالارىنا دا تيىسە قويايىن دەگەن ويى جوق ەدى. ارالبايدىڭ جاڭاعى قورسىنىپ توقتاتىپ تاستاعانى شىمبايىنا باتىپ، نامىسىن قوزدىرىپ جىبەردى. دولدانا بۋىرقانىپ، بۇرقىراي سويلەدى:
— ءاي، ارالباي! سەن جۇرتتىڭ اۋزىنا قاقپاق قويا المايسىڭ، قىرىپ تاستاي المايسىڭ. اتاڭنان قالعان جەرىڭ بولسا، بويكوۆقا ءبولىپ بەر. ەلدى يتتەي ازدىرىپ، بورداي توزدىرىپ قۇرتتىڭ عوي. وسى سەنىڭ اقىلىڭا تۇسەتىن بولعان جوق پا؟ ال قالىڭ كوپشىلىك! ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ بىرىكسەك، ءبىزدى بويكوۆ تۇگىل، قۇداي كەلسە دە قورقىتا المايدى. ءبىز كوپپىز، قورقىتامىز، ءبىز تەرەڭبىز، باتىرامىز... — ىزاعا بۋلىعىپ، تەرىسىنە سىيماي وتىرعان بويكوۆقا ىزعارلى ءجۇزىن اۋداردى، — ءاي، بويكوۆ! سەنىڭ دە وڭىپ تۇرعان جەرىڭ جوق. باي بايعا قۇيادى، ساي سايعا قۇيادى. جارىلقاساڭ وزىڭمەن تەرەزەسى تەڭ بايلاردى جارىلقايسىڭ. وسىنداعى قاي كەدەيگە جاقسىلىق ىستەپ ەدىڭ؟ سونى ايتشى.
جۇرت تاعى دا گۋلەپ كەتتى.
— جەتەر ەندى تالكەكتەرىڭ!..
— نە كەرەك وزدەرىڭە؟..
— قورلىقتارىڭ ءوتتى عوي ابدەن، قاشانعى شىدايمىز؟
— اتاڭا نالەت، قۋ بويكوۆ، جەرىمىزدى الدىڭ، جازىقسىز تالاي ادامدارىمىزدىڭ قانىن ءىشتىڭ، ەندى كەلىپ اۋزىڭدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، ءمۇلايىمسىپ قالىپسىڭ. — قاڭتارباي بويكوۆقا جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، قوقاي كورسەتتى دە، جالت ەتىپ وتىرا كەتتى.
بويكوۆ بۇعان دا شىداپ باقتى. قايناعان اشۋىن ىركىپ، «بالەم كەيىن قيراتارمىن، ويران سالارمىن» — دەپ، ىشتەي كىجىندى.
— ساندىباي! ارالباي! مىنا تەنتەكتەرىڭدى تىيىڭدار! تۇبىندە شاتاق شىعىپ جۇرمەسىن. — بويكوۆ مۇنى ەلگە ەستىرتە ايتتى.
ارالباي كوزى الاقتاپ، تىپىرشىپ وتىر.
— ءبىر ءجونى بولار، قويار، بىتىسەرمىز، — دەپ بەت الدى بىردەڭەلەردى ايتىپ، جارەۋكەلەنە بەردى.
جىنىن الدىرعان باقسىداي سۇلىق وتىرعان ساندىباي ارالبايعا قوسارلانىپ بويكوۆقا باسىن ءيىپ، باستىرمالاتا:
— ينشاللا، حالقىم مەنىڭ ءسوزىمدى جەرگە تاستاماس، قوبالجىر دا باسىلار... انەبىر وڭباعان نايساپتار عوي ەلگە ىرىتكى سالىپ جۇرگەن، — دەدى.
كوپ ىشىندە جىلى شىراي كورسەتكەندەرى كەمدە-كەم. بايلار جاعى، ولارعا قارايلاس نەكەن-ساياق پىسىق ورتا داۋلەتتىلەر مۇقىم كەدەيدىڭ اۋقىمىنا كورىنە ەرىپ كەتپەسە دە، اياق استىنان بۇرق ەتە قالعان وسى شاتاق-شىرعالاڭنىڭ ارتى قالاي بولار ەكەن دەگەن ەسەپتى ساقتىقپەن بەيتاراپ قالىپ ەدى. كوپشىلىك قاۋىمىنىڭ بارعان سايىن ورشەلەنىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ، سولارعا بەيىمدەلە باستاعان. مۇنى بويكوۆ زىميان شولاسىز ءبىلىپ وتىر.
بويكوۆ نايزاعايلى قارا بۇلتتاي تۇنەرگەن قالىڭ قاباعى سالبىراپ، ساندىباي مەن ارالبايعا الما-كەزەك قاراي بەردى.
— تۇرا تۇرسىن، قۇدايلارىن تانىتارمىن.
ەتەك-جەڭىن ءتۇرىپ، جاۋكە تۇرەگەلدى.
— ءسوز بىتكەن جوق پا، جاماعات! تارايىق! — وسىنى ايتىپ كەپ ىشىنەن شەتكە ءبولىنىپ شىعا بەرگەندە، القا-قوتان جيىننىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، قاسبولات، قاسەنبايلار باستاعان ءبىر قالىڭ توپ جاۋكەنىڭ سوڭىنان ەرە جونەلدى. قالعاندارى وشارىلىپ بارىپ، ءار جەرگە شوعىرلانىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. ەندى قايتەر ەكەن دەپ بويكوۆ، ساندىباي، ارالبايلاردىڭ اۋجايىن باققان سىڭايلارى بار. بىرەۋدى بىرەۋ قاقپايلاپ، ءبىرتىن-بىرتىن اكەتىپ جاتىر. سويتە-سويتە توبەشىك باسى ەل كوشكەن جۇرتتاي قاڭىراپ قالدى.
ەلدەن وپ-وڭاي جەر الامىز دەپ جۇرگەندە، اۋىز بىرىكتىرىپ، ۇيىمداسقان قاۋىمنىڭ سىلەسىنە ۇشىراپ، شەرمەندە بولعان ساندىباي، ارالباي، بويكوۆتار قوڭىر توبەنىڭ باسىندا ءسومپيىپ قالا بەردى. بۇل ۇشەۋى جاڭاعى دۇربەلەڭ جيىننىڭ جايىن ەسكە الىپ، سامپىلداپ جاتقاندا، ەل ادامدارى تاراپ، اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم-جىرت بولا قالعان.
بويكوۆ بۇرقىلداپ سويلەپ جاتىر. ەكى شونجاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، ورىسشا، قازاقشا ارالاستىرا سىباي بەردى. «از عانا ەلگە يە بولا المايتىندارىڭ بار، نەسىنە ادام بوپ جۇرسىڭدەر! بۇدان دا ولگەندەرىڭ جاقسى ەمەس پە؟ — دەپ، يت سىلىكپەسىن شىعاردى.
بويكوۆتىڭ بەتىنە قارسى كەلىپ، ءسوز تالاستىرايىن دەسە، ياكي بولماسا، ازىرگە قۇرعاق ۋادەمەن شىعارىپ سالايىن دەسە، وعان باتىلدارى بارمايدى. ءبىر جاعىنان اشۋعا بۋلىعىپ، ەلىرىپ العان تەنتەك بويكوۆ اي-تۇيگە قاراماي، تەپكىنىڭ استىنا الا باستاسا، ءسىرا، سۇمدىق سوندا بولار دەپ، پىسىپ وتىر. جاۋراعان جاپالاقتاي كوزدەرى باقىرايىپ، بويكوۆتىڭ سۇستى جۇزىنە جالبارىنا قارايدى. بويكوۆ بولسا بارعان سايىن داسەرلەپ، ساندىباي مەن ارالبايعا بۇكىل تىنىبەك ەلىن قوساقتاپ، ءتىلى جەتكەنشە سىلقيتا بوقتادى.
ءتىپتى بولماي بارا جاتقان سوڭ ساندىباي قاجى ءتىلى جەتكەنشە جالىنىپ، بويكوۆتى ءبىر شاما يمان تارازى قالىپقا كەلتىرىپ العانداي بولدى دا، وزىنشە كىسىمسي سويلەدى:
— تامىر، سەن، اقىلدى ادامسىڭ عوي، سابىر ەت، — دەدى ول بويكوۆتىڭ كۇدىس جاۋىرىنىنا قاعىپ. — ەل دەگەن دالادا جايىلعان حايۋان ەمەس پە. داۋىل تۇرسا، نوسەر جاۋىن جاۋسا بولدى، بەت الدى ىعادى دا كەتەدى. ولاردى قايىرىپ الىپ، تىقسىرىپ اكەپ ورنىنا قاماۋ ارالباي ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى. ەلدىڭ شىرقىن بۇزعان الگى سۇمداردىڭ سازايىن تارتقىزامىز. سوندا ەل بۇعالىق تۇسكەن اساۋداي قولعا تۇراتىن بولادى.
بويكوۆ اكەسى ءتىرىلىپ كەلسە دە قارايتىن ەمەس. ەزۋىنەن اق كوبىگى بۇرقىراپ، كوزى جاساۋراپ داۋىرلەپ كەتتى.
— قازاقتار، كورگەنسىزسىڭدەر، وپاسىزسىڭدار، سەندەرمەن قىلىشتىڭ ءجۇزى، مىلتىقتىڭ وعى ارقىلى سويلەسپەسە، ءسوز ۇقپايتىن توعىشارسىڭدار، — دەپ تەپسىنىپ جەرگە تۇكىردى.
ارالباي جارەۋكەلەنە:
— سابىر ەت، تامىر! جاڭاعى ءبىر وڭباعان بۇلىكشىلەردىڭ بىلشىلىن كوڭىلىڭە الما، اينالىپ كەلگەندە ەل ءبىزدىڭ ىرقىمىزدان شىقپايدى، — دەپ مونتەڭدەپ ەدى، بويكوۆ ونى جەبەدەي جەرگە كىرگىزىپ، اۋزىن اشتىرماي قويدى.
— كەت اۋلاق، سەنىڭ دە جايىڭ بەلگىلى بولدى. ەلىڭە ءبىر تيىندىق بەدەلىڭ جوق، سورلى ەكەنسىڭ.
بويكوۆتىڭ مانادان بەرى ىركىپ وتىرعان ءبىر جامان ويى بار ەدى. اشۋ ۇستىندە سونى ايتىپ سالدى:
— سەندەر ماعان وسى شاتاقتىڭ تۇپكى تامىرىن تاۋىپ بەرىڭدەر، — دەدى دە تىمىرايىپ ويلانىپ قالدى.
جاڭاعى جيىندا ەلگە باس بولىپ، تەرىس پىكىر ايتىپ، شاتاق شىعارعان جىگىتتەردىڭ اتى-جوندەرىن بويكوۆ سول ەكى ارادا ۇمىتىپ قالعان ەكەن. ارالبايدان سۇراپ، داپتەرىنە ءتۇرتىپ الدى. سارمانتايدىڭ جاۋكەسى، قوجاننىڭ قاسەنبايى، يمانتايدىڭ قاسبولاتى ىلىكتى بويكوۆتىڭ قالامىنا.
— مەن ءبىر جاعدايعا تۇسىنبەي وتىرمىن — دەدى ول، اناۋ ەكەۋىنەن جاۋاپ توسپاي. — وسىنشا اشىنۋلارىنا قاراعاندا ەل اراسىنا مىقتاپ ىرىتكى سالىپ جۇرگەن ءبىر سۇمپايىلار بار عوي، ءسىرا؟.. مەنىڭ بىلۋىمشە، وسى پالەنىڭ تامىرى ءبىزدىڭ قالادا جاتىر ما دەيمىن...
ارالبايدىڭ ار-نامىسىنا نۇقسان كەلدى، جان تىنىشتىعىنان ايىرىلدى. ونىڭ قازىرگى جاعدايى كوشكەن جۇرتتا قاڭعىرىپ قالعان بۇرالقى يتتەن دە جامان. ءوستىپ وتىرعاندا تىلەۋىڭدى بەرگىر بويكوۆتىڭ جاڭاعى ءسوزى جانىنا مەدەت بەرگەندەي قۇلدىراڭداپ شىعا كەلدى.
— ءوزىڭ ايتقانداي، مەنىڭ دە ءبىر سەزىگىم بار ەدى، — دەدى ول، — انىعىنا ابدەن كوزىمدى جەتكىزىپ الايىن دەپ ايتپاي جۇرەتىن ەدىم.
— قانداي سەزىك؟ — دەپ سۇرادى بويكوۆ. كوزى وتتاي جايناپ كەتتى. — ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەدەيلەرى اراسىندا كەيىنگى كەزدە جىبىر-جىبىر اڭگىمە كوبەيىپ كەتىپ ەدى، — دەدى ارالباي، — ءسىزدىڭ قالاداعى كەكەش باسەلەيدىڭ ميكايلاسى كوكتەمدە سولداتتان جارالانىپ كەلىپتى عوي. سول كوك سوققان ءبىزدىڭ ەلگە قايتا-قايتا كەلگىشتەي بەرەدى. ءداۋ دە بولسا، جاۋكەلەردى جەلىكتىرىپ جۇرگەن سول قۋ...
ارالبايدىڭ جاڭاعى ءسوزى بويكوۆتىڭ ونسىز دا شەننەن شىعىپ، شەڭبەر اتقان اشۋ-ىزاسىن ەسەلەپ جىبەردى. ءىشى ورتەنىپ بارادى. ونىڭ ەندىگى وي اۋقىمى ءوز قالاسىنىڭ سولداتتان قايتقان مۇجىقتارىنا، ولاردىڭ اراسىندا كەكەش ءۆاسيلييدىڭ پىسىق بالاسىنا ويىسىپ بارىپ، ولاردى بۇگىن تاڭدا جەر داۋىن جەلەۋ ەتىپ، كورىنەۋ قارسىلىق بىلدىرگەن مىنا كەدەي-كەپشىككە قوسقاندا، ەندىگى ايقاسار جاۋىنىڭ قاراسىنى الدەقايدا زورايىپ كەتكەندەي بولىپ ەدى. وسى كۇنگە شەيىن دۇنيە-مۇلىك، وڭاي ولجا، تەگىن پايدا، شىركەۋ عيباداتى، ماسايراعان جان تىنىشتىق سەكىلدى ءوزىمشىل سەزىمنەن باسقانى ويلامايتىن بويكوۆ كوڭىلىنە قاتەرلى تۇيتكىل كىرگەن. مىنا اياق استىنان بۇرق ەتە قالعان جەر داۋى، ءوز قالاسىنداعى سولداتتان قايتقان مۇجىقتاردىڭ ەل اراسىنداعى بۇققانداي ارەكەتى جان وزەگىنە سۇقپا دەرتتەي جابىسا كەتكەنىن ەندى ايقىن سەزىنگەندەي.
بويكوۆ ءار الۋان بەيمازا ويعا شىرمالىپ وتىرعان كۇيىندە ەتىگىنىڭ قايقى تۇمسىعىن تىق ەتكىزە ءبىر شەرتىپ قويىپ، ىڭىرانا ءسوز باستادى:
— سولداتتان قايتقان مۇجىقتاردى وسى كۇنى كورسەڭ، قۇدايعا سالەم بەرمەيدى. قاراپ تۇرسىڭ وزدەرىنە ءبىر جەلىك پايدا بولعان. — بويكوۆ ەندى سول سولداتتاردىڭ حالىق اراسىنا قايداعى ءبىر سىبىس تاراتىپ جۇرەتىنىن، روسسيا جاقتان ۇيرەنىپ كەلگەن ءبىر جاڭا سوزدەرىن ايتا بەرەتىنىن ىركىپ قالدى. ءىشىن كەرنەپ بارا جاتقان ىزاعا بۋلىعىپ، ءتىلى كۇرمەلە بەردى. قانسوناردا قاسقىردىڭ ءىزىن كەسكەندەي كىرپىك قاقپاي قياعا كوز جىبەردى. ءبىر مەزەتتە ونىڭ وي تولقىنى ءوز قالاسىنداعى «بۇلىكشىل» سولداتتارعا قاراي ويىستى. ولاردىڭ ىشىنەن ميحايل زاحاروۆقا ەلدەن الا بوتەن ءشۇيىلىپ كەتتى: «قاپ بالەم، مۇنىڭدى قويماساڭ، كورەسىڭدى كورسەتەرمىن، قىرشىنىڭنان قيارمىن».
بويكوۆ سىرىن ىشكە ءتۇيىپ، سىلەيە قالدى. ساندىباي مەن ارالباي سۋعا مالشىنعان قاپتەسەر تىشقانداي قارا تەرگە ءتۇسىپ، سۇمىرەيىپ وتىرعاندا ەتەك-جەڭىن قاعىنىپ، ورنىنان سوزالاڭ كوتەرىلدى. ساندىبايدىڭ سەگىز قانات اق ورداسىنىڭ سىرتىنداعى قوراپتى تارانتاستىڭ قاسىندا جانتايىپ جاتقان اتشىسىنا انادايدان قاتتى داۋىستادى:
— پەتيا! جەك اتتارىڭدى!..
كۇن باتۋعا اينالعان. اينالا بۇلىڭعىر تارتىپ، اسپاندا قارا بارقىن بۇلت قويۋلانىپ، تەرىسكەيدەن داۋىل سۋىلداپ كەلە جاتىر. وسى اپاق-ساپاق زاۋال شاقتا بويكوۆ ارباسىنا قوندى.
— مىنا كۇننىڭ ءتۇرى جامان، — دەدى بويكوۆ قوراپتىڭ ەرنەۋىنە سۇيەنىپ تۇرعان ساندىباي مەن ارالبايعا نازار اۋدارماي. - جەلدەتىپ كەتتى، قالاعا تەز جەتەيىك. — اناۋ ەكەۋىنە الا كوزىمەن قاراپ قويدى. — مەن جوق جەردە ەل ادامدارىمەن مىقتاپ سويلەسىڭدەر، كوندىرىڭدەر... ەندىگى حاباردى، ارالباي، سەنەن كۇتەمىن...
ارالباي ءيىلىپ تۇرىپ باس يزەدى. وعان ىلەسە ساندىباي دا ساقالىن شوشاڭداتىپ باسىن سىلكىپ قالدى. بۇل ەكەۋىنىڭ وسى ساتتەگى دارمەنسىز دە تاۋەلدى بەت الپەتتەرىنەن بويكوۆ قۇرمالدىققا شالعالى بايلاپ قويعان قويدىڭ سيقىن اڭعاردى دا:
— ازىرگە قوش بولىڭدار، — دەپ قولىن كوتەردى. — ال، پەتيا، كەتتىك!..
قاندى سويقان
سۇمبىلە ايى باستالعان. ەل جونشىلىك جايلاۋىنان ءار جاققا بىتىراي كوشىپ، قىستاۋلارىنا تاياۋ جەردەگى كۇزدىكتەرىنە ءبولىنىپ قونعان. تىنىبەكتىڭ ءبىرسىپىرا كەدەي-كەپشىك اۋىلدارى امانتاي قالاسىنىڭ سولتۇستىك جاعىنا تۇسپا-تۇس ويقۇدىق باسىندا. ەندى ءبىر پارا ەل مال جايىلىمىنىڭ ىڭعايىمەن جونشىلىكتىڭ بەرگى جاعىنداعى قايناربۇلاق سالاسىندا قالىپ قويعان. ءار اۋىل ءوزىنىڭ مەنشىكتى قۇدىعىنا بولىنە، ارالارىن الشاق سالا جايعاسقان. ەلدىڭ باس كوتەرەر ەر-ازاماتى پىشەن شاۋىپ، شوشاققا سالىنعان پىشەندى قورا باسىنا تاسىپ، ءبىر جاعىنان سارىبالاقتانىپ ءپىسىپ قالعان ەگىن وراعىنا قامدانىپ، قىزىل تاناۋ بولىپ جاتقان قاۋىرت شاق.
بيىل ەل جايلاۋدان قايتقاندا جاۋكە ءبىر جاڭا جوسىق باستاپ، ءوزىنىڭ ەكى-ۇش ءۇي جارلى تۋىستارىمەن قىستاۋ ماڭىنداعى ارالبوز تۇبەگىنە جەكە قونعان. بۇلاردىڭ قالىڭ ەلدەن ءبولىنىپ شىعىپ، ەرتە باستان قىستاۋعا جاقىن بارىپ قونۋىنا ارالبايلاردىڭ وشپەندى قىجىلى، قۇلاق سارسىتقان نەشە ءتۇرلى قاڭقۋ-وسەگى قامشى بولىپ ەدى. جاۋكە ءۇيىنىڭ تۋىس كورشىلەرى قاسبولات، قاسەنبايلار بۇگىن از عانا مالدارىنا قول شالعىمەن پىشەن شابۋعا قاتىن-بالالارىن ەرتىپ، قىستاۋعا كەتكەن. بۇگىن تاڭدا ۇركەردەي وسى ءۇش ۇيدە جاۋكەدەن باسقا باس كوتەرەر ادام قالماعان.
جاۋكە تالماۋ تۇستە ازىراق ۇيىقتاپ الىپ، قارعانىڭ ۇياسىنداي قالقيعان ءتورت قانات قاراشا لاشىعىنىڭ كولەڭكەسىندە ەتىك تىگىپ وتىر ەدى. ەتىكشىلىك جاۋكەنىڭ باسقا شارۋادان قولى بوساي قالعاندا ءتيىپ-قاشىپ اينالىساتىن قوسالقى ونەرى. قاراپ وتىرعانشا ارا-تۇرا جۇرتتىڭ ەتىگىن تىگىپ، پايدا تاباتىن داعدىسى بار.
كۇلجەكەي جەروشاققا وت جاعىپ، اربيعان اعاش موسىعا شاينەك ءىلىپ، شاي قايناتىپ جاتقان. كۇن ۇزاققا ەتىك تىگىپ، كوزى تالعان، قولى قالجىراعان جاۋكە قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قيىلعان سۇلۋ تارلان مۇرتىن شيراتىپ، ءبىر اۋىق تىنىستاپ وتىرعان. دىمقىل تەزەكتى جوندەپ جاندىرا الماي، وتپەن الىسىپ، دىڭكەسى قۇرىپ جۇرگەن كۇلجەكەيگە انادايدان:
— وسى سەنىڭ شايىڭ قاشان قاينايدى، وتىڭا سۋ قۇيىلدى ما؟ — دەپ قىنجىلا ءتىل قاتتى.
كۇلجەكەي جاۋكەنىڭ جوق جەردە ءمىن تاققانىن ۇناتپاي تىرجىڭ ەتتى.
— بەۋ، كوكەسى-اي، شىدامسىزسىڭ-اۋ! مىنا سۋ تەزەگى قۇرىپ كەتكىر، جانباي زىقىمدى شىعارىپ جاتسا، سەن دە ءبىر جاعىنان...
— سۋساپ وتىرمىن. — جاۋكە تارامىسىن ىسقىلاپ، ەگەۋمەن ءبىزىن ۇشتاپ الدى دا، ىسكە شۇعىل كىرىسىپ كەتتى. ەندى ءبىر مەزەتتە بۇگىن تاڭەرتەڭ كوكتالداعى ناعاشىلارىنا جاياۋ كەتكەن قانيپا ەسىنە ءتۇسىپ، ەلەڭدەپ باسىن كوتەردى.
— ياپىر-اۋ، وسى قانيپا نەگە كەشىكتى ەكەن؟ — ۇزدىگە تامساندى.
— كەلىپ قالار، اۋىلدان شىعا الماي جاتقان شىعار. — كۇلجەكەي جەروشاق باسىنان تىك تۇرەگەلىپ، قۇبىلا تاراپتا الىستان مۇنارتىپ كورىنگەن كوكتال جاققا قوبالجي قاراپ تۇردى.
كۇن بەسىندىكتەن اۋىپ بارادى. جاۋكە مەن كۇلجەكەي تەرلەپ-تەپشىپ شايعا قانىپ العان. ءوز ارا شۇڭكىلدەسىپ وتىرعان.
بۇلاردى بارىنەن بۇرىن قانيپا جايى مازالايدى. امان كۇنىندە وسى قىزدى قۇتتى جەرىنە قوندىرساق جاقسى بولار ەدى دەپ، ەرلى-زايىپتى ەكى مۇڭدىق ارمانعا ءبىر اۋىق بەرىلىپ كەتەدى.
قانيپانى ەرتە باستان ۇزاتىپ جىبەرەيىن دەسە، بەرە قوياتىن ازدى-كوپتى جاساۋى دا جوق. قالاعا بارىپ كيىم-كەشەك، كورپە-جاستىق ساتىپ اكەلۋگە اقشانى قايدان الادى؟ قالعان قالىڭ مالىڭا شاعىپ از عانا سوما بەرە قوي دەۋگە وسپان ءقايبىر اقشاعا جارىعان كىسى. قانيپانىڭ سوقا باسىن وسپانعا جەتەكتەتىپ جىبەرۋگە ەلدەن ۇيالادى.
ارالبايلاردىڭ قانيپانى قالايدا اليگە الىپ بەرۋگە جانتالاسىپ جاتقانى دا بۇلارعا ايان. انا جولى ادەيى كەلىپ سويلەسىپ كەتكەننەن كەيىن تاۋى شاعىلىپ قالعان ارالباي جاۋكە ۇيىنە قايتا اينالىپ سوقپاعان. سوعان قاراعاندا ءوز كۇشىنە سەنىپ، كۇمپيىپ جاتقانى دا اقيقات. جاۋكە باسىنان وسىنداي ۇيتقىمالى وي كەتپەيدى. كۇلجەكەيگە سالساڭ، اعايىننان جىلۋ جيناسا دا شامالى جاساۋ-جابدىق قامداپ، قىزدى تەز ارادا ۇزاتۋدى قالايدى.
قانيپانى ۇزاتۋ جايى ءپاتۋاسىز قالدى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ۇرىسقان كىسىشە ەكى جەردە تومسارىپ وتىرىپ قالعان. جاۋكە قالىڭ ويعا شىرمالدى. «ءومىرى داۋ-جانجالدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ داعۋاسىن قۋىپ، ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورىپ جاتقان مومىن جان ەدىم. قىزىڭدى اليگە بەرمەدىڭ دەپ ىز-وكشەمە ءتۇسىپ العان قىزىل كوز پالە ارالبايعا ەندى بويكوۆ قوسىلدى. ەندى شاتاق بەلگىلى جەر داۋىنان باستالدى. وسى ەكى داۋدىڭ ارتى ناسىرعا شاباتىن ءتۇرى بار. مەيلى، قورىققانمەن جان قالا ما؟ مەن جالعىز ەمەسپىن. تىلەۋلەس ازاماتتارىم بار، ناركەسكەندەي قىلشىلداعان ەر جۇرەك جىگىتتەر بار. سولارمەن بىرگە بولارمىن. قارا باسىم قارا جەرگە كىرگەنشە جاۋىما بەرىسپەۋگە بەكىندىم. نار تاۋەكەل...».
قالاي دەگەنمەن، جەر داۋى بارشا ەلدى شارپۋلى. الىستاعى قالىڭ ورتتەي لاۋلاپ كەلە جاتقانداي بولادى. جەر داۋىنا باس بولعان جاۋكە، قاسەنباي قاتارلاس ادامداردى قىرامىن دا جويامىن دەپ اش بورىدەي جالاقتاپ جۇرگەن بويكوۆ جايى دا بەلگىلى. وسى كەزدە ەل يەسى ساندىباي قاجى مەن ارالبايدا دا مازا جوق. انەۋگى بويكوۆ كەلىپ كەتكەننەن كەيىن بۇلار وسى قالاي دەگەن پىسىقتاردى جەكە-جەكە قولعا الىپ، بويكوۆتىڭ جەر جونىنەن ارنايى تاپسىرىپ كەتكەن تىلەگىن ورىنداتتىرۋعا جانتالاسا كىرىسكەن. ءبىراق ساندىباي مەن ارالبايدىڭ بۇل سەكىلدى بۇقپانتاي ارەكەتىنەن ينەنىڭ جاسۋىنداي ناتيجە شىققان جوق. ەلدىڭ وزەن وڭىرىندەگى باسى ارتىق شابىندىق جەرلەرىن باسا كوكتەپ بويكوۆقا الىپ بەرەيىن دەسە، قانتوگىس توبەلەس شىعىپ كەتەدى دەپ سەسكەنەدى. ءدال وسىنداي ءبىر قىرعىن توبەلەس ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ونىنشى جىلى ەكى جاقتان الدەنەشە كىسىنىڭ ولىمىنەن اياقتالعان. بويكوۆتىڭ ءوزى دە قازاق پەن ورىستىڭ جەرگە تالاسقان وسى قاندى جانجالىنىڭ جۋان ورتاسىندا بولعان. جاۋكەنىڭ ناعاشىسى سەركەباي وسى ۇرىستا قازا تاپقان...
جاۋكەنىڭ ەندىگى ويى ءبىر تىڭ جايتقا اۋىسىپ كەتتى. ساندىباي قىستاۋىنىڭ ىرگەسىندەگى شۇيگىن تۇبەكتەن شاۋىپ العان بويكوۆتىڭ ءۇش مايا پىشەنى بۇرناعى كۇنى ورتەنىپ كەتكەن. ول ول ما، جۋىردا بويكوۆتىڭ ارالبايعا مايىن بەرگەن ەكى اتى ءبىر تۇندە ۇشتى-كۇيدى جوعالعان. ناعىز پالە ەندى باستالدى دەي بەر! جاۋكە، قاسبولات، قاسەنبايلار وڭاشا كەڭەس قۇرىپ، وسى ءورت جايىن ويلاستىرعاندا، ولاردىڭ تۇجىرىمى ارالبايعا سايعان. ءداۋ دە بولسا، بىزگە جالا جاپقالى بويكوۆتىڭ پىشەنىن ورتەگەن ارالبايدىڭ ءوزى دەگەن ءپاتۋاعا كەلگەن.
ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءار قيلى جايتتاردان وي تولعاپ، وڭاشا سويلەسىپ وتىرعاندا كۇن ەكىندىلىككە تىرمىسا قالعان. وزەن باسى، اينالا اتىراپ جىم-جىرت. وسى مەزەتتە امانتاي قالاسى جاقتان كەلەتىن ۇلكەن قارا جولدان شاڭ كورىندى. شاڭنىڭ تەز ۇيتقىپ كەتىپ، كەيىن سەرپىلە بۇرقىراعانىنا قاراعاندا كەلە جاتقان اربالى بىرەۋ. جاۋكە مەن كۇلجەكەي تۇيدەك-تۇيدەك قالىڭ شاڭعا ەلەڭدەي قاراپ تۇردى. بەيمەزگىل كەلە جاتقان بۇل كىم بولدى ەكەن؟ جاۋكەنىڭ كوڭىلىنە تۇيتكىل كىردى. وسى قالىڭ شاڭنىڭ اراسىندا ءبىر سۇراپىل پالە كەلە جاتقانداي بولادى.
تارانتاسقا قوس ات جەككەن بىرەۋلەر انە-مىنە دەگەنشە سالىپ ۇرىپ، ۇلكەن جولدان تۋرا جاۋكە ۇيىنە قاراي قيىستاي بۇرىلدى. جولسىز جەرمەن سولقىلداتىپ ايداپ كەلەدى. اربادا ەكى ادامنىڭ باسى كورىنەدى. ولار تەكىرەكتەتىپ كەلىپ اتتارىنىڭ باسىن جاۋكە ءۇيىنىڭ الدىنا تىرەدى.
ەڭ الدىمەن، اۋىر دەنەسىن ىڭىرانا قوزعاپ، اربادان بويكوۆ سۇيرەتىلە ءتۇستى. ۋريادنيكشە كيىنگەن شيكىل سارى جىگىت دەلبەنى كوزلانىڭ ارتقى قالقانىنا قاڭتارا سالىپ، سارى الا قىلىشىن سۇيرەتىپ، اربادان سەكىرىپ ءتۇستى. جاۋكە مۇنى كورگەن جەردەن تاني كەتتى. يميگەن شۇڭىرەك كوز شابدارى نيكولاي مارداشكين. بويكوۆتىڭ قول شوقپارى. بۇ دا بويكوۆتىڭ سارقىتىن ىشكەن بۇزىق. ءالى كىسى ولتىرمەسە دە، ەندى-ەندى اۋىزدانىپ كەلە. جاتقان، قان اڭساعان جاس ءبورى. ءوزى بويكوۆتىڭ تۋعان جيەنى. بۇرناعى جىلى سولداتقا ادام الاتىن ايماقتىق كوميسسيانىڭ باستىعىنا جەڭ ۇشىنان پارا بەرىپ، دەنساۋلىق جاعدايىنان ارمياعا جارامايدى، جەرگىلىكتى ستانوۆوي قاراماعىندا ۋريادنيك قىزمەتىن اتقارادى دەگەن سىلتاۋمەن بويكوۆ ونى الىپ قالعان. مارداشكيننىڭ جايى كوبىنەسە جاۋكەگە وسپان ارقىلى كوپتەن ءمالىم.
— ۇيگە بار! — دەپ جاۋكە كۇلجەكەيگە يەگىمەن ىم قاتتى. كۇلجەكەي زارەسى ۇشىپ، بويكوۆتارعا جالتاقتاي قاراپ، از عانا كىدىردى دە، زىپ بەرىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى. ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ قاراپ تۇر. «قۇداي-اۋ، مىنا سۇمدار تاعى دا قايدان كەلدى؟» — دەپ قان جىلايدى. جاۋكە بولسا، «باسىما نە سالسا دا شىدايمىن» دەگەندەي سابىرلى كەلبەتپەن بويكوۆتىڭ قارسى الدىنا قاسقايىپ تۇرىپ قالعان.
بويكوۆ جاۋكەنى وقتى كوزىمەن اتىپ تۇردى دا، ءبىر مەزەتتە تىستەنە سويلەدى:
— قۇداي-اۋ، بۇل نە دەگەن ماسقارا؟ وسى جامان قازاقتارىم مەنى باسىنىپ كەتتى... مالىمدى ۇرلايدى، پىشەنىمدى ورتەيدى. تۇكسيىپ مارداشكينگە مويىن بۇردى. — بەتىمەن قويا بەرسەڭ، بۇلار ءالى باۋ-شارباعىڭدى ورتەيدى، باسىڭدى كەسەدى...
مارداشكين ونى ءۇنسىز قۇپتاپ، قىلىشىنىڭ جەز تۇتقاسىن جالت ەتكىزىپ، باس يزەدى.
جاۋكە شىداي الماي بويكوۆقا ءبىر ءسوز ايتتى:
— سىزگە قيانات ىستەپ جۇرگەن قاي قازاق؟
بويكوۆ ىلگەرى ۇمتىلىپ بارىپ، شالقايا تۇرىپ قالدى دا، اقىرا باستادى.
— كولگىرسىپ تۇرعانىن قاراشى، بۇل زىمياننىڭ! تۇك كورمەسىندەي بولا قالعانىن كوردىڭ بە؟..
بويكوۆتىڭ شاتاق شىعارعالى ارام پيعىلىمەن كەلگەنىن جاۋكەندى ءبىلدى. كەنەتتەن بۇرق ەتە قالعان اشۋ-ىزانى ىركىپ، سالعان جەردەن جانجالداسپاۋعا بەكىنىپ الدى. سابىرلى، موماقان قالپىندا:
— ءسىزدىڭ مالىڭىزدى ۇرلاپ، پىشەنىڭىزدى ورتەپ جۇرگەن قاي يت؟ — دەپ ەدى، بويكوۆ جىن قاققانداي بەت-اۋزى جىبىرلاپ، باسى قالتىلداپ، كوزى الارىپ، ءتىسىن شىقىرلاتىپ جاۋكەگە ءشۇيىلدى.
— تانىپ كەتكىڭ كەلەدى، ءا! وڭباعان ءيتتىڭ بالاسى! جويايىن كوزىڭدى. ىشەيىن قانىڭدى...
— سۋساپ كەلسەڭ، ءىش قانىمدى، — جاۋكە قانىن ىشىنە تارتىپ، سازارا قالدى. بوقتاپ جىبەرە جازداپ، اۋزىن تىيا قويدى. بويكوۆ تەپسىنىپ سىباي بەردى. سوندا جاۋكەگە ءبىر وي كەلىپ ەدى: «قاسىمدا جان ادام جوق. مىنا سۇمدار يتتەي تالاپ ءولتىرىپ كەتەدى-اۋ». بويكوۆ بارعان سايىن داۋىرلەپ، قىزا بەردى. زادىندا جانىنا ءتيىپ، بالاعاتتاي بەرسەم، جاۋكە شىداي الماي، توبەلەس شىعارسىن دەپ، قاندى سويقانعا سىلتاۋ ىزدەگەن سىڭايى بار سەكىلدى.
— ءاي، بويكوۆ! — جاۋكە ءۇنى شىقتى. — مانادان بەرى اۋزى-باسىمنان تۇك قويماي بوقتاپ جاتىرسىڭ. ساعان مەنىڭ سونشا نە جازىعىم بار ەدى؟ نەگە اشىپ ايتپايسىڭ؟
— مالىمدى ۇرلادىڭ، پىشەنىمدى ورتەدىڭ. — وپىرىپ جىبەرەتىندەي-اق جەر تەپتى. — بۇدان ارتىق مەنىڭ اكەمدى ولتىرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟..
— سوزگە توقتا، بويكوۆ! — جاۋكە ونى شامالى ماملەگە كەلتىرەم بە دەگەن ۇمىتپەن بۇل ساپار سىپايى كەلدى. — ەلدىڭ شابىندىق جەرىنەن ءسىزدى قۇر قالدىرۋعا سەبەپشى بولعانداردىڭ ءبىرى ەكەنىم راس. ودان قايدا بارسام دا تانبايمىن. ءبىراق مالىمدى ۇرلادىڭ، پىشەنىمدى ورتەدىڭ دەگەن جالاڭدى مەنەن اۋلاق اكەت.
قانىنا قارايىپ العان بويكوۆ ىقتى-جاردى تىڭداماي، ايۋداي اقىردى:
— اح! ءيتتىڭ بالاسى! جالا جاپتىڭ دەيسىڭ ءا؟.. كورسەتەيىن مەن ساعان جالانى... — بويكوۆ قولىنداعى ەكى بۇكتەپ ۇستاعان دىراۋ قامشىنى جاۋكەگە ءبىر سىلتەپ قالىپ، قاسىنداعى مارداشكينگە بۇيىرا سويلەدى:
— دەرەۋ تۇتقىندا مىنا ءيتتىڭ بالاسىن!.. مەن بۇل ۇرىمەن ءتيىستى جەردە سويلەسەمىن، باسىن اباقتىدا شىرىتەمىن.
سول-اق ەكەن، مارداشكين قىزىل كورگەن قۇزعىنداي اتىلىپ بارىپ، قىلىشىنىڭ ۇشىمەن جاۋكەنى كەۋدەگە نۇقىپ قالدى.
— ءايدا، ءمىن ارباعا! — قولىنان تارتتى.
جاۋكە شەگىنە بەرىپ، مارداشكيننىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. سىلتىدەي تۇنىپ، اشىنا سويلەدى:
— مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن جوقپىن. مۇنداي ناقاق قياناتقا ولتىرسەڭدەر دە كونە المايمىن.
بويكوۆ مىسقىلداپ، قورسىلداي كۇلدى:
— ادالمىن دەيدى، اقپىن دەيدى... قارا مۇنىڭ باتىرسىنىپ تۇرعانىن. — مارداشكينگە يەك قاقتى. ول جاۋكەنىڭ جون ارقاسىنا قىلىشتىڭ قىرىمەن سوعىپ جىبەردى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى، ءيتتىڭ بالاسى! داۆاي وتىر ارباعا!..
جاۋكە ىتقىپ كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
— بارمايمىن، ءولتىرىپ كەتىڭدەر...
بويكوۆ جاۋكەگە ءتونىپ بارىپ، قولىنداعى دىراۋ قامشىسىمەن كويلەكشەڭ جون ارقاسىنا بار پارمەنىمەن وسىپ-وسىپ جىبەردى. اتا-بابا، ءزاۋ- زاتىنان تۇك قويماي بوقتاپ، سىباي بەردى. ءبىر جاعىنان مارداشكين قىلىشتىڭ استىنا الىپ، سوعىپ جاتىر. بويكوۆ جاڭاعى سوققىسى از بولعانداي جاۋكەنىڭ بەل ومىرتقاسى تۇسىنان وراعىتا وسقىلاي بەردى. جاۋكە سوندا قايقاڭ ەتىپ، ءبىر شەتكە ويىسىپ شىعا بەردى دە، كوز ىلەستىرمەي قايتا اينالىپ كەلىپ، بويكوۆتىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. ايتەۋىر ءبىر ءولىم! اياناتىن نەسى قالدى. بويكوۆ جان دارمەن جۇلقىنىپ بوساپ شىعىپ، ەندى سوعۋعا وڭتايلانا بەرگەندە، جاۋكە ونىڭ قولىنان قامشىنى جۇلىپ الىپ، وزىنە قارسى سىلتەپ-سىلتەپ جىبەردى.
مارداشكين بويكوۆتى اينالا قورعاشتاپ جۇرگەندە جاۋكە ونىڭ قولىنان قىلىشىن قاعىپ الىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى. مارداشكين جۇگىرىپ بارىپ، قىلىشتى الىپ كەلگەنشە جاۋكە قامشىنى ىرعىتا سەرمەپ قالعاندا، بويكوۆ ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. بەتىنەن قان جوسىپ قويا بەردى. سول ەكى ارادا مارداشكين قىلىشىن اربانىڭ قورابىنا لاقتىرىپ تاستاپ، ەندى جاۋكەنى قورقىتقالى التاتارىنىڭ قۇلاعىن قايىرىپ الىپ، الدىنا جاقىن بارىپ، قاسقايا قالدى. سوندا جاۋكە ءسال تايقىپ كەتىپ، مارداشكيندى جون ارقاسىنان قاپسىرا ۇستاي الدى. قولىنداعى مىلتىعىن جۇلىپ الا بەرگەندە، بويكوۆ قورسىلداپ كەلىپ، مىلتىقتى جاۋكەنىڭ قولىنان قاعىپ جىبەردى. ەندى مارداشكين ەكەۋى جاۋكەگە جابىلا كەتتى. ەكەۋى ەكى جاقتان كەرىپ اكەتتى. جاۋكە باستاپقى كەزدەگىدەي ەمەس، قالجىرايىن دەگەن ەكەن. ەكى جەندەتتىڭ ەرەسەن قيمىلىنا توتەپ بەرە الماي تالماۋسىراي بەرگەن. اناۋ ەكەۋى ونى جىعىپ سالىپ، باسىڭ دەمەي، كوزىڭ دەمەي، كەز كەلگەن جەرىنە مىلتىقتىڭ دۇمىمەن سوققىلاي بەردى، تەپكىلەي بەردى. جاۋكە شيىرشىق اتىپ تۇرەگەلدى دە، ەكى جەندەتتى ەكى جاققا دوپتاي لاقتىردى. ولار تۇرا سالىپ،تاعى دا ايقاستى، تاعى دا قاشقاقتاي ءتۇستى. جاۋكەنىڭ تۋ سىرتىنان، الدىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ قۋسىرىپ تاستادى. جيىپ سالىپ تەپكىلەي بەردى.
كۇلجەكەي كەلىپ اراعا تۇسە كەتىن ەدى، ەكى جەندەت ونى كەۋدەسىنەن يتەرىپ، كەيىن ىعىستىرىپ جىبەردى. كۇلجەكەي قايتا ۇمتىلىپ كەلىپ:
نەگە ۇراسىڭدار، سورلىنىڭ سەندەرگە نە جازىعى بار ەدى؟ اياساڭدارشى، — دەپ شىجالاقتاعاندا، بويكوۆ ونى بوكسەگە تەۋىپ جىبەرىپ، ءبىر شەتكە قۋىپ شىقتى. كۇلجەكەي كوزى قاراۋىتىپ، ەسەڭگىرەپ قالىپ، بەتىن باسىپ، وكىرىپ وتىرا كەتتى.
مانادان بەرگى سوققىسى از بولعانداي، بويكوۆ سۇلاپ جاتقان جاۋكەنى قامشىسىنىڭ تەمىر وزەكتى ورىمىمەن ۇستى-ۇستىنە سابالاي بەردى. مارداشكين ۇرا-ۇرا قولى تالىپ، مەزى بولدى ما، الدە ازىراق تىنىستاپ العىسى كەلدى مە، ءبىر شەتكە شىعىپ، سىلەيە قالعان.
سوققىعا جىعىلىپ، شالا ەستى بوپ جاتقان جاۋكەنى اناۋ ەكەۋى ءۇيىنىڭ الدىنا سۇيرەپ اپارىپ تاستادى دا، بۇيىرلەرىن تايانىپ، قىزىعىنا قاراپ تۇردى. بويكوۆ تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ، سازارىپ تۇردى دا، جاۋكەنىڭ ءولى-تىرىسىن بايقاعالى اياعىنىڭ ۇشىمەن بۇيىرگە ءتۇرتىپ، قولىن جۇلقىلاپ قوزعاپ كوردى. دال-دال جارالانعان بەتىنىڭ قانى سۋداي اعىپ جاتىر. كوزى توقپاقتاي بوپ ءىسىپ كەتىپتى. كويلەگىنىڭ سىرتىنا شىپ-شىپ شىققان قان تەرمەن ارالاسىپ، قارا قوشقىل رەڭ الىپتى.
جاياۋلاپ شارشاپ كەلگەن قانيپا سۇمدىقتىڭ ۇستىنەن شىقتى. اۋزى-مۇرنى قان بولىپ جاتقان اكەسىن كورگەندە كوزى شاراسىنان شىعىپ، ەسىنەن تانىپ قالدى. سوندا دا قارا تۇنەك باسىپ قاراۋىتىپ جۇرە بەرگەن دۇلەي دۇنيەنىڭ اراسىنان جان دارمەن اتىلىپ بارىپ، اكەسىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ، قان جاپقان جارالى بەتىن الاقانىمەن ايالاي بەرىپ ەدى. وسى مەزەتتە مارداشكين ونى قوس بۇرىمىنان سۇيرەپ، تالىپ جاتقان كۇلجەكەيدىڭ قاسىنا اپارىپ تاستادى. قانيپا شالا ەستى كۇيىندە شەشەسىنىڭ باسىن سۇيەپ، بەتىنە بەتىن تاياپ وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.
كۇلجەكەي قولىن ەربەڭدەتىپ، ءالسىز ءتىل قاتتى:
— قانيپا! ءولتىردى عوي مىنالار!..
— اپا! اپاجانىم! — قانيپا كورگەن تۇستەي ەلەستەپ كەتكەن كۇلجەكەيدى قۇشا بەردى.
مارداشكين بويكوۆتىڭ امىرىمەن جەروشاق قاسىندا جاتقان تەمىر كۇرەكتى الىپ، جاۋكەنىڭ قانى توگىلگەن جەرلەردىڭ قىرتىسىن قىرشىپ، قاپقا جيناپ سالدى دا، دەرەۋ وزەنگە شاشىپ جىبەردى.
جاۋكە ىشەگىن تارتا، ىشقىنا قوزعالىپ، بۇكتەلە اۋناپ ءتۇستى.
— وڭباعان يت، ساعان، وسى كەرەك! — بويكوۆ وكپەسىن سوعىپ، تالىپ جاتقان جاۋكەنى ەتىگىنىڭ تاقاسىمەن تەپكىلەپ، قولى شارشاعانشا جانىشتاپ تاستادى. مارداشكين ەكەۋى ونى سۇيرەتىپ اپارىپ، تارانتاستىڭ قورابىنا كوتەرىپ ۇردى.
قانيپا اتىلىپ بارىپ، اكەسىنىڭ ۇستىنە تۇسە كەتتى. وسى كەزدە ەسى كىرگەن كۇلجەكەي دە ويبايلاپ كەلىپ، قان-جوسا بوپ اربادا جاتقان جان جارىنىڭ موينىنان قۇشىپ، داۋىس قىپ جىلاي بەردى.
ەكى جەندەت كۇلجەكەي مەن قانيپانى جاۋكەدەن ءبولىپ الىپ، ارباعا قوندى دا، ءشۇۋ دەپ ءجۇرىپ كەتتى. بۇلار قوزعالىپ كەتە بەرگەندە قانيپا قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ، ايدالاعا بەزە جونەلدى.
بۇزىلعان TOP
ءالي ءبىر كۇنى قاسىنا ەكى جىگىت جولداس ەرتىپ، اپاق-ساپاقتا سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلدى. ەكى اۋىلدىڭ اراسى جاقىن بولسا دا ءوزى كۇيەۋ كادەسىن ساقتاپ، جولداستارى قۇدا سالتىن قۇرىپ، اتقا ءمىنىپ، ءسان تۇزەپ كەلىپتى.
ادەتتە كۇيەۋ جىگىت قاسىنداعى جولداستارىمەن كۇنى بۇرىن سايلاپ قويعان وتاۋ ۇيگە تۇسەتىن ەدى. ال، ءالي بولسا، قىز الۋعا كەلگەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءجون-جورالعىسىن بەلىنەن باسىپ، جاۋكەنىڭ جاپىرايعان جەر ۇيىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەتتى. كەيبىر سۇڭعىلا ايەلدەر ءاليدىڭ بۇل ەرسى قىلىعىنا نازالانىپ، بەتتەرىن جىرتىپ، اۋىزدارىن سىلپ ەتكىزىپ، ەستىرتە قۇستانالاپ جاتىر: «يباي-اۋ، مىناۋ ۇياتسىز شىركىننىڭ مۇنىسى نەسى، ءاي؟ اكەسىنىڭ ۇيىندەي ەركىن تايراڭداۋىن قاراشى!»، «وزىمەن تەرەزەسى تەڭ بولماعان سوڭ باسىنادى عوي»، «تىم بولماسا، كۇيەۋشىلەپ ەسىك الدىنا كىدىرىپ تە تۇرمادى-اۋ بۇل قۇرىعان».
قانيپانى زورلىقپەن جەڭىپ الاتىن بولعان سوڭ ابدەن كوكىپ كەتكەن ءالي الدىندا تاۋ تۇرسا قارايتىن ەمەس. ايتىلىپ جاتقان قىتىمىر كىنا ءبىر قۇلاعىنان كىرىپ، ەكىنشى قۇلاعىنان اعىپ كەتىپ جاتىر. ناقۇرىستىڭ ەندىگى ەسىل-دەرتى ەرتەڭ قانيپانى ۇيىنە اپارىپ، ارمانىنا جەتۋ. ءبىر عاجابى، كۇيەۋ كەلدى ەكەن دەپ وشاڭ ەتىپ قىزىقتاپ كەلىپ جاتقان بىردە-بىر قىز-بوزبالا جوق. ءالي ەكى جولداسىمەن وڭ جاقتا شوشايىپ وتىرىپ قالعان.
شاقىرتۋمەن كەلگەن بىرەن-ساران قىز-كەلىنشەكتەر كۇيەۋلەرمەن باس قوسىپ، وزدەرىنشە سۇحبات قۇرىپ، شاي ءىشىپ وتىرعاندا، قانيپا باسىم اۋىردى دەپ اۋىز ۇيدەگى توسەگىنە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان. كۇلجەكەي قورادا مال سويعىزىپ، قوناقاسى ازىرلەپ جۇرگەن. اھ ۇرعاندا اۋزىنان جالىن اتادى. سورلىنىڭ شۇيكەدەي باسى اڭكى-تاڭكى.
وسى كەزدە قاسبولات ءوز ۇيىنەن شىقپاي قويعان. «اعاڭ ۇيىنە بارسايشى، كىسىلەرمەن بىرگە بولسايشى» دەگەن كەلىنشەگى جىبەكتىڭ ءوتىنىشىن ەلەڭ قىلماي، نازالانىپ تاس بۇركەنىپ جاتىپ العان. قاسبولات بارىنەن بۇرىن ارالبايدىڭ قارماعىنا وڭاي ءتۇستى، قىزىن اليگە بەرۋگە تەز كوندى دەپ، كۇلجەكەي جەڭگەسىنە نارازى. جاۋكەنىڭ توپىراعى جاسىرىنباي جاتىپ قانقۇيلى جاۋلاردىڭ بەلەڭ العانىنا كۇيىنەدى.
قاسبولات جاۋكەنىڭ نەمەرە ءىنىسى، قارشادايىندا اكە-شەشەدەن جەتىم قالىپ، شايا بوپ وسكەن. قاراقويىنداعى سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى، ەلدەن اسقان ءانشى، دومبىراشى. ناعاشىسى ولجابايدىڭ ارقاسىندا ادام ساناتىنا قوسىلعان. انشىلىك، دومبىراشىلىق ونەرىن وسى ناعاشىسىنان ۇيرەنگەن.
قاسبولات ەسەيىپ، ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەندە، جيىرمادان اسا بەرە، وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن جان دەگەندە جاقىن تۋىسى جاۋكەنى ساعالاپ كوشىپ كەلىپ، سونىڭ قاسىنان مەكەن تەپكەن.
قاسبولات تەرەڭ ويعا شومىپ، جاۋكە ولىمىنە بايلانىستى قاندى ۋاقيعانى تاعى دا كوزىنىڭ الدىنان وتكىزدى.
جاۋكە بولسا، زىم-زيا جوعالدى. اتىپ تاستادى ما، ۇرىپ ءولتىردى مە، — ونشاسىن جان ادام بىلمەيدى. ءتىرى بولسا پريستاۆتىڭ تاس سارايىندا جاتىر ما، الدە اتباسار اباقتىسىنا جونەلتتى مە، ودان دا ەشكىمنىڭ حابارى جوق.
وسىلاي كۇندەر ەتە بەرگەن. قايعىمەنەن قان جۇتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ميحايل زاحاروۆ ءتۇن ىشىندە ادەيى كەلىپ، ءبىر سۇمدىق حابار ايتىپ كەتكەن. ميحايلدىڭ جارالى بوپ مايداننان بىرگە قايتقان دوسى يۆان مارچەنكو پريستاۆتىڭ تۇتقىندار سارايىندا كۇزەتشى ەكەن. بويكوۆتىڭ جيەنى — ۋريادنيك مارداشكين جاۋكەنى ءبىر تۇندە ساراي ىشىندە اتىپ ءولتىرىپتى، دەنەسىن ارباعا سالىپ اپارىپ، امانتاي ادىرىنىڭ ارعى بوكتەرىندەگى سايعا كومىپتى...
وسى سۋىق حابار ەل اراسىنا نايزاعايداي تەز تاراپ كەتكەن. قاسبولات ادەيى بارىپ ءبىلىپ ەدى، پريستاۆ كەڭسەسىندەگى چينوۆنيكتەردىڭ وعان بەرگەن جاۋابى تىم سوراقى. «قاماۋدان قاشتى، كۇزەتشىنى ولتىرمەك بولعان جەرىنەن قولعا ءتۇستى، اتىلدى» دەگەن ولار. «سۇيەگىن نەگە بەرمەدىڭدەر؟» — دەگەندە، «وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن، ول جەرگىلىكتى وكىمەت ورنىنىڭ امىرىندەگى ماسەلە»، — دەپ اياق-قولدارىنا وتىرعىزباعان. قاسبولات ءۇمىتى كەسىلىپ، جىلاپ قايتقان.
جاۋكەنىڭ ءولىمى جالعىز تىنىبەك تۇگىل، ۇرىمتال جەردەگى قالىڭ قىپشاق، قاراۋىل، قاقسال ەلدەرىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، قاتتى تولقىتقان. ساندىباي قاجى مەن ارالباي، ولاردىڭ شىلاۋىنداعى سورپاعا شىعار پىسىقتار وزدەرىنشە ءوزارا اقىلداسقان بولىپ، جاۋكە ولىمىنە ورايلاس داۋ-جانجالدى ۋشىقتىرمايىق، ءبىردىڭ قۇنىن داۋلايمىز دەپ ءجۇرىپ، مىڭ ءتۇرلى پالەگە ۇشىراپ قالارمىز دەپ، جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە قالدىرعان. ءتىپتى وتىرىك دۇشپان كوزى بولسا دا بويكوۆقا بارىپ، جازىقسىز ادامىمىزدى تاپا تال تۇستە ۇستاپ اكەتىپ، قۇرتىپ جىبەرگەنىڭ قالاي؟ — دەپ، ات ءوتتى كىنا تاققان بىرەۋى بولسايشى. قاسبولات وسىعان كۇيىنەدى.
قاسبولات جاۋكەنىڭ ولگەنىن بىلگەن سوڭ، اتتانا شاۋىپ اتباسارعا بارعان. قازاعۋار جازىمپاز ءبىر ورىس ادۆوكاتىن تاۋىپ الىپ، وعان بار دالەلدەرى مەن دەرەكتەرىن تاپتىشتەپ ايتىپ، بويكوۆ پەن ارالبايدىڭ ۇستىنەن ۋەزدىك سوتقا شاعىم جازدىرىپ العان. سول شاعىمى دا كۇنى وسى ۋاقىتقا شەيىن دەرەكسىز كەتىپ بارادى.
وسى قاندى سويقاننىڭ تۇپكى ساباعى ارالبايدا جاتقانىندا تيتىمدەي كۇمان جوق دەيدى اركىمدەر سىرتتان. بويكوۆتىڭ ارالباي قولىنان جوعالدى دەگەن ەكى اتى ەن-تاڭباسىنا، تۇسى-تۇگىنە شەيىن بەسەنەدەن بەلگىلى. وسى اتتار ءدىنى امان بويكوۆتىڭ ءوز زاەمكاسىندا جۇرگەنىن بىردە وسپان ءوز كوزىمەن كورىپتى. دەمەك، جاۋكەگە جالا جابۋ ءۇشىن بويكوۆتىڭ ءۇش مايا پىشەنىن ورتەگەن دە ارالبايدىڭ ەزى. ءبىراق سىرتتان قانشا كۇڭكىلدەگەنمەن، كوزگە شۇقىپ تۋراسىن ايتا قوياتىن كىم بار؟ قاسبولات بەلسەنىپ شىعايىن دەسە، ونىڭ ءوزىن قۇرتىپ جىبەرمەسىنە كىم كەپىل؟..
جاۋكە ولگەننەن بەرى ارالباي بەلەڭ الىپ، مۇلدە قۇتىرىپ كەتكەن. قانيپانى قالايدا ءاليدىڭ قارماعىنا ىلىندىرەم دەپ، ەركىن قيمىلعا باسقان. قارالى كۇلجەكەيگە كوڭىل ايتىپ، جۇباتقالى قازاقشىلىق جولىمەن ۇيىنە كىرىپ شىققانى دا قاسبولاتقا بەلگىلى.
قاسبولات تەرەڭ كۇرسىنىپ، وڭ جاعىنا اۋناپ جاتتى: «اينالدىرعان اۋرۋ الماي قويمايدى. اڭدىعان جاۋ اياقتان شالدى. اعاتايىمدى مەرت قىلدى. اقىرىندا، سورلى قىزدى ءالي جىندىعا قوساقتاپ بەرمەك». ەندى وسى جۋىق اراداعى ارالباي ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان ءبىر شىرعالاڭ وقيعانى ەسىنە الدى.
...قاسبولات شام جاعا جاۋكە ۇيىنە كىرىپ كەلسە، ءتوردىڭ الدىندا ارالباي قاقشيىپ وتىر ەكەن. قاسبولات كىرە بەرىپ، تورگى بولمەنىڭ بوساعاسىنا توقتاي قالدى. ارالبايعا ەجىرەيە قاراپ تۇردى. ءىشى قىج-قىج قايناپ، بۋىندارى دىرىلدەيدى. ونى كورگەندە ارالباي ساسقالاقتاپ ءتىل قاتتى:
— ە، امانبىسىڭ، قاسبولات؟ جوعارى شىق، وتىر...
— مەنىڭ اماندىعىمنىڭ ساعان نە كەرەگى بار؟ — قاسبولات ەرنىن جىمىرىپ، قايناعان اشۋىن ىشىنە جيناپ الدى. وڭ جاقتاعى توسەك الدىندا شوكەتتەي بوپ تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرعان كۇلجەكەي، باسىنداعى قۇبا توبەل كيمەشەگىنىڭ سىرتىنان ماڭدايىن اينالدىرا تاڭعان قارا ورامالىن سىپىرىپ تاستاپ، كۇڭىرەنە باستادى:
— جالعىز اعاسىنان ايىرىلىپ، قاناتىنان قايىرىلعان مۇڭدىق سورلىدان نە اماندىق سۇرايسىڭ؟
ارالباي وڭ جامباسىنا جانتايىپ جاتا بەرىپ ەدى، قاسبولات قىرىڭداپ بارىپ، توسەك اعاشتىڭ اياق جاق شەتىنە وتىرا كەتتى دە، ونى وقتى كوزىمەن اتىپ:
— وسى ۇيگە نە بەتىڭمەن كەلدىڭ؟ تاعى دا نە پالەمەن كەلدىڭ؟ — دەگەندە اناۋ تىكتەلىپ وتىرىپ، كۇمىلجي بەردى.
— كۇلجەكەي قۇرداسىمدى جۇباتقالى كەلدىم، ونىڭ نە ايىپ — شامى بار ەكەن؟ — دەدى.
— اعاتايىمنىڭ كوزىن جويعىزىپ، مۇراتىڭا جەتتىڭ عوي، — دەدى قاسبولات ەدىرەيىپ، — ەندى كەلىپ وپ-وتىرىك جۇباتقان بولاسىڭ...
ارالباي سىلكىنە باسىن شايقاپ، وڭەشىن سوزا:
— استاپىرالدا، كۇناكار بولما، قاسبولات! وسىعان قالاي اۋزىڭ بارادى؟ — دەي بەرگەندە، ەكى ورتادان كۇلجەكەي كيىپ اكەتتى.
— سەنى قيراتام دەپ جۇرگەن ەشكىم جوق، وعان بولا ساسپاي-اق قوي، ءبىزدى زارلاتساڭ، سەنى قۇداي زارلاتسىن، ارۋاق اتسىن...
— وسى ۇيگە نەگە كەلدىڭ؟ سونى ايتشى! — دەدى قاسبولات زىلدەنىپ.
— ايتتىم عوي، — دەدى ارالباي الاقتاپ.
— ونىڭ ادەيى كەلگەن شارۋاسىن مەن ايتايىن، — دەدى كۇلجەكەي، — قىزىڭدى اليگە بەر دەيدى... و، سارى مايدان دامەتكەن كەۋدەڭ قۇرىسىن-اۋ سەنىڭ، — دەي بەردى دە جۇزىنە ىزعار جيناپ، بوگەلىپ قالدى. — ايتۋعا اۋزىم بارمايدى.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن جەڭگەسىنىڭ ءسوز ساپتاۋىنان سەزگەن قاسبولات تىكسىنە:
— ايتا بەرسەيشى، جەڭەشە، — دەدى.
كۇلجەكەي ارالبايعا جامان كوزىمەن قاراپ، قالىڭ قارا قاسىن جيىرىپ، زىركىلدەي باستادى:
— سەن ەكى دۇنيەدە دە وڭبايسىڭ، ارالباي! قۇداي توبەڭنەن ۇرعىر-اۋ، قالاي عانا اۋزىڭ بارادى سوعان؟.. قوساعىمنىڭ كۇيىگى از بولعانداي، بۇگىن كەلىپ، اۋزى-مۇنىڭ قيسايماي، ماعان تي دەدىڭ-اۋ، سەن كوك توبەت.
— باسە، ونداي يتتىك شىعادى بۇدان. — قاسبولات ەكى جۇدىرىعىن ءتۇيىن الىپ، ارالبايعا تۇرا ۇمتىلعاندا، كۇلجەكەي شىجالاقتاپ اراعا تۇسە كەتتى. قاسبولاتتىڭ كەۋدەسىنە ەكى قولىن توسەپ تۇرا قالىپ بوگەپ تاستادى. ارالباي ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن سەزىپ، الاقتاي تۇرەگەلگەن. امانىمدا وسى ۇيدەن كەتەيىن دەپ ەسىككە قاراي قورباڭداپ جىلجي بەرگەندە، قاسبولات ۇشقان بويىمەن بارىپ بولمەنىڭ ەسىگىن ارقاسىمەن باسىپ تۇرا قالدى. — اتاكا نالەت، قۋ سۇمىراي!
— ءاي، قاسبولات، بايقاپ سويلە!.. — كۇلجەكەيگە وقشىرايا قارادى. — ءاي، كۇلجەكەي، ۋشىقتىرما جانجالدى... جالاڭدى جاپپا ماعان...
— مەن ساعان جالا جاپتىم با؟
— ءاي، قاسبولات، سوزگە قوناق بەر! — دەپ مىڭگىرلەدى ارالباي. — اڭدىسقان اۋىل بولمايدى، ەگەسكەن ەل بولمايدى. ۇزىننان ءوشىمىز، قىسقادان كەگىمىز جوق. جاۋكەنىڭ ءولىمى ءبارىمىزدىڭ دە قابىرعامىزعا باتتى.
— وسى سەن مازاعىڭدى قاشان قوياسىڭ؟ — قاسبولات شاقىرايىپ تۇر. كوزى شاراسىنان شىعىپ، بەتى بىرەسە قىزارىپ، بىرەسە قۋارىپ، ەندى بولماسا ارالبايدى ءتۇتىپ جەگىسى كەپ تۇر. اقىلعا نە بولا الماي، قالشىلدايدى. قان-جوساسىن شىعارۋعا شاق قالعان. ارالباي ەندى بىردەڭە دەسە تۋرا جەمگە تۇسكەن بۇركىتتەي بۇرە تۇسپەك. دەمىن ىشىنە تارتىپ، بوي توقتاتىپ الدى دا: — اعامنىڭ قانىن جوقتاۋسىز قالدىرماسپىن، كەگىن قايتارارمىن، — دەدى.
ارالباي قولىن ەربەڭدەتىپ، قيپاقتاي قاراپ تۇردى دا، قاباعان يتتەي ارس ەتتى:
— مىقتى بولساڭ اعاڭنىڭ كەگىن بويكوۆتان ال، مەندە نە جۇمىسىڭ بار؟
قاسبولات جۇمارلانىپ كەلىپ ارالبايعا تاپ بەرگەندە كۇلجەكەي اراعا تۇسە كەتتى. قاسبولاتتى قۇشاقتاي الىپ، ىلگەرى باستىرماي قويدى.
— قوي دەيمىن، كەنجەم، سەن مۇنى ءبارىبىر جەڭە المايسىڭ، كەتە بەرسىن، — دەپ ەدى، قاسبولات جۇلقىنىپ بارىپ ارالبايدىڭ كەۋدەسىنەن قوس قولداپ يتەرىپ جىبەرگەندە، ول ىڭق ەتىپ، شەگىنىپ كەتتى، ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا ارقاسىن سۇيەپ تۇرا قالدى. ەكى يىعى بۇلكىلدەپ، دەلبە بولعان جىلقىداي تەڭسەلىپ ءتۇر. قاسبولات قولىنىڭ تەگەۋرىنى باتقان كەۋدەسىنىڭ قاتتى اۋىرعانىن، ءتوس سۇيەگى شىمىرلاپ شانشىپ تۇرعانىن ەندى سەزدى. قۇلاق شەكەسى زىركىلدەپ بارادى. كوزىنىڭ ءتۇبى سۋىرىپ، القىمىنا تاس تىعىلعانداي بۋلىعا قيقىلدايدى. سويادا ونىڭ قۇلاعىنا قاسبولاتتىڭ:
— كەت وسى ۇيدەن جانىڭنىڭ بارىندا! — دەگەن ءزىلدى ءسوزى جەتىپ ەدى.
ارالباي اياعىن التەك-تالتەك باسىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى. كۇلجەكەي اقىلىنىڭ ارقاسىندا قاسبولاتتىڭ سوققىسىنان امان قۇتىلدى. ايتپەگەندە ءبىر بالاعان بولاتىن ەدى.
وسى وقيعادان كەيىن ارالباي قاسبولاتتىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن. جاۋكەنىڭ ورنىنا دۇعا وقىعالى بارعان جەرىمدە بالاعاتتادى، قول جۇمسادى دەپ ەلگە لاقاپ تاراتقان.
قاسبولات ويى ەندى قانيپا تاعدىرىنا ويىستى. ارالبايدىڭ قوقان-لوقىسىنا كۇلجەكەي قالاي كونە قالدى؟ جىگىت باسىمەن قاسبولاتتىڭ ءوزى جاۋ الدىندا نەگە تىزە بۇكتى؟ وسى ءبىر وتكەن ءىستىڭ وكىنىشىن ويلاعاندا قاسبولات تال شىبىقتاي مايىسا بەرىپ ەدى. بولار ءىس بولدى. وكىنگەنمەن نە پايدا؟ «قازانشىنىڭ ەركى بار قايدان قۇلاق شىعارسا، قۇدىرەتتىڭ ەركى بار تاستان بۇلاق شىعارسا».
...جەل تىمىق. كۇز بەن قىستىڭ بىر-بىرىنە بەرىسپەي، يت جىعىس تۇسكەن نەعايبىل شاعى. شىڭىلتىر جالتاڭ اسپاندا سامساعان قالىڭ جۇلدىزدار گاۋھار تاستاي جالتىلدايدى. مەڭىرەۋ ىمىرتتا اۋىلدار جىم-جىرت. وزەننىڭ ەكى جاعىن قۋالاي، ارالارىن الشاق سالا، ەكى-ۇش جەرگە جايعاسقان ۇيلەردىڭ سىقسيما تەرەزەلەرىنەن وتتار جىلتىرايدى.
— «قالىڭسىز قىز بولسا دا، كادەسىز كۇيەۋ بولمايدى». قانشا ايتقانمەن قىز ۇزاتادى دەگەن اتاعى بار. كۇنى ەرتەڭ ساتىبايدىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا قانيپانىڭ بەتىنە شىركەۋ بولماسىن دەپ، كۇلجەكەي قوياردا-قويماي قىز ويىنىن قاسبولات ۇيىنە كوشىرگەن.
اياق جەتەر جەردەگى اۋىلداردىڭ قىز-بوزبالاسى تەگىس جينالىپتى. ارقالى پەشپەن بولگەن شىم ءۇيدىڭ ەكى تەرەزەلى تورگى بولمەسى ادامعا لىق تولى. ءۇي ىشىنەن ورىن تيمەگەن ءبىرقىدىرۋ جاس وسپىرىمدەر تەرەزە، ەسىك الدىندا توپىرلاپ ءجۇر. كەيبىر وجەتتەرى اۋىز بولمەگە كىرىپ الىپ، ورتاداعى ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستاپ، تورگى ۇيدەگى ويىنشىلارعا ءيىن تىرەسە قارايدى. اياداي اۋىز بولمەدە سىعىلىسىپ وتىرعان كەكسە ايەلدەر، بىرەن-ساران ساۋىقشىل كەمپىر-شالدار جاستاردىڭ ەندى-ەندى قىزا باستاعان قىز ويناعىنا ەلىگە قۇلاق ءتۇرىپ، تورگى ۇيگە ەلەڭدەي قاراسادى. قۇلاقتارىنان كىرىپ، بويلارىن العان اسەم انگە دەلەبەلەرى قوزىپ، ارا-اراسىندا: «وي، ءپالى-اي، جاساڭدار!» — دەسىپ، قوشەمەتتەپ قويادى.
قىز-بوزبالا ارالاسىپ، سىبىرلاسىپ، سىڭقىلداسىپ، كەزەك-كەزەگىمەن ءارقايسىسى ءوز الىنشە ايتىپ جاتىر. ويىن ءبىرشاما قىپ بەرگەندە ءان كەزەگى قانيپاعا جەتىن ەدى. ول ءۇنسىز باسىن شايقاپ، «نە بەتىممەن ءان شىرقايمىن، نەمەنەگە جەتىسەمىن» دەگەندەي، تۇيلىگىپ وتىرىپ قالىپ ەدى. داياشى جىگىت وسەرباي ەرىككە قويماي، سامپىلداي بەرگەن سوڭ شاراسىزدان كۇلاش دوسىن قاسىنا شاقىرىپ الىپ، ەكەۋى قوسىلىپ باستاپ جىبەردى. ەڭ اۋەلى، اقان سەرىنىڭ «بالقاديشاسىن»، ءبىرجان سالدىڭ «اسىل-اقىعىن» اسا ءبىر سەرپىندى داۋىسپەن شىرقاپ، تىڭداۋشى جۇرتتىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، تىنىپ قالىپ ەدى. «تاعى ايتىڭدار!»، «شىرقاڭدار!» — دەسىپ، جۇرت جان-جاقتان كەۋ-كەۋلەپ قويماعان سوڭ ەكى قىز ءاندى ەسەلەپ جىبەردى. ءانشى قىزداردىڭ جەلدى كۇنگى سىبىزعىداي سىڭسىعان زارلى سازى تۇنەك تۇندە قيان-قياعا شىعانداپ كەتىپ جاتتى. جاڭا عانا دۋىلداسىپ، اينالاداعى تىرشىلىك اتاۋلىدان باز كەشىپ، ساۋىق-سايرانمەن جەلىگىپ وتىرعان جاستار سۋ سەپكەندەي باسىلا قالىپتى. ءانشى قىزدار ەندىگى ءبىر ساتتە كوپشىلىكتىڭ قالاۋىمەن «ەلىم-اي» ءانىن كۇڭىرەنتىپ كەتتى. قىزدار وسى ءاندى اياقتاپ، تىنا بەرگەندە كوپ ىشىنەن ءبىر جىگىت «كولمەكولدى» ايتىڭدار!» — دەپ قولقالادى. سول ەكى ارادا تەرەزە الدىنداعى ەكى قىزدىڭ اراسىندا وتىرعان ءالي قوقيلانىپ شىعا كەلدى.
— ءاي، وزدەرىڭ قىزىق ەكەنسىڭدەر، ماعان نەگە ولەڭ ايتقىزبايسىڭدار؟
جۇرت دۋ كۇلدى. داياشى جىگىت اليگە ءتونىپ بارىپ، وتىرعىزىپ قويدى.
— ۇيات بولادى، ءالي! — دەدى ول، — سەن كۇيەۋسىڭ... ساعان مۇندا ءان ايتۋعا بولمايدى.
ءالي ەلەۋرەپ كەتتى:
— اكەل دومبىرانى، ايتامىن...
جۇرت جان-جاقتان كۇستانالاي بەرگەن سوڭ، ءالي امالسىز باسىلدى. داياشى جىگىت قانيپا مەن كۇلاشقا بارىپ، جۇرت قالاعان «كولمەكول» ءانىن ايتىپ بەرۋىن سۇرادى. قىزدار ىركىلگەن جوق. باياعى زاماندا ەلىمىزدى قاۋساتىپ كەتكەن اقتابان شۇبىرىندىدان سىر شەرتەتىن قايعىلى ءاندى ەڭىرەتە باستادى.
اۋىلىم كوشسە قونار-اي، كولمەكولگە،
كولمەكول الىس دەيدى-اۋ كورمەگەنگە،
جەتەرمىز ءولىپ-تالىپ قاراتاۋعا،
جاز شىعىپ، كۇن كۇركىرەر ولمەگەنگە...
قىزدار ەگىلتە شىرقاي بەردى. زار زاماندا، بەيۋاقتا ءومىر سۇرگەن سان مىڭ قازاقتىڭ قىلدان نازىك سەزىمىن تەربەتىپ، تەڭىزدەي تەرەڭ وي-ساناسىن تولقىتقان، مۇڭعا تولى قام كوڭىلىنىڭ كۇمبىرلەگەن كۇيىن بار قىرىمەن، امبە سىر-سيپاتىمەن بەينەلەگەن سىرلى دا اسەرلى ءان بۇدان بۇرىن دا تالاي كەيىنگى جاس قاۋىمنىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتىپ، جۇرەگىن ەلجىرەتكەن. ادام ءولىمى شىبىن ولىمىمەن بىردەي بولعان سول ءبىر كەنەۋسىز، تۇرلاۋسىز كەر زامانعا نالەت ايتىپ تۇنەرە قالدى، ءبارى. تابانى تاسقا ءتىلىنىپ، وزەك-قولقادان قان كەتىپ، دەنەدەن ءال كەتىپ، كوزدىڭ نۇرى تاۋسىلىپ، ءولىم حالىنە تايانعاندا، كەۋدەسىن سۇيرەتىپ كيەلى قاراتاۋعا، ايدىن شالقار كولمەكولگە جەتكەن، كوبى ارتتا، ۇزاق جولدا كومۋسىز قالعان بەيباق اتا-بابا، عازيز انالاردىڭ كيەلى ارۋاعىنا تابىنىپ، ىشتەن دۇعا وقىپ، تۇنجىراپ تومەن قاراپ قالعان.
ءبىر شەتتە وقشاۋ وتىرعان قاسبولات دىبىسىن شىعارا قاتتى كۇرسىندى. «قايران دۇنيە-اي! نەبىر جەلقابىز، جەز تاڭداي انشىلەر قازاق اتامنىڭ قوس ىشەكتى، توعىز پەرنەلى دومبىراسىن قۇيقىلجىتا شەرتىپ، «ەلىم-اي» مەن «كولمەكولدى» زار ەڭىرەتكەندە ەگىلىپ، كوزىنىڭ جاسىن كىم توكپەگەن». وسى ويدان ارىلا الماي، اۋرە-سارساڭ بوپ وتىرعاندا داياشى جىگىت سامپىلداپ جەتىپ كەلىپ:
— ال، سويلە، قاسبولات اعا! ەندىگى ءان كەزەگى سەنىكى، — دەدى.
قاسبولات داياشى ۇسىنعان قارا دومبىرانى سەلقوس قابىلداپ، كوڭىلسىز پىشىنمەن كولدەنەڭ ۇستاپ وتىردى.
— ءوي، سەن بۇگىن نەگە كوڭىلسىز وتىرسىڭ؟ جىگىت دەگەن توي ۇستىندە ەستە مە ەكەن؟
— قوي ءارى، اش قاباعىڭدى، كوتەر ەڭسەڭدى.
— ويىن-توي سەنىكى ەمەس پە، كورسەت ونەرىڭدى.
وسى ءتارىزدى نازى مەن قالجىڭى ارالاس قالىپتا سوزدەر جان-جاقتان قاسبولاتتى قاۋمالاپ اكەتتى. ول بيداي ءوڭدى اق قۇبا ءجۇزى قۇبىلىپ، ءمولدىر قارا كوزى جاساۋراپ، تىم جۇدەپ وتىر ەدى. تاس قاماۋداعى اق تۇيعىنداي مۇڭدى قاراقات كوزى جاۋدىراپ، اق تورعىنداي ۇلبىرەگەن دوڭگەلەك اپپاق ءجۇزىن بۇلت شالىپ، ەرەسەن جابىعىپ وتىرعان قارىنداسى قانيپاعا كوزىنىڭ استىمەن قاراي بەرگەن. سورلى قىزدىڭ كەلەشەك تاعدىرىن ويلاپ، ءىشى جارىلىپ كەتە جازداپ، ارەڭ شىداپ وتىر ەدى. شىنىمەن-اق بيشارانىڭ جايناعان جاس داۋىل سوققان گۇلدەي سەمگەنى مە؟ الدە باق-تالايىن سىنايتىن قيىن-قىستاۋ وتكەلدەن امان ءوتىپ، مۇراتىنا جەتە مە؟ ءبىر جاعىنان اناۋ قاناتى سىنعان اتا قازداي قوقيىپ، قاراداي لەپىرىپ، جىندانىپ وتىرعان ناقۇرىس اليگە قانى قايناپ، پۇشايمان. كوپشىلىكتىڭ ءوتىنىشىن ورىندايىن دەسە دە، كوڭىلىندە سامساپ تۇرعان كورىكتى اندەر جەمە-جەمگە كەلگەندە كومەكەيىنەن بەرى شىقپاي قويدى. دومبىراعا قولى جۇرمەي، كىبىرتىكتەي بەردى. جاستار جىك-جاپار بوپ تاعى دا جالىندى. سوندا بارىپ دومبىرانى سامارقاۋ شەرتىپ، تاماعىن كەنەپ الىپ، قوڭىر داۋىسپەن ءان باستاپ جىبەردى:
قىس بولسا كادىرى وتەر كەتكەن جازدىڭ،
ءار ءىسى ماشقا كەلەر ونەرپازدىڭ،
شولگە ۇشىپ، تومار قونعان كۇنى قۇرسىن،
بۇرىنعى كول جايلاعان قوڭىر قازدىڭ...
ءاندى ءبىر شۋماقپەن قايىرتىپ توقتاعاندا، جۇرت ارانىڭ ۇياسىنداي دۋ ەتە قالدى. «تاعى دا ءبىر ءان ايت!» — دەسىپ، گۋلەپ كەتتى. قاسبولات بۇل جولى بالسىنگەن جوق.
— قويمادىڭدار عوي، سەندەردەن ايتىپ قۇتىلماسام بولماس، دەدى دە، دومبىرانى كۇمبىرلەتە شەرتىپ داۋسىن ءسال جوعارى الىپ «جاي قوڭىر» ءانىن باستاپ جىبەردى.
قايران كوز وتەرىڭدە جاۋدىرارسىڭ.
الاردا اقىل-ەستەن تاندىرارسىڭ.
قالامعا اتتاي جەلگەن ون ساۋساعىم،
استىندا قارا جەردىڭ ساۋدىرارسىڭ...
ەلدىڭ ءبارى كوڭىلسىز، كۇيرەك ولەڭنىڭ اسەرىمەن قۇيىن سوققان كەلىنشەكتەي ۇرپيە قالىپ ەدى. جەر استىندا ساۋدىراپ ءشىرىپ جاتقان ولىكتىڭ دەنەسىن كوزگە ەلەستەتكەن سارى ۋايىم سارىنى جاندارىن جابىرقاتىپ، وزەكتەرىنە وت تۇسىرگەندەي، ءار جەردەن كۇرسىنىس ءبىلىندى.
قاسبولاتتىڭ وڭ تىزەسىن باسىپ، جاناسا وتىرعان كەلىنشەگى جىبەك ەلدىڭ سۇلىق ءتۇسىپ، مۇڭايا قالعانىن كورىپ، ەركە نازبەن ىزىلا ءتىل قاتتى:
— ءباتىر-اۋ، ءجونى ءتۇزۋ باسقا ءان تاپپاعانداي، قايداعى ءبىر جىلاۋىق بىردەڭەنى سارناعانىڭ نە؟ — دەدى.
قاسبولات وعان كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ، كەۋدەسىن سولق ەتكىزە كۇرسىندى دە، كوڭىلسىز كۇيىندە باياۋ عانا:
— ولىمنەن كىم قاشىپ قۇتىلار دەيسىڭ... تىرلىكتە سونى ەسكە ساقتاپ، ءتاۋباعا كەلگەن دە جاقسى، — دەدى دە دومبىرانى داياشى جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— جۇرتتىڭ بارىنە ءان ايتقىزىپ بولدىڭ عوي، ەندى ءوزىڭ بىردەڭە دەمەيسىڭ بە؟ — دەگەن جىبەكتىڭ سوزىنەن توسىلىپ، وسەرباي داياشى ەكى-ۇش اۋىز ولەڭ ايتىپ قۇتىلدى.
اننەن كەيىن ءار الۋان كادەلى ويىندار وينالىپ، ەڭ اقىر اياعى «جۇزىك تىقپاق»، «ورامال تاستاماق»، «بالتام تاپ» ويىندارىنا كەلگەندە ويىن-ساۋىق بىرتە-بىرتە اياقسي باستاعان. قاسبولات ەلدەن بۇرىن ورنىنان كوتەرىلىپ كەتۋگە اينالدى. جىبەك ودان «قايدا باراسىڭ؟» — دەپ سۇراپ ەدى، «باسىم اۋىرىپ، كۇيىم بولماي تۇر، ەل اياعى باسىلعانشا اعاتايىم ۇيىنە بارىپ مىزعىپ الايىن»، — دەپ شىعىپ كەتتى.
ويىن اياعى كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە، جىگىت پەن قىزدىڭ ەكەۋ ارا سىڭقىل كۇلكىسىنە اينالعان. وسىندا جاقسى مەن جاماننىڭ پارقىن بىلمەي، ويسىز ەلەۋرەپ وتىرعان جالعىز ءالي عانا. كوڭگە وسكەن ساسىق ساڭىراۋقۇلاقتاي سىرتىن قومپايتىپ بەت الدى كۇلە بەرەدى. دورەكى ازىلمەن ءتىل تيگىزىپ، ەكى قولىن سۋماڭداتىپ، ەكى جاعىندا وتىرعان قىز بالدىزدارىنىڭ زىقىسىن شىعارىپ ەدى. ءالي ويىنعا جينالعان جاستاردىڭ ۇيدى-ۇيلەرىنە تارقاۋىن اسىعا كۇتىپ، اينالاعا الاق-جۇلاق قاراۋمەن بولدى. وسى قىزدى-قىزدى ويىنمەن وتىرعاندا تاڭ اتىپ قالسا، قالىڭدىعى بۇگىن قولىنا تيمەيدى... ءاليدىڭ جامان ويى وسىعان سايا بەرگەن. شاپشاڭ قوزعالىپ، قاسىنداعى قىزداردى مىتىپ قويىپ، داليا سويلەپ وتىر ەدى. جىبەك انادايدان ءاليدى كوزىمەن اتىپ تۇر. قاسىنداعى ماكەن ابىسىنىنىڭ قۇلاعىن الاقانىمەن قالقالاپ، ەستىرتە سويلەپ جاتىر:
— اللا تاعالا ماحپۋزدا ءار ادامعا اقىلدى جەكە-جەكە ءبولىپ بەرگەندە، اليگە كەلگەندە ساراڭدىعى ۇستاپ كەتكەن عوي دەيمىن. جەكسۇرىننىڭ بەتىندە ينەنىڭ جاسۋىنداي ۇيات بولسايشى.
— بۇل جىندىعا ۇياتتى كىم بەرسىن، — دەپ ماكەن سىڭق ەتتى. — اناڭ قارا، قىزداردى اۋرەلەپ وتىرعانىن...
جىبەك پەن ماكەن قىنجىلىپ وتىرىپ، قانيپا جايىن ۇزاق اڭگىمەلەدى. جىبەك ويماق اۋىز، كۇلىم كوز، قالام قاس، الما مويىپ قارا تورىنىڭ ءدال ءوزى. ءدىلمار، پىسىق كەلىنشەك. قاراقويىنداعى بايدالى ەلىنىڭ قىزى. اكەسى جامەنتىك ءومىرى شىر بىتپەگەن تاقىر كەدەي ەدى دەسەدى. جىبەكتىڭ اكە-شەشەسى جاسىندا ءولىپ، ون التى-ون جەتىگە كەلگەنشە كىم كورىنگەننىڭ ەسىگىندە كۇڭ ەسەپتى ءجۇرىپتى.
قاسبولات بايدالى ەلىندەگى ولجاباي ناعاشىسىنىڭ قولىندا ون جىل تۇرىپ، بەرتىن كەلگەندە، ەر جەتىپ، ەس بىلگەندە جىبەكپەن كوڭىل قوسقان-دى. جەزدىدەگى قارەكە باي جىبەكتى توقالدىققا اكەتكەلى جاتقان جەرىنەن قاسبولات ءبىر تۇندە ءۇپ دەگىزىپ الىپ قاشىپ، تۋعان ەلىنە تايىپ تۇرعان. سودان بەرى ارادا بەس جىل وتكەن. ءبىراق جىبەكتىڭ ارتىنان جان ادام ىزدەپ كەلگەن جوق. جىبەكتى الىپ قاشقاندا قاسبولاتتىڭ سول ەلدەن ءمىنىپ كەتكەن بىلدەي ەكى اتى دا بويىنا ءسىڭىپ كەتتى. جىبەك ءبىر اۋىق مۇڭعا باتىپ، ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن ماكەن الدىندا ەسكە الىپ ەدى.
ەلدىڭ الدى تاراپ، قالعاندارى كەتەر قىزدى اياپ، ءار اڭگىمەمەن اينالاقتاپ وتىر ەدى. تاعى ءبىر جەڭىل ۇيقى قالعاندا مىلتىق اسىنعان ءتورت ادام ساۋ ەتىپ ۇيگە كىرىپ كەلدى. جۇرت ولاردى كورگەندە ۇرپيىسە تۇرەگەلدى. الدىندا بەلگىلى ميحايل زاحاروۆ، ودان كەيىن وسپان، وعان ىلەسە ەكى ورىس جىگىتى. تۇستەرى سۋىق، قاباقتارى قاتىڭقى.
وسپان اپىر-توپىر ارالاسىپ كەتكەن جاستاردىڭ اراسىنان كيمەلەپ ءوتىپ، ءبىر جاق شەتتە ابىرجىپ تۇرعان قانيپاعا جاقىنداپ باردى دا، وعان جەدەعابىل ءتىل قاتتى:
— كانە، ءجۇر!..
قانيپا ءلام-ميم دەمەستەن، اۋىز ۇيگە شىقتى دا، كۇنى بۇرىن ازىرلەپ قويعان كيىمىن تەز-تەز كيىپ، ەسىككە قاراي جىلجىپ كەتە بەرگەندە ءبىر جىگىت شىجالاقتاپ الدىنا تۇرا قالدى. ميحايل ول جىگىتتى مىلتىعىمەن جاسقاپ قالىپ، زەكىرىپ تاستادى:
— بوسات جولدى، بىلاي تۇر، ارالاسپا! — دەدى.
وسپاننىڭ باسقا سەرىكتەرى وسى كەزدە ۇيمە-جۇيمە بولىپ، ەسىككە قاراي ويىسا بەرگەن قىز-بوزبالالار مەن قاتىن-قالاشتى اينالا جايقاپ، كەيىن ىعىستىرىپ جىبەرىپ، قانيپا مەن وسپانعا جول اشتى.
ءالي سوندا ەلىرە ايقايلاپ بارىپ، قانيپاعا جارماسىپ ەدى، وسپان ونى مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن ارقاعا ءبىر ءتۇيىپ قالىپ، قان قاقساتتى. ءالي ويبايلاپ وتىرا كەتتى.
كوپ ىشىنەن سۋىتىلىپ شىعىپ، بۇلارعا بەلسەنە قارسىلىق كورسەتكەن بىرەۋى جوق. سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەيمىن دەپ، ءبارى دە باس ساۋعالاپ قالا بەردى. وسپان باستاعان قارۋلى توپ قانيپانى ۇيدەن الىپ شىعىپ كەتكەندە، مۇنداعىلار وقيعانىڭ بايىبىنا جەتىپ، ءوزارا دابىرلاسا باستاعان. ءالي ەسى كەتىپ، قۇر بەت الدى بارقىلداپ بوقتاپ جاتىر: «ويباي-اي، مىناۋ وسپان اكەڭنىڭ اۋزىن...» سوندا «ويپىر-اي، مىناۋ وسپان كوزىمىزدى باقىرايتىپ، توتيتىپ كەتتى-اۋ!» — دەپ كۇيەۋ جولداسى كارىباي جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىن جالاڭداتۋمەن بولىپ ەدى.
مۇنداعى جۇرت اپىر-توپىرى شىعىپ، اياق استىنان جىنى ۇستاپ قيقىلداپ جاتقان اليمەن اۋرەلەنگەندە، وسپاندار قالادان سايلاپ اكەلگەن بوس سالت اتقا قانيپانى مىنگىزىپ الىپ، امانتايعا جونەپ كەتكەن.
جاڭا بەتالىس
ەسىل وزەنى امانتاي قالاسىنىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىنەن وتە بەرگەندە، ونىڭ سول جاق بۇيىرىنەن بالدىرعان وزەنى يرەلەڭدەپ كەلىپ، قوسىلا كەتەدى. اتاعى وزەن دەمەسەڭ جازعىتۇرىمعا قار سۋىنان پايدا بولعان جىلعا-جىرا سەكىلدى. كولدەنەڭى ءبىر-اق اتتام. ەكى جاعى تۋىرىلىپ، تۇنىپ تۇرعان شابىندىق. ءشوبىن شاۋىپ العان وزەكتى ءوڭىردىڭ سۇمبىلە جاڭبىرىمەن قايتا وربىگەن بالاۋسا بەتەگەسى بەينە شىمقاي جاسىل كىلەمدەي.
بالدىرعان وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعاسىندا قارعانىڭ ۇياسىنداي ءيتيىپ ءۇش قارا لاشىق تۇر. ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى قاراسىنى انتەك قوماقتىلاۋ، ەڭسەسى بيىكتەۋ ءتورت قانات قاراشاسى وسپان ءۇيى. امانتاي قالاسىمەن باقتاشى-تابىنشىلار اۋلىنىڭ ەكى اراسى ءتورت شاقىرىم جەر. ولار قالاعا كوبىنەسە جاياۋ قاتىنايدى. ەجەلگى ادەتتەرى بويىنشا كۇزگە سالىم سيىردى ەكى وزەننىڭ ايىرىعىنداعى ءشوبى شۇيگىن، كەڭ بايتاق تۇبەككە جايادى دا، ساۋىن سيىرلاردى كۇندە كەشكىسىن قالاعا ايداپ اپارىپ، يەلەرىنە تابىس ەتەدى. بويداق سيىرلار مەن بۇزاۋ-تانالاردى ساۋىن سيىردان ءبولىپ الىپ، ۇيلەرىنىڭ قاسىنا ءيىرىپ تاستايدى دا، كۇن سايىن كەزەكتەسىپ كۇزەتەدى. باقتاشىلار كۇندىزگى مالدى ۇشەۋ ارا كەزەكپەن باعادى. كەزەگى جەتكەنى ەلەڭ - الاڭنان تۇرىپ، سالت اتپەن قالاعا بارادى دا، ساۋىن سيىرلاردى ورىسكە ايداپ اكەلەدى. مۇندا قالعان ەكى باقتاشى دا توسەگىندە قاننەن-قاپەرسىز كوسىلىپ جاتپايدى: ءۇي قاسىنداعى بويداق قارا مال مەن بۇزاۋ-تانالاردى تۇگەندەپ، تابىنعا قوسۋ سولاردىڭ مىندەتى. ونىڭ بەر جاعىندا، سيىردىڭ جاپاسىن كۇندەگىسىن كۇندە قيداي سىپىرىپ الىپ، قاقتاۋ جانە بار.
ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى اۋىرىپ-سىرقاپ قالسا، نە بولماسا، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ اۋرەسىمەن باسقا ءبىر جەرگە بارىپ قايتاتىن بولسا، قىڭق ەتپەي، ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى كەتە بەرەدى. كۇشىم اۋىستى، اقىم كەتتى دەپ ەسەپتەسىپ جاتقان بۇلار جوق.
وسپان ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنداعى دومالاق قارا لاشىق — ساتماعامبەت باقتاشىنىكى. سول جاعىنداعى قىرىق جاماۋلى قۇرىم لاشىقتىڭ يەسى — دالاباي شال. بۇل ەكەۋى وسپان ءۇيىنىڭ تالاي جىلدان بەرگى سەنىمدى سەرىكتەرى، اينىماس ادال كورشىلەرى. شيرەك عاسىردان بەرى ىرگەلەرى بولىنبەگەن، اياق-تاباقتارى ارالاسىپ، ءبىر ءۇزىم نانعا شەيىن بولە جەسكەن، بىر-بىرىنە تۋىستان دا ارتىق بوپ كەتكەن تاتاۋسىز دوستار. دالاباي — بويى توقپاقتاي، شىمىر دەنەلى، قارا سۇر كىسى. قازاقتار ونىڭ ەرەسەن كۇشىنە ريزا بولىپ، «تاپال پالۋان» اتاپ كەتكەن. ەل ەكىۇداي كۇرەسكە تۇسكەندە باسىنان كۇش العىزعان كۇنى جوق. دالاباي وسى كەزدە ەلۋدەن اسىپ كەتكەن.
ساتماعامبەتتىڭ دە شەكەسى شىلقىلداپ تۇرعان جوق. وسى ءۇش ءۇيلى تابىنشىلاردىڭ ەڭ باس كوتەرەر ازاماتى دەمەسەڭ، كورگەن كۇنىن يتكە بەرسىن. ارعى ءتۇبى التاي ىشىندەگى ەسپەمبەت رۋىنان. اكە-شەشەدەن جاستاي جەتىم قالعان. ءبىر ءمىنايى سەبەپپەن ون جەتى جاسىندا اتباسار قالاسىنا بارىپ، سونداعى پاۋتوۆ دەيتىن باي كازاك ورىستا اتشى، سۋشى بولعان. بەرتىن كەلگەندە، ودان قۇتىلىپ شىعىپ، امانتاي قالاسىنا باقتاشىلىققا جالدانعان.
ساتماعامبەت — مال مەن باسقا جارىماعان بەيباق جان. ءوزى وسى كەزدە قىرىقتان اسىپ كەتكەن. ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى، جالپاق بەت، شوت ماڭداي، تاس قارا. قارا كۇشكە كەلگەندە ءمۇيىزى قاراعايداي اتان وگىزدى بۇراپ جىعاتىن، تەپسە تەمىر ۇزەتىن لايساڭ قارۋلى جىگىت.
دالاباي مەن ساتماعامبەت — جامانباي مارقۇم سياقتى ءومىر بويى كەدەيلىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتقان، جوق-جىتىك تۇرمىستىڭ ازابىن شەككەن بەينەتقور جاندار. دالاباي ون بەس جاسىنان قوپاباي شونجاردا جالشىلىقتا ءجۇرىپ، وتىزدان اسقاندا باعيلا دەيتىن جالعىز باستى جەسىر ايەلگە ۇيلەنىپ، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتكەن. بايدىڭ ەسىگىنەن قۇتىلىپ شىعىپ، امانتاي قالاسىنا كوشىپ كەلىپ، باقتاشىلار شاڭىراعىنىڭ سانىن كوبەيتكەن.
ءۇش ءۇيلى باقتاشىلاردىڭ ەڭ جاسى، وتكىر مىنەزدى، ءورشىل قايراتتى پىسىعى — وسپان. ءۇش ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ەركەسى دە، كوڭىل كوتەرەر كوركى دە سول. قالاداعى مال يەلەرىمەن ەسەپ ايىرىسىپ، ءتيىستى اقىلارىن ءبىر تيىنىن قالدىرماي تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ، جيناپ الاتىن دا سول. وسپاننىڭ شەشەسى كۇنبالا ساليقالى مىنەزىمەن، كورشىلەرىنە دەگەن تاقايىرسىز قامقورلىعىمەن اۋىل يەسى بايبىشە ىسپەتتى. قىسىلتاياڭ ءىس تۋىپ قالعاندا، باستارىنا كولدەنەڭ ءبىر قيىنشىلىق تۇسكەندە اقىل سۇراپ، ءبارى سونىڭ اۋزىنا قارايدى. قاشان دا بولسا «اق بايبىشە» نە ايتسا دا، ءۇش ءۇيلى جان شەتىنەن ءتانتى بولىپ، اياقتارىنان تىك تۇرادى.
وسى قالىپپەن ولمەشى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان باقتاشىلار اۋلى ويدا جوقتا ءبىر توسىن جاڭالىققا تاپ بولدى. جۇرەك جۇتقان وسپان امانتاي قالاسىنىڭ ميحايل زاحاروۆ باستاعان ءبىر توپ قارۋلى جىگىتتەرىن ەرتىپ اپارىپ، ۇزاتىلعالى جاتقان جەرىنەن قانيپانى الىپ كەلگەن. وسپان قانيپانى اكەلە جاتقان بەتىندە اۋىلعا ازىراق ايالداپ، امانتايعا اسىپ كەتكەن.
كۇنبالا جاڭا عانا وسپانداردى قۇتتى جولىنا شىعارىپ سالىپ، مالدى بايقاستاپ تىستا تۇرعان. بۇل كەزدە تاڭ ساز بەرىپ، جەر جۇزىنە اق ساۋلە تاراي باستاعان. جەر بەتىندەگى قالىڭ شىق كۇمىستەي جالتىلدايدى.
ءۇش ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان سيىردان اياق الىپ جۇرگىسىز. ءار ءۇيدىڭ الدىنا، بەس-التى جەرگە كۇركەلەپ ۇيگەن سيىر جاپاسى جىلقىشىنىڭ كىشىگىرىم قوسىنا ۇقسايدى. ءار جەردە ءۇيىر، ۇيىرىمەن ءيىرىلىپ جاتقان بويداق سيىرلار مەن بۇزاۋ-تانا بىرت-بىرت كۇيىس قايىرادى. يت-قۇستان، ءبورى-قارىدان قورۋعا ماشىقتانعان اككى ماڭ توبەتتەر قىبىر ەتكەن سىبدىردى سەزىپ، اندا-ساندا ءبىر دۇڭك ەتە قالادى دا، الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان قاۋىپ-قاتەر جوعىنا كوزدەرى جەتكەندەي، تۇمسىقتارىن جەرگە توسەپ، كەرىلە ىڭىرسىپ بارىپ، جىم بولا قالادى.
مۇنىڭ ءبارى كۇنبالانىڭ قانىنا ارالاسىپ، سۇيەگىنە سىڭگەن، استە ءبىر قالىپتان وزگەرمەيتىن ەتەنە كورىنىس. مىنا راۋانداپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ دا، اناۋ سىناپتاي سۋسىپ اققان وزەن دە ونىڭ جۇرەگىن سەلت ەتكىزبەيدى. انا كوڭىلى الگى ازىردە امانتايعا اسىپ كەتكەن وسپانداردا. كۇنبالا تاڭمەن تالاسىپ، وسپان مەن قانيپانىڭ اماندىعىن تىلەپ تۇر. ول ەكى قولىن جايىپ، جاساعانعا ءمىناجات ايتا باستادى: «و، جاراتقان يەم! ەكى جاستىڭ تىلەۋىن بەر، مۇراتتارىنا جەتكىز!».
وسپان قانيپانى الىپ كەلىپ، ميحايل دوسىنىڭ ۇيىنە پانالاپ جاتقانىنان بەرى ارادا بەس كۇن وتكەن. ءبىر جاقسى جەرى، قانيپانىڭ ارتىنان قۋعىنشى دا كەلگەن جوق، ەلدە نە بولىپ جاتقانىنان دا حابارسىز. جاڭا قوسىلعان ەكى جاس ىشتەرى پىسقان سوڭ ءبىر مەزگىل بوي سەرگىتىپ قايتايىق دەپ، وزەن جاعاسىنا سەيىلگە شىققان. ەكەۋى ەسىلدىڭ جايپاق جاعاسىندا ءتۇن جامىلىپ وتىرعاندا وسپان ءبىر ءسوزدىڭ ورايىنان كەشەگى توي ءماجىلىسىن ەسكە الدى. قانيپانى وسپان قالاعا الىپ كەلگەن سوڭ ساتماعامبەت پەن دالاباي ولگەنشە قۋانىسىپ، ءۇي ىشتەرىمەن جاندارى قالماي، ميحايل ۇيىنە كەلگەن. ەكەۋى ءبىر-بىر قويىن سويىپ، ىرگەلەس قۇلتاي ەلىنەن ءبىر سابا قىمىز الدىرىپ، قاداريحال توي ىرىمىن جاساعان. توي ماجەسىنە وزدەرىنىڭ جانە وسپاننىڭ قالاداعى كوڭىلدەس ورىس، ۋكراين جىگىتتەرىن ايەلدەرىمەن شاقىرعان. ونىڭ ۇستىنە بىرنەشە قىز-بوزبالالار دا كەلگەن. تويعا ارناپ شاقىرىلعان ەرلى-زايىپتى جاستار، جىگىتتەر مەن قىزدار، ورىس-ۋكراين حالىقتارىنىڭ ەجەلگى سالتى بويىنشا بىرەۋلەرى ءتاتتى قالاشىن، ەندى بىرەۋلەرى قاز، ۇيرەك، تاۋىق ەتىن، قولدان اشىتقان بال شاراپ اكەلگەن. وسپاننىڭ ميحايل قاتارلاس جاقىن دوستارى جاس كەلىننىڭ باسىنا ورايتىن الەمىش ورنەكتى ورامالعا ءبىر-بىر ۋىس كۇمىس اقشا ءتۇيىپ بەرگەن. توي داستارقانىنىڭ ۇستىندە ميحايل ەكى جاسقا دوس كوڭىلىمەن ەنشى مال اتاعان-دى. «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قىزىل تورپاعى، باقتاشىلار قالاداعى قىسقى ۇيلەرىنە كوشىپ كەلىسىمەن قولىڭا تابىس ەتىلەدى»، — دەگەن ميحايل. جينالعان جۇرت سوندا ەكى دوستى قوشەمەتتەپ ءبىر-بىر دۋىلداسىپ، توستاعان تولى بال شاراپتى باستارىنا ءبىر-اق كوتەرگەن.
— سول تويدا ميحايل نە دەپ ەدى؟ — وسپان جان جارىنىڭ زەيىن-زەردە قابىلەتىن سىناعىسى كەلگەندەي، وعان كەنەت سۇراق قويدى.
سول كۇنگى جۇرەك تولقىتقان قىزىق — راقاتى، سارى ۋايىمى مەن قۋانىش-شاتتىعى ميداي ارالاسىپ كەتكەن سان-ساپالاق جايتتەر اراسىنان ءارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ، سول ءبىر ساۋىقشىل، ءانشى، اق جارقىن جىگىتتىڭ توي ۇستىندە نەندەي اتالى ءسوز ايتقانىن قانيپا ەسىنە تۇسىرە الماي-اق قويدى.
— ەسىمدە جوق، نە دەپ ەدى؟ — نازدى پىشىنمەن وسپاننىڭ وزىنەن سۇرادى.
— ونداي جاقسى ءسوزدى استە ۇمىتۋعا بولمايدى، جانىم، — دەپ، كەلىنشەگىن ءزىلسىز كىنالاپ، مىرس ەتتى دە، وسپان قويدىڭ جاباعىسىنداي تۋىرىلعان قازوتىنى قولىمەن كوسىپ الىپ، وزەنگە لاقتىرىپ جىبەردى. — مەنىڭ ميحايل دوسىم ەر جىگىت قوي. «قورىقپاڭدار، قايمىقپاڭدار، دوستارىم، مەن تۇرعاندا مەنىڭ دوستارىم تۇرعاندا سەندەرگە ەشبىر جاۋ تيە المايدى. دالانىڭ بۇكىل قاسقىرلارى جينالىپ كەلىپ، سەندەردى قورشاپ السا، ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ بەرەيىن» دەگەنى قايدا؟ ميحايل مۇنى بىزگە سىرتتان ءتىسىن قايراپ جۇرگەن ەلدەگى دۇشپاندارعا ورايلاس ايتقان جوق پا؟
قاباعى سالىڭقى، ءتۇسى سالقىن وتىرعان قانيپا وكىنىشتى ۇنمەن:
— ميحايل دوسىڭ جاناشىرلىق بىلدىرگەن ەكەن، سەنىمدى سەرىگىڭنىڭ اينىماس بەرىك سەرتى عوي بۇل، ونىڭ نە ايتقانىن ويىن-توي ۇستىندە بايقاماي قالىپپىن، — دەدى.
ەكەۋى قىزۋى باسىلماعان ەرلى-زايىپتى جاستار اراسىنداعى بالداي ءتاتتى سۇيىسپەنشىلىك سەزىمگە بولەنىپ، ايقاسا قۇشاقتاسىپ، ءبىرىن-بىرى وتتاي ىستىق ەرىندەرىمەن ايمالاپ، ءۇنسىز ۇزاق وتىرىستى. ارنەگە الابۇرتىپ، الاڭ بولعان البىرت جۇرەكتەر ءبىر مەزگىل بايىز تاۋىپ، الاڭسىز جاستىق شاقتىڭ، ءمولدىر ماحابباتتىڭ تاسقىندى اسەرىنە بەرىلىپ كەتىپ ەدى.
وسپان جار ءسۇيۋدىڭ، جارىنا سۇيىكتى بولۋدىڭ ءبال-شارباتىن، قىزىق-راقاتىن جان-تانىمەن سەزىنىپ، تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ءبىر عاجايىپ دۇنيەنىڭ يەن ورتاسىنا ەنىپ كەتكەن. قانيپا ەمەشەسى قۇرىپ، سۇيىكتى جارىنا ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى شىرايمەن قاراقات كوزىن قاداپ وتىر. وعان دەگەن كىرشىكسىز ماحابباتىن ءوزىنىڭ وسى ايلى تۇندەگى بار بولمىسىمەن، جانىمەن ءتىلسىز ۇقتىرعانداي. ەكى جاستى بەسىكتەگى نارەستەدەي تەربەتكەن وسىناۋ ءتۇن قۇشاعىنداعى ۇزاق ۇنسىزدىك تۇسىندا نەشە ءتۇرلى ءتاتتى ويلار قانيپا باسىنا ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتىر. ول جالاڭ اياق، جالاڭ باس دالا كەزىپ، كوبەلەك قۋىپ، گۇل تەرگەن بالالىق شاقتارىن، وسپاننىڭ سول كەزدەگى نە ءتۇرلى جاعىمدى قىلىقتارىن ءبىر اۋىق ەسكە الدى. ويلاپ وتىرسا، سونداعى اڭعال مىنەزدى بالا وسپان مەن بۇگىنگى اقىلى، قايراتى كەمەلىنە كەلگەن، دوس پەن قاستىڭ پارقىن ايىرا بىلەتىن، تيىسكەن جاۋىنا قايمىقپاي قارسى تۇرۋعا جاراپ قالعان جىگىت وسپاننىڭ ەكى اراسىندا تالاي جىلداردىڭ بەل-بەلەستەرى جاتىر ەكەن. قانيپانىڭ ءوزى دە وندا تۇلىمشاعى سالبىراعان ەركە قىز ەمەس پە ەدى؟ ەندى مىنە، ەكەۋى دە ەر جەتتى، ادام بولدى، كوڭىل قوستى، اڭساعان ارماندارىنىڭ اسقار شىڭىنا شىقتى. وسىنى ويلاعاندا قانيپانىڭ بويى بالقىپ، قانى قىزىپ، تاسقىندى قۋانىشقا شومىپ كەتكەن.
قانيپا وسپاننىڭ جۇزىنەن كوز الماي، ويعا باتتى: مەن سەنىڭ باسىڭا ءدان ريزامىن، جانىم. سەنىڭ كەيىنگى كەزدە شۇعىل وزگەرىپ، جاڭا سيپات، سونى ءجون-جوسىق تاپقان، بولاتتاي شىنىققان قالپىندا، اتىڭ باقتاشى دەمەسەڭ، اناۋ-مىناۋ وقىعان ازاماتقا بەرگىسىز ۇشقىر سانا-سەزىمىڭە، ادەمى تۇرپاتىڭا كوڭىلىم تويادى. تاۋداي تالابىڭا سۇيىنەمىن. قالانىڭ مالىن باعىپ، وتىن جاعىپ، سۋىن تاسىپ ءجۇرىپ، سونشاما قيىندىققا مويىماي، كەيىنگى ءۇش جىل بويىنا الا قىستاي ورىسشا ساباق وقىدىڭ.
وسپاننىڭ كەيىنگى ءۇش جىلدا بۇكىل بولمىسىمەن وزگەرىپ، قالاداعى ءوزى تەڭدەس ساۋاتتى جاستار دەڭگەيىنە جەتىپ قالعان سەبەپتەرىن قانيپا وسى ارادا تاعى دا زەيىن-زەردە ايناسىنان وتكىزدى. تۇنىق وي مولدىرەپ سىرتقا شىقتى.
— ءوزىڭ ءبىراز ورىسشا وقىدىڭ عوي، اماندىق بولسا مەنى دە وقىت، — دەدى.
— وقىتامىن، اكەل قولىڭدى! — وسپان قانيپانىڭ الاقانىنا قولىن شارت ەتكىزدى.
وسپان ەندى امانتايداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ مەيىرىمدى قارت ءمۇعالىمى ارسەنتيي گاۆريلوۆيچ كيرسانوۆتى اسا ءبىر ىستىق سۇيىسپەنشىلىك سەزىممەن ەسكە الدى.
— ورىسشا جازۋ-سىزۋدى ارسەنتيي گاۆريلوۆيچتىڭ ارقاسىندا ۇيرەندىم عوي، — دەپ سۇيسىنە سويلەپ كەتتى. — نەتكەن عاجاپ ادام ەدى. ءۇش جىل بويىنا، الا قىستاي تۇنگى شاقتاردا ەرىنبەي وقىتتى عوي. ءبىر تيىن اقى العان جوق. «ادام بول، وقى!» — دەيدى.
ەندىگى اڭگىمە سارىنى تۇرمىس قۇرۋ، ءۇي بولۋ جايىنا اۋىتقىپ ءوتىپ ەدى. وسپان بۇگىن جيعان-تەرگەن اقشاسىنا دۇكەننەن ءبىر تەمىر كەرەۋەت، ەكى قۇس جاستىق، ەكى ماقتالى كورپە ساتىپ اكەلگەن. ءبىر جاستىق، ءبىر كورپەنى ميحايلدىڭ شەشەسى ماريا يۆانوۆنا ءوز اقشاسىنا ساتىپ اپەرگەن. كۇنى ەرتەڭ قىسقى ۇيگە كوشىپ كەلگەندە، داۋ-جانجال سۋىنىپ، بەيبىت تۇرمىسقا كوشەر كۇن بولسا، وسى باستان توسەك-ورىن، كەرەك-جاراق نارسەلەردى شاما كەلگەنشە ازىرگە قويماسا بولمايدى. سول جابدىققا كىرىسە باستاعاندارى مۇنداي جاقسى بولار ما؟ وسپاننىڭ قالاداعى دوستارى دا كومەكتەسەمىز دەپتى. بۇعان قانيپا ءارى قۋاندى، ءارى نازالاندى. «ەلدىڭ قىزدارىنداي قولدا بار ازدى-كوپتى جاساۋ-جابدىعىممەن ءجونى ءتۇزۋ ۇزاتىلسام ءبىر ءسارى ەدى، ارتىمنان شەشەم ىزدەپ كەلىپ، ۇيدەگى از عانا نارسەلەرىمدى ادام سياقتى اكەپ بەرە مە، ەل قاتارلى قىزىعىمدى كورىپ، قۋانىپ قايتا ما، الدە ارالبايلاردىڭ تابانىندا يت قورلىقپەن قۇرىپ كەتە مە؟» وسى ءبىر الاساپىران ۋايىم قانيپانىڭ وزەگىن ورتەي باستادى. ءبىر جاعىنان قارا جۇرەك سويقاندار ءبىزدى وسى قالپىمىزبەن تيىش قويار دەيسىڭ بە، تاعى دا ءبىر سۇمدىقتى شىعارماسا، نەعىلسىن، — دەپ ورەپكي بەرگەن.
— اكەلگەن نارسەلەرىڭ وڭدى ەكەن، اسىرەسە بولىسكەي كەرەۋەت ماعان قاتتى ۇنايدى، قايىرلى بولسىن، ءوزىمىز توزدىرايىق، — دەپ، كوڭىل حوشىن ءبىلدىرىپ، وسپاننىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ تاستادى.
— نارسەنى بىرتە-بىرتە قۇراستىرىپ الارمىز-اۋ، — دەدى وسپان كۇرسىنىپ، — بارىنەن بۇرىن باس اماندىعىن ايتسايشى. — ونىڭ بۇل سوزىنەن الدەقانداي ۋايىم سارىنىن اڭعارعان قانيپا ءۇنسىز قالدى. وسپان الگى باستاعان اڭگىمەسىن سوزا بەردى.
— بۇگىنگى ەستىگەن جاڭالىعىمدى ايتايىن، — دەپ، كىلت توقتادى. قانيپانىڭ اكە ولىمىنەن، قانقۇيلى دۇشپانداردىڭ لاڭىنان شايلىعىپ قالعان جارالى جۇرەگى سۋىلداپ، تۇلا بويىنا وت جۇگىردى. وسپانعا بەتىن بەرە، ءدىرىلدى داۋىسپەن:
— قانداي حابار ەستىپ ەدىڭ؟ نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەدى.
— قىرىپ بارا جاتقان ەشتەڭە دە جوق، — دەپ وسپان ادەيى جەڭىلگە سايدى. — ارالبايلار الاسۇرىپ جۇرگەن كورىنەدى... — وسى ءسوزدىڭ استارىندا نەشە الۋان سۇمدىقتار بار. ءبىراق سونى وسپان قانيپانىڭ زارەسىن المايىن دەپ ادەيى ىركىپ وتىر. ادامنىڭ ىشىندەگى قات-قابات سىرلارىن ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىنەن تانيتىن سۇڭعىلا كەلىنشەك مۇنى شولاسىز ءبىلىپ وتىر. قانيپا ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. جايپاق جارقاباققا ورمەلەي بىتكەن قۇبا تالداردىڭ اراسىنان وزەنگە سىعالاپ قاراي بەردى. ەسىلدىڭ ات قارا كوك ايدىنىنان اقىلىنا ارقاۋ، جانىنا تىرەك ىزدەگەندەي ەمىنە قالعان. ۇساق تولقىن باسقان موماقان وزەن جەلسىز ايلى تۇندە بولماشى دىرىلدەيدى. الدەقانداي بالىقتار جاعاعا جاقىن تۇستان ءالسىن-السىن شولپ ەتىپ شورشىپ كەتەدى دە، وزەن بەتىن شايقاپ، جىم بولا قالادى.
قانيپا باسىنا ۇيمەلەگەن بەيمازا ويلاردى ءبىر ساتكە سەرپىپ تاستاپ، وزەننەن كوزىن الا بەرىپ، وسپاننىڭ باستاي بەرىپ، تاستاي سالعان جايسىز حابارىن ەجىكتەپ سۇرادى.
— ايتسايشى، نە بوپ قاپتى؟
وسپان ونسىز دا قىل ۇستىندە قىلپىلداپ وتىرعان ۋايىمشىل كەلىنشەگىنىڭ جانىنا وت تۇسىرمەيىن دەگەن سالدارلى ويمەن بۇگىنگى ەستىگەن جايسىز حابارىنىڭ نەگىزگى اڭعارىنان ادەيى اۋىتقىپ، جۇقالاپ جەتكىزدى.
— ءالي جىندىنىڭ قولىنان نە كەلەتىن ەدى، ءتايىرى، ءۇرىپ-ۇرىپ قويار، — دەپ، ءوزىنىڭ باقاس جاۋىن ادام ساناتىنان ءبىرجولا شىعارىپ تاستاعانداي، قولىن ءبىر سىلتەپ قالىپ، جەرگە جيىركەنە تۇكىرىپ تاستادى. — ءاليدىڭ جاراسى جەڭىل عوي، بارىنەن بۇرىن ارالباي سۇمدى ايتسايشى! ءبىر بۇلدىرسە بۇلدىرەتىن سول. ساقتانۋ كەرەك.
قانيپا قاباعىنا سالبىراپ تۇسكەن ءبىر شوق ماڭداي شاشىن باس ورامالىنىڭ جيەگىنە قىستىرىپ، سەكەم الا:
— قۋ قاقباس، تاعى دا بۇلدىرگەلى جاتىر دەسەڭشى، قورقادى دەپ ەستىگەنىڭدى ماعان تۇگەل ايتپاي وتىرساڭ عوي، — دەدى.
وسپان ەندى قانيپانىڭ شىندىقتى تۇگەل ەستىمەي كوڭىلى تىنبايتىنىن بىلگەن سوڭ، باستاعان اڭگىمەسىنىڭ تۇپكى پالە-سۇمدىقتارىن شەگەرىپ تاستاپ، ءبىر پارا شىنايى جايتتاردىڭ ءۇستىن قالپىن ءوتتى.
— ايتەۋىر دۇرلىگىپ جاتىر دەيدى عوي. اسىرەسە ارالبايدا مازا جوق دەيدى. جەتى اتاسىنان جارىماعان جامانبايدىڭ بالاسى جەسىرىمىزدى باسا-كوكتەپ الىپ كەتتى، سۇيەگىمىزگە تاڭبا سالدى، ەندىگى ءىسىم سونىمەن ءتۇسسىن دەپ قوقياتىن كورىنەدى.
— جەسىرىمىز دەۋگە قالاي اۋىزدارى بارادى ەكەن؟ — دەگەندە قانيپانىڭ ۇنىنەن ىزا ەكپىنى ءبىلىندى. — ودان باسقا نە ايتىپتى؟
— نە ايتسىن؟ — دەدى وسپان، — ولار ءبىزدى اياپ جاتىر عوي دەيمىسىڭ؟ قالاعا كەلىپ لاڭ سالۋعا، سەنى تارتىپ اكەتۋگە باتىلدارى بارمايدى... ميحايلداردىڭ ولىسپەي بەرىسپەيتىنىن دە بىلەدى ولار. سولاردان قورقادى.
...ەلەڭ-الاڭدا قاسبولات جەتىپ كەلگەن. استىنا مىنگەن شال قۇيرىق كوك دونەن قارا تەرگە ءتۇسىپتى. وزىندە ءوڭ جوق، ءتۇس جوق. سۇزەكتەن تۇرعانداي قۇپ-قۋ. كوزى بوزارىپ، ۇرتى سولىپ، ويسىراپ جۇدەپ كەتىپتى. ماڭدايىن اينالدىرا قاسىنىڭ شەتىن باستىرا اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ الىپتى. قارا ماقپالمەن تىستاعان قوڭىر ەلتىرى بوركىن وڭ جاق شەكەسىنە باسا كيىپتى.
ەسىلدىڭ جاعاسىنا جايعاسقاننان كەيىن وسپان، ەڭ اۋەلى، قاسبولاتتىڭ جۇدەۋ جۇزىنە ءبىر ءتۇرلى اياۋشىلىق سەزىممەن قاراپ وتىرىپ:
— باسىڭا نە بولعان؟ — دەپ سۇرادى.
— جاي، اشەيىن... باسىمنىڭ ساقيناسى ۇستاپ...
— وسى قالادا ءبىر تانىس دارىگەرىم بار ەدى، سوعان كورسەتەيىن، ءدارى الىپ ءىش، ەمدەل، — دەپ، وسپان جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ ەدى، قاسبولات ونىڭ ءماسليحاتىنا ءمان بەرە قويماي، بولماشى جىميىپ كۇلدى دە:
— باستىڭ ساقيناسى قايتەر دەيسىڭ، بىردە اۋىرىپ، بىردە باسىلىپ، وسىلاي كەتەدى — داعى... اتا-بابامىز دارىگەر كورمەي-اق دۇنيەدەن وتكەن جوقپا، — دەدى. مىنا تۇرىنە قاراعاندا ەرتەڭ ولەسىڭ دەسە دە دارىگەردىڭ ەسىگىن اتتايتىن ەمەس. جاسىنان قالا تۇرمىسىنا بەيىمدەلىپ، ورىستارمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتكەن وسپانعا قاسبولاتتىڭ دارىگەر جونىندەگى كەرەعار پىكىرى تىم ەرسى كورىنسە دە، «مۇنىڭ قالاي؟» دەپ ءتىس جارىپ ۇندەگەن جوق.
قاسبولات ەل-جۇرتتىڭ اماندىعىن ايتىپ، وسپاننىڭ جاعدايىن سۇراپ از عانا وتىرعاننان كەيىن، ءبىر جايسىز حاباردى جەتكىزدى. ارالبايلار ەڭ الدىمەن كۇلجەكەيگە لاڭ سالىپ جاتىر ەكەن. وسپانمەن ىمى-جىمىڭ ءبىر، ادەيى حابار ايتىپ، ۇزاتىلعالى جاتقان قىزىڭدى سوعان ءوزىڭ شىعارىپ بەردىڭ دەپ، ونسىز دا سورلاپ جۇرگەن جەسىر قاتىننىڭ شاڭىراعىنا قوبىز ويناتىپتى. قاسبولات مۇنى كۇيزەلتىپ جەتكىزگەندە وسپاننىڭ جىنىن جالىن شالىپ، ارالبايلارعا دەگەن اشۋ-كەگى ءورشىپ كەتىپ ەدى. ءبىر ۇيدە شوشايىپ جالعىز قالعان قايعىلى كۇلجەكەي باسىنداعى الەمەت اۋىرتپالىق ءوز ۇستىنەن ءزىلباتپانداي باسىپ، كۇيرەتىپ بارا جاتقانداي.
وسپان ءتىسىن قايراپ، كەكتەنە:
— قانيپا ماعان ءوز ىقتيارىمەن ەرىپ كەتكەن جوق پا؟ ناعاشى اپامنىڭ نە جازىعى بار؟ — دەدى.
قاسبولات جۇدىرىعىمەن اۋانى جايقاپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلا ۋھىلەدى دە:
— ەل ىشىنە جىك ءتۇستى، وسپان! قىم-عۋىت بوپ قىرىلىسىپ جاتىرمىز... وسى شاتاقتىڭ نەگە اپارىپ سوقتىراتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، — دەپ كۇرسىنە توقتادى دا، از ۇنسىزدىكتەن كەيىن ەلدەگى جاڭالىقتى باجايلاپ ايتىپ بەردى.
وسپاندار قانيپانى الىپ كەتىسىمەن بۇكىل ەل دۇرلىككەن. ارالباي ءبىر توپ قارۋلى جىگىت الىپ، وسپانداردىڭ ارتىنان قۋىپ كەلمەك بولىپ ەدى. مۇنداي جانجالدىڭ تالايىن كورگەن جىرىندى قۋلار ءوزارا كەڭەس قۇرىپ، بۇل ويدان تەز اينىعان. توپتانىپ قۋىپ بارعانمەن وسپاننىڭ قالاداعى قارا تاياق ورىس دوستارى ءبارىبىر تەڭدىك بەرمەيدى، ارى-بەرىدەن كەيىن وزىمىزگە پالە جاۋىپ، مۇرنىمىزدان ءتىزىپ پريستاۆقا ۇستاپ بەرەدى دەپ بوي تارتقان. ەندىگى ويلارى قالايدا ەسەبىن تاۋىپ، الدىمەن وسپاننىڭ كوزىن قۇرتىپ، قايتكەن كۇندە دە قانيپانى قايتىپ الۋ.
— ساق بولىڭدار، اڭدىعان جاۋ ايامايدى، — دەدى قاسبولات جاقىنداپ كەلە جاتقان قاۋىپ-قاتەر كوزىنە ەلەستەگەندەي ەلەڭدەپ. — ەسىڭدە بولسىن، ارالبايلار سەندەردى ءبىر تىقىرعا تاياماي تىنبايدى. ءتىلىمدى الساڭ، ءبىر الىس جەرگە كەتىپ، داۋ-جانجال اياقسىعانشا بوي تاسالاي تۇرىڭدار.
وسپان كوڭىلىنە تۇيتكىل كىرگەن. جۇرەگى ورەكپي بەرىپ ەدى، سوندا دا قايىناعاسىنا سىر بىلدىرمەي، سابىرلى قالپىن ساقتاپ، بەكەم پىشىنمەن:
— قورىققانمەن جان قالا ما، ەشقايدا دا كەتپەيمىز، — دەپ، ءوز شەشىمىن ايتتى. قانى قاشىپ، سۇرلانا قالىپ، ءتاس-تۇيىن وتىرعان قالپىندا قاسبولاتتان ءسوز توستى.
— ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، بايقا، وسپان! — قاسبولات قامىعىپ ايتتى. — جاۋىڭ وسال ەمەس... قاشان ايتتىڭ دەمە، وسى باستان ساقتانباساڭدار، ەكەۋىڭ دە مەرت بولاسىڭدار...
وسپان تىكسىنە قولىن سىلتەپ قالىپ، سەرگەك پىشىنمەن:
— ءبىزدىڭ دە وسال جاۋ ەمەس ەكەنىمىزدى ولار ءبىلىپ قويسىن، — دەدى.
قاسبولات وسپاننىڭ قالادا قىرۋار سەرىكتەرى بارىن بىلسە دە، سىرىن ايتقىزعالى ادەيى:
— كىمگە سەنەسىڭ، جەمە-جەمگە كەلگەندە سەنى قورعايتىن كىمىڭ بار؟ — دەپ ەدى، وسپان بويىنا وراسان كۇش بىتكەندەي بۋىرقانا سويلەدى:
— قالادا مەن دەگەندە جاندارىن قياتىن دوستارىم بار، ەلدە ءبىزدى قورعاپ الۋعا جارايتىن سەندەر بارسىڭدار، ەندەشە مەن نەدەن قورقامىن؟
وسپاننىڭ جاڭاعى مىعىم بايلاۋىنا كوڭىلى توعايىپ، مەرەيى ەسىپ قالعان قاسبولات ونىڭ جۇزىنە سۇيسىنە قاراپ وتىرىپ، وي j تولعادى. ەكى جاقتىڭ ايقاسا كەتكەندەگى اراسالماعىن تارازىعا تارتىپ كورىپ ەدى، شىنىندا دا وسپاننىڭ جاقتاستارى سان جاعىنان دا، اقىل-ايلا جونىنەن دە ارالبايدى ەكى بۇكتەپ تاستاۋعا شامالارى مول جەتەدى ەكەن. ەل ىشىندەگى داۋ-جانجالعا كەلگەندە، ارالبايلار الدىنا جان سالمايدى. ال، مىنا وسپان ءجونى ودان ءبىر باسقا. ونى ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن قازاق بايلارى تۇگىل، قىلىشىنان قان تامعان قالا الپاۋىتتارىنا بوي بەرمەيتىن، ەكىتالاي كۇن تۋعاندا مىلتىق كەزەنىپ شىعا كەلەتىن ورىس دوستارى قولدايدى. قاسبولات وسى ءبىر جايتتى ىشىنە بەرىك ءتۇيىپ العان. ارتىندا اسقار تاۋ پايدا بولعانداي، كۇشەيە سويلەپ كەتتى.
— مۇنداعى دوستارىڭ سەنى قولداپ شىقسا، ەلدەگى ءبىز دە ايانىپ قالماسپىز، قاسىڭدا بولارمىز. — قوزعالاقتاپ، كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ، جەلپىنىپ الدى دا، بەتىنىڭ مولدىرەگەن تەرىن الاقانىمەن سىپىرا ءسۇرتتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
كەشە ءوزارا وڭاشا كەڭەسكەندە ميحايل ايتقان سونى پىكىرلەردى قاسبولاتقا ءوز اتىنان مەنشىكتەنىپ ايتۋعا وسپاننىڭ كوڭىلى كەتتى دە، بۇل ويىنان تەز اينىدى. ويلاپ قاراسا، مۇنداي جات ۇعىمعا قاسبولات بىردەن تۇسىنە قويمايدى. ول تۇگىل وسپاننىڭ ءوزى دە سونىڭ كوبىنە تۇسىنە بەرمەيدى. «ايتۋىن ايتار ەدىم، اۋزىڭ بەرىك قوي، ەلگە جايىپ تا جىبەرە قويماسسىڭ، — دەپ ويلادى وسپان، — ءبىزدىڭ كوزدەگەن تۇپكى ماقساتىمىزعا تۇسىنەسىڭ بە؟ نە بولماسا، قايداعى ءبىر سولقىلداق تاۋەكەلگە باسىندى بايلاپ نەسىنە اۋرە بولاسىڭ، نەگە تىنىش جۇرمەيسىڭ، ءبىر باسىڭا شاتاعىڭ از بولدى ما؟ — دەپ جولىما توسقاۋىل بولاسىڭ با؟»
قاسبولات كەنەت تۇنەرە قالدى.
— اعاتايىمنىڭ ءولىمى وسىلاي جوقتاۋسىز كەتە بەرە مە؟ — دەدى.
— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟..
— قالاي ويلايىن؟ — قاسبولات وسپاننىڭ قايىرىپ سۇراق بەرگەنىن ۇناتپاي قالدى. — دوستارىڭمەن اقىلداسپايسىڭ با؟
وسپان تومەن قاراپ ويلانىپ قالدى: ونى ماعان نە قىل دەيدى؟ جاۋكەگە جانى اشي ما ەكەن، الدە وندا مەنىڭ نەم بار، اۋەلى ءوز باسىمدى قورعاپ الايىن دەر مە ەكەن دەپ، سىناعالى ايتىپ وتىر ما؟ نە دە بولسا قاسبولاتتىڭ كوڭىلىن اۋلايىن دەگەن ويمەن:
— مەنىڭ بىلۋىمشە، جوقتاۋشىسى تابىلسا، ول كىسىنىڭ ءولىمى اياقسىز قالمايدى، — دەدى.
قاسبولات وسپاننىڭ بۇل ءسوزىن نەمقۇرايدى جۇبانىشقا سايىپ، قايناعان كەكتىڭ اسەرىمەن لىپ ەتە قالدى:
— نە بويكوۆ تۇرار، نە مەن تۇرارمىن. اياناتىن نەم قالدى، اعاتايىمنىڭ كەگىنە باسىمدى تىگەمىن، ءوشىمدى الماي تىنبايمىن...
قاسبولات مۇنى بويكوۆقا دەگەن وشپەندىلىك ىقپالىمەن ايتىپ وتىر ما، الدە جاۋىنان كەك الۋعا بەلىن بەكەم بايلاعاندىعىنان ايتتى ما؟ وسپان تۇرلاۋلى پىكىر ءبىلدىردى.
— سابىر ەت، قاسبولات! ءجونسىز اپتىعۋدىڭ كەرەگى نە؟ سەن جالعىزسىڭ عوي، كوپكە توپىراق شاشاسىڭ با؟
«سەن جالعىزسىڭ عوي». وسى ءبىر ءسوز قاسبولاتقا اۋىر ءتيدى. ول تومەن قاراپ مۇڭايا بەردى: «اتتەڭ جالعىزدىق! جاپانداعى جاپىراقسىز، بۇتاقسىز جالعىز اعاش سياقتى ەكەنمىن». وسپاننىڭ تۇپكى ويىن انىقتاپ العىسى كەلىپ، سىندارلى پىشىنمەن سىر تارتتى:
— سەن جاڭا نە دەدىڭ؟ مەن نەگە جالعىز بولامىن؟ سەن بار ەمەسسىڭ بە، ەلدەگى اعايىن-تۋىستارىم بار ەمەس پە؟ — دەدى.
— سوزىمە قۇلاق قوي، قاسبولات، — دەدى وسپان، — ءبىر جاعىنان سەن وسى ارادا ۇشقارى كەتىپ وتىرسىڭ... بىلە-بىلسەڭ. بويكوۆ سىقىلدى كوكجال قاسقىردان كەك الۋ وڭاي ءىس ەمەس، — دەي بەرىپ، ءسوزىن ءۇزىپ تاستادى. سالدەن كەيىن قاسبولاتتىڭ قازىرگى ساتتەگى اجار-كوركىن باستان-اياق ءبىر شولىپ ءوتتى دە، داۋسىن باسەڭ الىپ ءسوزىن جالعادى: — مەن ساعان ءبىر اڭگىمە ايتايىن، تىسىڭنەن شىعارۋشى بولما. ازىرگە ايتپاي-اق قويا تۇرايىن دەپ وتىر ەدىم، رەتى كەلىپ قالدى...
قاسبولات ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، وڭەشىن سوزا:
— ايتقانىڭدى تىسىمنەن شىعارسام يت بولايىن! — دەدى.
قاسبولاتتىڭ قالبالاقتاعان بالا مىنەزىنە ءسۇيسىنىپ، جىميا كۇلدى دە:
— ءبىزدىڭ ميحايل زاحاروۆ سولداتتان كەرەمەت جىگىت بوپ ورالدى، — دەپ باستادى وسپان، — بۇرىنعى كىم كورىنگەنمەن توبەلەسىپ، اۋزى-مۇرنى قان بوپ جۇرەتىن تەنتەك ميشا قايدا؟
قاسبولات بايىز تاپپاي:
— ميحايل بولماعاندا، قانيپا ساعان جوق ەدى، بۇگىن كۇپسىپ وتىرعانىڭ سونىڭ ارقاسى... — دەدى.
— ونى قويا تۇر. ميحايل ايتادى: «جاۋكە تامىردىڭ كەگىن جالپى ەڭبەكشى حالىقتىڭ كەگىنە قوسا قايىرامىز»، — دەيدى.
— تۇسىنبەي قالدىم، انىقتاڭقىراپ ايتشى، ۇعىندىرشى.
وسپان سەرپىندى سەرگەك پىشىنمەن جاڭاعى قيىن ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسىن وزىنشە ءتۇسىندىرىپ بەردى:
— مەن دە اۋەل باستا وسى ءسوزدىڭ مانىسىنە تۇسىنە الماي، ميحايلدان قايتا-قايتا سۇراپ ءبىلىپ ەدىم، — دەدى وسپان، — ەندى ساعان ۇيرەتەتىن بولدىم. جالپى ەڭبەكشى حالىق دەگەنىمىز، پاتشادان، بايلاردان زورلىق كورگەن، قانالعان جۇمىسشىلار، مۇجىقتار، كەدەي — جالشىلار. دەمەك، سولاردىڭ اراسىندا ەكەۋىمىز دە بارمىز.
— ءتۇسىندىم، ۇقتىم، — دەدى قاسبولات باسىن شۇلعىپ، — دەمەك، سول ءوزىڭ ايتقان ەڭبەكشى حالىقتىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن.
وسپان اينالاعا ساقتانا قاراپ قويىپ، باسەڭ داۋىسپەن:
— بويكوۆتاردان كەك الۋ ءۇشىن، ارالبايدىڭ قاراسىن ءوشىرۋ ءۇشىن وسى توڭىرەكتەگى ورىس، قازاقتىڭ تالاپتى، جىگەرلى كەدەي-جالشىلارى بىرىگۋىمىز كەرەك، — دەدى.
— ساعان مۇنى دا ميحايل ايتتى ما؟ — دەگەندە قاسبولاتتىڭ ۇنىنەن جىگەر ەكپىنى ءبىلىندى.
— ميحايل جالعىز ەمەس، — دەدى وسپان، — ءبىزدىڭ قالادا دا، باسقا قالالاردا دا ونىڭ سەرىكتەرى بار.
— سەن ءوزىڭ ماعان دۇرىستاپ ءتۇسىندىرشى. ولار نە ىستەيدى؟
وسپان شاكىرت الدىنداعى ءبىلىمدار ۇستازداي ماڭعازدانا سويلەدى:
— ميحايل ايتادى، سوناۋ ىشكى رەسەيدەگى جۇمىسشىلار مەن كەدەي-جالشىلار بىرىگىپ، بايلارعا قارسى كۇرەسكە اتتاندى دەيدى.
قاسبولات لىپ ەتە قالىپ، وسپاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— سوندا قالاي؟ ولار كادۋىلگى قول توبەلەسكە شىعىپ پا؟
— قايداعى توبەلەس؟ سونشا كوپ بايلاردى قۇر قولمەن قالاي قۇرتادى دەپ ەدىڭ؟ قولدارىنا قارۋ الىپ، سوعىساتىن بولسا كەرەك، — دەدى وسپان، وسى ءبىر قيىن ءىستىڭ ءتاسىلىن ءوزى دە جەتە بىلە قويماسا دا قاسبولات الدىندا سىر الدىرعىسى كەلمەي. وسىلاي دەسەم ءتۇزۋ جوباسىنان ونشا قيىس كەتە قويماسپىن دەپ، شامالاپ ايتتى.
وسپاننىڭ جاڭاعى ايتقاندارى التى اي قىس بويىنا سىرەسىپ جاتقان مۇز ايدىنىنىڭ جيەگىنەن جۇگىرگەن جىلمىق سۋىنداي قاسبولات جۇرەگىنە ءبىر ءتۇرلى جىلى ءتيىپ ەدى. اسىرەسە وسپاننىڭ كەدەي، جالشىلار بىرىگىپ، جاۋىنا قارسى اتتاندى دەگەنى قاتتى ۇناپ كەتتى.
— ءجون-جون، قيسىنى بار اڭگىمە، — قاسبولات اينالاعا ساقتانا قارادى. — ەندى سەن ماعان مىنا ءبىر جاعدايدى ۇعىندىرشى!.. ماسەلەنكي، ءبىز ورىس، قازاقتىڭ كەدەي-جالشىلارى بىرىكسەك، سوندا سەنىڭ ميحايل دوسىڭ ءبىزدى باستاي ما؟
— مۇنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ءدال ءقازىر ايت دەپ قىستاما مەنى. — وسپان قاباعىنا كىربىڭ الدى. — اماندىق بولسا كەيىن، كەزىندە ءبارىن دە بىلەرسىڭ، كورەرسىڭ... — قاسبولاتتىڭ كۇشىن سىناعىسى كەلگەندەي جالپاق الاقانىمەن جاۋىرىنىنا سارت ەتكىزدى. — سەن، ەڭ اۋەلى، مىنانى مىقتاپ ۇعىپ ال: ءبىز ەندى كوپ ۇزاماي بويكوۆتارعا قارسى كۇرەسكە اتتانامىز...
— ءبىز ەندى كوپ ۇزاماي بويكوۆتارعا قارسى كۇرەسكە اتتانامىز، — دەپ داۋسىن سوزا قايتالادى قاسبولات. جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، تۇلا بويىنا ىستىق قان شاپشي باستادى. ءبىر ءتۇيىن قيت ەتسە جارىلىپ كەتەتىندەي كوكىرەگىن كەرنەپ بارادى.
— مەنىڭ جاڭاعى ايتقاندارىما سەن قالاي قارايسىڭ؟ بىزبەن بىرگە بولاسىڭ با؟ — دەدى وسپان.
— اياناتىن نەم بار؟ — دەدى قاسبولات، — سەندەرمەن بىرگە بولامىن، ەلدەگى ءوزىم دەگەن كەدەي-جالشىلاردى قاسىما ەرتىپ، ۋادە ايتقان جەرلەرىڭە جەتەمىن. — وسىنى ايتتى دا، جاۋعا شاباتىن باتىرداي بۋىرقانا تۇرەگەلىپ، باسىنداعى بوركىن جەرگە الىپ ۇردى. سوندا ونىڭ باسىنا شىرماپ وراعان شۇبەرەگىندەگى باتتاسىپ قاتىپ قالعان قاندى كورگەندە وسپان ەسى كەتىپ:
— ويباي-اۋ، مىنا باسىڭداعى قانىڭ نە؟ — دەدى.
— كوڭىلىڭە جارىقشاق تۇسەر دەپ ساعان ايتپاي وتىر ەدىم، — دەدى قاسبولات كوزى جايناپ. — سەندەر قانيپانى الىپ كەتكەن كۇنى ارالبايدىڭ قول شوقپارلارى جينالىپ كەلىپ، مەنى سوققىعا جىققان... ماعان قاسەنباي، قاڭتارباي، رامازان، باجەندەر بولىسىپ ەدى، ولاردى ءتۇرىپ ايداپ شىقتى.
وسپان وكىنىشتى پىشىنمەن تىستەنە باسىن شايقادى.
— قاپ! قورلىعىن-اي مىنا يتتەردىڭ...
— ۇرىنۋعا قارا تابا الماي جۇرگەن سۇمدار ەمەس پە تۇگە، — دەپ، قاسبولات تەبىرەنە كۇرسىندى. جەردە جاتقان بوركىن الىپ، باسىنا باسا كيدى.
ەلدەگى لاڭنىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە قانىپ العان سوڭ وسپان قاسبولاتقا شىنايى جاعدايدى اشىپ ايتتى. امانتاي، بايعارا، مەتروفانوۆكا، مويناق سەلولارىنىڭ مايداننان قايتقان سەگىز جىگىتى بۇرناعى كۇنى تۇندە ميحايل ۇيىندە باس قوسقان. ولار اتباسار قالاسىنداعى استىرتىن بولشيەۆيكتىك ۇيىممەن بايلانىس جاسايتىن ۇشتىك توپ قۇرعان. توپتى باسقارۋعا ميحايل زاحاروۆ تاعايىندالعان. بۇلاردىڭ تۇپكى ماقساتى — وسى توڭىرەكتەگى ورىس قالالارىندا، ىرگەلەس قازاق اۋىلدارىندا سەنىمدى جىگىتتەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كەلەشەك زور كۇرەسكە ازىرلەۋ. بىرتە-بىرتە قوماقتى توپ قۇرىپ العان سوڭ، امانتايدا بولشيەۆيكتىك ۇيىمنىڭ تىرەك-ورتالىعىن قۇرۋ. ميحايل وسى ءبىر جاڭالىقتى وسپانعا وڭاشادا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ، سەن دە بىزبەن بىرگە بول، مەن سەنىڭ قارجىمدى قايراتىڭا، العىر اقىلىڭا سەنەمىن دەگەن ەدى. وسپان ميحايل دوسىنىڭ پىكىرىن قۇپ الىپ، ءدايىم سەنىڭ قاسىندا بولامىن، ەگەر قاجەتى بولا قالسا، ەلدەگى كوڭىل جەتەر جىگىتتەردى دە وسى ىسكە ارالاستىرامىن دەپ ۋادە بەرگەن.
— وزىمنەن حابار بولماي، وسىنى تىسىڭنەن شىعارما، — وسپان ەتەك-جەڭىن جيناپ، ءۇستىنىڭ شاڭىن قاعا تۇرەگەلدى. — ەڭ اۋەلى، وسى ءىستىڭ ءمان-جايىنا ءوزىم جەتە ءتۇسىنىپ الايىن، كەيىن مىقتاپ سويلەسەرمىز.
— بۇدان بىلاي وزىڭمەن ءجيى-جيى حابارلاسىپ تۇرايىن. — قاسبولات سول قولىنىڭ بەس ساۋساعىمەن جارالى ماڭدايىن سىپىرا سيپادى. — سەندەردىڭ باستارىڭا ەكىتالاي كۇن تۋسا، جاندارىن اياماي الىساتىن، جاۋدان اراشالاپ الاتىن، سەنىمدى كەدەي جىگىتتەردى ات-تۇرمانىمەن سايلاپ شىعارامىن...
وسى ارادا ميحايلدىڭ ءبىر ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، وسپان سونى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ءوز اتىنان ايتتى.
— ەسىڭدە بولسىن، قاسبولات، قايراتىمىز بەن ءادىس-ايلامىز بىردەي بولماسا، قۇر بەت الدى داۋرىعىپ، كىم كورىنگەنگە سىر شاشساق، قۇريمىز... قۇر تالاپپەن تۇك وندىرە المايسىڭ. اقىل-ايلامەن ابايلاپ ارەكەت ىستەۋىمىز كەرەك.
— سەن ءوزىڭ اقىلدى بوپ كەتىپسىڭ، — دەدى قاسبولات كۇلىمسىرەپ. — سەنىمەن ءسوز تالاستىراتىن قاۋقار جوق مەندە. سەن نە ايتساڭ بارىنە ءتانتىمىن. تاۋەكەلگە بەل بايلادىم، سەندەر باستاي بەرىڭدەر، وزىمە قاراعان كەدەي-جالشىلاردى سوڭىما ەرتىپ، مەن قوستاي بەرەيىن.
وسپان ەندى اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇگىن تاڭدا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەرگە قاراي بۇرىپ جىبەردى. قانشا ايتقانمەن، ءوز باسىنداعى ءالى تىنىمىن تاپپاعان سويقاندى داۋ قوبالجىتا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ەلدەگى قايىن ەنەسىنە، مىنا جالعىز قايناعاسىنا كۇن كورسەتپەي، باستارىنا اڭگىرتاياق ويناتىپ جاتقان دۇشپاندار اناۋ. وسىنى ويلاپ كەتكەندە كوڭىلى بەيجاي بولىپ، تىنىسى تارىلا بەرگەن.
وسپان قايناعاسىنا ءبىر ءسوز تاستادى:
سولاردىڭ كۇيىن كورگەنشە، ناعاشى اپام مەن ەكى ءۇيىڭ ءبىزدىڭ قالاعا نەگە كوشىپ كەلمەيسىڭدەر؟
قاسبولات مۇنى وسپاننان بۇرىن ويلاعان ەكەن.
— جەڭەشەم ەكەۋمىز قالاعا كەشسەك قايتەدى دەپ اقىلداسىپ ەدىك، — دەدى ول، — جۇرتقا قاشقان بۇزاۋداي، قىزدىڭ ارتىنان كەتكەنىمىز تىرىدە ۇيات بولار دەپ قويعانبىز.
وسپان الىستاعى نوقاتتاي قاراسىننان كوزىن الا بەرىپ، قاسبولاتقا مويىن بۇردى. جاناشىر، قامقور كوڭىلدىڭ بايلاۋىن جەتكىزدى.
— ءوزىڭ دە ايتىپ وتىرسىڭ، ولار ءبىزدى ايامايدى، ەڭ بولماعاندا، تاعى دا ءبىر رەت جانتالاسىپ ارەكەت ىستەيدى. — «شامالارى كەلسە ءبىزدى قۇرتۋدان دا تايىنبايدى» دەگەن جەرىن ادەيى ىركىپ الىپ قالدى.
قاسبولات جاۋابىن سايلاپ وتىر ەدى.
— بىزگە بولا ۋايىمداماي-اق قوي، قاشانعى قۋدالاي بەرەر دەيسىڭ — دەدى. «قيىن ءىستىڭ بار سالماعى سەندە جاتىر» دەگەندى قاباعىنان اڭعارتتى. ونىڭ ەمەۋرىنىنە تۇسىنە قويعان وسپان ىركىلمەستەن:
— بىزگە بولا سەندەر دە ساسپاڭدار، ميحايلدار تۇرعاندا مەن جاۋىمنان ىقپايمىن، — دەدى.
قاسبولات ارقان بويى كوتەرىلىپ، بۋالدىر بۇلت اراسىنان اسپان شوقتىعىنا ورمەلەي باستاعان سۇرقاي كۇنگە مويىن سوزا قاراپ، مەزگىلدى ويشا مولشەرلەپ الدى دا:
— مەن كەتەيىن، ايتاتىن باسقا نەڭ بار؟ — دەدى. وسپان دا ونىڭ ەل كوزىنە ءتۇسىپ قالماي تۇرعاندا اۋىلىنا قايتقانىن قالاپ وتىر ەدى.
— ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان بۇگىنگى اڭگىمەنى، ەڭ تەگى، ايەلىڭە دە ايتپا، — دەپ ەسكەرتتى وسپان.
— جارايدى، ايتىلعان ءسوز وسى ارادا قالسىن... ارالبايلار جاقتان جامان سىبىس ەستىلسە، تەز حابارلايمىن...
— ساق بول...
ارپالىس
وكتيابر ايى باستالعان. اسپان بۇلىڭعىر. ءتۇن سۋىق. العاشقى جاۋعان اقشا قار جەر بەتىن بۇركەپ العان. تابيعاتتىڭ تالاۋراپ، قارا بارقىن تارتقان كوڭىلسىز شاعى.
اياق اۋزىنداي ەكى بولمەلى جەر ۇيدە، سىقسيما كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن وسپان مەن قانيپا وڭاشا سۇقپاتتاسىپ وتىرعان. كۇنبالا مانا اۋىرىپ جاتقان ساتماعامبەتتىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلەيىن دەپ، سول ۇيگە كەتكەن. جاس جۇبايلاردىڭ كوپتەن بەرى ءوز ۇيلەرىندە باس قوسىپ، وڭاشا ەمىن-ەركىن وتىرعاندارى وسى ەدى. ەكەۋى دە سىرتتان اڭدىعان جاۋىنان ساقتانىپ، ءتۇن بالاسىندا.
ميحايل ۇيىندە بولاتىن. ابىرجىپ، الاڭداۋمەن، تىمىرسىق قورقىنىشپەن تالاي كۇندەر ءوتىپ كەتكەن. نە دە بولسا بۇگىن ءبىر ادام قۇساپ، ءوز ۇيىمىزدە وتىرايىقشى دەپ، ەكەۋى مانا كۇندىز ۋادەلەسكەن-دى.
بۇلار تورگى بولمەدە. قانيپا ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ بارىپ، ەندىگى مەن بيىكتىگى بىردەي الاسا تەرەزەنىڭ ەرنەۋىندەگى قوقايما جەتىلىك شامنىڭ شولمەگىن سۋلىق ورامالمەن ۇستاپ، ەپتەپ سۋىرىپ الدى. شامنىڭ بىلتەسىن مولىراق شىعارىپ، ورتايىپ قالعان كەروسينىن شايقاپ-شايقاپ، شولمەكتى قايتا كيگىزدى. سوندا بولمە ءىشىنىڭ جارىعى مولايىپ، الدەقانداي كوڭىلدى كورىك پايدا بولعانداي. قانيپا نايقالا باسىپ، توردە تۇنەرىپ وتىرعان وسپانعا ەڭكەيە جاقىنداي بەردى.
وسپاننىڭ الدىنا قاققان قازىقتاي قاقشيىپ وتىرا قالدى. ەكى بىلەگىن قىسىپ، نازدانا ءتىل قاتتى:
— نەگە جۇدەپ وتىرسىڭ؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟..
وسپان جابىرقاڭقى ءتۇسىن ءسال جىلىتىپ، بولار-بولماس جىميا كۇلدى. سۇيىكتى جارىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەيىن دەگەن ويمەن كەلەر-كەتەرى جوق ءبىر سىلتاۋ ايتا سالدى:
— جاي اشەيىن، ويلانىپ وتىرمىن...
— نەنى ويلادىڭ؟..
— وسى جالشىلىق يتتەن قاشان قۇتىلار ەكەن دەپ، سونى ويلاپ وتىرمىن.
— قويشى، ءتايىرى، جالشىلىققا ۇيرەنگەن ادامسىڭ عوي، بارىنەن دە باسىمىز امان بولسىن دەسەيشى. — قانيپا قولدا بارعا قاناعات تۇتىپ، ماڭدايعا بىتكەن باق-داۋلەتكە سالاۋات دەيتىن كوندىم كەيىپ كورسەتە، ىستىق الاقانىمەن وسپاننىڭ جازىق ماڭدايىن ايالاپ سيپاي بەردى. سۇيكىمدى قىلىعىمەن، بالداي ءتاتتى لەبىزىمەن جىگىتتىڭ جاداۋ جانىن سەرگىتىپ جىبەردى. قاشاندا وسىلاي. ءدايىم وسپاننىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ءمۇبادا ول مۇڭايا قالسا، ءتىپتى كوكىرەگىڭە قايعى-قاسىرەت ۋىن قۇياتىن قايداعى ءبىر جاقسى اڭگىمە ايتا باستاسا، ەبىن تاۋىپ، سول اۋىر كۇيدەن قۇتقارىپ جىبەرەتىن. تەگىندە، باسىنا الەمەت قاۋىپ-قاتەر تونگەندە، تۇتقيىل پالە-قىرسىققا ۇشىراپ قالعاندا قورىقپايتىن، قايعىرمايتىن ادام بولمايدى. ءبىراق كوپ ادامدار مۇنداي قىسىلشاڭ شاقتا ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىن بىلدىرە بەرمەيدى، ىشتەن تىنىپ، جان سەزىمىم سىرتقى ەلگە كورسەتپەيدى. قانيپا مىنەزى وسىنداي. ال كەي ادامدار قيت ەتسە ىشكى سەزىم تولقىنىنا يە بولا الماي، جوق نارسەدەن سەكەم الىپ، ءوزىنىڭ قۋانىشىن دا، رەنىشىن دە، قايعى-مۇڭىن دا تاباندى پاش ەتىپ الادى. بۇل — وسپانعا ءتان مىنەز.
قانيپا ەندى باياعى بالالىق شاقتارىنان، الاڭسىز بىرگە ءجۇرىن، قاتار وسكەن قىزعىلىقتى البىرت داۋرەننەن ءسوز قوزعاپ، ۋايىم ۇيالاعان وت باسىنان وسپاندى ءبىر اۋىق اۋلاققا الىپ كەتىپ ەدى، ونى قايتسەم كوڭىلدەندىرەمىن دەپ، بەرەكەتتى بەيبىت تۇرمىس كوشىرگەن مۇڭسىز جاس جانداردىڭ جايدارى جاز سەكىلدى عانيبەت داعۋاسىن قۋىپ، ءبىراز شالقىپ العان. قالاي دەگەنمەن، وسپان جۇرەگىن تۇيتكىلدەندىرە بەرەتىن ءبىر قامشاۋ جايت بار. مانا كوز بايلانا بەرگەندە ەلدەن قاسەنباي كەلىپ قايتقان. ول كەلگەندە قانيپا ۇيدە جوق ەدى. ماريا يۆانوۆنا ەكەۋى جاداعاي ارباعا ءمىنىپ، جەل ديىرمەنگە ءۇن تارتقىزۋعا كەتكەن.
قاسەنبايدى ادەيى قاسبولات جىبەرىپتى. ارالبايلار قالاداعى بويكوۆتارمەن اۋىز بىرىكتىرىپ، وسپاننىڭ كوزىن جويۋعا، قانيپانى قايتىپ الۋعا نەشە ءتۇرلى امال-ايلا قاراستىرىپ جاتقاندارىن قاسەنباي وسپانعا قىنجىلىپ جەتكىزگەن. ەل اراسىنداعى ۇزىن قۇلاق سىبىسقا قاراعاندا ارالبايلار «قىزىمدى زورلىقپەن تارتىپ اكەتتى، قالاعا اپارىپ، ءۇي استىنان قازعان سۋىق اپانعا قاماپ قويدى» دەگىزگەن بولىپ، كۇلجەكەيدىڭ اتىنان ۋەزدىك سوتقا ارىز بەرىپتى... مۇنىمەن قويماي، ولار قاسبولاتتى دا جىلىداي قولعا الىپتى. وسپاننىڭ ءبىر توپ قارۋلى جىگىتتەردى ەرتىپ اكەلىپ، قانيپانى ەرىكسىز اكەتكەنىنە سوت الدىندا كۋا بول، ءبىزدىڭ بۇل ىسىمىزدەن باس تارتساڭ وسپانعا قوسا سەنى دە قۇرتامىز، — دەپ ارىلباي اشىق ايتىپتى... وسىنىڭ ءبارى ازىرگە ءتۇرلاۋ-تۇيىنى، دالەل-دايەگى جوق قۇر لاقاپ سياقتى. قانسىراپ قالعان ىزالى جاۋدىڭ ايتەۋىر تۇبىندە ءبىر قيراتىپ الام دەپ، الىستان شابىنعان بايبالامى سەكىلدى... وسپان ويى ءبىر مەزەت وسى ءبىر جۇقانا مەدەۋگە قورعالاي بەرگەن. ءار نارسەنىڭ پارقىنا كوز جىبەرىپ، پايىمداپ قاراسا، بۇل ويى تۇبىرىمەن قاتە ەكەن. قاسەنباي ايتىپ كەتكەن داقپىرت-لاقاپتىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندە، قات-قابات قالتارىسىندا وشپەندى جاۋدىڭ شات-شالەكەي پالەسى جاتقانداي. وسپاننىڭ الگى ءبىر ادەتتە جاۋار كۇندەي تۇنەرە قالۋىنىڭ تۇپكى سەبەبى دە وسى. بەيۋاقتا بەي-جاي وتىرعان جار كوڭىلىن اشايىن دەپ، قانيپانىڭ اسەم داۋىسپەن ناشىنە كەلتىرە سالعان ءانى دە وسپانعا پالەندەي اسەر ەتە قويماعان. سۇرى قاشىپ، جانارىنان الدەقانداي ۋايىم اڭعارتىپ، تۇنجىراي بەرگەن. ۇسىنسا قول جەتەتىن جەردە اتويلاپ، ارپالىسىپ جۇرگەن قانقۇيلى جاۋ قاتەرىنەن پايدا بولعان جىمىسقى قورقىنىش جۇرەگىن سىزداتادى. وسپان بارا-بارا الدەبىر جۇيرىك ويعا بەرىلىپ كەتتى. بۇكىل جەر-دۇنيەنى تۇگەل قۇرساپ العان قارا تۇنەك ءتۇن قۇشاعىندا ىڭىرسىپ، ىشقىنا تولقىن اتقان شەكسىز-شەكسىز قارا كوك تەڭىز بەتىندە قانيپا ەكەۋى قالتىلداپ اعىپ بارا جاتقان قوس جاڭقاعا ۇقساپ كەتتى. ولىمسىرەپ جانعان قوقايما شامنىڭ كۇڭگىرت ساۋلەسىنە بولەنگەن تابەنەك تەرەزەنىڭ ار جاعىندا، ەسىلدىڭ جاعاسىندا اجالدىڭ جەكسۇرىن كولەڭكەسى كولبەڭدەپ جۇرگەندەي بولادى. ەر قورعانى نار تاۋەكەلدى داتكە قۋات تۇتىپ، قانشا قايراتتانايىن دەسە دە شىنتۋايتقا كەلگەندە كۇشى باسىم، امال-ايلاسى اسقان زىميان جاۋلارىنىڭ قامداپ جاتقان سۇمدىق ويران-توپانىن ويلاپ كەتكەندە، ەت جۇرەگى ورەپكي بەرەدى.
قانيپا بولسا، وسپاننىڭ اۋجايىنا قاراپ، بارعان سايىن ويسىراي تۇسكەن كوڭىل كۇيىنىڭ قۇبىلىسىن قاس قاقپاي باعىپ وتىردى. بۇگىن وسپاننىڭ نەگە وسىنشا نالىپ وتىرعانىن بىلگىسى كەلىپ، ىنتىزارى قۇريدى. سوندا دا، «ساعان نە بولدى؟ ماعان نەگە ايتپايسىڭ؟» — دەپ وكپە-ناز ءبىلدىرۋدى ءجون كورمەگەن. «مەنەن جاسىراتىن نە سىرى بار دەيسىڭ، ءوزى دە ايتار»، — دەگەن ۇمىتپەن ىڭعايىنا قاراپ، ىركىلە بەرگەن. ءبىراق بۇگىنگى وراسان رەنىشىنىڭ تۇپكى سەبەبىن ءوز بىلىگىمەن ايتا قوياتىن وسپان جوق. تىمىرسىق ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان سوڭ قانيپا شىداي الماي:
— مىنا تۇرىڭە قاراعاندا، ءسىرا، ءبىر سۇمدىق حابار ەستىگەنسىڭ عوي، قورقادى دەپ، ماعان ايتپاي وتىرسىڭ عوي، — دەدى. ويماق اۋزى بۇرتيىپ، قاراقات كوزىنىڭ قاراشىعى تۇنا قالىپ، سۇرلانىپ كەتتى.
وسپان كەنەت وزگەردى: بۇلت اراسىنان جارق ەتىپ شىعا كەلگەن كۇندەي جايناڭ قاعىپ، قارسى دالەل ايتتى:
— تۇك تە ەستىگەن جوقپىن... اناداعى ميحايلعا بايلانىستى شارۋا تۇبىندە قالاي بولار ەكەن دەپ، سونى ويلاپ، مازام كەتىپ وتىر...
«ميحايلعا بايلانىستى شارۋا» قانيپاعا كوپتەن بەرى ءمالىم. وسپاننىڭ ميحايل زاحاروۆپەن ءسوز بايلاسىپ، ولاردىڭ استىرتىن توبىنا ارالاسۋعا ۋادە بەرگەنىن دە بىلەتىن. ەندى وسپان سول ۋادەسىنەن اينىپ قالعان با، قالاي — دەگەن، ءدۇدامال كۇدىكپەن ادەيى وعان قارعاشا سالدى:
— جىگىت ادام نە كورسە دە بەرگەن سەرتىنەن ايني ما ەكەن؟ — دەدى.
ءوزى تىلەپ العان وتكىنشى كىنانى وسپان اۋىرلاي قويعان جوق. ەندى ىشكى سارايىنا ويران سالعان ءبىر شىنايى گاپتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتتى.
— انەۋگى كەلگەنىندە وسى ءىس جايىن قاسبولاتقا ايتىپ ەدىم، سونىم انتەك اعاتتىق بولدى بىلەم، — دەپ، بۇگىنگى كوڭىلسىزدىگىنىڭ سەبەبىن وسىعان سايدى. — ەلگە جايىلىپ كەتپەسە يگى ەدى...
قانيپانىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. شىنىندا دا قاسبولات بايقاۋسىزدا بىرەۋگە ايتىپ قويسا، ەلگە تاراپ كەتىپ، سىرلارى اشىلىپ قالماسا ناعىسىن!
— قاپ، اسىعىستىق ىستەگەن ەكەنسىڭ، ابدەن رەتتەلىپ العانشا اعاتايىما سونى ايتپاي-اق قويا تۇرساڭ دا بولاتىن ەدى عوي، — دەدى.
وسپان وتكەن ىسكە وكىنگەننەن نە پايدا دەگەن تاۋەكەلشىل سىڭايمەن جۋىپ-شايىپ:
— قانشا ايتقانمەن، قاسبولات ۇستامدى جىگىت قوي، ءبىزدىڭ قۇپيا سىرىمىزدى شاشا قويماس، — دەدى.
ەكەۋى بولمىستىڭ قۇز-قيا، مۇزارت شىڭدارىن بۇزىپ ءوتىپ، ءوز باستارىنداعى ءالى اياعى جەرگە تيمەگەن، قاۋىپ-قاتەرىنىڭ جالىنى سونبەگەن، لايساڭ وقيعامەن قاباتتاسىپ، ءورشىپ، ءورىلىپ كەلىپ، سانالارىنا تاستاي ورناپ قالعان وسى ءبىر جاڭا بەتالىس جايىن كەڭەسىپ، ۇزاق وتىردى. ميحايلدار قولعا العان قيىن ءىستىڭ نەدەن باستالاتىنىن، قالاي ورىستەيتىنىن، سايىپ كەلگەندە، اقىرى نەمەن تىناتىنىن قانيپا تۇگىل، وسپاننىڭ ءوزى دە ايقىن بىلە بەرمەيدى. ونىڭ ايتەۋىر، تۇبىندە وسىلاي بولار-اۋ دەيتىن جورامالى بىرەۋ-اق: كەدەي-جالشىلار، جۇمىسشىلار ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ بىرىكسە، سانالى ازاماتتاردىڭ باسقارۋىمەن جۇمىلا كۇرەسكە اتتانسا، تەڭدىككە قولى جەتۋى حاق. اتباسار قالاسىندا دارىگەر ادىلبەك مايكوتوۆ باسقارعان استىرتىن ۇيىم بار ەكەنىن، مىنا امانتايداعى ەندى ۇيىمداسقان توپ سونىڭ باسشىلىعىمەن جۇمىس ىستەيتىنىن ميحايل وسپانعا مۇقيات ۇعىندىرعان. قانشا ايتقانمەن، مۇنىڭ ءوزى دە وسپانعا ءالى الىستان ەلەس بەرگەن ساعىم سەكىلدى.
ميحايلدان ەستىگەن جاڭالىقتارىن وسپان انەۋكۇنى قانيپاعا ءوز الىنشە ءتۇسىندىرىپ بەرگەن. مايداننان قايتقان ميحايل قاتارلاس ون شاقتى جىگىت امانتايداعى جاڭا ۇيىمداسقان توپتىڭ نەگىزگى ۇيتقىسى ەكەن. توپقا كىرگەن جىگىتتەردىڭ جەكە-جەكە اتى-جوندەرىن ازىرگە وسپاننىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ونىڭ ويىنشا اناۋ-مىناۋ ۇساق ىسكە ميحايل ارالاسپايدى. ول جۇرگەن جەردە بەرەكە بار، ىنتىماق-بىرلىك بار. ءوز جۇرەگىنىڭ وسى ءبىر اينىماس سەنىمىن وسپان وسى ساپار قانيپاعا از سوزبەن جەتكىزىپ، ونىڭ جان سارايىنا تام-تۇمداپ جارىق ساۋلە تۇسىرە باستاعان. بۇل ورايدا قانيپا دا ويسىز ەمەس ەكەن. وسپان ايتقان ەرەسەن جاڭالىقتى تاسقا باسقان جازۋداي سامساتىپ كوڭىلىنە توقىپ الماسا دا، تۇيسىگى جەتكەنشە ۇققان جايلارىن دولبارمەن اڭعارتىپ، جان جارىنىڭ كوزدەگەن مۇرات-ماقساتىن جانىمەن قۇپتاي بەردى.
وسپان قانيپاعا بەتىن تۇزەپ، ءمۇلايىم پىشىنمەن:
— كەرەك ۋاعىندا ءبىزدىڭ ەلدەن ءبىر توپ سەنىمدى جىگىت سايلاپ الساق، ەرلەر ەدىك، — دەدى دە، ورنىنان شاپشاڭ تۇرىپ بارىپ، جارىعى قاراۋىتىپ بارا جاتقان شامنىڭ شولمەگىن سۋىرىپ الىپ، بىلتەسىن ەسەلەپ شىعاردى. ءبىر قولىمەن تەرەزەگە سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى.
قانيپا ءۇي ءىشىنىڭ جارىعى مولايعان كوڭىلدى ءساتتى كۇتىپ وتىرعانداي-اق، لىپ ەتىپ، وسپان قاسىنا بارا بەرە، ىنتىق ىقىلاسپەن ۇزىلە ءتىل قاتتى:
— ون ءبىرىنشى جىگىتىڭنىڭ ەسەبىنە مەنى دە قوسىپ قوي، — دەدى. كومەكەيى بۇلكىلدەپ، ار جاعىنان قابىنداپ كەلگەن تۇيدەك-تۇيدەك پىكىرىن ادەيى تاستاپ، وسپانعا سىناي قارادى.
وسپان كەلىنشەگىنىڭ اسپاننان تۇسكەندەي بولعان جاڭاعى توسىن ارەكەتىن ءاۋ باستا قالجىڭعا بۇرعىسى كەلىپ، كۇلىمسىرەي وقتالا بەرىپ ەدى، مەسەلىن قايتارىپ، ساعىن سىندىرارمىن دەپ، ءتىلىن تارتا قويدى. ەندى ءبىر ەسەپتەن: «ايەل جولى جىڭىشكە عوي ءبىزدىڭ ازاپتى ىسىمىزگە ارالاسپاي-اق قوي، ءبىر ۇيدەن مەن دە جەتەرمىن»، — دەگىسى كەلدى. قانيپانىڭ كوڭىلى قالار دەپ، بۇل ويىنان دا تەز باس تارتتى.
— تالابىڭ قايىرلى بولسىن، جانىم! ءساتى ءتۇسىپ، ەكەۋمىز بىردەي ميحايلداردىڭ سوڭىنان ەرسەك، ەلدەگى ايەل جىنىسىنان قولىنا قارۋ ۇستاپ، جاۋعا شاپقان ءتۇڭعىش باتىر ايەل سەن بولارسىڭ، — دەدى.
— بولسا نەسى بار، قولىمنان قارۋ ءتۇسىپ قالار دەيسىڭ بە؟
مۇنى قانيپا: «ايەلدىڭ قولىنان نە كەلەدى دەپ، مەنى اجۋالاپ تۇرسىڭ عوي»، — دەگەن وكپە-نازعا مەڭزەپ ايتتى. سوندا قانيپا ەسىنە اكەسى مارقۇمنىڭ ءبىر ءسوزى تۇسە كەتتى: «امان بولسا مەنىڭ قىزىم ەر جىگىتتەن كەم بولمايدى».
وسپان ءۇنسىز. قانيپا ونىڭ اۋزىن باعىپ ءتۇر. ەندى نە ايتار ەكەن؟ شىنىندا دا قانيپا مۇنى اشەيىن جەل كوڭىلدىڭ اسەرىمەن، جاستىق شاقتىڭ ەت قىزۋىمەن ايتۋىن ايتسا دا، جەمە-جەمگە كەلگەندە بەلسەنىپ شىعا الماس. وسىنداي ءبىر بۋالدىر وي كەلدى وسپانعا. وسى جاعداياتتان تاعى دا بىر-ەكى اۋىز ءسوز قاعىسىپ، قانيپانىڭ وسى جولعا شىن كوڭىلمەن قۇلاي بەرىلگەن سەنىمدى قالپىنا كوزى جەتكەن سوڭ جاڭاعى كۇدىگىنەن تاباندا بەزىپ شىقتى. قانيپانىڭ قازىرگى مىعىم دا بەكەم سىڭايى، اينىماس سەرت ايناسىنداي جالتىلداعان وتتى ءمولدىر قارا كوزدەرى كەرەك ۋاعىندا جاۋ جاراعىن اسىنىپ، ەر ازاماتتارمەن بىرگە قانداي دا بولسا قيىن جورىققا اتتانۋعا ءازىرمىن دەپ تۇرعانداي. وسپان قانيپانىڭ اۋزى بەرىكتىگىنە، ۇستامدىلىعىنا كامىل سەنىپ، ايتەۋىر، تۇبىندە بىلمەي قويمايدى عوي، وسى باستان قۇلاعى قانا بەرسىن دەپ، وسى قيىن ءىس جايىنان حابار بەرگەنى بولماسا، قانيپا ءدال وسىنداي باتىل ارەكەتكە بارا قويار دەپ ويلاماعان. ەندى كەلىنشەگىنىڭ ويدا جوقتا نايزاعايداي جارق ەتكىزگەن باتىل تالابىنا ريزا بولىپ، قۋانا كۇلىمسىرەپ، ازىراق وتىردى دا:
— مەن ساعان سەنەمىن، جانىم! تالابىڭا ريزامىن، قايدا بارساق تا، قايدا جۇرسەك تە بىرگە بولايىق، — دەدى.
قانيپا وسپاندى قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، سۇيە بەردى.
— ءتىرى بولساق ءبىر توبەدە ولسەك ءبىر شۇقىردا بولايىق...
باعىت-باعدارى، ويى-قىرى، بەل-بەلەسى ءالى ايقىندالماعان تاۋەكەلشىل جورىققا كۇندەردىڭ كۇنىندە وسپاندارمەن بىرگە اتتاناتىنىن جان-تانىمەن سەزىنىپ، قانيپا تاس مۇسىندەي قاتتى دا قالدى. ەندى ءبىر مەزەتتە كەنەت جان بىتكەندەي، تۇتقيىل كەرەمەتىمەن وسپاندى تاڭ قالدىرىپ، ەسىن العىسى كەلگەندەي، بۇكىل دەنەسىمەن ىرعالا قوزعالدى. جانارى وتتاي جالت ەتىپ، سۇرعىلت جۇزىنە التىن اراي نۇر ويناپ شىعا كەلدى. وسپاننىڭ كوڭىلى دە، كوزى دە جارىنىڭ جان تەبىرەنتكەن وتتى جانارىندا. قانيپا ونىڭ كوزىنە الا قىستاي ەمىندىرىپ، اڭساتىپ كەلگەن جىل قۇسىنداي كورىنىپ كەتتى. قانيپا دا وسى مەزەتتە وسپاندى ەجەلدەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان كارى سەرىگىندەي، اسقارالى پاناسىنداي كورىپ، وعان دەگەن قۇمار -قۇشاقتارى تاسقىنداي بەرگەن.
قانيپانىڭ ىشكى دۇنيەسىنە دايىم اسىر سالىپ، كەيىنگى كەزدە ءسال باياۋ تارتقان اكە كەگى وسى ارادا نايزاعاي وعىنداي سىرتقا اتىلىپ شىقتى. ەڭىرەگەن ەر قايراتىنا بەرگىسىز ءبىر ەرەسەن قيمىلمەن سىلكىنە قوزعالىپ، شامىرقانا ءۇن قاتتى:
— شىركىن-اي، بويكوۆ پەن ارالبايدىڭ سەندەردىڭ قولدارىڭنان جايراعانىن كورسەم ارمانىم بولماس ەدى-اۋ!..
وسپان قانيپا شەشىمىنىڭ سىرىنا ەندى ءتۇسىنىپ، ونىڭ كەكتى جۇزىنە تاڭىرقاي قاراي بەردى. «ءا، وسىلاي ما ەدى؟ جاڭا ءبىلدىم عوي»، — دەدى ىشىنەن. قانيپانىڭ ءتۇسى سۋىق، قاباعى قاتۋلى. ءدال وسى ارادا بويكوۆ پەن ارالباي قولىنا تۇسسە، ءتۇتىپ جەپ قوياتىنداي قانى قايناپ، كوڭىلىن الدىم قىپ-قىزىل وت جاپتى. «تاۋەكەل دەپ وسپانداردىڭ سوڭىنان ەر، قىزىم! جاۋىڭنان مەنىڭ كەگىمدى ال!» — دەپ جان تۇكپىرىنەن اكە داۋسى سامپىلدايدى.
«مەن سەندەرمەن بىرگە اكەمنىڭ كەگى ءۇشىن جاۋعا قارسى اتتانامىن» دەسەم قايتەدى دەگەن ءبىر وي كەلدى قانيپاعا. «جوق، بولمايدى، ءسوزدى كوبەيتە بەرسەم، شارۋانى ءبۇلدىرىپ الارمىن. ءتىلىم مەن جاعىما سۇيەنىپ، قۇر بەت الدى سايراي بەرگەنشە، نە كورسەم دە وسىلارمەن بىرگە كورەيىن». قانيپانىڭ سىناپتاي سۋسىعان جۇيرىك ويى وسىعان توقىراعان. ول ەندى ءبىر قيىن ءىستىڭ تەتىگىن تاپقانداي، ىشىندەگى شەر-شەمەنى ءبىر اۋىق ورتا تۇسكەندەي، بايسال تاۋىپ، سۇلىق تۇسە بەردى.
ەندى ەكەۋى قيىن ءىستى ءتۇيىپ، ماشىقتى ءدۇنياۋي كەڭەسكە كوشكەندە، كۇنبالا كەلدى. بالاسى مەن كەلىنىن اينالىپ-تولعانىپ شۇرقىرادى دا قالدى.
كۇنبالا ايتىپ وتىرسا، ساتماعامبەت ناۋقاسىنىڭ الپەتى جامان ەكەن. ءىشى كۇپتەي بوپ ءىسىپ كەتىپتى. كەۋدەسى سىرىلداپ، تىنىسى اۋىرلاي باستاپتى. قارا شايدان باسقا ءنار تاتپايتىن كورىنەدى.
وسپان مەن قانيپا كەشە كەشكىسىن ساتماعامبەتتىڭ كوڭىلىن قاراپ شىققان. وندا ءبىرشاما تاۋىرلەۋ سياقتى كورىنىپ ەدى. توسەگىنە شالقاسىنان جاتقان كۇيىندە بۇلارمەن نەداۋىر سويلەسكەن-دى. بۇگىن ناشارلاپ قالىپتى دەيدى. وسپان ساتماعامبەتتىڭ كەشەگى ايتقان ءبىر ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ونىڭ ەندى ادام بولمايتىنىنا كوزى جەتكەندەي باسىن شايقاپ، قامىعا بەردى. اكەسى مارقۇممەن تالاي جىل جولداس بولعان، جاقىن تۋىسىنداي بوپ كەتكەن ساتماعامبەتتىڭ مۇشكىل ءحالى وسپاندى نەشە ءتۇرلى ويعا قالدىردى. شىنىمەن-اق، مىنا كىسى وسى اۋرۋدان ءولىپ كەتە مە؟ سوندا قالاي؟ ەمدەتپەي، دانەڭە ەتپەي، وسى كۇيىندە قالدىرامىز با؟ وسى ماسەلە جونىندە ميحايلمەن اقىلداسسا قايتەر ەدى. نە ايتار ەكەن؟
— ساتماعامبەت اعا ساعان نە ايتتى؟ — دەپ سۇرادى شەشەسىنەن.
— نە ايتسىڭ؟ — كۇنبالا مولتىلدەگەن كوز جاسىن كويلەگىنىڭ جەڭىمەن ءسۇرتتى. — وسى اۋرۋدان امان قالماسپىن دەيدى بيشارا... باقىل بول، جامان ايتقان جەرىم بولسا، كەش، جالعىز بالاڭ مەن كەلىنىڭنىڭ قىزىعىن كور دەپ، قينالىپ، كوزىنە جاس الدى.
— بۇل كىسى بۇرىننان اۋرۋ ما ەدى؟ — قانيپاعا كۇنبالا جاۋاپ بەردى.
— قۇلىنداي ويناپ جۇرگەن پىلدەي جىگىت ەمەس پە ەدى، ءبىر توتەن اۋرۋعا كەزدەستى عوي... باياعىدان بەرگى شەككەن بەينەتى شىعار شىعىپ جاتقان...
— وسىنداعى دارىگەرگە كورسەتەيىك، ەمدەل دەپ وسىندا قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم، — دەدى وسپان قاباق شىتىپ. — «اجالىما تۋرا كەلگەن اۋرۋ بولسا وعان دارىگەر نە ىستەيدى»، — دەپ كونبەيدى.
جازمىش سولاي بولسا، وعان سەنىڭ دارىگەرىڭ نە ىستەيدى؟ — كۇنبالا ساتماعامبەتتى باستان ولىمگە بەيىمدەپ قويدى.
وسپان ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، ىشكى تولقىن اسەرىمەن ەكسىمدەنە سويلەدى:
— قارا دا تۇر، اپا! ساتماعامبەت اعانى مەن قۇدايدىڭ تىرناعىنان اراشالاپ الىپ قالامىن.
كۇنبالا قاسىنداعى قانيپاعا مويىن بۇرىپ، تىكسىنە:
— مىنا وسپانعا نە بولعان، ءاي! قۇدايدا مۇنىڭ نە جۇمىسى بار؟ قوي دەسەيشى مىناعان، — دەدى دە، وسپانعا قىنجىلا قارادى. — نەگە وسىنشا جەلىكتىڭ، بالام؟ ءتاۋباعا كەل!..
— اپا! مەن الدەقاشان ءتاۋبامنان جاڭىلىپ، قۇدايدان بەزگەن قازاقپىن.
— قويسايشى، وسپان! نەمەنە، وسى ارادا شەشەڭمەن سالعىلاسايىڭ دەپ پە ەڭ؟ — دەدى قانيپا.
وسپان جەڭىلگەن الپەت كورسەتتى:
— سوزدەن ءسوز شىعىپ كەتتى عوي...
— اپا! — قانيپا كۇنبالانى قۇشاقتاي الدى. — نە دەر ەكەن دەپ، سىزگە ادەيى ايتقان بولار، وسىنىڭ ءىشى قۇدايدى جەك كورەدى عوي دەيسىز بە؟ ءسىز ونىڭ ساتماعامبەت اعانى دارىگەرگە ەمدەتەم دەگەنىنە قارسى تۇرماڭىز، جاراي ما؟
كۇنبالا ويلى: ءبىر ەسەپتەن وسپان مەن قانيپانىڭ پىكىرى تەرىس ەمەس سياقتى. وسەر جاستارعا وشەر كارىنىڭ قىرسىعى تيمەسىن. اينالىپ كەلگەندە ساتماعامبەتتى دارىگەرگە كورسەتىپ، ەمدەتسە ەشكىم دە قۇدايعا كۇناكار بولا قويماس. كۇنبالا ەندى ءتۇسىن جىلىتىپ، ىمىراعا كەلدى.
— ءاي، وسپانجان-اي! اكەڭە تارتقان ءبىر بەت مىنەزىڭ بار-اۋ سەنىڭ. ءبىر قيسايعان جاعىڭنان ولسەڭ دە تۇرمايسىڭ. جارايدى، «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەن، دارىگەرىڭە كورسەت ساتماعامبەتتى.
بۇل اڭگىمە وسىمەن تىنىپ، قانيپا مەن وسپان كۇندەگى ادەتتەرى بويىنشا ميحايل ۇيىنە تۇنەۋگە كەتتى.
قۇتقارۋ
دارىگەر ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ پولەتايەۆتىڭ امانتاي قالاسىنا كەلگەنىنە سەگىز ايدىڭ ءجۇزى بولعان. شوقشا كۇمىس ساقالدى، ۇزىن بويلى، قىرىققا شامالاس شەگىر سارى كىسى وسى وتكەن كوكتەمدەگى كوك سالپاقتا پايدا بولعان. ول كىسىنىڭ يت ارقاسى قيانداعى سوناۋ پەتروگرادتان نە قىلمىسپەن ايدالىپ كەلگەنىن ستانوۆوي پريستاۆتان باسقا ەشكىم بىلمەيدى. وسىنداعى كەيبىرەۋلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، پريستاۆ ونىڭ قولىنان مىندەت حات الىپ، وسى قالادان باسقا جاققا شىقپايسىڭ، اي سايىن ءۇش دۇركىن كەلىپ كورىنىپ تۇراسىڭ دەپ، قويا بەرىپتى.
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ قالانىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىندەگى گوربەنكو ماريا دەيتىن جالعىز باستى كەمپىردىڭ ۇيىنە ورنالاسقان. ماريانىڭ جالعىز بالاسى ميكولا بۇرناعى جىلى سولداتقا الىنعان. مايدانعا كىرىسىمەن وققا ۇشتى دەگەن قارا قاعاز كەلگەن. جەتپىستەن اسىپ كەتكەن ولمەلى كەمپىر قاراقان باسى قۋارىپ، جالعىز قالعان.
اۋەلگى كورگىش ءبىر بۇزاۋلى سيىرى مەن ازىن-اۋلاق قۇسىنان باسقا مالى دا جوق.
اۋەلگى كەلگەن كەزىندە جىلى قاباقپەن قارسى الىپ، بار تاماعىن اۋزىنا توسقان مەيماندوس ۇيلەرگە قوناقتاپ جۇرگەنىندە ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ ءبىر كۇنى ويدا جوقتا بولماشى ءبىر سەبەپپەن ميحايل زاحاروۆقا كەزدەسكەن. ۇدايىمەن ءۇش كۇن جاتىپ، بىتەگەنە تانىسىپ العاننان كەيىن ميحايل ونى ماريا كەمپىردىڭ ۇيىنە ورنالاستىرعاندى. تاماعىڭ وزىڭنەن بولسىن، پاتەر اقى المايمىن دەپ، ماريا كەمپىر ءتاۋ باستا كەشىرىم جاساعان. ماريا اكيموۆنانىڭ ۇعىمىندا پەتروگراد كيەلى شاھار. ءوزى شىركەۋگە بارىپ، عيبادات قىلعاندا جۇرتتىڭ ءبارى «ۋا، قۇدايىم، پاتشامىزدى ساقتاي كور!» — دەپ ءمىناجات ايتاتىن، سونىڭ اماندىعىن تىلەيتىن پاتشا اعزام پەتروگرادتا تۇرادى عوي. سۇيىكتى ۇلى ميكولا سول پاتشانى گەرماننان قورعايمىن دەپ وپات بولعان جوق پا؟ مىنا ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ وسى كيەلى شاھاردان كەلىپتى. مۇمكىن ول جاراتۋشىنىڭ بۇيرىعىمەن شاراپاتىن تيگىزگەلى كەلگەن شىعار. كيەلى شاھاردىڭ ادامدارى دا شەتىنەن كيەلى بولماققا كەرەك. ميحايل زاحاروۆ ادەيى بارىپ ەۆگەنيي ءپاۆلوۆيچتى ۇيىنە تۇرعىزۋدى وتىنگەندە ءدىنشىل كەمپىردىڭ باسىنا وسى ءتارىزدى ويلار كەلگەن. سول سەبەپتەن ول ميحايلدىڭ ءوتىنىشىن بىردەن قۇپ العان.
ۇيرەنىسە كەلە ەۆگەنيي پاۆلوۆيچتى ەل «جەر اۋعان دوكتور» دەپ اتاپ كەتكەن. ارادا ءبىر اي وتكەندە قاراپ ءجۇرىپ، ابدەن ءىشى پىسقان سوڭ، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ پريستاۆقا ءوتىنىش ايتىپ، وسىنداعى دارىگەرلىك پۋنكتكە قىزمەتكە قويۋىن سۇراعان. پريستاۆ ءۇش كۇن ويلانىپ، اقىرىندا، «بۇ دا ءبىر حالىققا دەگەن قامقورشىلىعىمنىڭ نىشانى بولسىن» دەپ، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچتىڭ ءوتىنىشىن قۇپ الىپ، سۇراعان قىزمەتىنە قويعان. «ءبىر جىلعا شەيىن ءبىر تيىن جالاقى تولەمەيمىز، — دەپ ەسكەرتكەن پريستاۆ. — وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە بىزگە قىزمەتىڭ جاقسا، جاقسى دارىگەر ەكەنىڭدى تانىتساڭ، ايلىق جالاقى تاعايىندايمىز دا، ونى حالىق ورتاسىنان ستاروستا ارقىلى جيناپ بەرەمىز». سونىمەن «جەر اۋعان دوكتور» جاسىنان جانى سۇيگەن، ومىردەن تاڭداپ العان ماشىقتى كاسىپ-حارەكەتىن قايتا تاپقان. ايتەۋىر، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس دەپ، ىسكە نەمقۇرايدى قاراماي، حالىققا ادال قىزمەت ىستەۋدى الدىنا ءبىرىنشى ماقسات ەتىپ قويعان-دى.
وكتيابر ايى تەڭ ورتادان اۋعان. ماريا اكيموۆنانىڭ قۇلازىعان كىشكەنتاي ۇيىنە ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ كەلگەلى جارقىن نۇر كىرگەن. وسى ءبىر «قۇداي ايداپ اكەلگەن» قاۋقىلداق كىسى جەتىم كەمپىرگە جاقسى سوزىمەن دەم بەرىپ، قامقورشى بولعان. كۇننەن كۇن اسقان سايىن وسى ءۇيدىڭ تۇرمىس كۇيىنە الدەقانداي اسەم كورىك بىتكەندەي، وزگەشە كوڭىلدى بولا باستاعان. بۇرىن بۇرىشتاعى ماريام انا مەن ايسانىڭ جانسىز بەينەسىنە تابىنىپ، سولاردان عانا جاداۋ جانىنا مەدەت الاتىن ماريا اكيموۆنا ەندى «پاتشا شاھارىنان كەلگەن مەيىرىمدى دوكتوردى» ميكولانىڭ كوزىن كورگەن جولداسىنداي كورەتىن.
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ كەشكى تاماعىن ءىشىپ، اسپالى دومالاق شامنىڭ جارىعىمەن، جاداعاي تاقتاي توسەكتە كىتاپ وقىپ جاتىر ەدى. اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن سىقىرلاتا اشىپ، ەكى ادام كىرىپ كەلگەندە توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ، سولارعا قاراي بەردى، الدىڭعىسىن بىردەن تانىدى: ءوزىنىڭ تانىس جىگىتى ميحايل زاحاروۆ. ونىڭ ارتىنداعى قازاق جىگىتىن ەركىن تاني قويعان جوق. انادا ميحايلمەن بىرگە جۇرگەنىن بىرەر كورگەنى بار. وسىنداي ءبىر كوڭىلى سەرگەك، ەتى ءتىرى قازاق دوسىم بار دەپ، ميحايلدىڭ بىردە سىرتىنان تانىستىرعانى ەسىنە تۇسە قالدى. ءاتى-جونى جادىندا قالماعان ەكەن. ءداۋ دە بولسا، ميحايلدىڭ سول جىگىتى وسى شىعار دەپ شامالايدى.
ميحايل ءيىلىپ كەلىپ، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچقا قولىن ۇسىندى.
— سالەمەتسىز بە، قۇرمەتتى دوكتور!..
— ءوزىڭ دە امان-ەسەن ءجۇرمىسىڭ، ميحايل ۆاسيليەۆيچ!..
وسپان ميحايلمەن قاتارلاسا بەرىپ، ەكى قولىن بىردەي سوزدى.
— اسسالاۋماعالايكۋم، قۇرمەتتى دوكتور!.. — ەۆگەنيي پاۆلوۆيچتىڭ سالالى ساۋساقتارىن قاۋسىرا قىستى. اناۋ وسپاننىڭ تىلىنە تۇسىنبەسە دە، ايتەۋىر، قازاقشا سالەمدەسكەنى شىعار دەپ شامالاعان.
— امانسىڭ با، جىگىت! — ول ىزەتپەن ءتىل قاتتى.
— تانىسىپ قويىڭىز، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! بۇل جىگىت مەنىڭ بالا جاسىمنان بەرگى دوسىم، جەتى اتاسىنان باقتاشى، وسپان جامانبايەۆ...
— ءتىپتى جاقسى، بەك ءايبات! — ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ وسپاننىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن باستان-اياق شولىپ ءوتتى. — ءيا، سىرتىڭنان بىلەتىن ەدىم، ميحايل ۆاسيليەۆيچ ايتقان... وسى ساعاتتا جۇزدەسىپ، تانىسقانىما قۋانىشتىمىن...
وسپان جىلى ءجۇزدى، اق جارقىن دارىگەردىڭ بيازى لەبىزىنە ىنتا-ىقىلاسىمەن قۇلاي ريزا بولىپ، سۇيسىنە جاۋاپ قاتتى:
— مەن دە سىزبەن تانىسۋعا قۇشتار ەدىم، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! ءوز بەتىممەن كەلىپ جۇعىسۋعا باتىلىم جەتپەدى. ءساتى بۇگىن ءتۇستى.
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ ورىسشا مۇلتىكسىز سويلەگەن باقتاشى جىگىتكە قايران قالىپ، ونىڭ اقىل-پاراساتىن جايناعان جانارىنان كورگەندەي جوتالى اق سارى مۇرتىن سۇق ساۋساعىمەن سىپىرا سيپاپ، التىن جىرعالى قىستىرما كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان كۇلىمسىرەي قاراي بەردى. «وتىرىڭدار!» — دەپ، ەكى جىگىتكە ەكى جەردەن ورىندىق نۇسقادى. ءوزى جايداق توسەك اعاشتىڭ شەتىنە وتىردى. ۇلكەندىگى تۇيەنىڭ كوزىندەي دوپ-دوڭگەلەك قارا ماۋىتىمەن كوزىلدىرىگىن ىسقىلاپ ءسۇرتىپ، ويلى پىشىنمەن ءۇنسىز وتىردى دا، كوزىلدىرىگىن جارقىلداتا كيىپ الدى. قاسىندا جاقىن وتىرعان ميحايلعا كوز جىبەردى.
— قالاي، ميحايل؟ جىگىتتەر امان با؟ شارۋالارى جاقسى ما؟ — دەدى.
— جىگىتتەر تەگىس امان، — دەدى ميحايل ىركىلمەي، — شارۋالارى وتە جاقسى، اناۋ-مىناۋ اۋرۋ-سىرقاۋدى ماڭايلارىنا جۋىتاتىن ەمەس.
«مۇنىڭ سۇراپ وتىرعانى قايداعى جىگىتتەر؟ نەگە تۇسپالداپ سويلەيدى؟» وسى اراسىنا وسپان تۇسىنبەي قالعان. «بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنا سىناداي قىستىرىلۋدىڭ ءجونى قايسى؟ ازار بولسا، كەيىن وسى ۇيدەن شىققاندا ميحايلدان سۇراپ بىلەرمىن».
— ايتپاقشى، سەن جاڭا ۇيلەنگەن جىگىتسىڭ عوي؟ — دەپ ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ وسپانعا نازار اۋداردى، — العان جارىڭ قۇتتى بولسىن، باقىتتى بولىڭدار! — جالپاق الاقانىمەن وسپاننىڭ قولىن قارماپ الىپ، سىلكىپ قويدى.
— راقمەت، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ!.. — وسپاننىڭ بەتى قىزارا قالدى.
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ يەگىن كوتەرىپ، دىبىستاپ قويدى.
— ماريا اكيموۆنا!..
بۇرمەلى قارا بەلدەمشە بايلاعان، باسىنا اق ورامال جامىلعان كۇدىس جاۋىرىندى ارىق سارى كەمپىر جورعالاي باسىپ كەلىپ دوكتورعا سىپايى ءتىل قاتتى:
— نەگە شاقىردىڭىز، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ؟..
— مىنا جىگىتتەرگە كوفە بەرىڭىزشى!..
— قۇپ بولادى. — كەمپىر اۋىز ۇيگە بارىپ، لەزدىڭ اراسىندا وسپان مەن ميحايلعا ەكى ستاكان كوفە اكەپ بەردى دە، ءوزى ىلە-شالا قايتا شىعىپ كەتتى.
— سۋىڭقىراپ قالعان شىعار، سوندا دا ءبىزدىڭ پەتروگرادتىڭ ءدامىن تاتىڭدار! — ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ مۇرتىن سىلاپ، ءبۇيىرىن تايانىپ، جىگىتتەرگە قۇرمەت كورسەتتى. ميحايل مەن وسپان جايراڭ قاباقتارىنان ريزالىق تانىتىپ، قولا ساۋىتتى جۇقا ستاكانداعى جىلى كوفەنى سىزدىقتاپ ۇرتتاي باستاپ ەدى، دوكتور وسى مەزەتتە الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي قاباعىن شىتىپ، ءجۇزى قۋارىپ مۇڭايا سويلەپ كەتتى.
— ىشىڭدەر، ىشىڭدەر، جىگىتتەر! ازىرگە قولدا بارىمىز وسى... پەتەربۋرگتەن الا كەلگەن كوفە دە تاۋسىلار، كيىپ كەلگەن كيىمدەرىم دە توزار... ونى قويشى، ولاردىڭ يەسى دە...
دوكتوردىڭ سارعىلت جۇزىندە تۋعان جەرىن، سۇيىكتى قالاسىن، وندا قالعان جاقىن-جاراندارىن اڭساعان جالقى جاننىڭ ساعىنىشى بار. سۇڭعىلا ميحايل مۇنى كورگەن جەردەن اڭعارا قويدى. «جەر اۋعان دوكتوردىڭ» قالتقىسىز سىي-قۇرمەتىنە مەيلىنشە ريزا بولىپ، تورقالى توي تورىندە وتىرعانداي ەسى كەتكەن وسپان ونىڭ الگى مۇڭلى ءسوزىن تورىققان ادامنىڭ كەيدە ءولىمدى ويلاپ، بار دۇنيەدەن تۇڭىلە قالاتىن ەسكىلىك ادەتىنە سايىپ، كوفەنى سارقىپ ءىشتى.
وسپان ستاكانداردى اۋىز ۇيدەگى ماريا كەمپىرگە اپارىپ بەرىپ، دەرەۋ قايتا ورالدى. سول ەكى ارادا ميحايل كەتەتىن ىڭعاي كورسەتىپ، تىقىرشي باستاعان.
— سىزدە ءبىر شارۋامىز بار ەدى، — دەدى ول.
— ايتىڭىزدار...
— مىنا جەتى اتاسىنان بەرى قاراي تۇقىم قۋالاعان باقتاشىنىڭ اكەسى مارقۇمنىڭ جان سەرىگى، وسى قالاداعى سيىر اتاۋلىنىڭ قامقورشىسى ساتماعامبەت دەگەن كىسى قاتتى ناۋقاستانىپ جاتىر ەدى.
— ناۋقاسى قاتتى، — دەپ وسپان كۇڭك ەتتى.
— قانداي ناۋقاس ەكەن؟ — دەپ سۇرادى دوكتور.
وسپاننىڭ ورنىنا ميحايل جاۋاپ بەردى:
— ونشاسىن كىم بىلەدى، ايتەۋىر ءىشى-باۋىرى ءىسىپ كەتىپتى، ءنار تاتپايدى، دەم الا المايدى.
— ونى بۇدان بۇرىن ماعان نەگە ايتپاعانسىڭدار؟! — دەپ قىنجىلدى دوكتور.
— بىلاي دا جازىلار دەپ ەك، اۋرۋى اسقىنىپ كەتىپ، ءولىم حالىنە جەتتى، ەندى سىزدەن ءبىر قايىر بولماسا، بيشارا بۇل دۇنيەمەن ءبىرجولا قوشتاساتىن شىعار، — دەدى ميحايل.
— وركەنىڭىز ءوسسىن، قۇرمەتتى دوكتور! ەلۋدەن اسقاندا كورگەن ءبىر جاسار ۇل بالاسى بار ەدى، ايەلى دىمكاس ەدى، مۇمكىندىگى بولسا، ەمدەپ كورىڭىزشى!..
— وتە ءبىر اسقىنىپ كەتكەن اۋرۋ بولماسا، مەن بىلەتىن دارىگەرلىك ونەردىڭ شىڭىنان اسىپ كەتپەگەن بولسا... — دەگەندە ەۆگەنيي ءپاۆلوۆيچتىڭ ءۇنى سەلقوس شىقتى. «كورەرمىز، شارتىما كەلسە ەمدەرمىن» دەگەن سياقتى نەمقۇرايدى سىڭايى بار. بالكىم، ول ناۋقاس ادامدى كورمەي تۇرىپ، جارىلقايمىن، جازامىن دەپ، قۇرعاق ۋادە قويۋعا تارتىنىپ وتىرعان شىعار. نەمەسە ءتىپتى ءزاۋ-سايتان ءولىپ قالسا، پالەسىنە قالارمىن دەپ ساقتانا ما ەكەن؟ الدە ەمىنە اقى دامەتە مە ەكەن؟ دوكتوردىڭ تۇتقىرلانىپ قالعانىن اڭعارعاندا وسپانعا وسى تاقىلەتتەس ويلار كەلگەن.
وسى دوكتوردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ تىلەگىمىزگە نەمقۇرايدى قارادى عوي، ءجا باسە دەي قويمادى عوي، وسى ءبىر باقتاشى قازاقتى ەمدەگەندە، ودان نە ابىروي تابامىن دەپ، كەرگىپ وتىر-اۋ... ميحايل ويى وسى جورامالعا ويىسقان. ەندى ەۆگەنيي پاۆلوۆيچتىڭ ءىش پىكىرىن بىلەيىن، سوعان قاراي ارەكەت ىستەپ، قىبىن تابايىن دەپ، ميحايل قيىلا ءبىر ءسوز ايتتى:
— وسى كىسىنى اجالدان اراشالاپ الىپ قالساڭىز، مىڭ سان قازاق كەدەيلەرىنىڭ العىسىنا بولەنەسىز، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! — دەدى.
— اۋرۋ ادامدى كورمەي تۇرىپ، ناۋقاسىنىڭ نە ەكەنىن انىقتاپ الماي تۇرىپ، مەن نە دەيىن، — دەدى ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ، — ونىڭ بەر جاعىندا، مەن بولسام، ايدالىپ كەلگەن كۇدىكتى اداممىن. — قاباق شىتىپ تۇكسيە قالدى. — پاتشا اعزامعا قاستاندىق جاسادى، پاتشالىق تارتىپكە قارسى شىقتى دەگەن ايىپپەن ايدالىپ كەلگەندە، ەندى قاساقانا تەرىس ەمدەپ، ادام ءولتىردى دەپ، مۇلدە قۇرتىپ جىبەرسە...
وسپان ميحايلدى بارلاپ كورىپ ەدى. ول ەۆگەنيي ءپاۆلوۆيچتىڭ جاڭاعى سوزىنە تاڭدانا قويماعان سياقتى. بەت الپەتىندە دە شۇعىل وزگەرىس، بوتەن قۇبىلىس كورىنبەيدى. دەمەك، دوكتوردىڭ ايتقان ءسوزى وعان تۇسىنىكتى بولعانى. وسپان وي جۇگىرتىپ قاراسا، دوكتوردىڭ جاڭاعى ايتقاندارىن ابايلاساڭ، شىنىندا دا مۇنىڭ ءوزى وسال كىسى ەمەس ەكەن. پاتشاعا قاستاندىق جاساپ، پاتشالىق تارتىپكە قارسى شىققان ناعىز باتىر ادام وسى ەكەن. ەندەشە، ءبىر قازاقتى ولىمنەن قۇتقارىپ الۋعا قالاي شاماسى كەلمەيدى؟..
— سەندەر ماعان تاڭ-تاماشا بولىپ وتىرسىڭدار ما؟ — دەپ، دوكتور قوڭىر داۋىسپەن ءسوز باستادى، — ولارىڭنىڭ ءجونى دە بار. جارايدى كەيىن ۇعىسارمىز... ونى قويشى. مەن سەندەرگە ءبىر دالەلدى دەرەك ايتايىن: ءبىزدىڭ دارىگەرلىك پۋنكتتەگى انىقتالعان ساناق مالىمەتى بويىنشا كەيىنگى ەكى جىلدا وسى امانتاي قالاسىنىڭ ءبىر وزىندە ءار ءتۇرلى ناۋقاستان قىرىق ەكى ەرەسەك ادام، جەتپىس بالا ءولىپتى. ال ەندى، نەشە الۋان جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ شىعۋ، جايىلۋ سەبەپتەرى، حالىقتىڭ تۇرمىس كۇيى وسى ەكى جىل ىشىندە بىردە-بىر تەكسەرىلمەگەن. — ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ قولىنىڭ ۇشىمەن ماڭدايىن تىرەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. — ەڭبەكشى حالىق ءومىرىنىڭ سان قيلى الەۋمەتتىك سىر-سيپاتىن بۇل ارادا باجايلاپ ايتىپ كەرەگى نە؟ جاڭاعى كەلتىرىلگەن ەكى ساننىڭ وزىنەن دە كوپ جايلار اڭعارىلماي ما؟ بىلگەن كىسىگە سونىڭ ءوزى دە جۇرەك تەبىرەنتەر دەرەك ەمەس پە؟ ءبىر قازاق جالشىسى ءولىم اۋزىندا جاتىر دەيدى. ناداندىق قۇربانى بولعان ودان باسقا ادام قانشاما؟
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچتىڭ تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تۋىنداپ، ءورشي باستاعان ويىن كەنەت ميحايل ءبولىپ جىبەردى.
— ءسىز ونى ايتاسىز، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! دارىگەرى، دارى-دارمەگى بار، از دا بولسا وكىمەت قامقورلىعىمەن پايدالانىپ وتىرعان ورىس قالاسىنىڭ ءحالى وسىنداي بولعاندا، ءومىرى دارىگەر كورمەگەن، ءدارىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قازاق ەلىنىڭ جاعدايى قانداي دەپ نەگە سۇرامايسىز؟
— قازاق ەلىنىڭ جاعدايىمەن از دا بولسا تانىسقانىم بار، — دەپ، دوكتور ميحايل مەن وسپانعا بەيمالىم ءبىر سىرىن اشتى.
وتكەن جازدىڭ ورتا شەنىندە ۋەزدىك وكىمەت ورىندارىنىڭ نۇسقاۋىمەن سانيتارلىق وتريادتار قۇرىلىپ، بارلىق بولىستاردى ارالاعان، ىندەت اۋرۋلارىن تەكسەرىپ، بالالارعا شەشەك ەككەن. ۇزاققا سوزىلعان سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى ەل اراسىندا جۇقپالى اۋرۋلار كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ، وكىمەت ورىندارى بۇكىل اقمولا گۋبەرنياسىندا وسىنداي ءبىر «توتەنشە شارا» قولدانعان بولاتىن. وسىنداي ءبىر وتريادتىڭ قۇرامىندا ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ اتباسار، امانتاي بولىستارىنا قاراستى قازاق اۋىلدارىن ارالاعان. سول ساپارىندا پاتشا اعزام تاراپىنان قانداي دا بولسا قامقورلىق، يگى شاراپات دەگەننىڭ بارىنەن دە ماقرۇم قالعان بۇراتانا حالىقتىڭ ومىرىمەن، تۇرمىس كۇيىمەن تانىسقان. ءبىر جاعىنان رەسمي تۇردە ەشكىم ارناپ تاپسىرماسا دا" سوڭعى ءۇش جىلدا ءار ستارشين ەلدە قانشا ادام ولگەنىن انىقتاپ، ولاردى جاسىنا، الەۋمەتتىك كۇيىنە قاراي ايىرىم-ايىرىم ەسەپكە العان. دوكتور توسەك استىنداعى الپامساداي قارا چەمودانىنان ءبىر كۇرەڭ ساقتيان تىستى داپتەرىن الىپ، ەندى سوعان ءۇڭىلىپ كەتتى.
— ءبىز ارالاعان ەكى بولىستا ون التى ستارشين ەل بار ەكەن، — دەدى ول داپتەردەن كوزىن الا بەرىپ. — ءارقايسىسىن بولەك-بولەك ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن... ءار بولىستا سوڭعى ءۇش جىلدا ولگەن ادامنىڭ سانىن ايتسام دا، ەلدىڭ جاعدايى سودان ايقىن كورىنسە كەرەك. قايداعى جوقتى مىلجىڭداپ، جولدارىڭنان قالدىردىم بىلەم. — جىگىتتەرگە كەزەك قاراپ، كىدىرىستەي بەردى.
— اسىقپايمىز، ايتا بەرىڭىز، — دەدى ميحايل.
— اسىعىپ وتىرعان جوقپىز، ايتىڭىز، — دەپ، ونى وسپان قوستادى.
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ مۇرنىنىڭ ۇشىنا سىرعىپ تۇسكەن كوزىلدىرىگىن جوندەپ كيىپ، تاعى دا داپتەرىنە سۇزىلە كوز جۇگىرتتى. داپتەر بەتىندەگى ىعى-جىعى جازۋلاردىڭ اراسىنان الدەبىر ەرەسەن اسىل زات تاپقانداي، سونى الدىندا وتىرعان جاس دوستارىمەن بولىسكىسى كەلگەندەي تاڭدايىن قۇشتارلانا شىرت ەتكىزدى.
— ەل ومىرىنە بايلانىستى ايتارىم كوپ ەدى، — دەدى ول، — سولاردىڭ ىشىنەن، الگى، وزدەرىڭ باستاعان ماسەلەگە ورايلاس جانە مەنىڭ كاسىپ- حارەكەتىمە سايكەس حالىقتىڭ دەنساۋلىعى جايىندا قىسقاشا مىسال كەلتىرسەم دەيمىن. ەستەرىڭدە بولسىن، دوستارىم، دەنساۋلىق، تازالىق دەگەنىڭىز، حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى. مىنا ءبىر جايتتى پايىمداڭدار: حالىقتىڭ ءوسۋى، ياكي بولماسا، ءوشۋى وسى تۇرمىس مادەنيەتىنە تىكەلەي بايلانىستى... ايتا بەرسەك، مۇنىڭ ءوزى جۋىق ماڭدا تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ. سونىمەن...
— ءيا، سونىمەن. — ميحايل دوكتوردىڭ ۇزىلگەن ويىن جالعاپ جىبەردى.
— ءار بولىستان جىل ون ەكى ايدا ورتا مولشەرمەن ەكى ءجۇز ەلۋ ەرەسەك ادام، ءۇش ءجۇز بالا ولگەن... وسى وتكەن ءۇش جىل ىشىندە ءبىز تەكسەرگەن ەلدەردىڭ بىردە-بىر اۋرۋ ادامى دارىگەر بەتىن كورمەپتى... بۇل اڭگىمە جاڭاعى سەندەردىڭ وتىنىشتەرىڭنەن شىعىپ كەتتى-اۋ. ايدالىپ كەلگەن دوكتور قازاق ەلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن زەرتتەپ ءجۇر ەكەن، ولاردى سودان قۇتقارۋدىڭ جولىن قاراستىرادى ەكەن دەپ، الدەبىرەۋلەر ويرانىمدى شىعارىپ جۇرەر. وسى ارادا قالسىن.
جىگىتتەر باستارىن يزەپ، «سىرىڭىزدى جان بالاسىنا ايتپايمىز، بىزگە سەنىڭىز» — دەگەندى قاباقتارىنان ءبىلدىرىپ، ءۇنسىز ەلپەڭ قاقتى.
— مەن ەلگە بارعاندا ءبىر عاجاپ جاعدايدى پايىمدادىم، — دەدى ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ قاباعىن اشىپ، — بولسا-بولماسا دا ەلدە تازالىق جاعى ناشار عوي. كىر-قوقىس، بيت-بۇرگە دەگەندەرىڭىز ناق نيكولاي پاتشاداي ءامىر جۇرگىزەدى ەكەن. ءتۇرلى اۋرۋدىڭ كوپ بولۋى دا وسىدان. ءبىراق وسى، مەن ءبىر نارسەگە قايران قالامىن. تابيعاتتىڭ تاپجىلمايتىن ءبىر زاڭدى قۇبىلىسى بار. ۇلى مارتەبەلى تابيعات جارىقتىق ادام بالاسىنا الەمەت پالە-سۇمدىعىن اياماي جىبەرگەندە، ولاردىڭ ۋىتىن قايتارىپ، باسەڭدەتىپ تاستايتىن شيپا-داۋاسىن دا بەلگىلى مولشەردە قوسا جىبەرەدى... وسىنداي كەڭ جازيرادا كوشپەلى ءومىر سۇرمەسە، قىمىز ءىشىپ، ەت جەمەسە، قازاق حالقى الدەقاشان قىرىلىپ بىتكەن بولار ەدى دەگەن وي كەلدى ماعان. ايتكەنمەن دە... — دەي بەرىپ، ءبىر ءسوزدى كومەيىنە تاياپ قويدى.
وسى ارادا ميحايل ەسەبىن تاۋىپ، ءسوز قىستىردى.
— ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبىر قاتەسى جوق، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ. بۇل جەردىڭ ورىسىن دا، قازاعىن دا بۇل كۇندە نەشە ءتۇرلى دەرت جايلاپ الدى.
وسپان قامىعا سوزگە ارالاستى:
— ەلدە نە كوپ، اۋرۋ كوپ، ءولىم كوپ...
— مەنىڭ بىلۋىمشە، — دەدى دوكتور شامىرقانىپ، — حالىقتى الەۋمەتتىك دەرتتەن، تۇرمىس اۋىرتپالىعىنان قۇتقاراتىن بىردەن-بىر جول — ريەۆوليۋسيا!
ۇشەۋى بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراسىپ، تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى. ميحايلدىڭ ۇعىمتال سىڭايىنا قاراعاندا «ريەۆوليۋسيا»، — دەگەن ءسوز وعان جات ەمەس سياقتى. ونى ايتقان دوكتورعا اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ، ءسۇيسىنىپ قالىپتى. وسپان بولسا، مىنا دوكتوردىڭ ايتىپ وتىرعانى ميحايلدىڭ انادا ايتقان سوزىمەن اينا-قاتەسىز بىردەي شىققانىنا تاڭدانادى. ميحايل دا كەيىنگى كەزدە ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «كەدەي-جالشىلاردى ريەۆوليۋسيا قۇلدىقتان قۇتقارادى، تەڭدىككە جەتكىزەدى» دەيتىنى قايدا. دەمەك، وسى ەكەۋىنىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن شىقتى. «ايتەۋىر، وسى سوعىسقا بارىپ كەلگەن جىگىتتەر دە، پەتروگرادتان كەلگەن مىنا دوكتور دا كوپ نارسەنى بىلەدى ەكەن. دەمەك، ولار ەندى ريەۆوليۋسيانىڭ قانداي بولاتىنىن، قالاي جاسالاتىنىن مىنا مەن سەكىلدى جالاڭاش كەدەيلەرگە جەتە ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن شىعار»، — دەپ ءتۇيدى وسپان.
— ەندىگى ماسەلە، سەندەردىڭ وتىنىشتەرىڭ جايىندا، — ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ ورتا جولدا ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمە جەلىسىن قايتا تارتتى. — بىلاي كەلىسەيىك، جىگىتتەر. ول كىسىنى مەن ەشكىمگە بىلدىرمەي كورەيىن دە، ىڭعايىما كەلسە، ەمدەيىن... ال ەگەر، ناۋقاسى اسقىنىپ كەتكەن بولسا، قولىمنان كەلمەيتىن ىسكە ۇمتىلمايمىن... — ونىڭ جۇزىندە سەنىم نىشانى بار. تۇسىنىكسىز بىردەڭەنى ىڭىلداپ ايتتى دا، شوقشا كۇرەڭ ساقالىن شوشاڭ ەتكىزىپ، مۇرنىن كوتەرە، سەرگەك پىشىنمەن ءسوزىن سوزا ءتۇستى. — ءيا، ءۇمىت، ارمان جاقسى نارسە... كۇنى بۇرىن تۇڭىلمەيىك. ءار نارسەگە ىقىلاس كەرەك، ىجداھات كەرەك.
— مەن سىزگە ءبىر جاعدايدى ەسكەرتىپ قويايىن، — دەدى وسپان قيپاقتاپ. — اۋرۋ ادام پالەندەي ءدىنشىل بولماسا دا، قۇدايعا سەنەدى، اجالعا مويىنسۇنعىش... ءسىز بارعاندا بىردەن قۇپ الا قويماسا، وعان قاراماڭىز...
ميحايل وسپاننىڭ ءسوزىن ەسەلەپ جىبەردى:
— قازاقتار ورىستىڭ دارىگەرىنەن كارى وزدەرىنىڭ وتىرىكشى مولدالارىنا جانە تاۋىپتەرىنە كوبىرەك سەنەدى.
— و دۇنيەگە بارعاندا جارىلقاناسىڭ، ۇجماققا باراسىڭ دەپ، كەدەيلەردى ءتىرى كۇنىندە قۇدايداي بايىتىپ قويسا، ولارعا سەنبەگەندە كىمگە سەنەسىڭ. — دوكتور تاناۋىنىڭ استىنان مىرس ەتتى. — سونىمەن، جىگىتتەر، تالاپتانىپ، تىرىسىپ كورەيىك. — جىلتىر قارا جەلەتكەسىنىڭ جان قالتاسىنان كۇمىس باۋلى دوڭگەلەك ساعاتىن سۋىرىپ الدى دا، تىرناعىنىڭ ۇشىمەن قاقپاعىن سىرت ەتكىزىپ اشىپ، كوزىنە جاقىنداتىپ ۇستاپ وتىرىپ:
— ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن ەكەن، ساعات توعىزدان اسىپتى، — دەدى. ساعاتىن سىرت ەتكىزىپ جاۋىپ، قالتاسىنا سالىپ قويدى. قورباڭداپ كيىنە باستادى. — سول ۇيگە بارايىق، كورەيىك...
بۇلار ساتماعامبەت ۇيىنە بەت العاندا، كوشەدە قىبىر ەتكەن جان جوق ەكەن. قالانىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىنەن سولتۇستىككە اينالىپ، امانتاي ادىرىنىڭ بەرگى باۋرايىنداعى شەتكى شولاق كوشەگە ويىستى. ساتماعامبەت پەن دالاباي ءۇيى قالانىڭ سولتۇستىك جاق شەتىندە بولاتىن. ەكەۋىنىڭ ءۇيى ءبىر قورانىڭ ىشىندە. ەجەلدەن ىرگەسى بولىنبەي، ءبىر جەردى مەكەندەپ كەلەدى.
بۇلاردى اياق اۋزىنداي البار-قورادا شىنجىرلى كوك توبەت ارسىلداپ قارسى الدى. بەيۋاقىتتا الدەكىمدەردىڭ كەلگەنىن شابالانعان يت داۋسىنان بىلسە كەرەك، ۇيدەن دالاباي داۋىستاي شىقتى:
— بۇل قايسىڭ، ءاي؟
— ءبىز عوي! — وعان وسپان جاۋاپ قاتتى.
— قاسىڭداعىلارىڭ كىم؟
— كورمەي تۇرسىڭ با، مىناۋ — ميحايل، مىنا كىسى — دوكتور.
— دوكتور!.. — قولىنداعى شىراعدان شامنىڭ كومەسكى جارىعىن دارىگەردىڭ بەتىنە جاقىنداتتى. — زدراستي، دوكتور!..
بۇلار امان-ەسەن ايتىسىپ، قورادا ءسال كىدىرىپ قالدى. دوكتوردىڭ نە ماقساتپەن كەلگەنىن بىلگەندە دالاباي اڭقالاڭداپ، ءماز بولىپ ەدى. «مەن ۇيگە بارىپ شىعايىن، ايتايىن»، — دەپ، شىراعدانىن وسپانعا ۇستاتىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. لەزدىڭ اراسىندا قايتا ورالدى. ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تۇرىپ، كەلگەندەرگە «كىرىڭدەر!» دەپ يشارات ءبىلدىردى.
سوندا ميحايل تۇرىپ:
— ال، وسپان، مەن كەتەيىن، كوبەيىپ كەتسەك، اۋرۋدىڭ مازاسى كەتەر، — دەدى.
ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ ميحايلدىڭ بۇل وتىنىشىنە قارسى بولا قويعان جوق.
تۇتقىندا
وسپان مەن قانيپا ءىڭىر الەتىندە ساتماعامبەت ۇيىنەن قايتىپ كەلىپ، ەندى ميحايل ۇيىنە كەتكەلى جاتقان. كۇندەگى ادەتتەرى بويىنشا سول ۇيگە بارىپ تۇنەمەك ەدى. قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، ەكى ۋريادنيك كىرىپ كەلدى. جىلانداي ىسقىرعان، ءتۇسى سۋىق جەندەتتەردى كورگەندە قانيپانىڭ زارەسى ۇشىپ، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ كەتتى. وسپان ەكەۋى بىر-بىرىنە ۇرەيلەنە قاراسىپ، قالشيىپ تۇرىپ قالدى. كوزى شاراسىنان شىعىپ، كەلگەندەرگە باجىرايا قاراي بەردى. الدىڭعى ۇزىن سارى ۋريادنيك قويعا شاپقان قاسقىرداي جالاقتايدى.
ساتماعامبەتتىڭ كۇزەتىندە بولىپ، ءتۇن جارىمىندا ۇيگە كەلەم دەگەن كۇنبالانى ۇزاق كۇتىپ، بۇلار بۇگىن كەشىرەك وتىرىپ قالعان. الدا-جالدا كۇنبالا كەلە قويماسا، ءۇيدى كىلتتەپ كەتپەك ەدى.
— ازامات جامانبايەۆ! جوعارى ۋەزدىك وكىمەتتىڭ كەلىسىمى بويىنشا، ستانوۆوي پريستاۆتىڭ ءامىرى بويىنشا قازىردەن باستاپ ءسىز تۇتقىندالاسىز.
— مەنىڭ قانداي قىلمىسىم بار ەكەن؟ — وسپان ۋريادنيك الدىندا بەزەرە قالدى.
ۋريادنيك اياعىن سارت ەتكىزىپ، قولىن شەكەسىنە قويىپ، سۇستانا: بىزگە بەرىلگەن قۇقىققا سايكەس مەن سىزگە قىلمىسىڭىزدى بۇل جەردە مالىمدەۋگە ءتيىستى ەمەسپىن... كيىنىڭىز، ءجۇرىڭىز! — دەدى.
وعان قاتارلاسا بەرگەن شوت ماڭداي، بادىراق كوز، سۇلىك قارا، كەكسە ۋريادنيك شەگىنشەكتەپ، تارتىنا بەرگەن وسپاندى كوك جەلكەدەن ءتۇيىپ - ءتۇيىپ جىبەردى. اۋىزدارىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ، وسپاندى سىپىرا بالاعاتتاي بەردى.
وسپان جەندەتتەردىڭ قولىنان جان دارمەن بۇلقىنىپ شىعىپ، ىزالانا سويلەدى:
— ايتىپ ولتىرىڭدەرشى، نە جازىعىم بار مەنىڭ؟..
شەگىر سارى، جاس ۋريادنيك وسپاننىڭ قولىنا جارماستى.
— قىلمىسكەر، كاززاپ... ءايدا ءجۇر!..
ءبىر بۇرىشتا تورعايداي ءبۇرىسىپ تۇرعان قانيپانىڭ كوزى بۇلدىراپ، ەسەڭگىرەي بەرگەن. ءوڭ مەن ءتۇس اراسىنداعى بۇلدىر ەلەستەي تۇتقيىل وقيعاعا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، تالماۋسىراپ كەتكەن. سول ەكى ارادا ۋريادنيكتەر وسپاندى سۇيرەپ الا جونەلدى. قانيپا داۋىس قىلىپ ۇيدەن جۇگىرە شىققاندا،ەكى جەندەت ەكى ات جەككەن جاداعاي شاناعا وسپاندى جۇمارلاي كوتەرىپ ۇردى. شانا جىلجي جونەلگەندە وسپاننىڭ اششى داۋسى شىقتى: «قوش بول، قانيپا! اپاما سالەم ايت!» قانيپا، ەكى كوزى بۇلاۋداي بوپ جالعىز قالا بەردى. داۋىستايىن دەپ ەدى، بۋلىعىپ ءۇنى شىقپاي قالدى. «قوش جانىم! سەن قايتا اينالىپ كەلگەنشە كىم بار، كىم جوق...» — دەي بەردى ىشىنەن. شانا ارتىنان ءبىر ۇمتىلا بەرىپ، توقتاي بەرگەندە اياعىن شالىس باسىپ ءسۇرىنىپ كەتتى، قايراتتانىپ قايتا تۇردى. ەسى كەتىپ، شانا ارتىنان قاراپ تۇردى. ول ەندى ءتۇن قۇشاعىنداعى بەينە ولىكتەي جىم-جىرت قالاعا، اينالا اتىراپقا كوز جىبەردى. كۇنشىعىس بەتكەيدەگى ءدۇبىرباي بەلىنەن جوعارى ورلەپ، قالا ۇستىنە، جۇقا قار باسقان جەر بەتىنە سامارقاۋ سارعىش ساۋلە شاشىپ، تولعان اي كوتەرىلىپ كەلەدى. شاربى بۇلت بۇركەنگەن، قارالى سۇلۋداي تومسارعان ايدىڭ وڭ جاعىندا، بۇلىڭعىر اسپاننىڭ بيىك شوقتىعىندا كىشكەنتاي جارىق جۇلدىز باسقا جۇلدىزداردان الابوتەن ويناقشىپ جالتىلدايدى. وسپان سوندا قانيپاعا بۇرىنعى ادەتى بويىنشا: «انە، جۇلدىزدى كورەسىڭ بە، جالتىلداۋىن قاراشى! بۇل سەنىڭ جۇلدىزىڭ!» — دەپ ەلجىرەپ ءتىل قاتقانداي بولادى.
قانيپا ءالى تۇر. وسپاندى بۇلار قايدا اپارادى؟ تاباندا اتىپ تاستاي ما؟ الدە اباقتىعا جابا ما؟ بەيكۇنا جان وسىمەن قۇرىپ-اق كەتكەنى مە؟ شانانىڭ شيىرشىق قار ۇستىندە بۇدىرلى قايراققا جانىعان پىشاقتىڭ جۇزىندەي تابان سىرىلى بىرتە-بىرتە الىستاپ بارىپ، ءبىر مەزەتتە جىم بولدى. قانيپا سوندا عانا تالتىرەكتەپ ۇيگە كىرىپ، سيپالاپ ءجۇرىپ، ءوشىپ قالعان شامدى قايتا تۇتاتتى.
وسپان اتباسار اباقتىسىندا تەرگەۋسىز، جاۋاپسىز جاتقالى ەكىنشى ايعا اينالعان. دەكابر ايى بۇل ولكەگە بيىل ۇسكىرىك ايازى مەن سۇراپىل بوران-شاشىنىن الا كەلگەن. تاسبولات اباقتىنىڭ ءىشى-تىسىن بىردەي قولدىڭ سالاسىنداي جۇمىر تەمىرمەن تورلاپ تاستاعان الاقانداي جالعىز تەرەزەسىنەن جارىق دۇنيەنىڭ ساۋلەسىن كورمەيسىڭ. ءبىر كىسىلىك سۋىق كامەرادا ازاپ شەگىپ، جانى كۇيزەلگەن وسپان قۋ سۇيەكتەي قاۋساپ قالدى. اباقتىنىڭ تۇتقىندارعا بەرەتىن تاماعى ءارى تاپشى، ءارى كەنەۋسىز. كۇن وتكەن سايىن وسپان السىرەپ، كوتەرەم بولۋعا اينالعان. اباقتى ءتارتىبى بويىنشا تۇتقىنداردى ون كۇن سايىن دارىگەر كورەدى ەكەن. ەڭ سوڭعى كورگەنىندە دارىگەر وسپانعا ۇزاق ايالداپ، اينالدىرا قاراپ، دەنساۋلىعىن مۇقيات زەرتتەگەن. قاعازعا ورالعان ۇنتاق سارى ءدارىنىڭ بىرەۋىن سول ارادا ىشكىزىپ، بەس كۇن بويىنا ءىش دەپ، بىرنەشەۋىن بەرىپ كەتكەن. دارىگەر ارادا ون كۇن وتكەندە وسپاندى تاعى دا قاراعان. «تازا ارىق» دەپ تاۋىپ، ءۇش كىسىلىك كامەراعا شىعارتقان. وسپان وڭاشا قاراڭعى كامەرادا جاتقاندا، «تىم بولماسا، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا بولمادىم — اۋ، سولارمەن بىرگە شەككەن ازابىم ونشا بىلىنبەس ەدى»، — دەپ قاتتى نازالاناتىن. ەندى مىنا ءۇش كىسىلىك كامەراعا كوشكەن سوڭ، جارىق دۇنيەگە شىققانداي اجەپتاۋىر ەركىندەپ قالىپ ەدى.
مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن ايىبى جوق. ومىرىندە بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كورگەن جان ەمەس. وڭشەڭ زۇلىمداردىڭ جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيەسىمەن جازىقسىز تۇتقىندالدى. ءتىپتى سولاردىڭ نە دەپ جالا جاپقاندارىن، نە ايىپ تاعاتىنىن وسى كۇنگە شەيىن نىسپى بىلمەيدى. اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرىپ، اقتى-قاراسىن نەگە اشپايدى ەكەن؟ قانيپا نە كۇيدە؟ ارالبايلار ول سورلىنى شىرىلداتىپ الىپ كەتتى مە ەكەن؟ شەشەسى قايدا؟ بيشارا قايعىعا شىداي الماي ءولىپ كەتتى مە؟ سەنىمدى جالعىز قايناعاسى قاسبولات تا قاراسىن كورسەتپەي كەتتى. امان بولسا ات ءىزىن سالاتىن كەزى بولىپ ەدى، توتەننەن ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالدى ما، كىم ءبىلسىن. ءبىر كەلسە وسى كەلەر-اۋ دەپ كوڭىلىنە توك سانايتىن جاناشىر دوسى ميحايل زاحاروۆتان دا حابار-وشار بولماي كەتتى. وسىنى ويلاعاندا وسپان ۇيقى بەرىپ، قايعى الىپ، قاتتى قينالاتىن.
«اباقتىعا نە قىلمىسىڭمەن ءتۇستىڭ؟» — جاڭا كامەراداعى ەكەۋدىڭ العاشقى كەلگەن كۇنى وسپانعا قويعان ءبىرىنشى سۇراعى وسى. اسىرەسە، جاسى وتىزدار شاماسىنداعى ورتا بويلى، دەمبەلشە، قىسىق كوز، قارا سۇر جىگىت وسپاندى وسى ءبىر ىلگەشەك سۇراقپەن مازالاي بەرگەن. بۇل جىگىت وسپان كەلگەن ازىردە ءوزىن: «ۇلتىم شۋۆاش، اتىم تيموفەي، اكەم اتى ياكوۆ، فاميليام ەلتيزوۆ» دەپ تانىستىرعان. ايتىپ وتىرسا ءوزىنىڭ اكەتىپ بارا جاتقان پالەندەي قىلمىسى جوق ەكەن. ءوز دەريەۆنياسىنداعى ءبىر باي ادامنىڭ ارعىماعىن ءولتىرىپ قولعا ءتۇسىپتى. وسپاننىڭ «اباقتىعا جازىقسىز ءتۇستىم» — دەگەنىنە ەلتيزوۆ استە نانباي-اق قويدى. ول قايتا-قايتا قۋزاپ سۇراپ، اقىرىندا وسپاننان بوتەن جاۋاپ الا الماعان عوي، قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، كوڭىلىندەگى كۇدىگىن تاباندا ايتىپ الدى:
— وھو، جىگىتىم! وت تۇتانباسا ءتۇتىن قايدان شىعادى، قالاي دەسەڭ دە ءبىر شاتاعىڭ بار عوي، اشەيىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا قويدان جۋاس بولا قالدىڭ عوي، — دەدى. تيموفەيدىڭ ويىنشا قىلمىس ىستەمەگەن ادامعا ەشكىم تيمەيدى. سوندا ونىڭ قاسىنداعى ىستىك مۇرىن، سوپاق باس، سەكپىل بەت، موسقال سارى حاريتون كرىلوۆ دۇرسە قويا بەردى:
— تيموفەي، سەن وسى ارادا تەرىس كەتتىڭ. سەن ماسەلەگە كىل ءوز بيىگىڭنەن قارايسىڭ دا، تىم جەڭىل پايىمدايسىڭ. بايقايمىن، گەن، ءبىزدىڭ جاڭا كورشىگە سەنبەيسىڭ، ونى قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر دەگىڭ كەلەدى. قايدان بىلەسىڭ، بۇل جىگىت اباقتىعا جازىقسىز-اق تۇسكەن شىعار. سەن سوزگە توقتا، تيموفەي. پراۆوسلاۆنىي ءدىنىنىڭ پەندەسىمىن، ايسانىڭ ۇمبەتىمىن دەپ مۇرنىڭدى كوتەرە بەرمە. ءدىنى باسقا ادامنىڭ تىلىنە سەنبە، نە ايتسا دا مانسۇق ەتە بەر دەگەن راۋاياتتى سەن ءىنجىلدىڭ قاي جەرىنەن وقىپ ەدىڭ؟ قىلمىس ىستەمەگەن ادامعا ەشكىم تيمەيدى دەيسىڭ. تۇبىرىمەن قاتە. وسى زاماندا جازىقسىز ءزابىر كورگەندەر، ايتا بەرسەڭ، قۇرىپ كەتكەندەر از با؟
— ءسىز اداسىپ كەتتىڭىز، حاريتون اعاي! — ەلتيزوۆ وڭ قولىنىڭ تورت ساۋساعىن جۇمىپ الىپ، شىناشاعىن شوشايتا قويدى. — ەڭ ازى مىنانىڭ ۇشىنداي قىلمىسى جوق ادامدى ۇستامايدى. ءبىز مۇنى اباقتىعا جالامەن تۇسكەن ەكەن دەيىك، ءتىپتى جەڭىل-جەلپى قىلمىسى بار ەكەن دەيىك، سوندا ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، ەكى اي بويىنا مۇنى جەكە كامەراعا نەگە قامايدى؟ بۇل جىگىت بىزدەن قىلمىسىن جاسىرادى. كىم بىلەدى، بالكىم، ساياسي ىسكە قاتىسقان سەبەپتى ۇستالعان شىعار.
كرىلوۆ تۇكسيىپ، قولىن سەرمەپ قالدى.
— جاپ اۋزىڭدى، ونداي سۇمدىقتى ايتپا. مەنىڭ ادام تانيتىنىم راس بولسا، قۇداي بىلەدى، وسى جىگىت، ونداي قيىن ءىس تۇگىل، باسقا بىرەۋدىڭ ءبىر ءتىلىم نانىن دا تارتىپ جەمەگەن بولار... — وسىنى ايتۋىن ايتسا دا كرىلوۆ الدەقانداي سىندارلى پىشىنمەن وسپاندى باستان-اياق بارلاپ ءوتتى. ونىڭ ويسىراعان جۇدەۋ كەسكىنىنەن، جاۋدىر قارا كوزىنەن تەرەڭ سىر ىزدەگەن الپەتى بار.
— ايتالىق، سەنى اباقتىعا جالامەن تۇسكەن ەكەن دەيىك. — ەلتيزوۆ وسپاندى ونان ءارى قۋزادى. — قالاي دەگەنمەن دە، جالا جابۋعا دا ءبىر سەبەپ كەرەك ەمەس پە؟
— وسى ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار، — دەدى وسپان. «مانادان بەرى وسىنى نەگە سۇرامايسىڭ؟» — دەگىسى كەلىپ، ونى كومەيىنە تاياپ قويدى. ول ەندى بويكوۆتىڭ جاۋكەنى ولتىرگەنىن، قانيپا باسىنا بايلانىستى شىنايى جاعدايلاردى قىسقاشا بايانداپ جاڭا سەرىكتەرىنىڭ كوزىن جەتكىزگەندەي بولىپ ەدى.
بۇل اڭگىمە وسىمەن تىنىپ، ءۇش تۇتقىن ۇيقىعا كەتكەن.
ارادا تاعى دا بىرنەشە كۇن ءوتتى.
كرىلوۆ پەن ەلتيزوۆ كامەرادا وتىرعاندا قايداعى ءبىر قيىن سوزدەرمەن تۇسپالداپ، جۇمباقتاپ سويلەيدى. تيموفەيدىڭ اناداعى «ساياسي ىسكە قاتىناسقان شىعار» دەگەنى جاتسا-تۇرسا وسپاننىڭ ەسىنەن كەتپەي قويعان. مۇنىڭ ءوزى تەگىندە وسپانعا جات ۇعىم. ايتكەنمەن، زەردەسىنە شىم-شىمداپ كىرىپ، ساناسىنا قونا قالعان وسى ءبىر قيىن سوزدەردىڭ تۇپكى توركىنىن جەتە ۇقپاسا دا، وسىنىڭ وزىندە ميحايل دوسى ايتا بەرەتىن «استىرتىن توپ»، «پاتشاعا، بايلارعا قارسى كۇرەس» دەگەن سياقتى قۇلاعى قانعان كانىگى سوزدەرگە جاناما ۇقساستىق بار سەكىلدى بولادى دا تۇرادى. سوندا دا سىرالعى بولماعان، مىنەز-قۇلىقتارىن ءبىلىپ جەتىسپەگەن ادامدارعا بۇل ويىن ءقازىر ايتا قويۋدىڭ ءجونى جوق. وسى ءبىر جاڭا سوزگە تۇسىنبەي ءجۇرمىن، سونى ماعان ۇعىندىرىپ بەرىڭىزشى دەسە، اسىرەسە قۋاقى ەلتيزوۆ وعان سەنە قويماس. جورتا كولگىرسيسىڭ دەپ، كۇستانالاپ تاستاۋى دا كادىك. وڭى مەن سولىن تانىمايتىن ميعۇلا بولا قالعانىن قاراشى دەپ اعاش اتتىڭ باسىنا مىنگىزسە، وسپان وعان نە دەمەك؟
دەس بەرىسى، بۇگىن تۇسكى تاماقتان انانى-مىنانى ايتىپ، سەرپىپ وتىرىپ، وسى اڭگىمەنى ەلتيزوۆتىڭ باستاعانى بار ەمەس پە؟ ول ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداپ، وسپاندى تاعى دا جىلىداي قولعا الدى.
— ءدايىم تىمىراياسىڭ دا وتىراسىڭ، — دەدى ول، — سەنىڭ ىشىڭدە تالاي سىرلار ءشىرىپ جاتىر عوي، ءا؟ — دوبالداي سۇق ساۋساعىمەن وسپاننىڭ كەۋدەسىن ءزىلسىز نۇقىپ قويدى. — مىنا جەردى جارىپ كەپ جىبەرسە، بۇرق ەتىپ شىعار ەدى-اۋ، ءا؟
كرىلوۆ قالىڭ قاباعىن جيىرىپ ەلتيزوۆتى زەكىپ تاستادى:
— سەن ءوزىڭ بارىپ تۇرعاي قىلجاق باس ەكەنسىڭ، تيموفەي! توقتات دەيمىن. بۇل بايعۇستى نەگە اۋرەلەي بەرەسىڭ؟..
اناۋ ءتىپتى اكەسى ايتسا دا تىڭدايتىن ەمەس. كوزى جايناپ، وسپانعا شۇقشيدى.
— سەن بىزدەن سىرىڭدى جاسىرما، جىگىت... ادال دوس بولعىڭ كەلسە، ىشەك-قارنىڭدى اقتار.
وسپان سابىرلى سىڭايمەن بايسالدى جاۋاپ قايتاردى:
— تيموفەي، سەن مەنى وسى سۇراعىڭمەن كوپتەن بەرى مازالاي بەرەسىڭ. مەنى ساياسي ىسكە قاتىناسىپ، قىلمىستى بولعان ادام دەپ ويلايسىڭ. بار شىنىمدى ايتىپ ەدىم عوي، قىز الىپ قاشام دەپ، جازىقسىز جازالى بولدىم دەگەنىم قايدا؟..
كرىلوۆ وسپاندى قوستاي كەتتى:
— باسە دەيمىن-اۋ. وسى جىگىت بار شىنىن ايتىپ ەدى عوي. بۇل اڭگىمەنى نەگە دوعارمايسىڭ، تيموفەي؟..
وسپاننىڭ ءوڭى قۇبىلىپ، كوزى تۇنا قالدى.
— مەن، ءسىرا، جاسىمنان بايلاردىڭ مالىن باعىپ، شارۋاسىن ىستەگەننەن باسقا تۇك كورمەگەن اداممىن. ساياسي ءىس دەگەن نەمەنە ءوزى؟ سونى ماعان ۇعىندىرىپ بەرشى...
— راس ايتاسىڭ با؟ ساياسي ءىستىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟ ونى مەن بىلمەيتىن ەدىم. — ول كرىلوۆقا قۋاقىلانا قاراپ، از-كەم جىمىڭداپ وتىرىپ قالدى. كرىلوۆ ونىڭ قورعانىپ وتىرعانىن اڭعارىپ، «مەيلىڭ ايتا بەر!» — دەپ باسىن يزەپ، كوزىمەن يشارات ءبىلدىردى. ەلتيزوۆ ەندى جەر-دۇنيەدە بىلمەيتىنى جوق عۇلاما ۇستاز كەيپىنە كىردى. داۋسىن تومەن الا، بايىپپەن سويلەپ كەتتى:
— سول ساياسي ءىس دەگەنىڭدى وسى اباقتىعا تۇسكەنگە شەيىن كىم بىلگەن. بايلاردىڭ مالىن باعىپ، شارۋاسىن ىستەگەننەن باسقا مەن يە كوردى دەيسىڭ؟ ونى ماعان مىنا حاريتون اعاي ۇيرەتتى.
— سەن ءسوزدى كوبەيتە بەرگەنشە بىلگەنىڭدى وسپانعا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەر، — دەدى كرىلوۆ.
تيموفەي كىر باسقان قوڭىر-سارى ءتۇستى كەڭ كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ، ەكى جەڭىن بىلەگىنەن اسىرا ءتۇرىپ الدى. وسپاننىڭ قاسىنا جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ، ونىڭ يىعىنا قولىن ارتىپ، بەتىنە تەسىلە قاراپ سوزگە كىرىستى.
— ماسەلەن، پاتشانى، بايلاردى قۇلاتۋ ءۇشىن ەكەۋمىز سياقتى كىلەڭ كەدەي-شارۋالار، ەكى قولىنىڭ كۇشىنەن باسقا تۇگى جوق، مىنا حاريتون اعاي سياقتى جۇمىسشىلار بىرىگىپ كۇرەسكە شىققان ەكەن دەيىك... ولاردى بىلگىش ازاماتتار باستايدى ەكەن دەيىك... ساياسي ءىس، ساياسي كۇرەس دەگەنىمىز سول... مۇنى سەن ۇعىپ ال...
— جىگىتىم سەن، تيموفەيدىڭ پىكىرىنە قالاي قارايسىڭ؟ — كرىلوۆ ماڭىزدانا قوزعالدى. — ونىڭ جاڭاعى ايتقانى ميىڭا قوندى ما، الدە ءبىر قۇلاعىڭنان كىرىپ، ەكىنشى قۇلاعىڭنان اعىپ كەتتى مە؟..
وسپان ەكى قولىن ايقاستىرا قۋسىرىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالدى.
— ءتۇسىندىم، ۇقتىم، قۇپ الامىن، — دەدى.
وسپاننىڭ «ءتۇسىندىم، ۇقتىم» دەگەنىنە كۇمان كەلتىردى مە، نە بولماسا، نىعىرلاي تۇسكىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن، تيموفەي جىپ ەتە قالدى:
— تۇسىنسەڭ مەنىڭ جاڭاعى ايتقاندارىمدى قايتالاپ ايتىپ بەرشى...
حاريتون سوزگە ارالاستى:
— مەزگىلسىز شاقىرعان اتەشتەي قاقىلداماشى، تيموفەي!.. بۇل جىگىتتى ءبىر كۇندە قىپ-قىزىل ريەۆوليۋسيونەر قىپ شىعارعىڭ كەلە مە؟
تيموفەي مۇراتىنا جەتكەندەي كۇلىم قاعىپ، تىنىپ قالدى. وسپاننىڭ ويى ونعا، ساناسى سانعا ءبولىنىپ، لايساڭ وكىنىشكە تاپ بولدى. تيموفەيدىڭ ساياسي كۇرەس، ساياسي ءىس جايىنداعى كوڭىلگە قونا كەتكەن تارتىمدى پىكىرى وي-قيالىن تەبىرەنتىپ، تالاي ساققا جۇگىرىپ ەدى. ءبىر كەزدە ميحايل جان سالا ارەكەتتەنگەن استىرتىن توپقا ءجوندى ارالاسا الماي، سول قيىن ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولا الماي، تۇتقيىلدان جابىلعان جالانىڭ كەسىرىنەن اباقتىعا تۇسكەنىنە وكىندى. ەندى جاقاۋراتىپ، ءوزىنىڭ امانتايداعى ساياسي ىسكە ءجوندى قاتىناسا الماي، ارماندا كەتكەنىن سەرىكتەرىنە بىلدىرۋگە كوڭىلى كەتتى. وسىلاي ەتسەم بۇلار دا وزدەرىنىڭ سىرىن اشار، اعىنان جارىلار دەگەن شەشىمگە توقىراي بەردى.
— مەن سەندەرگە سىر شەرتەيىن، — دەپ باستادى ول، — «ساياسي كۇرەس»، «ساياسي ءىس» دەگەنىڭدى كوڭىلگە توقىپ الدىم. ال، ەندى وسىنىڭ ءوزى مەنىڭ ءبىر وكىنىشىمدى قوزعاپ جىبەرەدى. ەندى سەندەرگە شىنىمدى ايتايىن. مەن سول وزدەرىڭ ايتىپ وتىرعان ساياسي كۇرەسكە ءجوندى ارالاسا الماي، جازىقسىز كۇيىپ كەتتىم.
تيموفەي مىنا جىگىتتىڭ سىرى ەندى اشىلدى دەگەندەي، قۋلانا كوزىن قىسىپ، حاريتون اعايعا ىم قاقتى. حاريتون اعاي تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي ارقاسىن كۇجىرەيتە، اسپان تۇستەس ۇلكەن كوك كوزدەرى وتتاي جايناپ اتىلىپ تۇردى. الدىندا سۇلىق تۇرعان وسپانعا ەربيگەن تۇكتى قولىن سوزدى.
— ناعىز شىنشىل جىگىت ەكەنسىڭ... — كۇس باسقان جالپاق الاقانىمەن وسپاننىڭ الاقانىن شارت ەتكىزىپ، قولىن قىسىپ-قىسىپ جىبەردى.
ءبىر جاعىنان تيموفەي قاۋقىلداپ سويلەپ جاتىر:
— باسە، وسى جىگىت تەگىن ادام ەمەس دەپ ەدىم عوي... ءبىر ەسەپتەن وسىنىڭ دا دۇرىس. سىرىن بىلمەگەن ادامدارعا بىردەن لاق ەتە قالماعانىڭ دا ءجون...
— اباقتىدان جانىڭ قالسا، ءسۇيىپ قوسىلعان جارىڭمەن قاۋىشارسىڭ، ساياسي كۇرەسكە دە قاتىناسارسىڭ، باسىڭ جاس قوي، بارىنە دە ۇلگەرەسىڭ، — دەدى حاريتون اعاي مۇڭايىپ. — سەن ساياسي ىسكە قاتىناسا الماي كەتتىم دەپ وكىنەسىڭ. باستاعان ءىسىمدى ورتا جولدا قالدىرىپ، سۋاتتىڭ جارىعىنا ۇمتىلعان بالىقتاي قارماققا وڭاي ءتۇسىپ قالعان مەنى ايتساڭشى...
حاريتون اعاي قارماققا وڭاي ءتۇسىپ قالدىم دەيدى. دەمەك، بۇل كىسىنىڭ پاتشاعا، بايلارعا قارسى ۇيىمداستىرعان استىرتىن توبى اشكەرلەنىپ قولعا تۇسكەن ەكەن. ەندىگىسىن جاتا-جاستانا ءوزى دە ايتار دەگەن ويعا سايدى وسپان.
وسپان ميحايلداردىڭ جاعدايىن ءبىر شاما جەتكىزە بايانداپ بەردى.
حاريتون اعاي اتىلاتىن ارىستانداي ارقاسىن كۇجىرەيتىپ، قوس جۇدىرىعىن تاستاي ءتۇيىپ الىپ، كوزىنەن وت شاشىپ، تۇك باسقان سوپاق بەتىن جيىرا:
— ەح! سول ءيتتىڭ بالالارىن شەتىنەن قىرار ما ەدى، — دەپ ەدى، تيموفەي حاريتون اعايدىڭ ىزا-كەگىن ەسەلەپ، جىگەرىنە جىگەر قوسقىسى كەلگەندەي، ونىڭ قيمىل-ارەكەتىن اينىتپاي قايتالادى.
— اتاڭا نالەتتەردى مەنىڭ قولىما بەرسە، ۇستەرىنە كەروسين قۇيىپ ورتەر ەدىم، — دەدى تيموفەي، شيىرشىق اتا ۇمتىلىپ بارىپ، ويمەن بەينەلەپ العان وسپاننىڭ قانقۇيلى جاۋلارىن كوزىنىڭ الدىنا كەلتىردى دە، ەرسىلى-قارسىلى قولىن سەرمەپ، بىرەۋىن ولاي، بىرەۋىن بىلاي جايقاپ تاستادى.
جاڭا سەرىكتەرىنىڭ جاۋ سىرتىنان جۇدىرىق كورسەتىپ، بوسقا ارام تەر بولعانى ادەپكىدە وسپانعا ءبىر ءتۇرلى وداعاي كورىنىپ ەدى. اقىلعا سالىپ قاراسا، وسىنىڭ ءوزى تىلەگى ءبىر، نامىسى ءبىر، مۇڭداس جانداردىڭ دوس نيەتىنەن تۋعان بەينەلى ارەكەت ەكەن.
بۇلار ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. كۇندىزدىڭ وزىندە ءىڭىر قاراڭعىلىعىنداي بۇلىڭعىر ساۋلە باسقان سۇرقاي كامەرا ءىشى ولىكتىڭ تابىتىنداي، مىنا تىمىرسىق ويعا شومعان ءۇش تۇتقىن سول تابىتقا تەلمىرگەن قارالى جاندار سەكىلدى.
ساباسىنا ءتۇسىپ، سالدارلى قالپىنا كەلىپ العان سوڭ حاريتون اعاي وسپاننان:
— حات تانيسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى. بۇل دا ءبىر قىزىق سۇراق. بەر حات تانيتىن بولسا، قيىنىراق بىردەمەلەردى ايتقىسى كەلە مە ەكەنسىڭ؟
ورىسشا حات تانيمىن، ەسەپتىڭ ءتورت امالىن بىلەمىن، — دەدى وسپان.
تيموفەي سوزگە كيلىكتى:
— ءوزىڭ جالشى، جاسىڭنان بايلاردىڭ مالىن باقساڭ، وقۋدى قايدان وقىپ ءجۇرسىڭ؟
— بۇل رەتتە مەن ءوزىمىزدىڭ قالاداعى مەيىرىمدى ءبىر قارت مۇعالىمگە بورىشتىمىن، — دەدى وسپان.
— بۇ دا ءجون، — دەدى تيموفەي كۇرسىنىپ.
— مەن سەنەن ءقازىر ەمتيحان الامىن، — دەدى حاريتون اعاي كۇلىپ. كەنەپ شالبارىنىڭ قالتاسىنان ءبىر قارىنداشتىڭ تۇقىلى مەن ءبىر جاپىراق كىرلى قاعازدى الىپ، كامەرانىڭ قابىرعاسىنا توسەپ تۇرا قالدى. تۇقىراڭداپ جازا باستادى. — ءما، سەن ساۋاتتى بولساڭ، مىنانى وقىشى. داۋسىڭدى شىعارىپ وقى.
وسپان العان بويدا قاعازعا بىردەن كوز جۇگىرتىپ ەتتى دە، تاماعىن كەنەپ، داۋىستاپ وقي باستادى:
— پرولەتاريي، ۆسەح ستران، سوەدينيايتەس!
ولەڭدەي ناشىنە كەلتىرىپ، سالماقتى وقىعانىنا حاريتون اعاي ءسۇيسىنىپ، قولىن شاپالاقتاپ:
— مىنە، جىگىت! — دەگەندە، وعان ىلەسە تيموفەي كۇمبىرلەتە جونەلدى:
— پرولەتاريي، ۆسەح ستران، سوەدينيايتەس!.. — ول وسپانعا جالت بۇرىلىپ، كەۋدەسىن كەرە، كەردەڭدەي سويلەدى: — سەن وسىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنەسىڭ بە؟..
— تۇسىنگەندە قانداي، — دەدى دە، وسپان الگى قاعازدى حاريتون اعايعا ۇسىنا بەردى. — «بۇكىل جەر ءجۇزىنىڭ ەزىلگەن جالشىلارى بىرىگىڭدەر، پاتشاعا، بايلارعا قارسى كۇرەسكە اتتانىڭدار»، — دەپ تۇرعان جوق پا؟..
سول ەكى ارادا كامەرانىڭ تەمىر ەسىگىن سالدىرلاتىپ اشىپ، نادزيراتەل كىرىپ كەلدى.
— تۇسكى تاماققا دايىندالىڭدار، ىدىس-اياقتارىڭدى ازىرلەڭدەر! — دەدى ول، كامەرانى كوزىمەن ءتىنتىپ.
دوس كوتەرەر كوڭىلدى
ون جەتىنشى جىل باستالعان. قىسىلشاڭ قىس قاھارىنا ءمىنىپ، جان-جانۋار اتاۋلىنى قىسپاققا العان شاق. قار جامىلىپ، مۇز قۇرسانعان شاعىن قالا ءوزىنىڭ الىم-بەرىم تابيعي كوركىنەن ايىرىلىپ، بۇيىعىپ، بۇعىپ قالعان. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن اق تۇتەك بوران باستالعالى ءتورت كۇن.
ۇيرەنىسە كەلە وسپان حاريتون اعايدىڭ نە سەبەپتەن اباقتىعا تۇسكەنىن، تۇپكى مەكەن-تۇراعىن انىقتاپ ءبىلىپ العان. حاريتون كارپوۆيچ كرىلوۆ ومبى قالاسىنداعى كەمە جوندەيتىن زاۆودتىڭ جۇمىسشىسى ەكەن. وسى زاۆودتا تابان اۋدارماي جيىرما جىل جۇمىس ىستەپتى. پاتشاعا، بايلارعا قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن ۇيىمداسقان استىرتىن ۇيىرمەگە قاتىناسىپتى. بۇل ۇيىرمەنى ساياسي قىلمىسپەن سىبىرگە جەر اۋدارىلعان، موسكۆا جۇمىسشىسى كورنەي بوريسوۆ باسقارىپتى. ونىڭ بۇركەنشىك اتى ۆاسيا ەكەن. سوندىقتان دا ۇيىرمە مۇشەلەرى ول كىسىنى ۆاسيا اعاي دەپ اتاپ كەتىپتى. ۇيىرمەگە قاتىناسقان كەزىندە ۆاسيا اعايدان وقىعان ساياسي ساباقتارىن، ونىڭ اۋزىنان ەستىگەن قىزىق اڭگىمەلەرىن حاريتون اعاي وسپانعا جىرداي اسەمدەپ ايتىپ بەرگەن. ودان وسپان ءبىرسىپىرا جايتتەردى كوڭىلىنە توقىپ العان-دى.
لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر پارتياسى جايىندا، ولاردىڭ پاتشا وكىمەتىن قۇلاتىپ، جۇمىسشىلار مەن شارۋالارعا بوستاندىق اپەرۋ جولىنداعى ساياسي كۇرەسى جايىندا حاريتون اعاي وسپاننىڭ كوكىرەگىنە قۇيىپ بەرگەن.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، ءبىر ارانداتقىش سۇمنىڭ كەسىرىنەن ۆاسيا اعايدىڭ ساياسي ۇيىرمەسى اشكەرەلەنىپ، بەلسەندى مۇشەلەر تۇگەل تۇتقىنعا الىنىپتى. حاريتون اعايدى وتكەلەكتەن وتكىزىپ اكەلىپ، اتباسار اباقتىسىنا قاماپتى. مۇندا تەرگەۋسىز جاتقانىنا تابانى كۇرەكتەي ءتورت ايدان اسىپتى.
حاريتون اعايعا: «پاتشاعا، پاتشالىق تارتىپكە قارسى بولدىڭ، جۇمىسشىلار اراسىنا ىرىتكى سالدىڭ»، — دەگەن ايىپ تاعىلىپتى.
تيموفەيدىڭ ءجون-جوباسى، ايىبى حاريتون اعايدان مۇلدە باسقا. ول وسى كامەرادا وسپانمەن العاشقى تانىسقاندا «سەلوداعى ءبىر ورىس بايىنىڭ ارعىماعىن ءولتىرىپ قولعا ءتۇستىم» دەگەن جوق پا ەدى. سول ايتقانى شىن ەكەن. تيموفەيدىڭ انادا وسپان الدىندا ساياسي كۇرەس جايىندا سۋىرىلا سويلەپ، بۇلبۇلداي سايراعانى، بىلگىشسىنىپ اقىل ايتقانى، — حاريتون اعايدان ۇيرەنىپ العان جاتتاندى سوزدەرى ەكەن. ەلتيزوۆتىڭ مان-جايىمەن تانىسقاندا وسپاننىڭ ۇققانى مىنالار: اتباسار قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندە توقسان شاقىرىم جەردە تىلەكەي دەيتىن ۇلكەن سەلو بار. مۇنىڭ ءوزى ءبىر جاعى سوناۋ وڭتۇستىك-باتىستاعى يتارقاسى قيان الىستا جاتقان قارساقپاي، ۇلىتاۋ، كۇنشىعىس جاعىنداعى ايگىلى تەڭىز، قورعالجىن كولدەرى، وڭتۇستىگىندە قاراقويىن، قاشىرلىنىڭ جالپاق دالاسىن مەكەندەگەن قالىڭ قازاق ەلىنىڭ ورتاسىنداعى ات توبەلىندەي جالعىز سەلو. ايتىپ وتىرسا تيموفەيدىڭ تۇپكى مەكەن-تۇراعى وسى تىلەكەي ەكەن. اكەسى مارقۇم ياكوۆ گاۆريلوۆيچ وسىدان وتىز جىل بۇرىن ىشكى روسسيادان قونىس اۋدارىپ كوشىپ كەلىپتى. بۇل جەرگە كەلگەن جىلدىڭ قىسىندا، قۇدايدىڭ ءامىرى بويىنشا تيموفەي دۇنيەگە كەلىپتى. سورلى ياكوۆتىڭ قولىنا قاراعان التى بىردەي تاماق يەسىنە تاعى دا ءبىر قولاقپانداي تاماق يەسى قوسىلىپتى. اكەسىنىڭ ءومىرى جالشىلىقتا ءوتىپتى. تيموفەي مۇنى وسپانعا قامىعىپ وتىرىپ ايتقان. اكەسى بۇرناعى جىلى الپىس ءبىر جاسىندا كوكىرەك اۋرۋىنان قايتىس بولىپتى. «ارتىمدا ولمەلى كارى شەشەم، ايەلىم، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس بالام قالدى». وسىنى ايتقاندا تيموفەي كوزىنىڭ جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەرگەن. ول سوندا بايدىڭ ارعىماعىن نە سەبەپتەن ولتىرگەنىن باجايلاپ ايتىپ بەرگەن. قوجايىنى نيكانور بالاشوۆ بارىپ تۇرعان قاتىگەز، سوتقار ادام ەكەن. تيموفەيدىڭ اكەسى وسى بايدىڭ ەسىگىندە ۇدايى وتىز جىل جالشىلىقتا ءجۇرىپتى. تيموفەيدىڭ ءوزى دە قاراشادايىنان اكەسىمەن بىرگە بالاشوۆتىڭ مالايى بولىپتى. ءومىر بويى اۋىزدارى اسقا، يىندەرى كيىمگە جارىعان ەمەس. شىقپا جانىم شىقپامەن ازاپ شەككەن تيموفەي كەكشىل بوپ وسكەن. اكەسى ولگەننەن كەيىن ءبىر ءۇيلى جاننىڭ بار اۋىرتپالىعى ءوز موينىنا تۇسكەن سوڭ اشىنىپ، ارپالىسىپ كۇن كەشىرگەن.
«ءيتتىڭ بالاسى بالاشوۆ اكەم قايتىس بولعاندا تابىتىنا جاباتىن ءبىر كوز شۇبەرەگىن دە قيمادى، ۇيىمىزگە كىرىپ تە شىققان جوق»، — دەيدى تيموفەي. ونىڭ بالاشوۆقا دەگەن ناعىز وشپەندىلىگى وسىدان باستالعان ەكەن. بالاشوۆ قيت ەتسە تيموفەيدى جابىرلەپ، تاياقتىڭ استىنا الا باستايدى. ءبىر كۇنى بالاشوۆ ات قورانى وڭداپ تازالامادىڭ، اتتاردىڭ سۇلىسىن ۇرلادىڭ دەگەن سىلتاۋمەن تيموفەيدى كوك الا قويداي قىپ ساباعان. تيموفەي اۋزى-مۇرنى قان بولىپ ۇيىنە كەلىپ، سىلقيا ءىشىپ العان. اكەسىنىڭ بولات پىشاعىن لاپىلداتىپ قايراپ الىپ، ءتۇن ورتاسى كەزىندە، شالا ەستى كۇيىندە بايدىڭ ات قوراسىنا بارعان. ون ەكى اتتىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقادىرلىسى ەسىك پەن توردەي كوك ارعىماقتىڭ تىرسەكتەرىن قيىپ جىبەرىپ، تايىپ تۇرعان. ەرتەڭىنە كوك ارعىماقتىڭ قان-جوسا بوپ قيرالاڭداپ جاتقانىن كورگەندە بالاشوۆ جىندانىپ كەتە جازداعان. اي-تۇيەگە قاراماي تيموفەيدى باس سالىپ، سوققىعا جىققان. «كوك ارعىماقتى قۇرتقان سەن، ولتىرەمىن، كوزىڭدى جويامىن»، — دەپ ەسىن شىعارعان. قۇداي اتىمەن، ءىنجىل اتىمەن انت-سۋ ءىشىپ، تانىپ ەدى، وعان بالاشوۆ قايدان يلانسىن. دەرەۋ اكت جاساپ، تيموفەيدى پريستاۆقا ۇستاپ بەرگەن. اقىرىندا بەس ايدان بەرى اباقتىدا سوتسىز جاتقانى مىناۋ. «ايتەۋىر قولىمدى بىلعاعان سوڭ سول بالاشوۆ ءيتتىڭ ءوزىن ءولتىرىپ-اق سوتتالىپ كەتپەگەن ەكەم»، — دەپ كىجىنەدى.
باسىنان كەشىرگەن قىستالاڭ وقيعالاردى وسپانعا بايانداپ بەرگەندە تيموفەي الدەقانداي عاجايىپ ەرتەگى ايتقانداي اۋزىنىڭ ءدامىن الىپ، تامسانىپ قويعان. ونىڭ بۇل اڭگىمەسىنە بۇرىننان قۇلاعى قانعان حاريتون اعاي وعان پالەندەي ءمان بەرە قويماي، كوڭىل قالماس، كويلەك جىرتپاس. سىڭايمەن سەلقوس تىڭداعان. وسپان بولسا، تيموفەيدىڭ اڭگىمەسىنە اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ، ءار ءسوزىن كوكەيىنە قۇيا بەرگەن.
اڭگىمەنىڭ اقتىعىندا تيموفەيگە وسپاننىڭ بار ايتقانى:
— كىسى ءولتىردىڭ نە، بايدىڭ اتىن ءولتىردىڭ نە، ءبارىبىر ايامايدى سەنى، بايدىڭ ءبىر مالىن ادام قۇنىنا بالايدى، تاۋەكەل دەپ، سول بالاشوۆتىڭ ءوزىن جامساتپاعان ەكەنسىڭ...
تيموفەي ءتۇسى بۇزىلىپ:
— اباقتىدان امان شىقسام، بالاشوۆتىڭ كوزىن قۇرتامىن، وسى حاريتون اعاي بىردەڭە بىلەتىن بولسا، اسىقپاي تۇرا تۇر، پاتشا مەن بايلاردىڭ قۇريتىن مەزگىلى ونشا الىس ەمەس...
حاريتون اعاي قولىن شاپالاقتاپ، دوڭگەلەنە بيلەپ كەتتى:
— ازاتتىق كۇنىن سابىرمەن كۇتەيىك، جولداستار!..
اباقتىنىڭ اقپايتىن قارا سۋداي كىلكىگەن ءبىر وڭكەي ازاپتى ءومىرى باياۋ جىلجىپ ءوتىپ جاتىر. بارا-بارا، ۇيرەنىسە كەلە جۇرەكتەرى جالعاسىپ، تىلەك-ماقساتتارى ۇيلەسكەن، ءبىر اكە، ءبىر شەشەنىڭ بالاسىنداي بوپ كەتكەن ءۇش تۇتقىن ءبىر ءۇزىم قارا نانعا شەيىن بولە جەيتىن بولعان.
كەيىنگى اپتادا بىر-ەكى رەت شاقىرىپ، تەرگەگەنى بولماسا، وسپاندى جۋىر ماڭدا سوتتاي قوياتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. تەرگەگەندە دە تاققان ايىپتارى ورەسكەل: «جاۋكە قىزى قانيپانى زورلاپ الىپ قاشتىڭ، اۋىلداعى بۇزىقتارعا باس بولىپ، سەمەن بويكوۆتىڭ پىشەنىن ورتەدىڭ، ەكى اتىن ۇرلاپ، ءسىڭىرىپ كەتتىڭ»، — دەيدى. «قىلمىسىڭدى موينىڭا ال، تەرگەۋ قاعازىنا قولىڭدى قوي»، — دەپ دىكەكتەگەن. تەرگەۋشىنىڭ تاققان ايىبىنا قارسى داۋ ايتىپ، وسىنىڭ ءبارى وشىككەن جاۋلاردىڭ شىلعي جالاسى ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن. ولتىرسەڭدەر دە ىستەدىم دەپ موينىما المايمىن دەپ، قارىسىپ وتىرىپ العان. وسپاننىڭ بۇل باتىل ارەكەتىنە حاريتون اعايدىڭ ولسەڭ دە وتىرىك جالاعا كونبە دەگەن اقىلى ءبىر جاعىنان قامشى بولعان.
اباقتىدا ءبىر مەزگىل كوڭىل كوتەرىپ، ۋاقىت وتكىزۋدىڭ ءار الۋان ءتاسىلى بار. ءارقايسىسى ءوزىنىڭ باستان كەشىرگەندەرىن، بالا شاعىندا، جىگىت كەزىندە كورگەن-بىلگەندەرىن وڭدەپ، ۇستەمەلەپ، بىرىنەن-بىرىن اسىرىپ ايتادى. تۇتقىن جاندار، اسىرەسە قانشا ايتساڭ دا ءبىر توزبايتىن، تىڭداۋشىسىن عاجايىپ بوتەن دۇنيەمەن ميداي ارالاستىرىپ جىبەرەتىن ەرتەگىلەرگە كوبىرەك ءۇيىر. ەرتەگى ايتۋعا حاريتون اعاي مەيلىنشە شەبەر. ول ەرتەگىنى قارا جاياۋ قالپىندا ايتپايدى. ەرتەگى وقيعاسىنا قاتىناساتىن ادام با، قۇس پا، جىرتقىش حايۋان با — ءارقايسىسىنىڭ قيمىل-ارەكەتىن، مىنەزىن كوزگە ەلەستەتىپ، سولار بولىپ ءوزى سويلەپ، ويناپ كەتەدى. سوندا كامەرا ءىشى كىشى-گىرىم سيرككە اينالادى.
مۇندايدا بىلگەن ادامعا ەلىكتەي بىلگەن دە جاقسى. جاقسىعا ەلىكتەسەڭ، ونىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرىن ءوز بويىڭا دارىتا بىلسەڭ، سەنىڭ دە وسال بولماعانىڭ. «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەيدى. حالىق ايتسا قالت ايتپايدى. تيموفەي مەن وسپان دا بارا-بارا حاريتون اعايدىڭ ونەرىن ۇيرەنىپ، جاقسى سوزدەرىن قايتالاپ ايتاتىن بولعان. ءتىپتى وزدەرى دە ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى بولىپ ويناي باستاعان. حاريتون اعاي بۇلاردىڭ ۇتقىرلىعىنا، ۇعىمدىلىعىنا ەسى كەتە قۋاناتىن. تيموفەيدى كوكجال ءبورى، وسپاندى يۆانۋشكا دەپ اتاپ كەتكەن.
ەرتەگى جايى ءبىر باسقا. كۇندەگى كورگەن تۇستەرىن بىر-بىرىنە جورىتۋ قاپاستاعى ءۇش تۇتقىننىڭ داعدىسىنا اينالعان. ادام ءومىرى كۇردەلى دە قىزىق قوي. جاقسى ءتۇس كورسەڭ جانىڭا قانات ءبىتىپ، كەنەلىپ قالاسىڭ، بارشا مۇراتىڭا جەتكەندەي جادىرايسىڭ. ازاپ-ماشاقاتى، دۇربەلەڭ-ارپالىسى كوپ جايسىز ءتۇس كەرسەڭ جانىڭ جاسىپ، مۇقالاسىڭ، قاراداي قاجيسىڭ. شارتاراپتان تاعدىر قوسقان ءۇش تۇتقىن ءبىر-بىرىنىڭ كورگەن تۇستەرىن كوبىنەسە جاقسىلىققا، قۋانىشقا جوريدى دا، سونىڭ وزىنەن قام كوڭىلدەرىنە شاراپات تابادى.
كامەرا ءىشى قارا كولەڭكە. مەزگىل باعدارى بەلگىسىز. تۇتقىنداردىڭ ۇزاق كۇندى شامالايتىن ءۇش ءتۇرلى بەلگىسى — تاڭەرتەڭگى اس، تۇستىك اس، كەشكى اس. ولار كۇنى مەن ءتۇنى بىردەي قاپاس ءومىر مولشەرىن وسىلاي شامالاپ ۇيرەنگەن.
بۇلار تۇسكى تاماقتى ءىشىپ، تاس ەدەندەگى جالاڭ قابات توسەكتەرىنە قيسايىپ جاتىر ەدى. ءبىر مەزگىلدە وسپان كەنەت سەلت ەتىپ، توسەكتەن باسىن كوتەردى دە، وتكەن تۇندە كورگەن ءتۇسىن سەرىكتەرىنە ايتا باستادى.
...جاز مەزگىلى. ۇشەۋى وسى قاراڭعى كامەرادا جاتىر ەكەن. تىستا جاڭبىر جاۋىپ تۇرسا كەرەك. كۇننىڭ كۇركىرەگەنى، نايزاعايدىڭ شاتىرلاعانى قۇلاققا كەلەدى. ايقىش-ۇيقىش تەمىر تورلى كىشكەنتاي تەرەزەنىڭ ءبىر جاق تۇسىندا بيىك تەمىر باسقىش پايدا بولدى. وسپان جالما-جان تۇرا سالىپ، سول باسقىشتى كامەرانىڭ ىشكى قابىرعاسىنا جاناستىرا سۇيەپ قويدى دا، ۇستىڭگى جاعىنا تەز ورمەلەپ شىعىپ، تەرەزەدەن سىعالاپ قاراپ تۇردى. تەمىر توردىڭ اراسىنان قولىن تىعىپ تەرەزەنى يتەرىپ قالىپ ەدى، اينەگى كۇل-كۇل بولىپ سىڭعىرلاپ جەرگە ءتۇستى. ەندىگى ساتتە بار پارمەنىمەن تەمىر توردى جۇلقىلاپ ەدى، سىمداي مايىرىلىپ، بىت-شىت بولدى. وسپان ەندى تەرەزەنىڭ ۇڭىرەيگەن ورنىنا باسىن سۇعىپ، سىرتقا ەركىن كوز جىبەردى. اباقتىنىڭ ىرگەسىندە الدەبىرەۋ قاراڭداپ ءجۇر. كەي مەزەتتە اباقتى ىرگەسىنەن ءسال الىستاي باستاعاندا ادام بەينەسى ۇلكەيىپ كورىنىپ قالادى. ارلى-بەرلى سەندەلىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا، اباقتىداعى تۇتقىنداردىڭ بىرەۋىنە الىستان ادەيى كەلىپ، كەزدەسە الماي اۋرە-سارساڭ بولعان ادام ءتارىزدى.
تومەنگى جاقتان «وسپان!» — دەگەن اششى داۋىس شىقتى. سول-اق ەكەن، وسپاننىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ، بۋىندارى دىرىلدەي باستادى. كامەرا ءىشى جاپ-جارىق بوپ جۇرە بەردى. جاڭاعى داۋىس وسپاننىڭ اتىن ءۇش دۇركىن قايتالادى. ميحايل دوسىنىڭ داۋسى. دەنەسى ءبىر قىزىپ، ءبىر سۋىپ، ماڭدايىنان مۇزداي تەر بۇرق ەتتى.
— وسپان! مەن سەنى ىزدەپ كەلدىم. — ميحايلدىڭ داۋسى ساڭقىلداپ شىققاندا وسپاننىڭ كوزىنەن قوس تامشى جەرگە دومالاپ ءتۇستى.
وسپان موينىن سوزىپ سىرتقا قاراپ ەدى، نايزاعاي وتى ءبىر جارق ەتە قالعاندا ميحايلدىڭ بەينەسى كورىندى. جاڭاعى بەي نە بوراي جاۋعان نوسەر جاڭبىرعا كومىلىپ، كورىنبەي كەتتى.
وسپان قاتتى داۋىستادى:
— ميحايل! مەن وسىندامىن.
اناداي جەردەن تيموفەي سويلەپ جاتىر:
— ءاي، وسپان! ساعان نە بولعان؟ نەمەنە، كوزىڭە سايتان ەلەستەپ تۇر ما؟
حاريتون اعاي وعان ۇرىسىپ تاستادى:
— ءوزىڭ قىزىق ەكەنسىڭ، تيموفەي... سەنىڭ-اق ويىنىڭ تاسىپ تۇرادى-اۋ، ىلعي. وسپاندا سەنىڭ نەڭ بار؟ سىرتتا ءبىر جانىم ادامى كەلىپ تۇرعان شىعار...
وسپان بۇلارعا ۇن قاتپادى. بۇرىلىپ قاراعان دا جوق. ەسىل-دەرتى دالادا. ول جاڭا ميحايل دوسىنىڭ داۋسىن ەستىدى عوي. ەندى ونىڭ ءجۇزىن انىقتاپ كورگىسى كەلىپ، ىنتىعىپ تۇر. اي-تۇيگە قاراماي قاتتى داۋىستادى:
— ميحايل! مەن تەرەزەنىڭ تۇسىندا تۇرمىن. بەرى كەل... — قولىن سوزىپ سىرتقا شىعاردى.
ميحايل وسپان قولىنىڭ باعدارىمەن ۇڭىرەيگەن تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ، اباقتىنىڭ ىرگەسىنەن ءسال ارىرەك بارىپ تۇرا قالدى.
— مەن سەنى كورىپ تۇرمىن، وسپان!
— مەن دە سەنى كورىپ تۇرمىن! — وسپان تەرەزەدەن باسىن سۇعىپ، قول بۇلعادى.
— مەن سەنى اباقتىدان شىعارىپ العالى كەلدىم...
— قاشان شىعامىن؟..
— شىدا، شىدا، وسپان! كەشىكپەي قۇتىلاسىڭ...
وسپان قورعاسىنداي بالقىپ كەتتى. قۇستاي ۇشىپ كەلىپ، ورنىنا وتىرا قالدى. حاريتون اعاي مەن تيموفەي ونى اينالا قورشاپ الىپ، كورگەن-بىلگەندەرىن سۇراي باستادى...
تاڭەرتەڭگى استى ءىشىپ بولىپ، كۇندەگى ادەتتەرى بويىنشا اڭگىمە دۇكەنىن قۇرۋعا كىرىسكەندە، وسپان، ەڭ الدىمەن، وتكەن تۇندە كەرگەن وسى ءتۇسىن سەرىكتەرىنە باستان-اياق ايتىپ بەرىپ ەدى.
تيموفەي وسپاندى اجۋالاپ جاتىر.
— «اش ادامنىڭ تۇسىنە ءولى بالىق كىرەدى» دەگەن ەمەس پە...
— سەن ولاي دەمە، ەلتيزوۆ، — دەدى حاريتون اعاي زىلدەنە.
— ادام وڭىندە نە ويلاسا، نەنى ارمان ەتسە، تۇسىندە سونى كورەدى...
— ويناپ ايتام، — دەدى تيموفەي، — مەن جاقسىلىقتى وسپاننان ايايدى عوي دەيمىسىڭ؟ ىلايىم ارمانىنا جەتسىن.
— ارمانىما جەتەرمىن، جەتپەسپىن، ايتەۋىر، تۇسىمدە بولسا دا دوسىمدى كورىپ ءبىر جاساپ قالدىم، — دەدى وسپان.
كامەرانىڭ تەمىر ەسىگى سارت ەتىپ اشىلىپ، ار جاعىنان تانىس كۇزەتشى شال كورىندى. تۇتقىندار وعان تەلمىرە قاراي قالدى.
كۇزەتشى قورباڭداپ كىرە بەرە:
— تۇتقىن جامانبايەۆ! بەرى كەل! ءما، ءبىر جىگىت ساعان سالەمدەمە بەرىپ كەتتى، — دەدى دە، اق شۇبەرەككە وراعان كىشكەنتاي تۇيىنشەكتى قولىنا ۇستاتتى. ەسىكتى قاتتى جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
وسپان تۇيىنشەكتى كەۋدەسىنە باسا ۇستاپ، كامەرانىڭ ورتاسىندا تۇرىپ قالدى. سەرىكتەرى ونى اينالا قاۋمالاي بەردى.
— سەن بۇگىن ولجالى بولدىڭ عوي، جامانبايەۆ، — دەدى حاريتون اعاي.
ءبىر جاعىنان تيموفەي قىلقىلدادى:
— بيلە، وسپان!..
— وي، تيموفەي، ءبيىڭدى قويا تۇر سەن، — دەدى حاريتون اعاي، — اۋەلى تۇيىنشەكتى شەشىپ كورسىن دە... ىشىندە نە بار ەكەن؟..
وسپان جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جايناڭداپ، تۇيىنشەكتى شەشتى دە تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، ەدەنگە جايىپ تاستادى.
دوڭگەلەك بۋلكا ناندى الىپ بىلاي قويدى.
— مىناۋ ورىستىڭ قاسيەتتى نانى. — كەندىر جىپكە ساباعىنان تىزگەن ءبىر توپ پيازدى سالماقتاپ ۇستاپ وتىرىپ، قۇشىرلانا يىسكەدى دە، ناننىڭ قاسىنا تاستادى، — مىناۋى اسقا تابەتىڭدى كەلتىرەتىن قىشقىل زات. — قوس الاقانداي شوشقانىڭ مايلى قىرتىسىن ناننىڭ ۇستىنە تاستاپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن نۇقىپ قويدى. — مىناۋ ايسا پايعامبار ۇمبەتتەرىنىڭ سۇيىكتى تاماعى. مۇنىمەن مەن دە تانىسپىن...
حاريتون اعاي وسپانعا جىمىڭداي قاراپ:
— بۇل سالەمدەمەنى كىمنەن كەلدى دەپ بىلەمىز؟ — دەدى.
ءبىر بۇيىردەن تيموفەي قىلقىلداي قالدى:
— باسە دەيمىن-اۋ، ءاتى-جونى جوق، توماعا-تۇيىق، نە قىلعان سالەمدەمە؟
بۇل سالەمدەمەنىڭ يەسى ميحايل زاحاروۆ ەكەنىن وسپان بىردەن-اق بىلگەن. سوندا دا بولسا بۇل ورايدا سەرىكتەرىنە ءلام-ميم دەمەي، بۋلكا ناندى قولىنا الىپ، اۋدارىپ، توڭكەرە باستادى. الدەنە ىزدەگەندەي ناننىڭ ءار جەرىن سۇق ساۋساعىمەن تۇرتكىلەپ، الاقانىمەن باسىپ كوردى. وسى ناننىڭ ىشىندە حات بار شىعار دەگەن ۇمىتتەن دە قۇر ەمەس.
— ناندى بەرى اكەلشى، بار بولسا، ىزدەگەن نارسەڭدى دەرەۋ تاۋىپ بەرەيىن. — تيموفەي ناندى وسپاننىڭ قولىنان جۇلىپ الدى.
— بايقا جىگىتىم، ساق بول! — دەدى حاريتون اعاي قۋلانىپ، — ناننىڭ اراسىندا بومباسى بولىپ جارىلىپ كەتىپ جۇرمەسىن... قۇداي ساقتاسىن، وندا وسىنداعى بارلىق تۇتقىندارمەن قوسا پاتشا اعزام حازىرەتىنىڭ مىنا قاسيەتتى التىن سارايى دا كوككە ۇشادى...
تيموفەي حاريتون اعايدىڭ بۇل ءسوزىن شىن كورىپ، تىرجىڭ ەتتى.
— سەن دە قايداعى جوق سۇمدىقتى ايتا بەرەدى ەكەنسىڭ، تۋىسقان، ناننىڭ اراسىنا بومبانى كىم تىعادى؟ — ۆۋلكانى تىزەسىنە قويىپ، ورتاسىنان قاق ءبولدى. — ويباي، مىنا قارا، شيكى عوي مىناسى؟ — شالا توبىرسىعان قامىردى ەزگىلەي بەردى. ەكىنشى بولىگىنىڭ اراسىنان جۇمىرلاپ وراعان قاعازدى سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى. ۇنعا شىلانعان قاعازدى وسپانعا ۇسىنا بەردى. — كوردىڭ بە، كىم سالسا دا شەبەر ەكەن، ايلاكەر ەكەن، ىشىندەگى قاعاز كۇيمەسىن دەپ ناننىڭ سىرتىن شالا توبىرسىتىپ قويىپتى... كانى، نە جازعان ەكەن؟ بىزگە ەستىرتە وقىپ بەر... — شاشىلىپ جاتقان ناندى جيناپ الىپ، ۋماجداپ بىرىكتىرىپ قويدى.
— ءاي، تيموفەي! لىپىلداماي تۇرا تۇر، — دەدى حاريتون اعاي ورنىنا وتىرا بەرىپ. — مازالاما وسپاندى. — حاتتى اۋەلى ءوزى وقىپ، قۇمارىنان شىقسىن... ەگەردە وتە ءبىر قۇپيا حات بولماسا، بىزگە دە وقىتار...
تيموفەي جىم بولىپ، ورنىنا وتىردى. ەكى كوزى وسپاندا. ونىڭ ءار قاس قاعىسىنان، قىبىر ەتكەن قيمىلىن باعىپ وتىر. حاريتون اعاي دا وسپاننىڭ اۋجايىن بارلاپ، ءۇنسىز قالعان. ەندى وسپان ءوز ورنىنا بارىپ، بۇرىشقا قىرىن قاراپ وتىردى دا، نان اراسىنان تابىلعان قاعازدى الاقانىنا جايىپ، ىشىنەن وقي باستادى:
«قۇرمەتتى دوسىم، وسپان! ساعان ساعىنىشتى سالەم جولدايمىن! امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتىرمىز. سەنىڭ تۇتقىننان امان قۇتىلىپ شىعىپ، ەلگە ورالۋىڭا تىلەكتەسپىز.
ەندى مەن ساعان ءبىر وتە اۋىر جامانات حابار جەتكىزۋگە ءماجبۇرمىن. وتكەن يانۆار ايىنىڭ جيىرماسىندا اناڭ قايتىس بولدى. اجالعا نە امال بار؟ وزدەرىڭ امان بولىڭدار. قانيپانىڭ دەنى ساۋ، ءبىر قالىپتا ءجۇرىپ جاتىر. شەشەڭدى قورعالجىنداعى نۇرمان ناعاشىڭ مۇسىلمان جولىمەن ءوز ەلىنە اپارىپ جەرلەدى. قانيپانى ويلاپ قاپالانبا. ءبىر جاقسى جەرى، ونى ەكى رەت جاۋدان امان الىپ قالدىق. جاسانىپ كەلگەن ارالبايلاردى ماڭايىنا دارىتپاي قۋىپ جىبەردىك. بار جاعدايدى بۇل ارادا تۇگەل ايتپاي-اق قويايىن. كەلگەنىڭدە ءبارىن دە بىلەرسىڭ.
ۇزاق ۋاقىت حابارسىز كەتكەنىمە رەنجىگەن بولارسىڭ. مەن ساعان وسىمەن ءۇش رەت كەلىپ تۇرمىن. امال قانشا، بۇرىن ەكى رەت كەلگەنىمدە نە ساعان جولىقتىرمادى، نە اكەلگەن سالەمدەمەمدى بەرگىزبەدى. كۇيىنىپ كەتە باردىم.
ەندى، مىنە، وسى جولى بۇيىرسا ساعان جولىعارمىن، ەڭ بولماعاندا، اكەلگەن سالەمدەمەمدى تابىس ەتەرمىن دەگەن ۇمىتپەن تاعى دا كەلىپ تۇرمىن.
«جەتى اعايىندى جىگىتتەر» امان، جاعدايلارى وتە جاقسى، ەگىندەرى بيىل مەيلىنشە شىعىمدى بولدى، ەندى ات-كولىكتەرى مەن سوقا-سايماندارىن كەلەسى كوكتەم ەگىسىنە سايلاپ قويدى. ەسەپشى قارتتاردىڭ بولجالىنا قاراعاندا بيىلعى كوكتەم جىلداعىدان ەرتە شىعادى دەسەدى. وزەندەر دە بيىل لايساڭ كۇشتى تاسيدى دەگەندى ايتادى. دەمەك، كەلەسى جازدا دا ەگىن-شوپتىڭ شىعىمى ەرەسەن بىتىك بولادى، ەل داۋلەتى مولايادى. ەۆگەنيي پاۆلوۆيچتەن ساعان ارنايى سالەم.
روسسياداعى تۋىسقانداردان حات-حابار ءجيى كەلىپ تۇرادى. تەگىس امان كورىنەدى. شارۋامىز وتە جاقسى، تاماعىمىز توق دەپ جازادى.
سەنىڭ تەز تۇتقىننان بوساپ، الداعى كوكتەم ەگىسىنە بىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەۋىڭە ىنتىزارمىز. مايداننان سولداتتار لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتىر. ولار ەگىنشىلەردىڭ سانىن كوبەيتەدى. مۇجىقتاردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتادى.
ەندىگى ءبىر ايتارىم مىناۋ: ەڭ بولماعاندا، سوقانىڭ قۇلاعىن ۇستاسىن، كولىكتىڭ باسىنا يە بولسىن دەگەن ماقساتپەن سەنىڭ كەلىنشەگىڭدى «جەتى اعايىندى جىگىتتەر» توبىنا قوستىق.
ميحايل»
«وسى حات جازىلعاننان كەيىن ەستىگەن ءبىر قۋانىشتى حابارىمدى قوسايىن: ۇزىن قۇلاق حابارعا قاراعاندا پەتروگرادتا توڭكەرىس بولىپتى. نيكولاي پاتشا تاقتان ءتۇسىپتى. ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرالىپتى. ەڭبەكشى حالىققا بوستاندىق بەرىلەتىن بولىپتى. قۋانا بەر!
سالەممەن دوسىڭ ميحايل زاحاروۆ.
5 مارت، 1917 جىل».
وسپان مولدىرەگەن كوز جاسىن كويلەگىنىڭ جەڭىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ، سەرىكتەرىنە مويىن بۇردى. قولىنداعى حاتتى حاريتون اعايعا ۇسىندى. ول ءىس-مىس جوق، حاتتى داۋىستاپ وقي باستادى. تيموفەي ۇيىپ تىڭداپ، ءار ءسوزىن بال ءشارباتتاي سىمىرە بەرگەن. " نيكولاي پاتشا تاقتان ءتۇسىپتى» دەگەن جەرىنە كەلگەندە قولىن شاپالاقتاپ، ورنىنان اتىپ تۇردى:
— پاتشا تاقتان ءتۇستى دەي مە؟ حالىققا بوستاندىق بەرىلدى دەي مە؟ — حات تانىماسا دا، حاريتون اعايدىڭ قولىنداعى قاعازعا تونەدى.
— كۇنى بۇرىن قارقىلداماي تۇرا تۇر، — حاريتون اعاي حاتتى تۇك قالدىرماي وقىپ شىقتى.
تيموفەي حاريتون اعايدى قۇشاقتاپ الىپ، ساقال-مۇرت باسقان بەت-اۋزىن شوپىلدەتىپ سۇيە بەردى. ەرسىلى-قارسىلى سىلكىلەپ، سۇيسىنە سويلەپ ءجۇر.
— باسە، وسىلاي بولسا كەرەك-تى. ءتۇن ارتىنان تاڭ اتپاي قويمايدى دەۋشى ەدىڭ، سابازىم-اي، بىردەڭەنى بىلگەن ەكەنسىڭ...
وسپان قۋانىش پەن قايعى ارالاسقان ءارى-سارى پىشىندە كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ قويدى.
— ىلايىم سولاي بولسىن.
حاتتاعى تۇتقيىل قۋانىشتى حاباردىڭ اسەرىمەن تولقىنعان ءۇش تۇتقىن ولگەندەرى ءتىرىلىپ، وشكەندەرى جانعانداي ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، ءسۇيىسىپ، ماز-مەيرام بولدى دا قالدى.
بۇلار ەندى داعدىلى قوڭىرجاي قالىپتارىنا اۋىسىپ، ساباسىنا تۇسكەن. سوندا حاريتون اعاي باستاپ، تيموفەي قوستاپ، شەشەسىنىڭ قايتىس بولۋىنا وراي، وسپانعا كوڭىل ايتتى.
— وسىنىڭ كەي سوزدەرىنە تۇسىنبەدىم، بالكىم، سەن ۇققان شىعارسىڭ، مۇمكىن بولسا، تۇسىندىرسەڭ قايتەدى؟ — دەدى.
— قانداي سوزدەرىنە تۇسىنبەدىڭ؟ سۇرا، بىلسەم ايتايىن.
— «جەتى اعايىندى جىگىتتەر» تۋرالى كوپ جازىپتى. وسى جەرىنە تۇسىنبەي قالدىم.
تيموفەي سوزگە ارالاستى:
— ءبىر اتادان وربىگەن جەتى اعايىندى جىگىتتەر شىعار، ونىڭ تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟
— قويا تۇر دەيمىن، تيموفەي! ءوزىڭ بىلمەسەڭ، سوزگە قىستىرىلما...
— قويدىق، قويدىق.
— سول جەرىن دۇرىس بايقاعان ەكەنسىڭ. — وسپان حاريتون اعايعا تۋرا قارادى. — «جەتى اعايىندى جىگىتتەر» دەگەنى ميحايل دوسىمنىڭ ءوزى قۇرعان استىرتىن توبى... ەگىن شىعىمدى بولدى دەگەندە سول توپتىڭ شارۋاسى ويداعىداي بولعانىن ايتادى.
— ءىمم... تۇسىنىكتى. ءجا، سونىمەن ەگىنشىلەرىڭ ەرەسەن ەڭبەك ىستەپ جاتىر ەكەن... ال، ەندى «كەلىنشەگىڭدى جەتى اعايىندى جىگىتتەر توبىنا قوستىق» دەۋىندە دە، ءسىرا، ءبىر ۇلكەن گاپ بار...
— ونى دا ايتايىن، — دەدى وسپان قۇلشىنا. — دەمەك، مەنىڭ سۇيىكتى كەلىنشەگىم قانيپا استىرتىن ساياسي توپقا ارالاسىپ ءجۇر ەكەن...
— بۇ دا ايقىندالدى. — حاريتون اعاي ەرنىن جىمقىردى. — باسقا تۇسپالدارى ەندى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى...
تيموفەي كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلعانداي قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق بولىپ، كامەراعا سىيماي دوڭگەلەنىپ ءجۇر. ءتىپتى وسپان مەن حاريتون اعايدىڭ ءوزارا اڭگىمەسىندە دە شارۋاسى بولعان جوق. «الاقاي، الاقاي! نيكولاي پاتشا تاقتان ءتۇستى، حالىققا بوستاندىق بەرىلەدى!» - دەپ سامپىلدايدى.
وسپان ەندى نە ايتار ەكەن دەپ، ويلانىپ-تولعانىپ وتىرعان اقىلشى اعاسىنا تەلمىرە قاراي قالعان. جاقسى حابار اكەلگەن ميحايل حاتى وسپانعا ساعىندىرىپ كەلگەن كوكتەمنىڭ قىرمىزى بايشەشەگىندەي، ايدىن كولدىڭ سۇلۋ اققۋىنداي كورىندى وسى ساتتە. حاريتون اعاي كەنەت قالىڭ ويدان سەرپىلىپ، ولەڭدەتە باستاعاندا، سەرىكتەرى ىلەسە قوسىلىپ كەتتى:
سەن، جولداس، ءومىر تاڭى اتار جايناپ،
تالقاندار تۇنەك بۇلتتى داۋىل ايداپ...
ۇشەۋى قول ۇستاسىپ، دوڭگەلەنە بيلەپ الا جونەلدى.
بوستاندىق
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، جەر-دۇنيەنى ءتۇن پەردەسى ايقارا بۇركەپ العان. ەل اياعى باسىلعان وسىناۋ جىم-جىرت شاقتا وسپان امانتاي قالاسىنىڭ كۇنباتىس جاق شەتىنە ءىلىنىپ ەدى. شولاق تونى قاۋدىراپ، قايقى باس كون ەتەگىمەن شيىرشىق قاردى سىقىرلاتا وسىپ كەلەدى. سابالاق ءجۇندى قوڭىر سەڭسەڭ قۇلاقشىنىن كوزىنە تۇسىرە كيگەن. قولىنداعى جۇمىر تال تاياعىنىڭ ۇشىمەن جولدىڭ تاپتاۋرىن قارىن تىق-تىق سوعىپ قويادى. قالانىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى شەتكى كوشەنى بويلاپ، شيراق اياڭدايدى. ىلگەرى باسقان سايىن جۇرەگى لۇپىلدەپ، دەنەسىنىڭ قىزۋى كۇشەيىپ بارادى. كوزىنىڭ الدىندا ءبىر عاجايىپ دۇنيە پايدا بولعانداي، ەندى سوعان قاشان جەتەم دەپ ەمەشەسى قۇرىپ، ەنتىگىپ كەلەدى.
كوشەنىڭ ورتا شەنىنە جەتكەندە وسپان كىلت توقتادى. جالتاڭ اسپاننىڭ وڭتۇستىك يىنىندە تولىقسىپ ءجۇزىپ بارا جاتقان التىن تاباق ايعا قارادى. كوك ءمولدىر تۇڭعيىق ايدىندا، ادام ۇعىمىنا سىيمايتىن قيىرداعى تىلسىم دۇنيەنىڭ تورىندە جاقۇتتاي جالت-جۇلت ەتكەن سانسىز جۇلدىزدارعا كوز جىبەردى. اناۋ اسپان ارۋى اي دا، سامساعان قالىڭ جۇلدىزدار دا وسپانعا جاۋدىراپ قاراپ تۇرعانداي، قوشەمەت كورسەتكەندەي.
ايلى ءتۇن! وسپان امانتايدا، ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىندا ءدال وسىنداي تالاي عاجايىپ تۇندەردى وتكىزگەن جوق پا؟ كىشكەنتاي كەزىندە، ەس بىلمەيتىن ءسابي شاعىندا اسپانداعى ايدى الىپ بەر دەپ اكەسىنە تالاي قىڭقىلداعانى قايدا؟ ابايلاپ قاراسا، ءتۇننىڭ دە وزىنە ءتان قىزىق ءومىرى، سان-ساۋلەتى بار ەكەن. ادامنىڭ بويىن بالقىتىپ، جانىن جادىراتاتىن، قيالىن تاسىتىپ، اقىل-ويىن شالقىتاتىن نەبىر كەرەمەت سۋرەتتەرى بار ەكەن. تەگىندە، ادام وسىنى جايشىلىقتا اڭعارا بەرمەيدى. كۇن مەن ءتۇننىڭ بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ايىرماسىن پايىمداۋعا كەلگەندە اقىلعا سىيمايتىن ءبىر وقشاۋ سەزىم پايدا بولدى وسپانعا: جارقىراپ تاڭ اتىپ، كۇلىمدەپ كۇن شىققاندا جاڭا عانا ءوتىپ كەتكەن ءتۇن لەزدىڭ اراسىندا ەسىڭنەن شىعادى. تۇنگى اسپاندا اي بارىن، جۇلدىزدار بارىن مۇلدە ۇمىتاسىڭ.
وسپان ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. قادام باسقان سايىن، ءار ۇيدەن اسقان سايىن ءوز ۇيىنە جاقىنداعانىن سەزىنىپ، سەرگەك اياڭدايدى. مىنە، ول كوشەنىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىنە جاقىنداپ قالدى. انە، كوشەنىڭ وڭ جاعىنان جايپاق توبەلى الاسا ءۇي كورىندى. بۇل جامان دا بولسا وسپاننىڭ ءوز ءۇيى. انە، ءۇيىنىڭ باقالتاق مۇرجاسىنان بوزعىلت ءتۇتىن اسپانعا شانشىلا ۇشىپ جاتىر، تورگى جالعىز تەرەزەدەن شام جارىعى كورىنەدى. ەندەشە جامانباي شاڭىراعىنىڭ قۇرىماعانى، وتىنىڭ وشپەگەنى. وسپان ومىردە قايتا اينالىپ كەلمەيتىن وسى ءبىر تاسقىندى قۋانىش سەزىمىنىڭ اسەرىمەن ەسىك الدىندا كىدىرىپ قالىپ ەدى. ميحايل مەن وسپان ءۇيىنىڭ اراسىندا ءۇي جوق. ەكەۋىنىڭ ساماننان سوققان شاعىن ءۇي-جايلارى، اراسىنا، تەكشە تاس ارالاستىرىپ شىم كەسەكتەن سوققان اياق اۋزىنداي قورالار ەگىز قوزى سەكىلدى. وسپان قاتار ەكى ۇيگە قىزىعا قاراپ تۇرىپ، ولاردى ەكى اعايىندى جىگىتتەردىڭ تىركەس ورناتقان وتاۋىنا ۇقساتتى.
وسپان تاپجىلماي ءالى تۇر. ول ەندى ىشتەن كيگەن بەشپەنتىنىڭ ءتوس قالتاسىنان ءبىر قاعازدى الدى دا، بۇكتەۋلى قالپىندا تەرى بيالايمەن قوسا قىسىپ ۇستادى. بۇل — اباقتىدان بوساعاندا اتباسار سوۆدەپىنىڭ اكىمشىلىك سوت ءبولىمى بەرگەن كۋالىك. بۇل قاعازدا ءار ءسوزى ساف التىنعا بەرگىسىز اسىل جازۋلار بار. ونى وسپان قالادا الدەنەشە قايتالاپ وقىعان. تاسقا باسقان جازۋلارى كوكىرەگىندە سامالاداي سايراپ تۇر: «وسىنى ۇسىنۋشى جامانبايەۆ وسپان جولداس اتباسار ۋەزدىك سوۆدەپىنىڭ شەشىمى بويىنشا تۇتقىننان بوساتىلدى. بۇل ازاماتتى ەشقانداي نەگىزسىز قىلمىسكەر دەپ تانىپ، جازاعا كەسكەن بۇرىنعى ۋاقىتشا ۇكىمەت سوتىنىڭ ۇكىمى مانسۇق ەتىلدى.
جامانبايەۆ جولداستىڭ ازاماتتىق حۇقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، ونىڭ قالىپتى تۇرمىس قۇرۋىنا، ءوزىنىڭ قاجىر-قابىلەتىن جۇمساپ، ەڭبەكشى حالىققا پايدالى قىزمەت ەتۋىنە بارىنشا كومەكتەسۋ جەرگىلىكتى سوۆدەپتەن تالاپ ەتىلەدى. سونىمەن قاتار، جامانباي جولداستىڭ ءبىر جىل بويى جازىقسىز تۇتقىندالىپ، تۇرمىستان قول ۇزگەنىن، قاباعات زارداپ شەككەنىن ەسكەرىپ، ونىڭ بۇل كۇيگە ۇشىراۋىنا سەبەپكەر بولعان ايىپكەرلەردەن اقشاداي، زاتتاي ەسەسىن ءوندىرىپ بەرۋ جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنا ارنايى تاپسىرىلادى...».
وسپان كۋالىك قاعازدى قالتاسىنا سالىپ قويدى. ول ەندى ءقازىر ۇيىنە كىرەدى. سوندا مىنا قاسيەتتى قاعازدى اۋەلى قانيپاعا، سوسىن ميحايل دوسىنا كورسەتەدى. «مۇنى سەندەر اشەيىن ءبىر جاي قاعاز ەكەن دەپ ويلاماڭدار، — دەيدى ول سوندا. — بۇل قۇيىنداي ۇيىتقىپ، لەزدىڭ اراسىندا قۇرىپ كەتكەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قاعازى ەمەس. اتاما ول پالەنى. بارعانىنان كەلمەسىن، جاتقانىنان تۇرماسىن. ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن تيتىمدەي جاقسىلىق كورسەم بۇيىرماسىن. پاتشا تاقتان ءتۇستى، حالىققا بوستاندىق بەرىلدى دەگەنگە قۋانىپ، ەندى مەنى دە اباقتىدان بوساتادى ەكەن دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرسەم، ءماسساعان كەرەك بولسا، قايقايتىپ ءۇش جىل بەردى... «بارىپ تۇرعان قىلمىسكەر ەكەنسىڭ، حالىققا زيان ىستەپسىڭ، بويكوۆ سىندى يناباتتى ادامنىڭ مالىن ۇرلاپسىڭ، دۇنيەسىن ورتەپسىڭ» دەيدى. قويشى، سونىمەن، كوپ ءسوزدىڭ كەرەگى نە؟ وزدەرىڭ دە ەستىپ، ءبىلىپ جاتقان شىعارسىڭدار. اتباسارداعى ۋەزدىك ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن الاشوردانىڭ ۋەزدىك قازاق كوميتەتى تىراپاي استى. ولاردىڭ ورنىنا سوۆدەپ قۇرىلدى. سوۆدەپ مەنى، مەن سياقتى جازىقسىز سوتتالعان ادامداردى اباقتىدان بوساتتى. ماعان وسى كۋالىك قاعازدى ۋەزدىك سوۆدەپ پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى حاريتون كرىلوۆ جولداس بەردى... حاريتوي اعاي ەكەۋمىز اباقتىدا بىرگە جاتقانبىز. سەندەر ونى بىلمەيسىڭدەر. ونىڭ ءمان-جايىن كەيىن ايتارمىن...».
وسپان سىڭار قاقپانى تاياعىنىڭ ۇشىمەن سىرت ەتكىزىپ سوعىن قالدى. سول-اق مۇڭ ەكەن، قاقپانىڭ استىنداعى ۇڭىرەيگەن اشىق جەرىنەن شىلبيگەن اق قانشىق شاۋىلدەپ شىعا كەلدى. وسپاننىڭ اياعىنا جارماسىپ، اينالا بەزىلدەپ ءجۇر. قاقىرىنىپ، تۇكىرىنىپ، ۇيدەن بىرەۋ سويلەي شىقتى. ول قاقپانىڭ ارتىنا كەلە بەرە:
— ءاي، بۇل قايسىڭ، ءتۇن ىشىندە يت ابالاتىپ جۇرگەن؟ — دەدى.
— ماريا يۆانوۆنا! مەن وسپانمىن... قاقپانى اشىڭىز.
— وسپان!.. شىن ايتاسىڭ با؟..
كەمپىر سوندا قاقپانىڭ كولدەنەڭ اعاشىن سۋىرىپ تاستاپ، سىرتقا شىقتى دا، ايدىڭ جارىعىمەن وسپاننىڭ بەتىنە تونە قاراي تۇردى. بەت-اۋزىن تۇك باسقان، كيىمى جالبا-جۇلبا ۇسقىنسىز بىرەۋ قالاي قاراسا دا ونى وسپانعا ۇقساتا الماي-اق قويدى.
كەمپىر باسىن شايقادى.
— قوي، كارى كىسىنى الداما...
— مەن وسپانمىن... شىنىمەن-اق تانىماي تۇرسىز با؟ تۇتقىننان بوساپ كەلدىم.
كەمپىر وسپاندى داۋسىنان ەندى تانىپ، ەسى كەتە ايقايلاپ جىبەردى.
— وسپان! اينالىپ كەتەيىن-اۋ، قايدان كەلىپ قالدىڭ؟.. — ۇمتىلىپ كەلىپ، قۇشاقتاي الدى. تۇك باسقان قاتقىل بەتىن ايمالاپ سۇيە بەردى. — ءجۇر، ۇيگە كىرەيىك...
ەكەۋى قاتارلاسىپ ۇيگە كىرگەندە الدارىنان قانيپا قارسى شىعىپ، كورگەن جەردەن وسپاندى باس سالدى. داۋىس قىلىپ، اعىل-تەگىل جىلاي باستادى. قايتىس بولعان قايىن ەنەسىن ەسكە الىپ، ونىڭ ولەردەگى وسپانعا ايت دەپ تاپسىرىپ كەتكەن وسيەتىن، اماناتىن ەگىلىپ ايتىپ، كوپكە شەيىن ايىرىلماي قويدى. وسپان قانشا قيىن بولسا دا ەر جىگىت جوسىعىن ساقتاپ، ىشىندەگى ويران-توپان سۇراپىل قايعىعا ىرىق بەرمەي، كوزىنىڭ جاسىن ىركىپ، قانيپانى جۇباتىپ جاتىر.
— قوي دەيمىن، جانىم! وسىنشا بوساعانىڭ نە؟ — باۋىرىنا قىسىپ، ماڭدايىنان قۇمارلانا ءسۇيدى. قانيپانىڭ قۇشاعىنان بوساپ شىعىپ، شەشىنە باستادى.
ماريا يۆانوۆنا اپى كىرىپ، كۇپى شىعىپ، اۋىز ۇيدە جۇرگەن. اربيعان قارا پەشكە جالما-جان وت جاعىپ، كۇيەلەش جەز شاينەكپەن شاي قويدى. ەندى بىردە كارتوپ تولى قارا قۇمىرانى جالىنعا كومىپ جىبەردى.
— توڭىپ كەلدى عوي، تەز جىلىنسىن، تاماقتانسىن، — دەپ ەستىرتە سويلەپ ءجۇر.
وسپان شەشىنىپ، وڭ جاقتاعى بولىسكەي كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنا سۇيەنىپ تۇرعان. وسى كەزدە قانيپا قوبىراعان شاشىن تاراپ، جوندەلىپ كيىنىپ العان. كوڭىلى تاسىپ، وسپانعا ىنتىعا قاراپ قويادى. ەكەۋى كەرەۋەتكە كاتار وتىرىپ، ەرلى-زايىپتى ەكى جاستىڭ جاراستىقتى زياپاتىن باستاعان. ءار ءتۇرلى اڭگىمەمەن، ەل-جۇرت جايىن ايتۋمەن قانيپا وسپاننىڭ كوڭىلىن اۋلاعان. ميحايل وسى قالاداعى اۋداندىق ميليسيانىڭ جۇمساۋىمەن كەشە قازاق اۋىلدارىنا كەتىپتى. اقيقاتىندا ونىڭ ەلگە نە شارۋامەن كەتكەنىن قانيپا بىلمەيدى ەكەن. ايتەۋىر، ەكى-ۇش كۇندە قايتامىن دەپتى.
ماريا يۆانوۆنا داستارقان باسىندا جايراڭداپ قۋانىپ وتىرىپ، ءبىر ءسوزدىڭ رەتىنەن وسپان الدىندا ماقتانىپ قويدى.
— بۇگىن سەنىڭ كەلەتىنىڭدى بىلگەندەي ءۇيىمدى بەكىتىپ قويىپ، قانيپانىڭ قاسىنا كەلىپ ەدىم، — دەدى ول ناساتتانىپ. — تەگىندە، مەنىڭ ءوزىم اۋليەلىكتەن دە قۇر بولماسام كەرەك. كەشەدەن بەرى جۇرەگىم لۇپىلدەپ، وزىمنەن-وزىم قۋانىپ ءجۇر ەدىم.
— تىلەگىمىز ءبىر عوي، — دەدى وسپان كۇلىمسىرەپ.
وسى تۇستا ورىسشا دوعال تىلىمەن قانيپا لەبىز ءبىلدىردى.
— ماريا يۆانوۆنا شەشەمدەي، ميحايل باۋىرىمداي بولىپ كەتتى. بۇل كىسىلەر بولماعاندا، مەن الدەقاشان كىم كورىنگەنگە جەم بولىپ، قۇرىپ كەتەتىن ەدىم... — لىپ ەتىپ ورنىنان تۇرىپ، ماريا يۆانوۆنانى قۇشاقتاي الدى. كوزىنىڭ جاسىن توگىپ، ساعىنىپ كورگەن اناسىنداي ەلجىرەپ، باۋىرىنا قىسا بەردى. كەمپىر وعان ىستىق مەيىرىم توگىپ، جانىمەن قۇلاي بەرگەن.
قانيپا وسپان كەتكەننەن بەرگى ءبىر جىلدا ءوز باسىنان كەشىرگەن قيلى-قيلى وقيعالاردى ايتىپ تاۋىسا المادى. وسپاننىڭ امانتايداعى دوستارى ميحايل زاحاروۆپەن تىزە قوسىپ، قانيپانى قىزعىشتاي قورىعان. وسپان اباقتىعا تۇسىسىمەن قانيپانى الىپ كەتەمىز دەپ سايلانىپ كەلگەن ءتورت جىگىتتى قۋىپ جىبەرگەن.
امانتايدا جۋىردا بولىستىق جانە سەلولىق سوۆدەپ قۇرىلعان. بولىستىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلدىگىنە پەتروگرادتان ايدالىپ كەلگەن دارىگەر پولەتايەۆ، سەلولىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلدىگىنە سولداتتان قايتقان ەرمولاي چۋماك سايلانعان. بولىستىق سوۆدەپكە سايلانعان جەتى مۇشەنىڭ ىشىندە ميحايل زاحاروۆ تا بار. ميحايل سوۆدەپتىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، قۇلشىنا كىرىسىپ كەتكەن. اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ، ەندى-ەندى تالپىنا باستاعان ءسابي سوۆدەپتىڭ العاشقى قادامىندا كەسەل-كەدەرگى دە بولماي قالعان جوق. قالانىڭ كۋلاكتارى وعان باعىنبايمىز، زاڭدى ۇكىمەت ورنى دەپ تانىمايمىز، الىم-سالىق تولەمەيمىز دەپ، اشىقتان-اشىق قارسى شىققان. ولار مۇنىمەن قويماي، وسىنداعى ورتا داۋلەتتى كەيبىر مۇجىقتاردى ازعىرىپ، شىلاۋىنا ەرتىپ، سوۆدەپكە قارسى قويعان.
جالپىلىق ۇلى وزگەرىسكە ورايلاس قازاق ەلىندە دە زور جاڭالىقتار تۋعان. بۇرىنعى بولىستار مەن ستارشيندار ورىندارىنان ءتۇسىپ، ولاردىڭ ورنىنا بولىستىق، اۋىلدىق سوۆدەپتەر قۇرىلعان. سوۆدەپ باسىنا كەدەي-جالشىلار اراسىنان شىققان سانالى، جىگەرلى ازاماتتار قويىلعان. تىنىبەك، قۇلتاي، تولەكتەمىر، قاقسال جانە قاراۋىل رۋلارىن قامتيتىن وت ديىرمەننىڭ ءجۇمىسشىسى، ادىلبەك مايكوتوۆتىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى شاعبان ەرمەكبايەۆ قويىلعان. ال، ەندى تىنىبەك ەلىنىڭ اۋىلدىق سوۆدەپىنىڭ باستىعىنا قانيپانىڭ نەمەرە اعاسى قاسبولات سايلانعان.
قانيپا ايتىپ وتىرسا، ەل ىشىندە تالاي-تالاي وزگەرىستەر، تاڭدانارلىق جاڭالىقتار تۋىپتى. ارالبايلار دا بۇرىنعىداي ەمەس، اياقتارىن اڭداپ باساتىن بولسا كەرەك. كەيىنگى كەزدە سىبىستارى ەستىلمەي كەتىپتى. قاسبولات جاقىن ارادا امانتايعا قاتىناسىپ، قانيپاعا جولىعىپ كەتكەن. بۇل جاعدايدى قانيپا سودان ەستىگەن.
وسى جاڭالىقتاردى تايعا باسقان تاڭباداي بادىرايتىپ، كەستەدەي ناقىشتاپ ايتىپ بەرگەنىنە وسپان قانيپاعا قايران قالدى.
— ءوزىڭ وزگەرىپ كەتىپسىڭ عوي، — دەپ سۇيسىنە بەردى.
— مەن بولسام، ساعان وسىنداعى كورگەن-بىلگەندەرىمدى ايتىپ، ميحايلدان ەستىگەندەرىمدى جەتكىزدىم. — قانيپانىڭ بەتى قىزارا قالدى.
بۇل اڭگىمە تاڭەرتەڭگى استان كەيىن بولىپ ەدى. ەكەۋى ارنەنى ايتىسىپ، سۇحبات قۇرىپ وتىرعاندا ماريا يۆانوۆنا جەتىپ كەلدى. ول قىسقا-قىسقا امانداسقاننان كەيىن الدەقانداي ۇسقىندى پىشىنمەن ءسوز باستادى:
— بۇگىن پەتر چۋماكتىڭ ۇيىندە توي بار، سوعان باراسىڭدار. وسپان، سەن ءبىلىپ قويشى. پەتر بولعاندا، انا ءوزىڭ بىلەتىن، جەل ديىرمەنى بار چۋماك ەمەس. الگى، الدىڭعى جىلى جازعىتۇرىم كىشى بالاسى سۋعا كەتىپ ولگەن قىلي كوز شال... چۋماكتىڭ ۇلكەن بالاسى ەرمولاي جاقىندا سولداتتان قايتىپ كەلگەن، وسىندا تورەلىككە سايلانعان. — كەمپىر باسىن سىلكىپ، قىنجىلا كۇرسىندى. — ەرمولاي سوعىستا سول قولىنىڭ ساۋساقتارىنان تۇگەل ايىرىلىپتى.
وسپان چۋماكتارمەن اكەي-ۇكەي ەمەس-تى. بىلايشا تانىس-بىلىستىگى ءوز الدىنا، ولارمەن ارالاسىپ، دامدەس بولماعان. سول سەبەپتەن تويعا بارعىسى كەلمەي، ءار ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، قاشقاقتاپ ەدى، ماريا يۆانوۆنا ونى ەركىنە قويمادى.
— سەندەر ۇيىقتاپ جاتقاندا شال ءوزى كەلىپ، ادەيى ماعان ايتىپ كەتتى، ەكەۋى دە كەلسىن دەدى، قانيپانى الا بار، كوڭىلىن كوتەرسىن...
— شاقىرعان جەرگە بارماۋعا بولمايدى، بارماساڭ ولار وكپەلەيدى، — دەدى قانيپا.
بۇلاردىڭ چۋماك تويىنا بارۋعا كونگەنىن بىلگەن سوڭ، ماريا يۆانوۆنا كوڭىلى كونشىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
قانيپا وسى تويعا ورايلاستىرىپ، قالا جاڭالىعىنان ءبىر اڭگىمەنى باستاپ كەتتى. مايدانداعى سولداتتار بۇل كۇندە لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتىر. ولاردىڭ بىرەۋلەرى ءار جاعدايدا جارالانىپ، كەمتار بوپ قايتسا، ەندى بىرەۋلەرى ءدىنى امان كۇيىندە كەلىپ جاتىر. سوعان قاراپ، ىشكى روسسياداعى شىنايى جاعدايدى بىلە بەرمەيتىن، كوزىنىڭ الدىنداعىسىن عانا باعدارلايتىن كەيىنگى قاراپايىم جۇرت ەندى سوعىس توقتالاتىن شىعار، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» بەيبىت زامان ورنايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەدى. سوعىس، ريەۆوليۋسيا! وسى ەكى ءسوز ءار ادامنىڭ ساناسىنا بەرىك ورناعان. ءبىراق ولاردىڭ بار ادام ساناسىنداعى ماڭىزى بىردەي ەمەس. سوعىس دەگەنىڭىز جالپى ادامزاتقا ورتاق ۇعىم. اجال، ءولىم، قىرعىن! مىناۋ باي، مىناۋ كەدەي دەپ تاڭدامايتىن، مىلتىقتىڭ وعىنا، قىلىشتىڭ جۇزىنە كىم ىلىنسە، سونى جايراتا بەرەتىن توپالاڭ. ريەۆوليۋسيا شە؟ پاتشانى، بايلاردى قۇرتامىن، ەزىلگەن ەڭبەكشى حالىققا بوساندىق اپەرەمىن، تەڭدىككە قولدارىن جەتكىزەمىن دەپ ايقاي-سۇرەڭ سالىپ، ۇران شاقىرعان، ايبارىمەن، قاھارلى ەكپىنىمەن بۇكىل روسسيانى سىلكىندىرگەن كەرەمەت!
ءيا، مايدانداعى سولداتتار لەك-لەگىمەن قايتىپ كەلىپ جاتىر. ءار ءۇي بارىمەن بازارلاپ، سوعىستان امان كەلگەن سولداتتىڭ قۇرمەتىنە توي جاسايدى. ەركەك — ايەل، ۇلكەن-كىشى جينالىپ، ساۋىق قۇرادى، سايران سالادى. سولداتتار سوناۋ الىستاعى مايدان شەبىنەن، روسسيانىڭ قيىر تۇكپىرىنەن ريەۆوليۋسيانىڭ ىستىق لەبىن، جارقىن نۇرىن الا كەلدى. سوعىس باستالعاننان بەرگى ءۇش جىلدا باس كوتەرەر ەر-ازامات مايدانعا كەتىپ، قاڭىراپ قالعان جاداۋ قالاعا بىرتە-بىرتە ءسان كىرە باستاعان. قالىپتى، تىرشىلىك وتى قايتا مازداپ، داعدىلى ءومىر قارقىنى كۇشەيىپ كەلەدى. قالانىڭ سۇرعىلت تۇمان باسقان بۇلىڭعىر ءومىرى قىسقى ۇزاق ءتۇن ارتىنان ارايلاپ اتقان تاڭداي نۇرلانىپ، قالىڭ قارا بۇلت اراسىنان، جارقىراپ شىققان كۇندەي جايناپ جۇرە بەردى.
قانيپا قالانىڭ قازىرگى كۇندەگى حال-جاعدايىن ءدال جاڭاعىداي اسەرلەندىرىپ، بەينەلەپ ايتپاسا دا، وسپان وزىنشە ويعا توقىپ، اتباساردان ءوزى كوزبەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەستىگەن شىنايى جاعدايعا ۇيلەستىرىپ العان.
ەكەۋى وتكەن-كەتكەندى ايتىپ، وسپان ءوزىنىڭ اباقتىداعى شەككەن ازابىن، ونداعى بىرگە بولعان حاريتون اعاي مەن تيموفەي جايىن جىرداي تولعاپ وتىرعاندا، كۇن باتىپ، ءۇي ىشىنە قاراڭعىلىق تۇسكەنىن سەزبەي دە قالىپ ەدى. قانيپا شىنى اياقتىڭ تاباعىنا جاساعان بىلتە شامدى جاعىپ، ۇزاق-سونار اڭگىمەنىڭ ۇزىلگەن جەرىن قايتا جالعاي بەرىپ ەدى. ۇيگە ميحايل كىرىپ كەلدى. ول كەلە وسپاندى جاس بالاشا سىلكىلەپ، باۋىرىنا تارتتى. ەكەۋى ايقاسا قۇشاقتاسىپ، سۇيىسە بەردى. ميحايل وسپاندى قۇشاعىنان بوساتىپ جىبەردى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي جەدەعابىل سويلەي باستادى:
— امان-ەسەن كەلدىڭ بە؟ قۇتىلدىڭ با؟..
وسپان ميىعىنان كۇلىپ، جاۋاپ قاتتى:
— كەلدىم، قۇتىلدىم، مىنە، الدىڭدا تۇرمىن...
ميحايل ماڭدايىنا قىزىل جۇلدىز تاققان قارا ەلتىرى قۇلاق شىنىن كەرەۋەتكە لاقتىرىپ تاستادى. بەلىندەگى كوش قۇلاش جالاڭاش قارا ناگانىن، شولاق ەتەك اق تونىن شەشىپ، ولاردى دا جاڭاعى قۇلاقشىن جاتقان جەرگە قويدى. وسپان ەكەۋى بولمەنىڭ تورىندەگى ۇزىنشا تاقتاي ورىندىققا قاتار وتىردى.
— وسپان كەلىپ، قۋانىشتى بولدىڭ! قۇتتىقتايمىن! — ميحايل وقشاۋ تۇرعان قانيپاعا نازار اۋداردى.
قانيپا «راقمەت» — دەپ ءسوز قاعىستى دا، بۇلاردىڭ اڭگىمەسىنە بوگەت بولمايىن، ەركىن سويلەسسىن دەگەن ويمەن كيىنىپ تىسقا شىقتى. ەكى دوس اپاق-ساپاقتا سىر اقتارىپ، اڭگىمە شەرتتى. ميحايل وسپاننىڭ اباقتىدان قالاي بوساعانىن سۇراپ ءبىلىپ، جاعدايىنا قانىپ الدى. ۋەزدىك سوۆدەپ بەرگەن كۋالىك قاعازدى وقىپ كورگەندە، ءبىر ءتۇرلى شابىتتانىپ، شالقىپ كەتتى. ەندى ءوز حالىنەن حابار بەرىپ، امانتاي قالاسىنىڭ قازىرگى جاعدايىن قىسقاشا، ايتتى. ءوزى بولىس تىق سوۆدەپتىڭ مۇشەلىگىنە سايلانىپتى. ءبىر جاعىنان وسى توڭىرەكتەگى ورىسى بار، قازاعى بار، ءۇش بولىس ەلدى قامتيتىن اۋداندىق ميليسيادا قىزمەت ىستەيدى ەكەن.
ميحايلدىڭ ءتۇر-تۇرپاتى، ءسوز الپەتى، ءجۇرىس-تۇرىسى بۇرىنعىدان مۇلدە وزگەرىپ كەتىپتى. تولىسقان، شيراعان. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ريەۆوليۋسيا، بوستاندىق دەپ سۇڭقىلدايدى.
— وزىمىزگە قاراعان بارلىق جەردە ريەۆوليۋسيالىق ءتارتىپ ورناتىپ جاتىرمىز، — دەدى ميحايل ءبىر ءسوزدىڭ ورايىنان.
— ولارىڭ جاقسى بولعان ەكەن، ەندى مەنى دە ىشتەرىڭە الاسىڭدار عوي؟ — دەدى وسپان.
— البەتتە... ءسوز بار ما وعان؟..
ميحايل وسى ساپار قاسىنا ءتورت جىگىت ەرتىپ، اۋداندىق ميليسيا جۇمىسىمەن تىنىبەك ەلىنە بارىپ قايتىپتى. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەلگە ريەۆوليۋسيالىق ءتارتىپ ورناتىپتى، ارالبايلاردىڭ كومەيىنە سۇڭگى تىعىپتى...
ىمىرت جابىلىپ، ەل ورىنعا وتىرعان كەزدە چۋماكتىڭ ەكى بولمەلى تاپال ۇيىنە ەرلى-زايىپتى ون شاقتى ادام جينالعان. ميحايل ەلگە بارعان ساپارىنان تۇماۋراتىپ قايتسا دا، ارناپ شاقىرعان توي يەسىنىڭ كوڭىلىن قيماي، وسپاندارعا ەرىپ كەلگەن.
قوناقتار ءارقايسىسى ءوز ايەلىن قاسىنا الىپ، ۇستىنە قوڭىر كەنەپ داستارقان جاپقان، ءوز الىنشە توي تاماعى جاسالعان دورەكى تاقتاي ستولعا اينالا وتىرعان. بولمە ىشىندە بويداق ەرمولايدىڭ ءبىر كىسىلىك اربيعان اعاش كەرەۋەتى مەن وڭ جاق بۇرىشتاعى سىنى كەتىپ، ابدەن توزعان اتامزامانعى يكونادان بوتەن ءىلىپ الار ءبىر زات جوق.
قوناقتار قوياردا-قويماي ەرمولايدى ستولدىڭ تورىنە وتىرعىزىپ، وعان قوشەمەت كورسەتتى. قايداعى جاقسى سوزدەردى، يگى تىلەكتەردى قارداي بوراتتى.
جۇرت تىنا بەرگەندە ەرمولاي پەتروۆيچ توي ءماجىلىسىن باستاپ جىبەردى. قولدان اشىتقان سىراعا تولى قىرلى ستاقاندى باسىنان اسىرا ۇستاپ تۇرىپ، قوناقتارىنا اينالا ءبىر قاراپ ءوتتى دە، ماڭعازدانىپ ءسوز باستادى.
— تۋىسقاندار! جولداستار! — جۋان داۋسىن سوزىپ توقتادى. — ۇزاق زارىعىپ كۇتكەن ارمانىمىز ورىندالدى، بوستاندىققا، تەڭدىككە قولى جەتتى. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، مەن سوزگە شورقاق اداممىن. مىنا ستاكانداعى شاراپتى، جوق، سىرانى سوۆدەپتىڭ قۇرمەتىنە ءبىر تامشىسىن قالدىرماي الىپ قويايىق!..
وتىرعان جۇرت اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قولدارىنداعى ستاكان تولى سىرانى جاپپاي ءىشىپ سالدى. ءماجىلىستىڭ باستالۋى-اق مۇڭ ەكەن، قوناقتار دۋىلداپ الا جونەلدى. سولداتتان قايتقان ەرمولايدىڭ قۇرمەتىنە، ونىڭ اكەسى پەتر ءدانيلوۆيچتىڭ قۇرمەتىنە اتاپ-اتاپ ءىشتى. ەرمولايدىڭ كارى شەشەسى ليۋدميلا سەرگەيەۆنا دا اتاۋسىز قالعان جوق. سىرا كەزەگى وعان كەلگەندە جۇرت بولمەنى باستارىنا كوتەرىپ، گۋلەپ كەتتى. كەمپىرگە نەبىر جۇرەك تەبىرەن-تەرلىك جاقسى سوزدەرىن ارناپ ايتىپ، ونىڭ مارتەبەسىن كوتەردى.
ورتا بويلى، قابا ساقال، شەگىر سارى شال — پەتر چۋماك، ىلميگەن يمەك سارى كەمپىر — ليۋدميلا سەرگەيەۆنا كوڭىلدى قوناقتارىنا سۇيسىنە، كۇلىمدەي قاراپ وتىردى دا، ءبىر كەزدە قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ جۇرتتى دۋ كۇلدىردى. قىزىقتى جاستىق شاقتارىن ەسكە الىپ، ەلجىرەپ، ەلىگىپ كەتكەن پەتر دانيلوۆيچ كەمپىرىن قولىنان سۇيرەپ تۇرعىزىپ، قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، دوڭگەلەنە بيلەپ كەتتى.
ەرمولاي بولمەنىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنداعى اعاش كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنداعى گارموندى الىپ، بوساعا جاق شەتتە وتىرعان ۇرپەك باس، سارى جىگىتكە اپارىپ بەردى.
— ال، تەرەنتيي! سىلتە گارمونىڭدى، قىزدىر ويىڭدى، — دەپ، ونى ارقاعا قاقتى. تەرەنتيي وسىنى اسىعا كۇتىپ وتىرعانداي-اق گارموندى العان بويدا ستول باسىنان سىتىلىپ شىعىپ، ەرمولاي نۇسقاعان جەكە توقال ورىندىققا قاقشيىپ وتىرا قالدى. گارموندى قۇلاشتاپ سوزىپ، بەزىلدەتە جونەلدى. شال مەن كەمپىر شىر كوبەلەك اينالىپ، جەر ەدەندى تەپكىلەپ، بيلەپ ءجۇر. پەتر دانيلوۆيچ ءبىر مەزەتتە سانىن شاپالاقتاپ، جۇرەسىنەن بيلەپ ولەڭدەتىپ كەتتى:
كوتەرىڭدەر كوڭىلدى،
كوركەيتىڭدەر ءومىردى...
پەتر دانيلوۆيچ پەن ليۋدميلا سەرگەيەۆنا القىنىپ بارىپ ورىندارىنا وتىرعاندا، ولاردىڭ سوڭىنان قوس بويداق — ەرمولاي مەن ميحايل بيلەي باستادى. ەجەلگى ەكى دوستىڭ ەگىز قوزىداي قاتار تۇزەپ، ەلدەن ەرەك جاراسا قالاعانىنا، جۇرت ءماز بوپ قالىپ ەدى. وسپان مەن قانيپادان باسقالارى كەزەك-كەزەك بيگە شىعىپ، شەتتەرىنەن قوسىلا ءان شىرقاپ، توي دۋمانىن قىزدىرىپ جىبەرگەن.
بي اياعى باسىلىپ، ءان تولاستاپ، اركىم ءوز ورنىنا جايعاسقاندا ميحايل ەرمولايدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، الدەنەنى ايتىپ ەدى. ەرمولاي وعان ءۇن قاتپاي، باسىن يزەي بەرگەن. ول ەندى سوعىستا جارادار بولىپ، بەس ساۋساعى بىردەي تۇبىنەن قىرقىلعان تۇتقىل قولىن كونەتوز كوك شالبارىنىڭ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، سىرا تولى ستاكاندى وڭ قولىنا ۇستاپ تۇرەگەلدى.
— ال، حالايىق! از عانا كوڭىل قويىپ تىڭداي قالىڭدار!.. مەن ءبىر ءسوز ايتۋعا نيەت ەتىپ تۇرمىن... ءبىزدىڭ ارامىزدا ءبارىمىزدىڭ ءقادىرلى دوسىمىز وسپان، ونىڭ سۇيىكتى زايىبى قانيپا وتىر. — ەرمولاي وسىنى ايتىپ، ءسال تىنا قالعاندا، جۇرت نازارى اتتارى اتالعان ەكى جاسقا اۋدى. ەرمولاي ولارعا بەتىن تۇزەپ، كۇلىمدەي قاراپ تۇرىپ، ەسىلە سويلەپ كەتتى. — مىناۋ وسپان كىشكەنتاي كۇنىنەن ءبىزدىڭ كوزىمىزدىڭ الدىندا ءوستى. اكەسى مارقۇم قانداي جاقسى كىسى ەدى، شەشەسى دە عاجاپ ادام ەدى... ونى قويشى، ۇزاق تاريحقا بارماي-اق قويايىق. مەن سولداتتان كەلگەلى وسپان جايىنا قانىقپىن. ەكى جاس ءسۇيىپ قوسىلعان ەكەن. وزدەرى ءبىراز قيىندىق تا كورىپتى. وعان بولا وكىنۋدىڭ كەرەگى جوق. باقىتتى بولىڭدار، دوستارىم! ال، كانى، تۋىسقاندار، وسپان مەن قانيپانىڭ قۇرمەتىنە ءىشىپ جىبەرەيىك!..
سول-اق ەكەن وتىرعان جۇرت ەرمولايدى قوستاپ، جابىلا سىرا كوتەرىپ، ەكى جاستى سوزدەرىمەن قولپاشتاي بەردى.
— ال، تەرەنتيي! سىلتە گارمونىڭدى. ەكى دوستىڭ قۇرمەتىنە ءان شىرقاپ جىبەرەيىك، — دەدى دە ميحايل ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
گارمون تارتىلىپ، ءان شىرقالدى. ءتىپتى پەتر دانيلوۆيچ پەن ليۋدميلا سەرگەيەۆنا دا دەلەبەلەرى قوزىپ، جاستارعا قوسىلىپ كەتتى. ەكەۋى قىزا كەلە «عاشىقتار» ءانىن قوسىلىپ ايتىپ، قىران-توپان كۇلكىگە باتىردى.
قوناقتار ءبىر اۋىق تىنا قالىپ، داستارقان باسىنا شوعىرلانعاندا ميحايل ءبىر ءسوز ايتتى:
— وسپان مەن قانيپا بىزگە قازاق ءانىن ايتىپ بەرسىن.
— ايتسىن، تىڭدايىق، — دەستى باسقالارى.
قانيپا اقان سەرىنىڭ «ماقپال قاراسىن» سىزىلتا باستاپ جىبەرگەندە وسپان وعان قوسىلا كەتتى.
ءۇيىرى قىسىراقتىڭ ماقپال قارا،
شاشىڭدى ءيىس مايلاپ، كۇندە تارا،
ەگەردە شىم كوڭىلىڭ مەندە بولسا،
ەي، ماقپال، بۇراڭداماي بەرمەن قارا...
جۇرت ءاننىڭ سوزىنە تۇسىنبەسە دە، قۇلاقتان كىرىپ، بويدى العان ءتاتتى اۋەنىنە، سۇلۋ ىرعاعىنا اسەرلەنىپ، راقاتقا باتتى. ءان ايتىلىپ بولعاندا وسپان مەن قانيپانى ءان كوتەرىپ، العىسقا بولەدى.
تاڭعا جەڭىل ۇيقى قالعاندا باسقا قوناقتار ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراپ، وسپان مەن ميحايلدى ەرمولاي ىركىپ الىپ قالعان. كۇنى بۇرىن ۋادەلەسىپ قويعانداي-اق جۇرت كەتىسىمەن پەتر دانيلوۆيچ پەن ليۋدميلا سەرگەيەۆنا قانيپانى ۇيىنە ەرتىپ الىپ كەتتى. «ءۇش جىگىتتىڭ وڭاشا سويلەسەتىن شارۋالارى بار شىعار، ءبىز سەنى ۇيىڭە اپارىپ سالايىق»، — دەپ، پەتر شال ەلپەڭ قاعىپ، الا جونەلگەن.
ءۇش جىگىت وڭاشا قالدى. ەرمولايدىڭ باسقا قوناقتاردان وسپان مەن ميحايل نەگە ءبولىپ الىپ قالعانىن كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر، وزىمسىنگەن جىلى شىرايىنا قاراعاندا بۇلارعا وڭاشا ايتاتىن ءبىر سىرى بار سەكىلدى. ميحايل ەرمولايدىڭ بۇل ارەكەتىنە پالەندەي تاڭدانبايتىن سياقتى. ەندەشە، ەكەۋىنىڭ اقىلى ءبىر بولعانى.
شىلىمىن ءجيى-جيى سورىپ، كوك ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ وتىرىپ، ءسوزدى ەرمولاي باستادى.
— ءۇش سۇڭقاردىڭ قۇپيا ءماجىلىسى باستالدى دەپ ەسەپتەيمىن، — دەدى. شولاق قولىنىڭ تۇبىرىمەن ماڭداي تەرىن سىپىرا ءسۇرتتى. — قۇپيا ءماجىلىس دەگەنگە ءبىر توتەنشە وقيعا تۋىپ قالعان ەكەن دەپ ويلاماڭدار... ونداي ەشتەمە دە جوق...
— بىزدە قانداي تىعىز شارۋاڭ بار ەدى، ايتساڭشى؟ — دەپ قالدى وسپان.
ميحايلدا ءۇن جوق. «سوعان قاراعاندا ەرمولايدىڭ وسى ارادا نە ايتقالى وتىرعانىن بىلەدى-اۋ» دەپ شامالادى وسپان.
— بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە جينالىپ ءماجىلىس قۇردىڭدار، وينادىق، كۇلدىك، — دەدى ەرمولاي، — ولارىڭا وتە ريزامىن. ويىن-توي تاعى دا بولا بەرەر.
— بۇگىنگىدەي ءبىر توي ءبىزدىڭ ۇيدە دە بولاتىن شىعار، — دەپ، وسپان ويىنداعىسىن ايتىپ قالعاندا، ميحايل جادىراپ، باس يزەدى دە:
— مەنىڭ دە ويىم سول، تويدى ەكەۋلەپ تەز وتكىزىپ جىبەرەيىك، ءبىزدى كىم سىنار دەيسىڭ، قانيپانىڭ دا كوڭىلى تابىلسىن، ءارى سەنىڭ تۇتقىننان قۇتىلىپ كەلگەنىڭە ىرىم بولسىن، — دەدى.
ەرمولاي ەڭگەزەردەي دەنەسىن سوزا كەرىلىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ، ەسىنەدى دە:
— سەندەردىڭ دە ۇيقىلارىڭ كەلگەن شىعار، تاڭ جاقىنداپ قالدى، شارۋامدى ايتىپ، بوساتايىن، — دەدى.
— سونىڭ دۇرىس بولار ەدى، — دەدى ميحايل.
— جاۋدى قاشان قيراتام دەگەنشە، قولعا تەڭدىك ءتيىپ تۇرعاندا كەم-كەمنەن كەك الا بەرگەن جاقسى. — ەرمولاي ويدا جوق ءبىر جوسىقتىڭ شەتىن قىلتيتا قويدى.
— جاۋ دەگەندە سەن كىمدى ايتىپ وتىرسىڭ؟ — ميحايل وعان كوزىن قىستى.
— باسە دەيمىن-اۋ، اتاپ ايتشى، — دەدى وسپان.
— وسى قالادا ۇشەۋىمىزدىڭ سەمەن بويكوۆ دەيتىن ۇلكەن جاۋىمىز بار ەمەس پە، سونى ايتامىن... بويكوۆتان ءبىز نە كورمەدىك؟ اكەمنىڭ ءومىرى سونىڭ جالشىلىعىندا ءوتتى. ول ءيتتىڭ مىنا وسپانعا كورسەتكەن قورلىعى دا از بولماپتى. ميحايل، سەن دە ودان جاقسىلىق كورگەن جوقسىڭ!..
— سول بويكوۆتان قالاي كەك الامىز؟ ەندى سەن سونى ايت، — دەدى ميحايل.
— ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، جاۋدان كەگىمىزدى الا باستادىق دەپ، كوڭىلىمىزگە دەمەۋ بولسىن، — دەدى ەرمولاي لىپىلداپ، — بويكوۆتىڭ استىق قويماسى مەن قۇرال-سايماندارىنا وت قويايىق.
— ونى قالاي ورتەيمىز؟ — وسپان ابىرجىپ قالدى.
— نەسى بار، ءار جەرىنە كەروسين قۇيامىز دا وت قويامىز. بىتەدى سوندا شارۋاسى.
— ءقازىر بارامىز دا، جالىنىن اسپانعا شىعارامىز، — دەدى ميحايل، — كىم ورتەگەنىن تاۋىپ السىن سوسىن...
— جوقتاۋشىسى قاندى بالاق بويكوۆ بولسا، ونىڭ ارىز ايتىپ باراتىن جەرى سەلولىق سوۆدەپ بولسا، — دەدى ميحايل سالماقتى پىشىنمەن، — كىمدى قيراتار دەيسىڭ، كىمنىڭ ورتەگەنىن كىم زەرتتەيدى دەيسىڭ. قۇمعا قۇيعان سۋداي ءسىڭدى دە كەتتى دەي بەر.
ەرمولاي اپىل-قۇپىل كيىنىپ الدى. ونى كورىپ وسپان مەن ميحايل دا كيىندى. سول ەكى ارادا، قانيپانى شىعارىپ سالۋعا كەتكەن قاريالار دا ءبىر قورا سۋىقتى ەرتىپ ۇيگە كىرگەن. «ءۇش سۇڭقار» كوشەگە شىعىپ سەيىل قۇرامىز دەپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. ەرمولاي قوراداعى بەلگىلى جەرگە تىعىپ قويعان ءبىر قۇتى كەروسين مەن قوراپ سىرىڭكەنى سايلاپ الىپ، قالانىڭ سولتۇستىك شەتىندە وقشاۋ تۇرعان بويكوۆتىڭ استىق سارايىنا قاراي باستاي جونەلدى.
تاڭ ساز بەرگەن كەزدە استىققا تولى ەكى سارايدىڭ جالىنى اسپانعا شىقتى...
پولەتايەۆ جولداس
وسپان مەن قانيپا بۇگىن ۇيقىسىنان كەش تۇرعان. جۋىنىپ، تارانىپ، تاڭەرتەڭگى استارىن ىشكەنشە كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلىپ قالىپ ەدى. وسپان بارىپ بىلسە، ميحايل الا-كوبەدەن تۇرىپ، قىزمەتىنە كەتىپتى. وسپان ءقازىر بولىستىق سوۆدەپكە بارماقشى. سوۆدەپ پرەدسەداتەلىنىڭ نە شارۋامەن شاقىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. الگى ازىردە تەز كەلىپ كەتسىن دەپ حابار ايتىپ، شابارمان جىبەرگەنىنە قاراعاندا، ايتەۋىر، تەگىن شاقىرماعان شىعار دەپ شامالاعان.
وسپان جىلى كيىنىپ، ۇيىنەن شىعىپ كەتتى. تاقا ءبىر ۇزاق ۇستاپ قالماسا، كوپ كەشىكپەي كەلەرمىن دەپ قانيپاعا ەسكەرتكەن-دى. كۇن بۇگىن ساقىلداعان اياز. كوشەنىڭ قىراۋ بۇركەگەن شيىرشىق قارى كۇمىستەي جالتىرايدى. ورتالىق شىركەۋ كوشەسىنىڭ ورتا كەزىندەگى سالقار اشىق الاڭعا تاياۋ ءاستىلى-ۇستىلى بيىك اعاش ۇيگە قاراي شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلەدى. وسى ۇيگە تاقاپ كەلە بەرگەندە، ونىڭ قاڭىلتىر قالقاندى، بيىك اعاش باسپالداقتى ەكى اشپالى سىرتقى ەسىگىنىڭ ماڭدايىنا كەرىپ قويعان قىزىل ماتاعا كوزى ءتۇستى. قالقاننىڭ وڭ قاناتىندا جىڭىشكە سىرىققا بايلاعان قىزىل جالاۋ جەلبىرەپ تۇر. وسپان ەسىك الدىنا كەلىپ تۇرا قالعاندا الگى جالپاق قىزىل ماتاعا ارىپتەرىن اق شۇبەرەكتەن قيىپ ورناتقان جازۋعا كوز توقتاتتى. «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى بىرىگىڭدەر!» وسپان ۇراندى ىشىنەن قايتا-قايتا وقىپ، ەسىك الدىندا كىدىرىپ قالدى. وقىعان سايىن ونىڭ ءاربىر ءارپى، ءاربىر ءسوزى تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن تاڭعاجايىپ كەرەمەتتەي كورىنىپ، باۋراپ اكەتتى. ەسىكتىڭ ماڭدايىنداعى قاراسىنى توقىمداي تاقتايدى كوردى. ونداعى قارا بوياۋمەن قالاي بولسا سولاي جازا سالعان «شارۋالار مەن سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ مارينوۆكا (امانتاي) بولىستىق سوۆەتى» دەگەن جارنامانى وقىدى. بۇل جازۋ وسپاننىڭ جۇرەگىنە جىلى ءتيىپ، ءتىلىن ءۇيىرىپ اكەتتى. ەندى وسپان ءقازىر شارۋالار مەن سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ بولىستىق سوۆەتىنە كىرەدى.
وسپان ەسىكتى ەركىن اشىپ كىرسە، بولىستىق سوۆدەپتىڭ پرەدسەداتەلى ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ پولەتايەۆ تورگى بولمەدە ۇستىنە قىزىل-كۇرەڭ شۇعا جاپقان شاعىن ستولدا، الدەقانداي قاعازداردى اقتارىپ وتىر ەكەن.
— سالەمەتسىڭ بە، جولداس جامانبايەۆ! — پولەتايەۆ سۇڭعاق دەنەسىن قۋناق كوتەرىپ، سۇستى سارعىش بەتىن تۇزەدى. ءوزى بۇرىنعىداي ەمەس جاسارىپ، جايناپ كەتكەندەي. بويىن تىك ۇستايدى. باياعى التىن جيەكتى قىستىرما كوزىلدىرىگىن تاستاپ، كادىمگى ساباقتى جاي كوزىلدىرىك كيىپتى. كيىمى دە وزگەرگەن. ۇستىندە قايىرما قارا ەلتىرى جاعالى اق تون. اق شاشىن شالقاسىنان جاتقىزا قايىرعان. ساقالىن قىرىپ تاستاپتى. پولەتايەۆ سەرەيگەن قولىن وسپانعا ۇسىندى.
— ءوزىڭىز دە امان-ەسەن بولدىڭىز با، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! — وسپان سىپايى جاۋاپ قاتتى.
— شۇكىر-شۇكىر! اۋەلى قۇدايدىڭ، ەكىنشى سىزدەردىڭ قايىر دۇعالارىڭىزدىڭ ارقاسىندا... — پولەتايەۆ قۋاقىلانا كۇلىپ، ورنىنا وتىردى. — وتىر، جامانبايەۆ! — تەرەزە الدىنداعى توقال ورىندىقتى ستولىنىڭ. الدىنا سىرعىتىپ قويدى. وسپان ورىندىققا جايعاسقان سوڭ، وعان ءبىر ءتۇرلى سۇستى پىشىنمەن از-كەم قاراپ وتىردى دا، كەنەت ءتۇسىن جىلىتىپ، جايراڭداي سويلەدى. — ابايلادىڭ با؟ مەن سەنى جاڭا جولداس دەدىم عوي، وسى قاسيەتتى ءسوزدى، تەگى، بۇدان بۇرىن ەستىپ پە ەدىڭ؟..
مىنا قارا! مىنا پولەتايەۆتىڭ ءوزى وسپادار كىسى بولماعان ەدى. جولداس دەگەن ءسوزدى بۇدان بۇرىن ەستىپ پە ەدىڭ دەيدى.
جولداس دەگەن ءسوزدى مەن الدەقاشان ەستىگەم، — دەدى.
— ءيا، دەيمىن-اۋ، سونىڭدى ايتا وتىرسايشى...
— ءبىز اباقتىدا بوستان-بوسقا قاراپ جاتقان جوقپىز. ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ. وسىنداي جاقسى سوزدەردى ۇيرەندىك، سانامىزعا قۇيىپ الدىق... ءسىز ونى ايتاسىز، ءتىپتى، مەن بار عوي، تىلىمە سەنسەڭىز، ريەۆوليۋسيالىق، بوستاندىق دەگەن سوزدەردى، لەنين ەسىمىن سوندا ەستىدىم.
— جىگىت ەكەنسىڭ، جامانبايەۆ جولداس! سەن سول ريەۆوليۋسيا جايىنان بىلگەنىڭدى ماعان ايتىپ بەرەسىڭ بە؟
وسپان ادەپكىدە قيپاقتاپ قالدى. شالىس كەتىپ، ۇياتقا قالام با دەپ، جۇرەكسىنە بەرىپ ەدى، شامالى وي تولعاپ الدى دا، قايدان شىقسا ودان شىقسىن دەپ، شۇبىرتا جونەلدى.
— اينالاسى ءبىر جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە ەكى بىردەي ريەۆوليۋسيا بولعان جوق پا؟.. العاشقىسى ون جەتىنشى جىلدىڭ فيەۆرالىندا بولعان ريەۆوليۋسيا، ەكىنشىسى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى.
— وسى ەكى ريەۆوليۋسيانىڭ ايىرماسى قانداي؟ — دەپ سۇراپ قالدى پولەتايەۆ.
— مەنىڭ بىلۋىمشە، فيەۆرال ريەۆوليۋسياسى ءوز ماقساتىنا جەتە العان جوق، الپاۋىتتار مەن بايلاردىڭ شىلاۋىندا كەتتى. لەنين جولداس باستاعان بولشيەۆيكتەر سونى ءبىلدى دە، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىن جاسادى، ەڭبەكشى حالىققا بوستاندىق اپەردى.
پولەتايەۆ سول قولىمەن ماڭدايىن باسىپ، شىنتاعىمەن ستولدىڭ شەتىنە تايانىپ، وسپاننىڭ جۇزىنە تاڭدانا قاراپ وتىردى دا، ءبىر مەزەتتە:
— وسىنىڭ ءبارىن سەن كىمنەن ەستىدىڭ؟ قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەدى.
وسپان ىركىلگەن جوق.
— اباقتىدا مەن حاريتون كرىلوۆ دەگەن ءبىلىمپاز كىسىمەن بىرگە جاتتىم... ءبىز ونى حاريتون اعاي دەپ اتايتىن ەدىك.
— ول قاي كرىلوۆ؟ وسى كۇنگى ۋەزدىك سوۆدەپ پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ما؟..
— ءدال ءوزى، — دەدى وسپان، — مەن ول كىسىمەن اباقتىدا التى اي بىرگە بولدىم. ومبى قالاسىنىڭ ءجۇمىسشىسى ەكەن، ساياسي كۇرەسكە قاتىناسىپ جۇرگەن جەرىنەن قولعا ءتۇسىپتى.
— كرىلوۆ جولداس سەنىڭ كوزىڭدى اشىپ، كوكىرەگىڭە ساياسي ءبىلىم قۇيىپ بەرگەن ەكەن عوي؟
وسپان قىزدى-قىزدى اڭگىمە ۇستىندە اباقتى تۇرمىسى جايىندا، حاريتون اعاي مەن تيموفەي ەلتيزوۆ تۋراسىندا پولەتايەۆقا بايانداپ بەردى. كرىلوۆ فيەۆرال ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن ىلە-شالا تۇتقىننان بوساپ كەتكەن. وسپان ونى وسى اباقتىدان بوساعاندا، امانتايعا كەتەر الدىندا كەڭسەسىندە كورگەن. ەلتيزوۆ بولسا، وسپانمەن بىرگە تۇتقىننان بوساپ شىعىپ، تىلەكەي سەلوسىنداعى ۇيىنە كەتكەن. وسپاننىڭ سوزىنە قاراعاندا تيموفەي سەلوعا بارعان سوڭ، «ءبىر مىقتى جۇمىستىڭ تۇتقاسىن ۇستايمىن، ونداعى ءوزىم قاتارلاس كەدەي-جالشىلارعا باس بولامىن»، — دەپ كەتىپتى.
وسپاننىڭ ءمان-جايىن پولەتايەۆ ميحايل زاحاروۆتان الدەقاشان ەستىگەن. ونىڭ ءومىر-تاريحى، نە سەبەپتەن اباقتىعا تۇسكەنى، جاۋكە ءولىمى — ءبارى دە وعان ايداي ايان. شىندىعىندا، وسپاننان مۇنداي توسىن جاڭالىقتى كۇتپەگەن ەدى. ونى وسى قالاداعى كوپ جالشىنىڭ ءبىرى عوي، ءوز قاتارىمىزعا تارتايىق، قولقانات ەتەيىك دەپ بۇگىن ادەيى شاقىرىپ العان.
— سولاي، وسپان! — دەدى پولەتايەۆ داۋسىن سوزا. — وسى قالانىڭ اسا ءقاۋىپتى كۋلاگى-ريەۆوليۋسيانىڭ قاسكوي جاۋى سەمەن بويكوۆتى وتكەن تۇندە تۇتقىنداپ، قارۋلى كۇزەتپەن اتباسارعا جونەلتتىك. دەمەك، ءبىزدىڭ قالامىزدا اۋا رايى ءبىراز تۇزەلەدى ەندى. — قارا بۇيرا ەلتىرى جاعاسىن شالقاسىنان قايىرعان شولاق اق تونىن شەشىپ، ورىندىعىنىڭ ارقاسىنا قويا سالدى. ستولىنىڭ سۋىرماسىن تارتىپ قالىپ، ودان ماي-ماي بولىپ، سيقى كەتكەن تەمەكى دورباسىن الىپ شىقتى. دوربانى سىلكىپ-سىلكىپ قويىپ، ەسكى گازەتتىڭ شەتىنەن جىرتىپ الىپ، تەمەكى ورادى. سىرىڭكەنى شىرت ەتكىزىپ، شىلىمىن تۇتاتىپ الدى دا، قۇشىرلانا سورا باستادى. جايپاق ماڭدايىنان تۋرا تۇسكەن قارلى مۇرنىن قوس-قوسىنان تارتىپ، جىڭىشكە ساپارى قۇلاعىنا جەتكەن جوتالى كۇرەڭ مۇرتىن سىلاپ قويادى. ەكى كوزى وسپاندا. شىلىمىن ۇستى-ۇستىنە سورىپ الدەنەنى ويلانىپ وتىرعانداي، ءۇنسىز تۇيلىگەدى.
— ۋەزدىك سوۆدەپتەن العان كۋالىك قاعازىڭدى انادا، ميحايل زاحاروۆتىڭ ۇيىندە كورسەتتىڭ عوي، — دەدى پولەتايەۆ، — دۇرىس ەكەن. سول قاعاز جانىندا بار ما؟ بەرشى، تاعى دا ءبىر كوز جۇگىرتىپ وتەيىن.
وسپان كەرەك بوپ قالار دەپ كۋالىك قاعازدى الا كەلگەن. ونى قالتاسىنان العان بويدا ەۆگەنيي پاۆلوۆيچكە ۇسىندى. ول قاعازدى ەكى قولىمەن كەرىپ ۇستاپ، شالقاق وتىرىپ، اۋزىن جىبىرلاتىپ وقي باستادى. قاعازدى ەكى بۇكتەپ الدىنا قويدى دا، ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن ستولدىڭ شەتىن تىقىلداتىپ وتىرىپ:
— جارايدى، جاقسى ەكەن! جامانبايەۆ جولداستىڭ ازاماتتىق حۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرىڭدەر، قالىپتى تۇرمىس قۇرۋىنا كومەكتەسىڭدەر، حالىققا پايدالى قىزمەت ىستەۋىنە جاعداي جاساڭدار دەيدى... بۇ دا دۇرىس. جازىقسىز زارداپ شەگۋىنە سەبەپكەر بولعان ايىپكەرلەردەن ەسەسىن ءوندىرىپ بەرىڭدەر دەيدى. بۇ دا تەرىس ەمەس. وسىعان بايلانىستى اۋەلى ءوز پىكىرىمدى ايتايىن.
— ايتىڭىز.
— سەنىڭ ەڭبەكشى حالىققا پايدالى قىزمەت ەتكىڭ كەلەتىنىنە مەن كامىل سەنەمىن، — دەدى ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ، — سوندىقتان ءبىزدىڭ قىزىل ميليسيا وتريادىنا قوسىل. ەكىنشى ماسەلەڭدى شەشىپ قويدىق. ازىرگە سەمەن بويكوۆتىڭ مالىنان ءبىر ات، ءبىر بۇزاۋلى سيىر، سوعىمدىق بەس قوي تاڭداپ ال.
— وسى ايتقاندارىڭىزدىڭ بارىنە دە ريزامىن، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ.
— بايقايمىن، سەنىڭ كوزىڭدە ماعان تاڭدانعان ءبىر سىڭاي بار، — دەدى پولەتايەۆ كۇلىمسىرەپ. — تاڭداناتىن ءجونىڭ بار. كورىپ وتىرسىڭ عوي، مەن دە دارىگەرلىكتى جىلى جاۋىپ قويىپ، تاعدىردىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ەندى ادامداردىڭ جانىن ەمدەيتىن قىزمەتكە اۋىستىم.
ەندى ول ساتماعامبەتتى قالاي ەمدەپ ساۋىقتىرعانىن ايتتى. وسپان وعان العىس ايتىپ، ىستىق ىقىلاس بىلدىرگەن.
— ءتىپتى جاقسى! جولىڭ بولسىن. — پولەتايەۆ ستولىنىڭ سۋىرماسىنان ءبىر پاراق اق قاعازدى الدى دا، كوزىلدىرىگىن كيدى. الدىنداعى شولمەكتىڭ تۇبىرتەگىنە قۇيعان سياعا جىڭىشكە قالامىن مالىپ الىپ، تۇقىراڭداپ جازا باستادى. ءبىر مەزەتتە قاعازدى كوزىنە جاقىن ۇستاپ وتىرىپ، داۋسىن شىعارىپ وقىدى: «وسىنى ۇسىنۋشى جامانبايەۆ وسپان جولداس ءوز ەركىمەن مارينوۆكا (امانتاي) قىزىل ميليسيا وتريادىنا كىردى. بۇل جولداستى وتريادقا قابىلداپ، قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىلۋىن تالاپ ەتەمىز...» دەپ جازدىم. اياعىنا قولىمدى قويدىم. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. — ول ستولىنىڭ سۋىرماسىنان دوڭگەلەك قارا ءموردى الا سالىپ، اۋزىنا جاقىنداتتى دا، ەرنىن ءشۇيىرىپ ۇرلەپ-ۇرلەپ جىبەرىپ، الگى قاعازدى سول الاقانىنا توسەپ، وڭ قولىمەن بىلش ەتكىزىپ ءمور باستى. — بۇل قاعازدى سەن وتريادتىڭ كومانديرىنە اپارىپ بەر. ال، ەندى ايتىلمىش مالىڭدى ەرتەڭ ءوزىم الىپ بەرەمىن.
وسپان قاعازدى بەشپەنتىنىڭ ءتوس قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. پولەتايەۆتىڭ قارسى الدىنا قولىن قۋسىرىپ تۇرا قالدى.
— راحمەت، سىزگە، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! تىرلىك بولسا ءسىزدىڭ سەنىمىڭىزدى اقتارمىن، ءارقاشان وزىڭىزبەن بىرگە بولارمىن.
پولەتايەۆ ورنىنان كوتەرىلىپ، يناباتتى پىشىنمەن باسىن تومەن ءيىپ تۇرىپ:
— ۇيىمشىل بولايىق، جامانبايەۆ جولداس! جۇبىمىزدى جازبايىق! ريەۆوليۋسيا جاۋلارىنا قيراتا سوققى بەرەيىك! — دەدى.
وسپان وڭ قولىن بارىنشا كوتەرىپ، سەرپىندى ۇنمەن:
— امىرىڭىزگە قۇلدىق، پولەتايەۆ جولداس! ماعان سەنىڭىز، — دەدى.
سوڭعى سەرپىن
كەيىنگى ءۇش-تورت ايدا ەل قازاقتارى امانتاي قالاسىنا سيرەك قاتىنايتىن بولعان. اسىرەسە بۇرىن قالا بايلارىمەن الىس-بەرىسى، ساۋدا-ساتتىعى مول اۋىل بايلارى وسى كۇنى جاڭا قۇرىلعان سوۆدەپتىڭ ايباتىنان سەسكەنىپ، كەيىنگى كەزدە اپانداعى ايۋداي بۇعىپ جاتىپ العان. قيت ەتسە توپ-توبىمەن قالاعا كەلىپ، تانىستارىنىڭ ۇيىنە تۇنەپ جاتىپ، كارتا ويناپ، سايران سالاتىن قۇمارپاز جىگىتتەر دە بۇل كۇندە پىشاق كەسكەندەي تىيىلعان.
امانتايداعى بولىستىق جانە سەلولىق سوۆدەپ ريەۆوليۋسيانىڭ سەرپىندى قارقىنىمەن ىسكە شۇعىل كىرىسكەن. ەڭ الدىمەن، وتە-موتە ءقاۋىپتى دەگەن ءىرى كۋلاكتاردى تۇتقىنعا العان. سەمەن بويكوۆ قاتارلاس كۋلاكتاردىڭ ءبىر توبى اتباسار اباقتىسىندا قاماۋدا جاتقان. ەندى ءبىرسىپىرا جىرىندى كۋلاكتار سوۆدەپتەن امالدارىن اسىرىپ، قارا باستارىن ساۋعالاپ، قاشىپ كەتكەن. شىنتۋايتقا كەلگەندە ولاردىڭ ىزدەرىنە ءتۇسىپ، قۋدالاپ ىزدەگەن دە ەشكىم جوق. جەر استىنا كىرىپ كەتپەسە، ءتۇبى ءبىر تابىلار. مال-جاندارىن، شارباقتارىن تاستاپ قايدا كەتەر دەيسىڭ. ونىڭ بەر جاعىندا، ايتەۋىر، كۇدىكتى ەكەن، تابى جات ەكەن دەپ، كۋلاك اتاۋلىنى شەتىنەن مۇرنىنان ءتىزىپ تۇتقىنعا الا بەرۋگە جانە بولمايدى. كىم كورىنگەننىڭ تىلىنە ەرىپ، «وسى كۇدىكتى، وسى جات»، — دەپ بارماق شوشايتىپ كورسەتكەن جاننىڭ ءبارىن بىردەي قيداي سىپىرىپ ۇستاي بەرسە، حالىق الدىندا سوۆدەپتىڭ قانداي بەدەلى بولماق. كۇندەلىكتى تىقىل-تاياڭ شارۋا باستان اسىپ جاتقاندا ارنەگە ءبىر بوي ۇرىپ، قولداعى از ساندى، جاساڭ ساپالى كۇش-قۋاتتى ءجون-جوسىقسىز ىسىراپ ەتۋ ءجون ەمەس. بولىستىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلى پولەتايەۆ جولداستىڭ قازىرگى جاعدايعا ورايلاس پىكىرى وسىنداي. ول وسىنى اقىلعا سالىپ، تەرەڭ پايىمداپ، ەڭ اۋەلى ريەۆوليۋسيانىڭ ماڭىز-ماقساتىن حالىققا كەڭىنەن ءتۇسىندىرىپ، كەدەي- جالشىلاردى سوۆدەپ توڭىرەگىنە مولىراق توپتاپ الۋ قامىنا شۇعىل كىرىسكەن. بولىستىق سوۆدەپكە قاراستى امانتايدان باسقا بەس ۇساق سەلو بار. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا جەرگىلىكتى سوۆدەپ قۇرىلعان.
ءبىر كۇنى پولەتايەۆ جولداس وسپان مەن ميحايل زاحاروۆتى شاقىرىپ الدى. اماندىق ءبىلىسىپ، قىسقا-قىسقا ءسوز قاعىسقاننان كەيىن:
— مەن سەندەردى ءبىر تىعىز شارۋامەن شاقىرىپ ەدىم، — دەدى. اناۋ ەكەۋى پولەتايەۆتىڭ سۇرلانا قالعان سۋىق جۇزىنە ءۇنسىز قاراي بەرگەن. سالدەن كەيىن ميحايل قۇلشىنا كەتتى:
— شارۋاڭىزدى ايتىڭىز، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ!
— وسى توڭىرەكتەگى قازاق اۋىلدارىنان الدەبىر كۇدىكتى ادامدار قالاعا استىرتىن كەلىپ-كەتىپ ءجۇر دەگەن حابار ءتۇستى بىزگە. ءبىراق ولاردىڭ كىم ەكەنىن، نە ماقساتپەن كەلىپ جۇرگەندەرىن ەشكىم انىق بىلمەيدى.
— قاشىپ كەتكەن كۋلاكتاردىڭ تىڭشىسى شىعار، حابارشىسى شىعار، — دەپ قالدى ميحايل.
— ول دا عاجاپ ەمەس، — دەپ وسپان قوستادى ونى.
— تىڭشى ما، باسقا ما، ونىسىن ۇستاپ اكەلگەندە بىلەرمىز. — پولەتايەۆ رەسمي الپەتپەن بۇل اڭگىمەنى ۇزارتپايىق دەگەن سىڭاي ءبىلدىردى. — قالانىڭ اينالاسىنداعى ءتورت جولدىڭ تورابىنا ەكى-ەكىدەن، ۇش-ۇشتەن قارۋلى كۇزەت قويامىز. كۇزەتشىلەردى ەكەۋىڭ باسقاراسىڭدار.
ميحايل زاحاروۆ سىرەسىپ تۇرا قالدى:
— قۇپ بولادى، پرەدسەداتەل جولداس!
وسپان ميحايلدىڭ جاڭاعى ارەكەتىن اينىتپاي قايتالادى.
— ەستەرىڭدە بولسىن، جولداستار؟ — پولەتايەۆ بالالارىن ۇزاق ساپارعا اتتاندىرعالى تۇرعان قارت اكەدەي مەيىرلەنە سويلەدى. — بەيساۋىت جۇرگەن ادامدى ۇستاساڭدار، ۇرىپ-سوقپاڭدار. ۇستالعان بويدا بىزگە تابىس ەتىڭدەر...
— وزىڭىزگە ايتىپ ەدىم عوي، ەلدە مەنىڭ ارالباي دەگەن جاۋىم بار، — دەدى وسپان، — ەگەر دە ول ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسسە، ءبىر تومپەشتەپ الماي كوڭىلىم تىنبايدى.
پولەتايەۆ مىرس ەتتى. مۇرتىن شيراتىپ، كوزىن توڭكەرە قارادى.
— جارايدى، قۇداي ايداپ، ارالباي قولىڭا تۇسە قالسا، قان شىعارماي، دەنەسىنە جارا تۇسىرمەي، ساباپ ال، — دەدى.
پولەتايەۆتىڭ ىشىندە ايتىلماي قالعان ءبىر سىر بار ەدى. مىنا وسپان سونىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
«تىنىبەك ەلىنىڭ اتاقتى شونجارى. سەمەن بويكوۆتىڭ جان اياسپايتىن دوسى، ەڭبەكشى ەلدىڭ قانىن سۇلىكتەي سورىپ كەلگەن قانىپەزەر زۇلىم ارالباي تاستانبەك بالاسى وتە ءقاۋىپتى جاۋ ونىڭ ءوزى امانتاي قالاسىنان قاشقان ءبىر توپ ورىس بايلارىن جاسىرىپ قويدى. ەندى سولاردىڭ ۇيلەرىنە استىرتىن كىسى جىبەرىپ، بايلانىس جاساپ ءجۇر، كيىم-كەشەكتەرىن ازىق-تۇلىكتەرىن جەتكىزىپ بەرۋگە ارەكەت ىستەپ ءجۇر...» بولىستىق سوۆدەپكە تىنىبەك ەلىنە كەشە تۇسكەن وسى قۇپيا مالىمدەمە پولەتايەۆتىڭ ستولىندا جاتىر. بۇل ماسەلەگە ساقتىقپەن قاراپ، مىنا جىگىتتەرگە ايتپاعان.
— ءساتى ءتۇسىپ، ارالباي ۇستالسا، بىتەۋ جارانىڭ اۋزى الىنادى، قاسقىردىڭ ۇياسى تالقاندالادى، — دەدى پولەتايەۆ. قولداعى مالىمدەمەگە سوقپاي، جاقاۋراتىپ ايتتى. — جولدارىڭ بولسىن... ساق بولىڭدار.
وسىدان كەيىن وسپان مەن ميحايل — پولەتايەۆتىڭ سىلتەۋىمەن جاساقتالعان سەنىمدى جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن العان. ولاردى دەرەۋ جيناپ الىپ، ءارقايسىسىنىڭ كۇزەتەتىن جەرىن، كۇزەت كەزەگىن بەلگىلەپ بەرگەن.
تىنىبەك ەلى بيىل جايلاۋعا ماي ايىن ورتالاپ كوشكەن. وندا دا باياعى زاماننان بەرگى داعدارىسىنان كۇرت اينىپ، الىستاعى اششىلىعا بارماي، قىستاۋلارىنان ون شاقىرىم جەردەگى ەگىندى سايعا قونعان. ەگىندى ساي امانتاي قالاسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بەتكەيىندەگى تومارلى، قامساقتىلى سالا. كوكشەتاۋ قالاسىنا باراتىن داڭعىل قارا جولمەن تارتىپ وتىرىپ، امانتايدان شامالى ۇزاعاندا الدىڭنان وڭ جاققا بولىنە كەتەتىن سۇرلەۋ جولمەن قيىستاي جۇرسەڭ لەزدە جەتىپ باراسىڭ. سالت اتپەن تۋرا تارتقان كىسىگە ءتيىپ تۇر.
كۇن ەكىندىلىككە ەڭكەيىپ، باتىس كوكجيەككە ىلىنگەن. ارالباي سىپسىڭ قۇيرىق جالقاۋ تورىنى قوراپتى تارانتاسقا جەگىپ، امانتاي قالاسىنا كەشتەتىپ اتتانعان. الدەبىرەۋلەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالسام ەلەۋسىز بولايىن، قاپەلىمدە تانىتپايىن دەگەن ىشكى ەسەپپەن ۇستىنەن قاي-قايداعى ءبىر ەسكى-قۇسقى كيىم كيگەن. شىجىپ تۇرعان جازدا سابالاق ءجۇندى سەڭسەڭ تىماقتى كوزىنە تۇسىرە، ەكى قۇلاعىن سالبىراتا كيگەن.
شابان تورى اياعىن ساناپ باسىپ، ءالسىن-السىن ىشقىنا پىسقىرادى. سالپاڭ قۇلاعى سالبىراپ، تىرسەكتەرى سوعىلىپ، قانشا ايداسا دا يت بۇلكەكتەن ءبىر اسپايدى. اسىعاتىن ارالباي جوق. وسى باياۋ جۇرىسپەن ىمىرت جابىلا قالا شەتىنە ىلىنسە بولعانى، قالايدا بويكوۆتىڭ ۇيىنە بارىپ ونىڭ اتباساردان تاپسىرىپ جىبەرگەن اماناتىن جەتكىزسە، ءبىر زور ءىستىڭ تىنعانى... ودان ارعىسىن تاعى دا كورە جاتار.
شابان تورىنىڭ قايىس دەلبەگەسىن بوساڭ ۇستاپ، اربادا تەربەلىپ كەلەدى. الا قۇيىن ويلارعا ءبىر ءسات شومىپ كەتەدى. ارالباي كوڭىلىن الاڭداتاتىن ءبىر قيىن ءىس تۇتقىنداعى بويكوۆ جايى. «تىشقان ىنىنە كىرە الماي ءجۇرىپ ارتىنا قالجاۋىر بايلاپتى». مەن دە ءبىر قىزىق پەندەمىن. ءوز باسىمداعى قىرسىعىم از بولعانداي، وسى ءبىر پالەگە شىرمالىپ نەم بار ەدى...» اۋىلىنان قارا ءۇزىپ ۇزاي بەرگەندە ارالبايعا وسىنداي ءبىر ۇيتقىمالى وي كەلگەن.
بويكوۆ دەگەندە شىبىن جانىن پيدا ەتۋگە تايىنبايتىن ارالباي وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن اتتانا شاۋىپ اتباسارعا بارعان. ول سونداعى تىندىرىپ قايتقان شارۋاسىن ويشا سالماقتاعان. سونىڭ كەيىنگى تىنىمىن ويلاپ كەلەدى.
ارالباي اتباسارعا سونداعى جاقىن ادامدارىنا سەنىپ بارعان. ءوزىنىڭ تانىس ساۋداگەرى عيباتۋللا دەيتىن تاتاردىڭ بالاسى زەينۇر اباقتى كەڭسەسىندە حاتشى بولىپ ىستەيتىن. ونىڭ بەر جاعىندا، ءوزىنىڭ نەمەرەلەس جيەنى ەسەنتايدىڭ ءالىمى ۋەزدىك سوتتا كەڭسە قىزمەتىندە. ارالباي ءبىر جاعىنان وسى بويكوۆ تۇبىندە سوتتالاتىن بولسا، مەنى دە ارباسىنىڭ كۇپشەگىنە ىلىكتىرىپ الا كەتەدى دەپ قاۋىپتەنەدى. سول سەبەپتەن بويكوۆقا جانى اشىعان بولىپ، تاماعىن تيەپ، رەتى كەلىپ قالسا، پاراعا بەرۋگە جانات ىشىك، ماساتى كىلەمىن الىپ، ارتىنان ىزدەپ بارعان. كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الماي، تاۋى شاعىلىپ قايتقان. ونىڭ اتباسارعا ادەيىلەپ بارعاندا بار بىتىرگەن شارۋاسى — زەينۇردىڭ كومەگىمەن اباقتىداعى بويكوۆپەن تىلدەستى. سوندا بويكوۆ وعان ءبىر اۋىر مىندەت ارقالاتىپ جىبەرگەن. «ايەلىمە ادەيى ءوزىڭ بارىپ ايت، امانتايداعى كوڭىل جەتەر كەدەيلەر مەن مومىن شارۋالاردىڭ اتىنان ۋەزدىك سوتقا ارىز ءتۇسىرسىن، ەشبىر جانعا قياناتى جوق، ءوزىنىڭ شارۋاسىن عانا بىلەتىن مومىن ادام ەدى، حالىققا مەيىرىمدى ەدى، جالامەن تۇتقىنعا الىندى دەپ جازىپ، كوپ ادامنىڭ قولىن قويدىرسىن» — دەپ تاپسىرعان. «مەن سوتتالسام، سەن دە امان قالمايسىڭ، ەكەۋمىزدىڭ تۇپكى تامىرىمىز ءبىر ەكەنىن وسى باستان ءبىلىپ قوي»، — دەپ ەسكەرتكەن بويكوۆ. كەلەسى كۇنى زەينۇر ارقىلى ۇيدەگى ايەلىنە حات جازىپ بەرىپ، ارالبايدىڭ قولىنا تابىس ەتكەن. حاتقا بويكوۆتىڭ نە جازعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. ارالباي بۇل حاتتى ءماسىسىنىڭ ىشكى تابانىنا سالىپ العان.
ارالباي امانتايعا وسىنداي اۋىر جۇكپەن كەلە جاتىر. كوكشەتاۋدان كەلەتىن ۇلكەن قارا جولعا ءتۇسىپ، بەتالىس باعدارىن ەندى تۇزەي بەرگەندە اسپان بۇلتى قويۋلانىپ، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداي باستادى. الەم-تاپىرىق داۋىل تۇرىپ، اۋا رايى لەزدىڭ اراسىندا سابىنداي بۇزىلىپ جۇرە بەردى. ارالبايدا زارە جوق. ساسقانىنان دەلبەنى جيىلەتە قاعىپ، شابان تورىنى ۇزىن بيشىكپەن وسقىلاي بەردى. ەرىككە قويماي ساۋ جەلدىرىپ، جاڭبىر سابالاپ جاۋا باستاعاندا بيمەندە سايىنان استى. كوك شىركەۋىنىڭ التىن كرەستى ءۇش مۇناراسى كۇنشىلىك جەردەن مەن مۇندالاپ تۇراتىن امانتاي قالاسى مىنا جاڭبىرلى كۇندە جۋىق ماڭدا جەتكىزەتىن ەمەس. جاڭبىر اينالا بوراي جاۋادى. اسپان ءجۇزى ءالسىن-السىن جارقىلداپ، دەمبە-دەم نايزاعاي شارتىلدايدى. ءبىر ويپاڭ جەرگە كەلگەندە شابان تورى توبەگە ۇرعانداي تاس تابانداپ تۇرىپ الدى. ارالباي سوندا اربانىڭ قورابىنا ەتپەتىنەن جاتىپ قالدى. كۇننىڭ جارقىلداعانىن كورگىسى كەلمەيدى.
ارالباي الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ قاراسا، تاستاي قاراڭعى ءتۇن. جەلدەتە جاۋعان نوسەر كوزگە تۇرتسەڭ تۇك كورسەتپەيدى. اسپان مەن جەردىڭ اراسى تۇتاسىپ كەتكەندەي. ارالباي شابان تورىنى باسقا-كوزگە توپەلەپ، ورنىنان ارەڭ جىلجىتتى. قانشا سابالاعانىمەن ات ءجۇرىسى ونبەيدى، جولدىڭ نوبايىمەن ءىلبىپ كەلەدى.
اسپان ءبىر جارق ەتە قالعاندا جولدىڭ وڭ جاق ەزۋىندە ءبىر ادامنىڭ بويى كورىنەدى. سول-اق ەكەن. ارالبايدىڭ ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ، دەنەسى قالتىراپ كەتتى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ بارادى. اتىنىڭ دەلبەسىن كەنەت ىركىپ قالىپ، الگى ادام بەينەسى كورىنگەن تۇسقا شوشىنا قاراي بەردى. سويتكەنشە بولعان جوق، تاعى دا اسپان ءجۇزى ءبىر جارق ەتە قالعاندا، مىلتىق كەزەنگەن ءبىر ادام تارانتاستىڭ وڭ جاعىنا جاناسا بەردى دە:
— توقتا! — دەپ قاتتى داۋىستادى.
— ءاي كىمسىڭ؟ — ارالباي ساسقالاقتاپ دىبىس بەردى.
— اۋەلى ءوز ءجونىڭدى ايت! — الگى ادام اقىرىپ قالدى.
ونىڭ داۋسىن تانىپ، ارالبايدىڭ جۇرەگىنە الدەقانداي قۋانىش لەبى جۇگىرە باستاپ ەدى.
— ءاي، مەن سەنى ءبىلىپ تۇرمىن... باسەلەيدىڭ ميكايلاسىسىڭ عوي، — دەگەندە، اناۋ وكتەم داۋىسپەن:
— سەنىڭ قانداي سايتان ەكەنىڭدى قاراڭعىدا قايدان بىلەيىن، — دەدى دە، اربانىڭ قورابىندا توڭعان تورعايداي ءبۇرىسىپ وتىرعان ارالبايدى ءىس- ءمىس جوق جۇلقىلاي باستادى.
— قوي، تامىر، مەنى اۋرەلەمە!! — ارالباي قاشقاقتاپ، قولىمەن باسىن قورعاي بەردى.
ميحايل ونىڭ شاپانىنىڭ جاعاسىنان قاپسىرا ۇستاپ تۇرىپ قاتتى زەكىردى:
— ءاي، ارالباي سۇم! وسى جەتى تۇندە ناعىپ ءجۇرسىڭ؟..
ارالباي ميحايلدىڭ قولىنان جان دارمەن بوساپ شىعىپ، قوراپتىڭ الدىڭعى جاعىنا شالقالاپ سىرعىپ كەتتى. قالبالاقتاپ سويلەپ جاتىر:
— قالادا ءبىر پاقىرشىلىق شارۋام بار ەدى، تەز بارىپ كەلە قويايىن دەپ كەشتەتىپ شىعا قالىپ ەدىم... مىنا قۇدايدىڭ كۇنى اياق استىنان استان-كەستەن بوپ كەتكەنىن كورمەيسىڭ بە؟..
ميحايل مىلتىعىنىڭ قاندى اۋزىمەن ارالبايدىڭ كەۋدەسىنە نۇقىپ-نۇقىپ جىبەردى.
— وسى جاڭبىرلى تۇندە سەنى اجال ايداپ اكەلگەن شىعار، — دەدى.
ارالباي باجىلداپ، اربادان سەكىرىپ ءتۇستى دە، مونتانىسىپ جالىنا بەردى:
— ءاي، تامىر! تيمە ماعان، اۋرۋمىن، شال اداممىن، قالاعا كىرۋگە بولمايتىن بولسا، ىزىمشە ەلىمە قايتايىن...
— سەندەي تامىرىم جوق مەنىڭ. — ميحايل مۇنى زىلمەن ايتتى. — وسى جەردە جاۋىڭمەن كەزدەسىپ تۇرعانىڭدى ءبىلىپ قوي، ارالباي!..
ارالبايدىڭ ءۇنى ءوشتى. «ولگەن جەرىم وسى ەكەن عوي»، — دەپ، يمانىن ءۇيىرىپ، قۇدايىنا سيىنا بەردى. داۋسىن شىعارىپ ءمىناجات ايتتى: «ءلا يلاھا يللاللا، مۇحاممادي راسۋلوللا! استاعىپىراللا!» ەندى اسپان ءجۇزى ءبىر جارق ەتىپ، اينالا كۇندىزگىدەي جارىق بوپ كەتكەندە جاڭاعى ميحايلدىڭ كەلگەن جاعىنان قاراڭداپ كەلە جاتقان ءبىر ادامنىڭ بەينەسى كورىندى. قىلت ەتىپ كورىنىپ، قاراڭعى تۇنەككە كومىلىپ كەتكەن الگى ادام لەزدىڭ اراسىندا ارباعا جاقىنداي بەرىپ:
— قايداسىڭ، ميحايل؟ — دەپ داۋىستادى.
— كەل بەرى، وسپان! مىلتىعىڭدى كەزەپ ۇستا! دوسىڭمەن كەزدەسەسىڭ. — ميحايلدىڭ داۋسى قاتتى شىقتى.
— دوسىڭ كىم؟ — وسپان قالشىلداپ ارباعا سۇيەنىپ تۇرعان ارالبايدى قارماي بەردى.
— وسپانبىسىڭ؟ امانبىسىڭ، شىراعىم؟ مەن ارالباي اعاڭمىن عوي. — ەسى شىعىپ وسپانعا قولىن سوزا بەرگەندە، ول اشۋلانىپ قاعىپ جىبەردى.
— باۋىردى تاپقان ەكەنسىڭ، كوك توبەت! قولعا ءتۇستىڭ بە، بالەم! قاقپانعا ءىلىندىڭ بە؟ — وسپاننىڭ داۋسىنان وشپەندىلىك ىزعارى ءبىلىندى. ارالبايدى اربادان سۇيرەپ الىپ، كەڭىردەگىنە مىلتىعىنىڭ قاندى اۋزىن تىرەي بەردى. ارالباي تايلىعىپ شەگىنىپ كەتتى. اياق استىنان شىن كىرىپتار بولعانىنا ەندى كوزى جەتىپ، ەڭكىلدەپ جىلاي باستادى.
— اينالايىن، وسپانجان! ءتۇبىمىز ءبىر اعايىن ەدىك. ارتىق كەتىپ، اسا سوققان جەرىم بولسا، كىنالاسىپ بىتىسەرمىز... اقىلىڭ بار بالا ەدىڭ، اۋزى تۇكتى كاپىرگە كىرىپتار قىلما مەنى...
— سويلەمە، سۇمىراي! قازاق پەن ورىستى جىكتەسەڭ، جەتەرسىڭ مۇراتىڭا... كانى، ميحايل! جۇرەيىك...
ميحايل اتتىڭ باسىن جولعا تۇزەپ قويىپ:
— قىسقارت ءسوزدى، ارالباي! وتىر شاپشاڭ ارباعا! — دەپ بۇيىرىپ ەدى، اناۋ ونىڭ امىرىنە بىردەن بويسۇنا قويماي، شەگىنشەكتەي بەردى. سوندا وسپان ونىڭ ارقاسىنان يتەرىپ اكەلىپ، ميحايل ەكەۋى قولتىعىنان كوتەرىپ، ارباعا ىرعىتىپ جىبەردى. ميحايل ارباعا سەكىرىپ شىقتى دا، ءبۇرىسىپ وتىرعان ارالبايدى توبەگە ءبىر قويدى. ۇستىنەن جانىشتاي وتىرىپ الدى. ارالباي مىسى قۇرىپ، تىنىسى تارىلىپ، ىرسىلداپ جاتىر. وسپان قوراپتىڭ ءىشىن سيپالاپ ءجۇرىپ، ارالبايدىڭ بيشىگىن تاۋىپ الدى دا، جالما-جان كوزلاعا قونجيىپ، دەلبەنى قاعىپ، تورىنى ساۋىرعا ءبىر شىقپىرتىپ ايداي جونەلدى.
بۇل كەزدە جاڭبىر سايابىرلاپ، ءتۇن پەردەسى كەم-كەمنەن تۇرىلە باستاعان. نايزاعاي الىستان ءالسىز شارتىلدايدى. اسپاندى ايقارا جاپقان قارا سۇر بۇلت جىرتىلىپ-ايىرىلىپ، ءۇيىر -ۇيىرىمەن كۇنشىعىسقا قاراي جوڭكىلىپ بارادى.
جاقىننان قالا يتتەرىنىڭ ابالاعان داۋسى كەلەدى. ماي ايىنداعى قىسقا تاڭ كوكجيەكتەن قىلاڭ بەرىپ، جەر بەتىنە جانسار ساۋلە تۇسە باستاعان.
مىنە، وسپاندار قالاعا كىردى. ءار جەردەن ەرتە ويانعان ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن شام جارىعى جىلتىرايدى. ورتالىق كوشەنىڭ ءار تۇسىنان قاراڭداپ سويلەسىپ كەلە جاتقان نەكەن-ساياق ادامدار كورىنىپ قالادى. تاڭ الدىندا، ماۋجىراعان تىنىش شاقتا ۇيقىداعى ەلدى وياتقىلارى كەلگەندەي، قورا باس سايىن اتەشتەر ازان-قازان اندەتىپ جاتىر.
وسپان اتتىڭ باسىن ورتالىق ۇلكەن كوشەدەگى كەڭ الاڭنىڭ كۇنباتىس جاق جەلكەسىندەگى بولىستىق سوۆدەپپەن اۋداندىق ميليسيا مەكەمەسى ورنالاسقان ەكى قاباتتى اعاش ۇيگە تىرەدى. كوزلادان شاپشاڭ سەكىرىپ ءتۇستى دە، جالپاق تاس قورانىڭ ەكى اشپالى تاقتاي قاقپاسىن بيشىگىنىڭ سابىمەن دۇرسىلدەتىپ سوعا باستادى.
— كىم بار ىشتە؟ اش! — قاتتى داۋىستادى. سول ەكى ارادا ميحايل ارالبايدى اربادان سۇيرەپ ءتۇسىرىپ، قاقپاعا جاقىنداتىپ قويعان. قورا ىشىنەن ءبىر شالدىڭ: «ءقازىر، ءقازىر! بۇل كىم-اي!» — دەگەن قىرىلداق داۋسى شىقتى. «وسپان جامانبايەۆپىن! اش قاقپانى!» شالدىڭ ءۇنى ءوشتى. كون ەتىگى تىرپىلداپ، قاقپاعا جاقىنداعانى سەزىلەدى. الاسا بويلى، قاۋعا ساقال، شەگىر سارى شال قاقپانى تارس ەتكىزىپ اشىپ، شالقاسىنان قايىرىپ تاستاپ، سىرتقا شىقتى. شالعايى داليىپ، ەكى قولتىعى پارا-پارا بوپ جىرتىلعان شولاق سارى تونىنىڭ ەتەگىن سىلكىپ، بەلىندەگى قوس قاباتتاپ بايلاعان كەندىر ءجىپتى جوندەپ الدى. باسىنداعى كۇنقاعارى مىجىرايعان ەسكى قارا كارتۋزىن وڭ جاق شەكەسىنە قيسايتا كيدى.
— ءبىز مىنا مىرزانى ۇيگە اپارايىق، — دەدى وسپان كۇلىپ، — كورنەي اتاي، سەن مۇنىڭ اتىن دوعارىپ قوراعا بايلاپ قوي.
— قۇپ بولادى، — دەدى دە كورنەي اتاي ولۋسىرەپ تۇرعان ارالبايدىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. ونى تاني كەتتى.
— اعا، بىزگە قوناققا كەلدىڭ بە، ارالباي مىرزا؟.. — كورنەي مىرس ەتىپ، قۋلانا سويلەدى: — ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، بۇل جولى بۇرىنعىداي سىيلى بولا قويار ما ەكەنسىڭ؟ ەستىپ پە ەدىڭ، دوسىڭ سەمەن پەتروۆيچ بويكوۆ شاياندار قىستايتىن جەرگە كەتكەن. — ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، باسىن كەكجيتىپ، ماڭىزدانىپ تۇر. كورنەيدىڭ استارلى سوزىنە مەيىرلەرى قانىپ، ميحايل مەن وسپان دا ءۇنسىز قالعان.
جاڭاعى كورنەي اتاي ايتقان ورىس ماتەلىن ارالباي بىلەتىن. بويكوۆ دوسىنىڭ «شاياندار قىستايتىن جەرگە» كەتكەنى انىق. كىم كورىنگەننىڭ ەسكى ارباسىن جوندەپ، پەشىن سالىپ، تيىن جيناپ كۇن كورگەن كورنەي شالدىڭ بۇگىن كىسىمسۋىن قارا. ونىڭ كەكەسىنى شىمبايىنا باتىپ، جۇرەگىنە ينەدەي قادالسا دا، ءلام-ميم دەپ ءسوز قايىرعان جوق. مەيلى، ايتا بەرسىن، كەكەتە بەرسىن. وسپان مەن ميحايل اسىعاتىن ەمەس. كورنەي اتايدىڭ مىعىم تۇرىسىنا، كورگەن جەردەن ارالبايعا اۋىز سالىپ، وكتەمدىك كورسەتكەنىنە قاتتى ءتۇيسىنىپ، وعان ءبىر اۋىز ءسوز قوسپاي، ءۇنسىز تۇرىپ قالعان. كوڭىلىندەگى كيكىلجىڭىن ايتا تۇسسە ەكەن، سىلەسىن قاتىرا بەرسە ەكەن دەپ، ايىزدارى قانىپ تۇرعان سياقتى.
كورنەي اتاي ميحايل مەن وسپانعا سۇستانا بەت بۇردى. وسىناۋ تاڭعى شاقتا بار عالامنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا العان ۇلى مارتەبەلى امىرشىدەي بۇيىرا سويلەدى:
— جەتەر ەندى، اپارىڭدار، دالانىڭ ارلان ءبورىسىن، سىيلى قوناقتىڭ جايىنا ورنالاستىرىڭدار.
ەكى جىگىت ارالبايدى ەكى جاعىنان مىلتىقپەن قاماۋلاپ قوراعا كىرگىزدى.. بۇلار ۇيمە-جۇيمە بوپ كەڭسەگە كىرگەندە كورنەي اتاي اتتى دەرەۋ دوعارىپ، قورانىڭ تۇكپىرىندەگى اشاعا بايلاپ قويدى.
سەلولىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلى ەرمولاي چۋماك اۋداندىق ميليسيانىڭ بۇگىنگى كەزەكشىسى ەدى. ول تورگى بولمەدەگى ورىندىقتاردى قۇراستىرىپ قويىپ، كيىمشەڭ ۇيىقتاپ جاتقان.
ميحايل ونى وياتىپ الدى. چۋماك كوزىن تىرناپ اشىپ، شامالى جوندەلىپ الدى دا، الدىندا تۇرعان ميحايلعا ابىرجي نازار اۋداردى.
ميحايل مالىمدەي باستادى:
— پرەدسەداتەل جولداس! ارالباي تاستانبەكوۆتى ۇستاپ الىپ، ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا الىپ كەلدىك.
ەرمولاي شالا ۇيقى بولعاندىقتان جۇدەگەن سوپاق بەتىن وڭ قولىمەن ۋقالاپ، اسپان تۇستەس كوگىلدىر كوزىن توڭكەرىپ، الدەبىر سۋىق پىشىنمەن ارالبايعا ەجىرەيە قارادى.
— بۇل زۇلىمنىڭ ۇستالعانى جاقسى بولعان ەكەن، — دەدى.
تەڭسەلىپ تۇرعان ارالباي ەرمولايدىڭ ايبىنىنا شىداي الماي، قىرىنداي بەردى.
ارالبايدى سۇق ساۋساعىمەن كورسەتىپ، وسپان سوزگە ارالاستى:
— بۇل قاسقىردى ءبىز الگى ازىردە قالا سىرتىنداعى جول ۇستىندە ۇستادىق، مىقتى بولسا قۇتىلىپ كورسىن ەندى...
— ءيا، مۇنداي دا كەزدەيسوق وقيعا بولا بەرەدى ەكەن، ەرمولاي پەتروۆيچ! — ميحايل راقاتتانىپ ساق-ساق كۇلدى. — ءبىز مۇنى سىبايلاستارىمەن قوسا قىرداعى ەلدەن ۇستايمىز عوي دەپ جۇرسەك قاڭعالاقتاپ كەلىپ، ءوزى قولعا ءتۇستى.
چۋماك ارالبايدى شىننان دا اپاننان ۇستالعان ارلان قاسقىرداي كورىپ، وڭمەنىنەن الا تۇسۋگە شاق تۇر.
— جارايدى، مۇنى ەندى قوناق ۇيگە ورنالاستىرايىق، — دەدى ول ويىن-شىنىن ايىرعىسىز بەيمالىم سىڭايمەن.
چۋماكتىڭ ايتىپ تۇرعان «قوناق ءۇيى» اۋداندىق ميليسيا قوراسىنىڭ ءبىر شەتىندەگى تەمىر ەسىكتى تاسبولات ساراي ەكەنىن ارالباي قايدان ءبىلسىن. شىنىندا دا بۇلار مەنى ءبىر جايلى قوناق ۇيگە ورنالاستىرىپ، كەيىن جاتا-جاستانا سويلەسەتىن شىعار دەپ دامەلەنىپ قالعان.
كوڭىلى ءسال ورنىنا ءتۇسىپ، جاقسىلىقتان ۇمىتكەر بوپ تۇرعان ارالبايدى وسپان كوك جەلكەگە جۇدىرىعىمەن ءتۇيىپ جىبەردى.
— سالۋلى توسەك، سالقىن ۇيگە جاتقىزىپ سىيلايدى ەكەن دەپ تاماعىڭ ىسپەي-اق قويسىن، كوك توبەت! ەندىگى ورنىڭ جاھاننامنىڭ ءتۇبى بولار، — دەدى.
ارالباي باسىن سالبىراتىپ، قولىن باۋىرىنا قۋسىرىپ تۇرىپ، چۋماققا جالىندى:
— مەنى اۋرەلەمە، تامىر! ەشكىمگە جازىعىم جوق، مومىن اداممىن. كەرەك دەسەڭدەر، اۋىلداعى سوۆدەپتى قۇشاق جايىپ قارسى الىپ، وعان ادال قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىن... وتىرىك دەسەڭدەر، ەل ادامدارىنان سۇراڭدار.
— اتاڭنىڭ باسى، قاتقان ەردىڭ قاسى، — وسپان مىسقىلداپ كۇلدى. — ودان دا سوۆدەپكە كور قازىپ ءجۇرمىن، ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ ءجۇرمىن دەسەڭ بولماي ما؟
— ءسوز قىسقا، — دەدى چۋماك سۇستانىپ، — ءبىز سەنى وسى ارادا تەرگەگەلى تۇرعان جوقپىز. ادالدىعىڭا دالەلىڭ بولسا، كەيىن تەرگەۋ كەزىندە ايتارسىڭ. ال، جىگىتتەر، جالپى ءتارتىپ بويىنشا قاماۋ الدىندا مۇنى باستان-اياق تىنتەيىك...
وسپان ارالبايدىڭ شاپانىن شەشىندىرىپ، قويىن-قونىشىن تۇك قالدىرماي ءتىنتىپ شىقتى. ءبىر جاعىنان ميحايل دا وسپانعا كومەكتەسىپ جاتىر. ارالباي ءتىسى تىسىنە تيمەي قالش-قالش ەتەدى. ەكى قولىن ەكى جاققا جىبەرىپ، جىگىتتەردىڭ ىرقىنا كونە بەردى.
تۇلا بويىن ءتىنتىپ بولعان سوڭ وسپان وعان:
— كەبىس-ماسىڭدى شەش! — دەپ بۇيىرىپ ەدى. ارالباي تاقتاي ەدەنگە جالپيىپ وتىرا قالىپ، اۋەلى مۇقىل باس قارا كەبىسىن شەشىپ بىلاي قويدى. ءماسىسىن جۋىر ماڭدا شەشە قويماي قيپاقتاي بەرىپ ەدى، وسپان زەكىرىپ قالدى.
— شەش شاپشاڭ ءماسىڭدى!..
ارالباي وسپاننىڭ امىرىنە بىردەن بويسۇنا قويماي، كوزى الاقتاپ ىرسىلداپ وتىرعاندا، ميحايل قاتتى اقىردى:
نەگە شەشپەيسىڭ ءماسىڭدى، ىشىنە تىعىپ قويعان التىنىڭ بار ما؟.. — ميحايل كەبىستى الا سالىپ، ىشىنە قولىن جۇگىرتىپ شىقتى دا، ەشتەڭە جوعىنا كوزى جەتكەن سوڭ تارس ەتكىزىپ ەدەنگە تاستاي بەردى.
ارالباي ىڭىرانىپ وتىرىپ، امالسىزدان اۋەلى وڭ اياعىنداعى ءماسىسىن شەشىپ تاستاعاندا، ونى ميحايل ءىلىپ الىپ، قونىشىن جيىرىپ، ىشىنە قولىن تىقتى. ول از بولعانداي توڭكەرە سىلكىپ جەرگە تاستادى. ەندىگى كەزەك سول اياعىنداعى ماسىگە كەلگەندە ارالباي اۋىرسىنىپ، تارتىنشاقتاي بەردى. سول زاماتتا وسپان ىتىرىنىپ كەلىپ، ارالبايدىڭ قارسى الدىندا وتىرا قالىپ، ءماسىلى اياعىن قوس قولداپ كوتەرىپ الدى. شىرەنە تارتقاندا ءماسى وسپاننىڭ قولىندا كەتتى. ءماسىنىڭ قونىشىنان قىنعا سالعان ءبىر پىشاق سوپاڭ ەتىپ جەرگە ءتۇستى. ىشكى تابانىنا قولىن سۇعىپ جىبەرگەندە وسپاننىڭ قولىنا شۇبەرەككە ورالعان قاعاز ىلىكتى. پىشاقتى ميحايل قىنىنان سۋىرىپ الىپ، جالاڭداتىپ ۇستاپ تۇردى. سول ەكى ارادا وسپان شۇبەرەككە ورالعان قاعازدى چۋماكقا ۇستاتتى.
ميحايل پىشاقتى اۋدارا قاراپ، اينالدىرا توڭكەرىپ، جايىمەن سويلەپ تۇر:
— قارۋىنىڭ ءتۇرىن قارا. كادىمگى مال باۋىزدايتىن ساپى پىشاق. مۇنى عوي، سەن ەندى ادامعا جۇمسايىن دەپ ويلاعانسىڭ، ءسىرا... — پىشاقتى قىنىنا سۇعىپ، ەرمولايعا بەردى. — تىعىپ قوي، ءبىر كەرەگىمىزگە جاراتارمىز...
ەرمولاي قارا جىپپەن جورمەپ تىككەن اق شۇبەرەكتى دەرەۋ سوگىپ جىبەرىپ، ىشىندەگى بىرنەشە پاراق قاعازدى ءبولىپ الدى. ول ستول باسىنا جايعاسىپ وتىردى دا، جاڭاعى قاعازداردى بىرتىندەپ كورىپ شىقتى. الدەن ۋاقىتتا تاڭدانعان پىشىنمەن ەكى يىعىن بۇلك ەتىپ، ىشىنە تارتا مىرس ەتتى:
— شىن كەرەمەت مۇندا جاتىر ەكەن!.. — ميحايل مەن وسپان اڭ-تاڭ. قاعازدان نە كەرەمەت تابىلدى ەكەن؟
— مىنا قاعازداردىڭ دا قۇپيا سىرى اشىلدى، — دەدى چۋماك. كيىنىپ الىپ، سىلەيىپ تۇرعان ارالبايعا سۇقتانا قارادى. — اباقتىداعى بويكوۆ جايىنان حابار بەرەتىن، جوعالتىپ جۇرگەن كوكجال قاسقىرلارىمىزدىڭ اپانىنا جول سىلتەيتىن ايعاقتى زات... بىر-بىرلەپ شىتىرلاتىپ ساناپ ەدى، تابانى كۇرەكتەي ءتورت پاراق قاعاز ەكەن. — مىناسى بولسا بولماسا دا سەمەن بويكوۆتىڭ اقتاپ الىڭدار دەپ، ارالباي ارقىلى ۇيىنە جازعان حاتى... مىنا بىرەۋلەرى ءبىزدىڭ قالانىڭ قىر ەلىندە قاشىپ جۇرگەن جالماۋىزداردىڭ ۇيلەرىنە جازعان حاتتارى... مىناۋ ەگور سيزوۆتىكى... مىناسى يگنات بەزۆەرحوۆتىكى... مىنا بىرەۋى يۆان رۋدانىڭ حاتى... دەمەك، ارالباي مىرزا وسى قاشقىنداردىڭ قالامەن بايلانىس جاسايتىن تىڭشىسى ەكەنىنە كۇمان بولماسقا كەرەك. — ەرمولاي ارالبايعا ادىرايا قاراپ قويدى. — شاماسى ءبىزدىڭ قالاعا بۇدان دا بۇرىن الدەقاشان جاسىرىنىپ كەلگەن شىعارسىڭ؟
— اللا ساقتاسىن. مەن ولاردى بىلمەيمىن... — دەدى.
— ايعاقتى زاتپەن قولعا ءتۇسىپ وتىرساڭ دا تاناسىڭ، ءا؟..
ارالبايدىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. شامالى ويلانىپ الىپ، قارعانا باستادى:
— وللاھي، ولاردىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن، ءتىپتى، بويكوۆىڭنان دا تۇك حابارىم جوق. قالاعا بارا جاتىرسىڭ عوي، بويكوۆتىڭ قاتىنىنا تابىس ەتە سال دەپ، بۇل قاعازدى ماعان بايسالباي بەرگەن...
وسپان دۇرسە قويا بەردى:
— ءوزىڭ نە تانتىپ تۇرسىڭ؟ بايسالبايىڭ كىم ايتىپ تۇرعان؟
شىنىندا، ارالباي بايسالباي دەگەن كىسىنى ويدان شىعارىپ ايتا سالعان. ول كۇمىلجىپ، تۋرا جاۋاپتان جالتارىپ كەتتى.
— اڭقام كەۋىپ بارادى، ءبىر جۇتىم سۋ بەرىڭدەرشى!.. — چۋماكقا جالبارىنا قارادى. كەبەرجىگەن جالىق ەرنىن جالاعىشتاپ، قاتالاپ بارا جاتقانداي جالماڭداي بەردى.
— سۋدى قويا تۇر! — چۋماك ىزبارلى. — اۋەلى، سەن مەنىڭ الگى سۇراعىما جاۋاپ بەر...
— وسى يتپەن تاجىكەلەسىپ تۇرامىز با؟ — دەدى وسپان. — تاس سارايدا ءبىر اپتا قامالىپ جاتسا، اق مالتاسىن ءوزى-اق كۇيسەيدى ءالى...
ميحايل سوزگە ارالاستى:
— اۋداندىق ميليسيادان رۇقسات بولسا، ارالبايدى مەن، ەڭ اۋەلى، قۇدىققا شومىلدىرىپ الار ەدىم...
چۋماك يەك قاقتى.
— اپارىڭدار، قاماڭدار!..
وسپان ارالبايدىڭ جالپاق جاۋىرىنىنان قاپسىرا ۇستاپ، ورنىنان تۇرعىزىپ الدى دا، الدىنا سالىپ ايداي جونەلدى. ميحايل دا وعان ىلەسىپ كەتتى. كەڭسەنى كىلتتەپ، ىلە-شالا ەرمولاي مەن چۋماك تا تىسقا شىقتى.
ورلەۋ
كەشە بولىستىق سوۆدەپكە اتباساردىڭ ۋەزدىك سوۆدەپىنەن ءبىر قۇپيا قاتىناس قاعاز كەلىپ تۇسكەن. بولىستىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلى پولەتايەۆ سول قاعازدى وسىمەن ءۇشىنشى رەت وقىپ، وز-وزىنەن راقاتقا باتتى. ول قالا مەن ەلدەگى جالپى جاعدايدى ءبىر اۋىق ويلاپ كەتكەن. وسى كەزدە جالپاق ولكەدە تىمىرسىق تىنىشتىق ورناۋلى، ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى ارقا سۇيەنىشى بولىستىق جانە سەلولىق سوۆدەپ، اۋداندىق ميليسيا كەيىنگى كەزدە ساقتىقتى كۇشەيتكەن. سەنىمدى، ەرىكتى ميليسيونەرلەردى قولدا بار ازىن-اۋلاق، ۆينتوۆكامەن، ناگانمەن، ەلدەن جيناپ العان جاي مىلتىقپەن قارۋلاندىرىپ، كۇن سايىن ءبىر مەزگىل اسكەري ونەرگە ۇيرەتىپ جۇرگەن.
اۋداندىق ميليسيا وسى كەزدە قالا مەن دالانىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋعا جانە سىرتتا قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن ءقاۋىپتى جاۋلاردى اۋلاۋعا شۇعىل كىرىسكەن. پولەتايەۆتىڭ وي اۋقىمى ەندىگى ءبىر ساتتە جاڭاعى جايتتارعا ويىستى. قانشا ايتقانمەن، الداعى اتقارىلاتىن اۋىر مىندەتتەرگە قاراعاندا قولداعى كۇش-قۋات ءالى دە بولسا شاعىن سوعادى. ايتەۋىر، ءبىر جاقسى جەرى، تەڭدىك-بوستاندىققا ۇمتىلعان ەڭبەكشى حالىقتىڭ ريەۆوليۋسيالىق ىنتا-جىگەرى كۇشتى، باستاي بىلسەڭ، ۇيىمداستىرا بىلسەڭ، تالاپتارى تاۋداي. سوۆدەپ پرەدسەداتەلى وسىنى ويلاعاندا اجەپتەۋىر كوتەرىلىپ قالعان.
پولەتايەۆ الگى قاعازدى شىر كوبەلەك اينالدىرىپ ۇستاپ وتىردى دا، سوۆدەپتىڭ بۇگىنگى كەزەكشى شابارمانى، تىمپىلداق تاپال سارىنى داۋىستاپ شاقىرىپ الدى.
— ءقازىر قۇستاي ۇشىپ بار دا، جامانبايەۆتى شاقىرىپ اكەل. كەلىنشەگىڭدى الا كەلسىن، — دەپ ءامىر بەردى.
تاپال سارى مۇرنىن قوس-قوسىنان تارتىپ، كوزى جىپىلىقتاپ، ءسوز قاتپاستان شىعا جونەلىپ ەدى. پولەتايەۆ كەشەدەن بەرى جينالىپ قالعان ءىس قاعازدارىمەن تانىسىپ، دايىندالعان كەيبىر تىعىز قاعازدارعا قول قويىپ، بۇگىنگى شارۋالارىن ءۇرتىس رەتتەپ تاستادى.
الدەن ۋاقىتتا، وسپان مەن قانيپا كەڭسەگە ەركىن كىرىپ كەلدى، اماندىق ايتىسىپ، حال-جاعداي سۇراسقاننان كەيىن پولەتايەۆ ماقساتتى شارۋاسىنا بىردەن كىرىسىپ كەتە قويمادى. مۇڭداس، سىرلاس دوستار اراسىنداعى جاراستىقتى ءازىل-قالجىڭعا ءبىر ءسات بوي ۇرىپ كەتكەن.
— قالاي، وسپان! مىلتىقتىڭ تەتىكتەرىن ۇيرەندىڭ بە؟ قولىڭ يكەمگە كەلدى مە؟ — وسپاننىڭ انادا ءبىر كۇنى اسكەري ونەردىڭ ماشىق الاڭىندا مىلتىعى وت الماي قالىپ، جولداستارىنىڭ الدىندا قاتتى ۇيالعانىن بوپسالاپ ايتىپ وتىر.
پولەتايەۆتىڭ ۇلكەن ۇلىق باسىمەن ءىش تارتىپ، قاتار قۇربىسىنداي كورگەنى وسپان كوڭىلىنە جاعىپ كەتتى.
— پرەدسەداتەل جولداس! تالاپتانىپ، زەيىن قويسا، مىلتىقتىڭ تەتىكتەرىن ۇيرەنۋ ونشا قيىن كورىنبەيدى، — دەدى وسپان، — وسى ۇشەۋى قازاقتىڭ ءجۇز بايى مەن ورىستىڭ ءجۇز كۋلاگىن قاتار ءتىزىپ قويىپ، شەتىنەن شىتىرلاتىپ ات دەسەڭىز، قولىم قالتىرامايدى...
— جىگىت ەكەنسىڭ، وسپان! ويناپ ايتام، سەنىڭ ريەۆوليۋسيانىڭ سەنىمدى جاۋىنگەرى بولاتىنىڭا مەنىڭ كۇمانىم جوق. — پولەتايەۆ ميىعىنان كۇلدى. قانيپاعا بەتىن تۇزەدى. — ال ءسىز سويلەڭىز، قارىنداس! قالاي، اسكەري قىزمەتىڭىز وزىڭىزگە ۇناي ما؟ ىنتا قويعان كىسىگە اسكەري ونەر قيىن ەمەس قوي، سولاي ەمەس پە؟..
قانيپا جارقىن كۇلىمسىرەپ، داۋسىن تومەن الىپ، ەركىن سويلەدى:
— اسكەر ونەرىن ۇيرەنۋدەن ايانىپ جۇرگەن جوقپىن، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ... وتىرىك دەسە، ايتسىن، جىگىتتەردەن قالىساتىن ەمەسپىز، ءتىپتى، مىنا وسپاننان اسىپ تا كەتتىڭ دەيدى كومانديرىمىز.
— ءبىر وتىرىگى جوق، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ، — دەدى وسپان قانيپانىڭ ماقتانعانىنا ريزا بولىپ، — مەنىڭ كەلىنشەگىم وسى كۇنى ناعىز قىزىل ميليسيونەر بولىپ الدى.
— جارايدى، قايىرلى بولسىن، جىگىت ەكەن! — دەدى پولەتايەۆ، — ال، جولداستار، ۋاقىتتى ۇنەمدەيىك! مەن سىزدەردى اسا ماڭىزدى ءبىر شارۋامەن شاقىرىپ ەدىم... — ءبىر پاراق قاعازدى شىتىرلاتىپ ۇستاپ، ارقالى ورىندىقتان شاپشاڭ تۇردى. سىرەسىپ تۇرا قالدى. — كانە، سىزدەر دە ورىندارىڭىزدان تۇرىڭىزدار!..
وسپان مەن قانيپا دەرەۋ ورىندارىنان تۇرىپ، پولەتايەۆتىڭ قارسى الدىندا قاتار تۇزەپ تۇرىپ قالدى. نە ايتار ەكەن؟ جارقىن شىرايىنا قاراعاندا ءبىر جاقسىلىق حابار ايتاتىن شىعار؟ وسى ءبىر ورتاق وي ەرلى-زايىپتى ەكى جاستىڭ باسىنا قاتار كەلىپ ەدى.
— جولداستار! — پولەتايەۆ ماڭعاز كەلبەتپەن ءسوز باستادى. — مەن سىزدەرگە ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ ماعان جولداعان اسا ماڭىزدى حاتىن وقىپ بەرۋدى ءوزىمنىڭ ريەۆوليۋسيالىق بورىشىم دەپ بىلەمىن... تىڭداي قالىڭىزدار!..
وسپان مەن قانيپا بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراستى. پولەتايەۆ جايلاپ وقي باستادى:
«مارينوۆكا (امانتاي) بولىستىق سوۆدەپىنىڭ پرەدسەداتەلى پولەتايەۆ جولداسقا.
سىزدەردىڭ ۋەزدىك سوۆدەپكە ەكى دۇركىن جولداعان ءوتىنىش حاتتارىڭىزعا بايلانىستى ريەۆوليۋسيانىڭ قاسكوي جاۋى جانە بارىپ تۇرعان قانىشەر قىلمىسكەر، بۇلدىرگىش بويكوۆ سەمەن پەتروۆيچتىڭ ءىسىن ريەۆوليۋسيالىق — اسكەري تريبۋنال باسقالاردان ءبولىپ الىپ، جەتە زەرتتەدى، تەرگەدى.
بويكوۆتىڭ كىسى ءولتىرىپ، ەڭبەكشى حالىقتى تالاعان اۋىر قىلمىسى جانە سوڭعى كەزدە جەرگىلىكتى سوۆدەپكە قارسى استىرتىن توپ جيناعان كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەتى تەرگەۋدە موينىنا قويىلدى.
بۇرىنعى امانتاي بولىسى ەكىنشى اۋىل ازاماتى — قازاق كەدەي؛ سارمانتايەۆ جاۋكەنى ەشبىر كىناسىز ولتىرگەنى انىقتالدى. تريبۋنال بويكوۆتىڭ" قىلمىستارىن زەرتتەگەندە، ەڭ الدىمەن، سىزدەردىڭ حاتتارىڭىزداعى ايقىن دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى نەگىزگە الدى، سول حاتتارعا قوسا جىبەرىلگەن ءبىر توپ اۋىل-سەلو كەدەي — جالشىلارى قولدارىن قويعان، سوۆدەپ كۋالاندىرعان ارىز-شاعىمعا سۇيەندى.
ەشبىر كۇمانسىز ايقىندالىپ، بۇلتارتپاي موينىنا قويىلعان اۋىر قىلمىستارىن ەسكەرىپ، بويكوۆتى ريەۆوليۋسياعا ءقاۋىپتى ادام دەپ تاۋىپ، ريەۆوليۋسيالىق — اسكەري تريبۋنال ونى ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى.
ۇكىم ورىندالدى.
بويكوۆپەن تىعىز بايلانىستا بولعان، ونىڭ جەمتىكتەسى — تاستانبەكوۆ ارالبايدى تەز ارادا تۇتقىنداپ، ونىڭ ءىسىن كوشپەلى اسكەري ۇشتىك سوتتا قاراتۋدى، اۋىر جازالاۋدى سىزدەرگە ارنايى تاپسىرامىز.
ءبىزدىڭ وسى حاتىمىزدى بولىستىق، سەلولىق سوۆدەپتىس مۇشەلەرىنە جانە جابىرلەنۋشى سارمانتايەۆ جاۋكەنىڭ ۇي-ىشىنە، تۋىسقاندارىنا حابارلاڭىز.
اتباسار ۋەزدىك سوۆدەپى
پرەدسەداتەلىنىڭ-ورىنباسارى
ي. ميششەنكو».
— تۇسىنىكتى مە؟
وسپان مەن قانيپا جارىسا جاۋاپ بەردى:
— تۇسىنىكتى...
— بويكوۆتىڭ جانى جاھاننامعا كەتسىن! — پولەتايەۆ اڭساعان ارمانىنا جەتكەندەي جايناپ كەتتى. — اكەڭىزدىڭ توپىراعى تورقا بولسىن، قانيپا! قانقۇيلى جاۋىڭىزدان كەگىڭىزدى الدىڭىز... ريەۆوليۋسياعا ريزا بولىڭىز...
قانيپا قۋانعانىنان جىلاپ جىبەردى.
— جاۋىمنان كەگىمدى الدىم، ارمانىما جەتتىم، ريەۆوليۋسياعا ريزامىن، — دەي بەردى.
وسپان ستولدىڭ ەرنەۋىنە ەكى الاقانىن توسەپ، باسىن ءيىپ تۇرىپ قالدى.
— ريەۆوليۋسياعا قىزمەت ىستەيمىز! — پولەتايەۆتىڭ داۋسى ساڭقىلداپ شىقتى. وسپان مەن قانيپا وعان ءۇن قوسىپ، جاڭاعى ايتقانىن قايتالاعاندا، بولمە ءىشى جاڭعىرىعىپ كەتتى.
پولەتايەۆ اسا ءبىر مەيىرىمدى ەلجىرەپ، اۋەلى قانيپانىڭ قولىن قاتتى قىستى. سودان كەيىن وسپاننىڭ قولىن سىلكىلەپ، رياسىز دوس كوڭىلىمەن ءبىر ءسوز ايتتى:
— قادامدارىڭىز قايىرلى بولسىن، ريەۆوليۋسيالىق قىزمەتتەرىڭىز جەمىستى بولسىن!..
قايىرلى قادام
تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلە جاتقاندا، ارالباي قامالعان تاسبولات سارايدىڭ بۇگىنگى كۇزەت كەزەگىنە قانيپا كەلگەن. وقتاۋلى ۆينتوۆكاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ، ساراي الدىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستاعان. ءوزى اۋلەتتى جىگىتتەي جيناقى دا جەڭىل كيىنگەن. ۇستىندە سيدام .جەڭدى شولاق ەتەك جۇقا قوڭىر بەشپەنت، تار بالاق شالبار. اياعىندا كەلتە قونىش، قيسىق تابان ورىس ەتىگى جۇرگەن سايىن مايىسا سىقىرلايدى. بەستەمشەلەپ ورگەن توقپاقتاي قوس بۇرىمىن جەلكەسىنە يىرە ءتۇيىپ العان. باسىنا كادىمگى نوعاي تاقيا ىسپەتتەندىرىپ قوڭىر ورامال بايلاعان. ورامالدىڭ ءدال ماڭداي تۇسىنا ءۇش تيىندىق باقىر اقشانىڭ كولەمىندەي قىزىل جۇلدىز قاداعان.
قانيپا بۇگىن قاماۋداعى اتا جاۋىن كۇزەتۋگە كەلدى. بۇل دا بولسا، ارالبايدان كەك الۋدىڭ باستاماسى. ءاۋ باستا، قانشا ايتقانمەن ەت جۇرەگى بىردەن داۋالاي قويماي، قوبالجي بەرىپ ەدى. بىرتە-بىرتە بۋىنى بەكىپ، بويى ۇيرەنە باستاعان. قانيپا قىزىل ميليسيونەر قاتارىنا كىرگەلى قارۋ اسىنىپ، بەلگىلى قىزمەتكە ارالاسقانى وسى. سوندىقتان دا ءارى قۋانىپ، ءارى توسىرقاپ كەلىپ ەدى.
قانيپا ارلى-بەرلى جۇرگەندە نەشە ءتۇرلى ويعا شومىپ كەتتى. ونىڭ ويى اينالىپ كەلىپ، مىنا تاس سارايدا جاتقان ارالبايعا توقىراي بەرگەن. ارالباي قاماۋعا الىنعالى ارادا بەس كۇن وتكەن. ونىڭ تەرگەۋدە نە جاۋاپ بەرگەنى، بەلگىلى قىلمىستارىنان باسقا قانداي قۇپيا سىرلارى اشىلعانى وسپانعا دا، قانيپاعا دا قاراڭعى. ريەۆوليۋسيا زاڭىنىڭ قاتال ءتارتىبى بويىنشا قىلمىسكەردىڭ جاعدايىن وسى ىسپەن اينالىسقان جاۋاپكەر ادامدارىنان باسقا ەشكىم بىلمەۋگە ءتيىس. انادا بولاشاق قىزىل ميليسيونەرلەرگە ريەۆوليۋسيا زاڭىن تۇسىندىرگەندە مۇنى قانيپا اۋداندىق ميليسيا ناچالنيگى، بولىستىق سوۆدەپتىڭ پرەدسەداتەلى پولەتايەۆ جولداستىڭ اۋزىنان ەستىگەن. نەسى بار، ارالباي تۇتقىننان امان قۇتىلىپ كەتەر دەيمىسىڭ.
قانيپا ارالبايدى ءالى كورمەگەن. مانا كەزەكشى كۇزەتشىنىڭ: «سارايدىڭ ەسىگىن اشىپ تۇتقىندى كورسەتەيىن، قابىلداپ ال، ەندىگى جاۋاپكەرشىلىك سەنىڭ موينىڭدا بولادى، امان-ەسەن جاتقانىنا كوزىڭدى جەتكىز»، — دەگەنىنە دە كونبەگەن. «ساعان سەنەمىن عوي، جاتقان شىعار»، — دەپ تۇتقىندى سىرتتان قابىلداعان.
تاڭ بوزارىپ، اينالا توڭىرەك انىق كورىندى. تاڭ كەزىندە بوزتورعايلار اۋەلەي شىرىلدايدى. بەيمازا اتەشتەر ەلدىڭ ۇيقىسىن بۇزىپ، داعدىلى انىنە باستى. كوشەلەردە بىرەن-ساران ادامدار قاراڭداي باستادى. قويمالجىڭ قارا سۇر بۇلت بۇركەگەن اسپاننان ۇساق جاڭبىر تامشىلارى سەبەلەيدى. قانيپا جاس بالاشا اڭعال جىميىپ، مىلتىعىن سارايدىڭ قابىرعاسىنا سۇيەپ قويدى. جاڭبىرعا قوس الاقانىن توستى. اسپانعا الما موينىن سوزىپ، بالا كەزىندە اكەسىنەن ۇيرەنىپ قاشان ەر جەتكەنشە، جاڭبىر جاۋعاندا تالاي ايتقان ءبىر تاقپاعىن ايتا باستادى: «جاۋ، جاڭبىرىم، جاۋا عوي، سۋىڭمەن شاشىمدى جۋايىن، ەتەگىمدى ءتۇرىپ اپ، دالاعا قاشقان بۇزاۋدى قۋايىن». قانيپا مۇنى قاتارىنان ءۇش رەت ايتتى. سوندا ونىڭ قىلدان نازىك، وتتان ىستىق سەزىمى بالالىق شاعىن اڭساتىپ، الدەقايدا الىسقا ەلىكتىرىپ اكەتتى. جەمە-جەمگە كەلگەندە وسى ءبىر ەلەۋسىز قيال ۇشقىنىنىڭ ءوزى-اق جاس جاننىڭ ىنتىزارىن تاسىتىپ، وتكەن ءومىرىنىڭ شەجىرەسىن شەرتىپ كەتتى.
انە، كوكجيەكتەن شەتى قىلتيىپ، كۇن شىعىپ كەلەدى. قانيپا مىلتىعىن ۇستاپ، سارايدىڭ ەسىگىندە قالتيىپ تۇر. ول ءقازىر تاس سارايدىڭ ەسىگىن اشادى. ارالبايدى تىسقا شىعارادى. سوندا ول اكەسىنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان، ءوزىن قۇرتىپ جىبەرە جازداعان قانقۇيلى جاۋىمەن بەتتەسەدى. قانيپانى كورگەندە ارالباي قايتەر ەكەن؟ نە دەر ەكەن؟ اۋلەكى انتۇرعان قانىنا قارايىپ، قانيپانىڭ قولىنداعى مىلتىعىنا جارماسپاسا يگى ەدى.
قانيپا بوي توقتاتىپ، ىشتەي بەكىنىپ الدى. مىلتىعىن سارايدىڭ بوساعاسىنا سۇيەپ قويدى. الاقانداي قارا قۇلىپتى سىتىرلاتىپ اشتى دا، ەسىكتىڭ جۋان بىلەكتەي كولدەنەڭ توسقاۋىل تەمىرىن سىلدىر ەتكىزىپ قايىرىپ تاستادى. ەندى مىلتىعىن ەسىككە توندىرە ۇستاپ، تەسىرەيە قاراپ تۇردى. ەسىكتى اشىپ تۇرعان بويىندا زەكىرە بۇيىردى:
— تۇتقىن!،شىق بەرى!..
كۇندەگى قالپىنشا استىنا ءبىر قۇشاق ءشوپ توسەنىپ، سارايدىڭ ءبىر بۇرىشىندا كيىمشەڭ ءبۇرىسىپ جاتقان ارالباي ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، اياعىن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. ەركەكشە كيىنگەن، قولىنا مىلتىق ۇستاعان جاس ايەلدى ارالباي ادەپكىدە تانىمادى. ونىڭ بەتىنە جاسقانا قاراپ مۇڭدانا كۇرسىندى. ءتىل قاتۋعا دارمەنى بولماي، الا كوزىمەن اينالا ءبىر شولىپ ءوتتى. قانيپا قاراقات كوزىنىڭ قولدان ورناتقان قارا مەرۋەرتتەي قاراشىعىن ارالبايدىڭ وڭمەنىنە قاداپ تۇرىپ، وكتەم داۋىسپەن:
— نەگە سىلەيىپ تۇرسىڭ؟ شىق شاپشاڭ! — دەپ ەدى، ارالباي ونى سوندا تانىدى. كوزى باجىرايىپ، باسى كەكجيىپ، كەيىن شەگىنىپ كەتتى. شوقشا تارلان ساقالى ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شوشاڭ ەتتى. ەكى قولىن جايىپ، شالقالاي بەردى. كۇتپەگەن جەردە پايدا بولىپ، الدىندا مىلتىق كەزەنىپ، ايبار كورسەتىپ تۇرعان قانيپا وعان وسى ءبىر جان توزگىسىز قيىن-قىستاۋ ساتتە ءوز ۇعىمىنداعى جان العىش ازىرەيىلدەي كورىندى. قانيپادا ءۇن جوق. ارالباي ەندى قايتەر ەكەن؟ نە كۇيگە تۇسەر ەكەن؟ تاستاي قاتىپ، ونىڭ ىڭعايىن باعىپ تۇر.
ارالباي تەڭسەلىپ بارىپ، بوساعانى قارمالاپ، اۋزى ىرجيىپ تۇرا قالدى. جان تۇكپىرىنەن ءبىر اششى داۋىس ساڭقىلدايدى: «و، سور ماڭداي، ارالباي! كۇندەردىڭ كۇنىندە شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا ايەلگە كىرىپتار بولدىڭ با؟ اجالىڭنىڭ جەتكەنىن وسىدان ءبىل!..».
قانيپا مىلتىعىنىڭ قاندى اۋزىمەن ەسىكتى نۇسقادى. تەز شىق دەگەنى. ارالباي كوتەرەم بولعان جىلقىداي اياعىن سۇيرەتە باسىپ، سولبىرايىپ شىعا بەردى. باسىن سالبىراتىپ، قانيپانىڭ الدىندا تالتىرەكتەي باسادى. جان-جاعىنا بۇرىلىپ قارامايدى. قانيپا ونى كەڭ اۋلانىڭ ىشىندە تورت-بەس رەت اينالدىرىپ جۇرگىزىپ، جەلپىندىرىپ الدى دا، سارايعا قايتا ايداپ اكەلدى. سارايدىڭ ەسىگىنە جاقىنداي بەرگەندە ارالباي كىلت توقتاپ، سورلى پىشىنمەن كوزى جاساۋراپ، قانيپاعا موليە قاراي بەردى. اۋزىن جىبىرلاتىپ، مۇرنىن قوس-قوسىنان تارتادى. بىردەڭە ايتقىسى كەلەدى. ءتىلى كۇرمەلىپ، كۇمىلجي بەرەدى. قانيپا قانىن ىشىنە تارتىپ، قاباعىن ءتۇيىپ، مىلتىعىن ارالبايدىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ تۇردى.
— كىر، بار ورنىڭا! — دەگەندە، اناۋ بەتى جىبىرلاپ، ەرنى كەمسەڭدەپ، باسى قالتاقتاپ ىشقىنا ءىشىن تارتتى. اۋسىل بولعان سيىردىڭ كوزىندەي بوزارعان بادىراق كوزى الارىپ، ولىمسىرەي كۇبىرلەدى:
— قانيپا، قاراعىم!.. قاتەلىك كىمنەن وتپەيدى، كىنام بولسا كەشىر، اينالايىن... مەنى قۇتقارىپ الىڭدار!.. — جەلبەگەي جامىلعان كەڭ شاپانىنىڭ قولبىراعان جەڭىمەن كوزىنىڭ سوراسىن ءسۇرتتى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى، ەستىمەيمىن ءسوزىڭدى!..
قانيپا وسى ءبىر ساتتە قاتارداعى قاراپايىم ميليسيونەر ەكەنىن مۇلدە ەسىنەن شىعارىپ، ۇلان-بايتاق دالانى مەكەندەگەن بارشا ەلدىڭ امىرشىسىندەي سەزىندى ءوزىن. قايراتى تاسىپ، قانى شاپشىپ، قايىرلانىپ تۇر. ارالبايدىڭ جۇندەگەن تۇيەدەي جەكسۇرىن بەينەسىن وتتى كوزىمەن وبىپ بارادى. بۇرق-سارق قايناعان سەرپىندى اشۋ-ىزاسىنا يە بولا الماي، ارالبايدى وسى ارادا قان-جوسا عىپ جايراتىپ تاستاعىسى كەلدى. مىلتىعىنىڭ ستۆولىن سول قولىمەن قىمتاپ ۇستاپ، كۋروگىنە وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىن اپارا بەردى دە، كىلت ەتىپ كەيىن تارتىپ الا قويدى. «دۇشپان الدىندا دا ۇستامدى بولىڭدار، جەڭىل سويلەمەڭدەر، قانداي قيىن جاعدايدا دا اقىلمەن ءىس قىلىڭدار». اۋداندىق ميليسيا ناچالنيگى پولەتايەۆ جولداستىڭ وسى ءبىر عيبرات ءسوزى كەنەت ەسىنە تۇسە كەتىپ ەدى.
— ورنىڭا بار! باعىنباساڭ اتامىن! — قانيپا قايقاڭداپ تۇرعان ارالبايعا اقتىق رەت اقىردى.
ارالباي ارتىنا جالت-جالت قاراپ، سارايعا كىرە بەردى.
— ويپىر-اي، شىراعىم-اي، قاتال بوپ كەتكەن ەكەنسىڭ...
قانيپا شىداماي كەتتى. قايدان شىقسا، سودان شىقسىن دەپ، جۇمارلانىپ بارىپ، ارالبايدىڭ جون-ارقاسىنا مىلتىقتىڭ دۇمىمەن پەرىپ-پەرىپ جىبەردى. ەسىكتى دەرەۋ تارس ەتكىزىپ جاۋىپ، كولدەنەڭ توسقاۋىل تەمىرىن ىلگەشەگىنە ءوبىستىردى دە، قارا قۇلىپتى كىلتتەپ تاستادى.
قانيپا ەسىك الدىندا قاس قاقپاي كۇزەتىپ تۇر. وسى مەزەتتە كەيىنگى كەزدە ءوز باسىنان وتكەن شۇعىل وزگەرىستەردى ويمەن شولىپ شىقتى. ويلاپ قاراسا، قانيپا كەيىنگى ءبىر جىلدا نەبىر قاباعات جامانشىلىقتاردى دا، جان سەمىرتكەن تالاي عاجاپ جاقسىلىقتاردى دا كورگەن ەكەن. وسىلاردىڭ ءبارى دە ءبىر كۇنگىدەي بولماي الماسىپ كەلگەن قىس پەن جازداي تەز وتە شىعىپتى. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، زامان ءدال وسىنداي كۇرت وزگەرەدى، كەدەي-جالشىلاردىڭ تەڭدىككە قولى جەتەدى، ارالباي، بويكوۆ سياقتى قانىشەر جالماۋىزداردى جەرگە تاپتايدى دەپ كىم ويلاعان؟ ادامنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن، بىرەۋ ايتسا نانعىسىز وقيعالاردىڭ شىندىققا اينالاتىنى بولادى ەكەن. كەشەگى كىم كورىنگەنگە كوز تۇرتكى بولىپ، تۇرمىستان قورلىق كورگەن وسپاندى بۇگىن كورسەڭ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. الشاڭداي باسادى. ونى قويشى. ەر جىگىتتىڭ ءجونى ءبىر باسقا. كەلە-قوستانداي جىگىتتەرمەن بىرگە اسكەري ساپقا تۇرىپ، قارۋ اسىنىپ، قاتارعا كىرگەن قانيپانىڭ ءوزىن ايتسايشى...
تاس قورانىڭ اشىق اۋلا جاقتاعى ىشكى ەسىگىنەن كورنەي اتاي قورباڭداپ شىعا كەلدى. قولىنداعى ۇزىن ساپتى تال سىپىرعىشتى جەرگە سۇيرەتىپ، تىمپىلداپ كەلە جاتىر. اۋلانىڭ ورتا شەنىنە جەتە بەرگەندە كىلت توقتادى. وڭ قولىمەن ماندايىن قالقالاپ، ساراي الدىندا سىرەسىپ تۇرعان قانيپاعا تاڭىرقاي قارادى دا، سالدەن كەيىن انادايدان ءتىل قاتتى:
— ميليسيونەر جولداس! سەنىمەن تىلدەسۋگە بولار ما ەكەن.
— نەگە بولماسىن، بەرى كەلىڭىز، كورنەي اتاي. — قانيپا كۇزەت ءتارتىبىن ادەيى بۇزىپ، شالعا ىزەت كورسەتتى.
كورنەي اتاي قانيپاعا جاقىنداپ كەلىپ، جايناڭ قاعىپ، جىمىڭداي سويلەدى؛
— قىزىم-اۋ، ءوزىڭ مۇلدە ناعىز سولدات بوپ كەتىپسىڭ عوي.
— قايداعى سولدات! قىزىل ميليسيونەر دەڭىز.
— ۇيرەنىپ قالعان اۋىز قاتەلەسە بەرەدى، — دەدى كورنەي اتاي، — ءيا، ميليسيانىڭ كيىمىن كيسەڭ ءتىپتى جارقىراپ كەتەسىڭ ءالى...
— ونى كەزىندە كورەرمىز.
— سەندەردى كورگەندە قىزىعامىن، اتتەڭ دۇنيە-اي، نەگە كەشىرەك تۋمادىم ەكەن دەپ وكىنەمىن. پولەتايەۆقا مەنى ميليسياعا ال دەسەم، جاسىڭ اسىپ كەتكەن، وزىڭە لايىق پايدالى جۇمىسىڭدى اتقارا بەر دەيدى.
— ايتاتىن قانداي جاڭالىعىڭىز بار؟
كورنەي اتاي مىسقىلداي كۇلدى:
— ءوزىڭ قىزىل ميليسيونەرسىڭ، قورا سىپىرۋشى شالدان جاڭالىق سۇرايسىڭ!..
— باستىقتارعا جاقىنسىز عوي، بىردە بولماسا بىردە قۇلاعىڭىزعا شالىنا ما دەگەنىم عوي.
— مەن، سول جاڭالىق دەگەندەردىڭ كوبىن قۇلاعىمنىڭ ۇستىنەن ءارى اسىرىپ جىبەرەمىن دە، ىشىندەگى ءبىر اسا ماڭىزدىلارىن جادىما ساقتايمىن... — ەندى سىبىرلاعانداي كومەكەيىن بۇلكىلدەتە سويلەدى. — مىنا سارايدا قاماۋلى جاتقان قاسقىر ەندى كوپ ۇزاماي قيامەت دۇنيەسىنە ساپار شەگەدى.. سەن ونى ءبىلدىڭ بە؟..
— ونى كىمنەن ەستىدىڭىز؟..
— ايتپايمىن... اسكەري قۇپيانى اشۋعا بولمايدى... ونى كىمنىڭ ايتقانىن قايتەسىڭ. وسى ەكى-ۇش كۇن ىشىندە ارالبايدىڭ بۇل دۇنيەمەن ءبىرجولا قوشتاساتىنىن مىنا باسىڭداعى ورامالداي كور...
مىنا شال قىزىق قوي ءوزى. سوت بولماي، دانەڭە ەتپەي جاتىپ، ارالبايدىڭ ۇكىمىن كۇپى بۇرىن شىعارعانى نەسى ەكەن؟ ايتكەنمەن، ويىنان شىعارىپ ايتپاسا كەرەك. باستىقتاردان بىردەڭە ەستىگەن شىعار. وسى ارالبايدى كوزگە كۇيىك قىلىپ باقىرايتىپ قويعانشا اتاتىن بولسا تەزىرەك اتىپ تىنسا ەكەن.
كورنەي اتاي سىپىرعىشىن ارتىنا كولدەنەڭ ۇستاپ، ءتاشتيىپ تۇرىپ، جىمىڭ ەتتى.
— ونى ازسىنساڭ تاعى دا ءبىر قاپ جاڭالىعىم بار، — دەدى.
قانيپا ەلەڭدەي قالدى.
— ايتقىڭىز كەلسە تىڭدايىن...
— تىرس ەتپە قىزىم!.. تىڭداي بەر. قورعالجىن كولىندە تىعىلىپ جاتقان ءبىزدىڭ قالانىڭ توپتى قاسقىرلارىن انەۋگى ىزدەپ كەتكەن جىگىتتەر ۇستاپ الىپتى دا، اتباسار اباقتىسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپتى.
— مۇنى ەستىپ ەدىم، — دەدى قانيپا.
— ەستىسەڭ سول، قىزىم... ەندى ولاردىڭ دا ءپاشپىرتى بىتەدى. بويكوۆ جالماۋىزدىڭ بارعان جەرىنە ولار دا بارادى، بۇيەن قۇرتقا جەم بولادى.
كورنەي اتاي وسىنى ايتتى دا، تىرپىلداي باسىپ، الگى كەلگەن جاعىنا قاراي كەتە بەردى. ارتىنا جالت-جالت قاراپ، شيراق اياڭداپ بارادى. قورانىڭ تورگى بۇرىشىنا جەتكەندە، ۇستىندەگى شولاق سارى تونىن، باسىنداعى مىجىرايعان كارتۋزىن شەشىپ تاستادى. ۇزىن سىپىرعىشتى ەرسىلى-قارسىلى قۇلاشتاي كوستەڭدەتىپ، اۋلانىڭ ءىشىن بۇرقىلداتىپ سىپىرا باستادى.
الىنعان كەك
پولەتايەۆ ءار كەزدەگى ادەتى بويىنشا ءىڭىر كەزىندە شام جارىعىمەن كەڭسەسىندە قىزمەت ىستەپ وتىرعان. شارشاپ-شالدىعىپ، مەزگىلىمەن ۇيىقتاماعان ادامدا بەرەكە بولا ما. ءۇستى-باسىندا، كيگەن كيىمىندە پارىق جوق. ەكى كۇن بويى ارالبايدىڭ ءىسىن قاراعان كوشپەلى ۇشتىك سوتتىڭ ماجىلىسىنە باستان-اياق قاتىناسىپ، مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى رەتىندە ءسوز سويلەگەن. بۇگىن سوت ماجىلىسىنەن ادا-كۇدە بولعان سوڭ مانا ۇيىنە بارىپ، تاماقتانىپ الىپ، ەكى كۇننەن بەرگى ىركىلىپ قالعان تىعىز شارۋالارىن تىندىرىپ تاستاۋعا ادەيى كەلگەن.
قانيپا پولەتايەۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرۋگە باتا الماي، ەسىك الدىندا ۇزاق تۇرىپ قالدى. ادەيى كەلگەن شارۋاسىن كىرىپ ايتايىن دەسە، قۇپ الماي، ۇرسىپ تاستاي ما دەپ، قايمىعا بەرەدى. وسپان ۇيدە جوق ەدى. بولىستىق سوۆدەپتىڭ ءبىر توتەنشە تاپسىرماسىمەن اتباسارعا كەتكەن. ءقازىر ميحايل زاحاروۆ تا قالادا جوق. اتباساردا ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ قاسىنان اشىلعان قىزىل كومانديرلەردىڭ قىسقا مەرزىمدى كۋرسىندا وقىپ جاتىر. وسپان مەن ميحايل ۇيدە بولعاندا قانيپا وسى ءبىر ويعا العان مۇددەلى شارۋاسىنىڭ جايىن سولارمەن اقىلداسىپ الماس پا ەدى.
«شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى» دەمەي مە. ايتەۋىر نار تاۋەكەلگە بەلدى بەكەم بايلاپ كەلگەن سوڭ، ءبىر تىنىمىن ىستەپ قايتپاسا، ءبارىبىر كوڭىلى كونشىمەيدى. قانيپا اياعىن ەپتەپ باسىپ، اۋىز بولمەگە كىردى دە، تورگى بولمەنىڭ اشىق تۇرعان ەكى اشپالى ەسىگىنە بارىپ دىبىس بەردى.
— كىرۋگە بولار ما ەكەن؟
— كىرىڭىز!..
قانيپا اياعىنىڭ ۇشىمەن جورعالاپ كەلە بەرگەندە، پولەتايەۆ ورنىنان تۇرىپ، قولداسىپ امانداستى.
— وتىرىڭىز!.. — ءوزى ارقالى ورىندىققا شالقايا وتىردى.
قانيپا ستول الدىنداعى تالدان توقىلعان جالپاق ورىندىققا ءبىر قىرىن وتىرىپ، پولەتايەۆقا تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماي، بەتىن بۇرا بەرگەن.
— جايشىلىق پا؟ — پولەتايەۆ سالقىن شىرايمەن ءتىل قاتتى.
قانيپا وعان بەتىن تۇزەپ، ءمۇلايىم پىشىنمەن:
— سىزدە ءبىر شارۋام بار ەدى، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ! — دەگەندە، اناۋ «تارى دا نە ءىس بولىپ قالدى، اپاق-ساپاقتا كەلەتىندەي نە اكەتىپ بارادى؟» — دەگەندەي ءبىر كەرەناۋ كەيىپپەن سەس كورسەتتى:
— شارۋاڭىزدى ايتىڭىز، — دەدى.
— ارالباي ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلدى عوي...
— ءيا، اتىلاتىن بولدى. — وسىنى ايتقاندا ءوزىنىڭ جاڭاعى سوزىنەن ءبىر عاجاپ ءلاززات العانداي جۇتىنا تامساندى. ءجۇزى جىلىپ جۇرە بەردى. كوزىلدىرىگىنىڭ استىنداعى قىسىڭقى كوكشىل كوزىندە الدەقانداي وت ۇشقىنى ءبىر جالت ەتىپ جوعالدى. ول ەندى دارقان جاندى مەيىربان ادام سيپاتىن تاۋىپ، قانيپانىڭ سۇرعىلت جۇزىنە كوز جىبەردى. ارالبايدىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلۋىنە بۇلتارتپاس دالەل بولعان نەگىزگى قىلمىستارىن شاشاۋ شىعارماي ايتىپ بەرگىسى كەلدى.
— ارالبايدىڭ نە قىلمىسپەن سوتتالعانىن، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعانىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي، — دەدى ول، — ايتسە دە سوتتا موينىنا قويىلعان نەگىزگى اۋىر قىلمىستارىن سىزگە ايتىپ بەرەيىن.
پولەتايەۆ ويىن قورىتىپ، ءسوز سۇرىپتاپ، ءسال كىدىرىپ قالعاندا قانيپا شىداماي:
— ارالباي سوتتا مەنىڭ اكەمدى بويكوۆقا ولتىرتكەنىن مويىندادى ما؟ — دەپ سۇرادى. ءوزى اكەسىن ەسكە العاندا، ول تۋرالى باعزى بىرەۋلەر ءسوز قوزعاعاندا قانيپانىڭ كوڭىلى بوساپ اعىل-تەگىل جىلاي باستايتىن. ءبىر عاجابى، بۇل ساپار الدەبىر بوگدە ادام جايىنداعى پارىز-قارىزى جوق كولدەنەڭ اڭگىمەگە ارالاسقانداي-اق ءبىر قالپىنان تانعان جوق.
— بۇلتارا المادى. جاۋكە سارمانتاي بالاسىنىڭ قانىنا ورتاق بولعانىم راس دەپ، موينىنا الدى. اشىلماعان قىلمىسى قالعان جوق. ءسىز ونى ايتاسىز، بۇل سۇمىراي ءسىزدىڭ اكەڭىزدەن باسقا دا تالاي جازىقسىز جانداردىڭ قانىن ءىشىپتى.
— كەيبىرەۋلەرىن بىلەتىن ەدىم.
— بويكوۆ ەكەۋى قوسىلىپ، سوڭعى ون جىل ىشىندە جەتى ادامدى و دۇنيەگە اتتاندىرىپتى.
— ونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەمنىڭ جالعىز ءىنىسى دە بار، — دەدى قانيپا.
پولەتايەۆ ەندى ءسوزىن تۇيىندەپ ايتتى. ارالبايدىڭ وسى قالادان قاشىپ كەتكەن ءبىر توپ كۋلاكتارمەن بايلانىس جاساعانى، ولاردىڭ تاپسىرمالارىن ۇدايى ورىنداپ كەلگەنى، ولاردىڭ وسى قالادا استىرتىن توپ قۇرىپ، سوۆدەپتى قۇلاتپاق بولعانى، — ءبارى اشكەرەلەنىپتى.
— مەنىڭ ويىمشا، ءسىز مەنەن وسى جايتتەردى بىلگەلى كەلدىڭىز عوي، سولاي ەمەس پە؟ — پولەتايەۆ ەندى ءسوزدى قىسقارتايىق دەگەن جيناقى سىڭايمەن ايتتى.
...قانيپا ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ شىققان. كوزى شامالى ىلىنە باستاسا، قايداعى ءبىر سان-ساپالاق سۇمدىق تۇستەرگە تاپ بولىپ، قيان-كەسكى ازاپقا ۇشىراي بەرگەن. سۇراپىل داۋىندا جالپاق دالانى جايپاپ بارا جاتقان قالىڭ ءورتتىڭ ىشىندە قالىپ، ودان ارەڭ دەگەندە قۇتىلىپ شىققان. دەنەسى وتقا شارپىلىپ، ورتتەن ارەڭ دەگەندە قۇتىلا بەرگەندە كەڭ جازيراعا لاپ قويعان تاسقىن سۋدىڭ ورتاسىندا قالعان. ارىستاننىڭ جالىنداي توڭكەرىلىپ، ءبىرىن-بىرى ورشەلەنە قۋالاعان تاۋ تولقىندارىمەن ارپالىسا الىسىپ، مالتىپ ءجۇرىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە ودان دا قۇتىلىپ شىققان. ايتەۋىر ادام ۇعىمىنا سىيمايتىن، كورىنۋى دە، جويىلۋى دا كوز ىلەستىرمەيتىن نەشە ءتۇرلى سۇمدىق پالەلەرمەن الىسا-الىسا سىلەسى قاتىپ، مەڭ-زەڭ بولعان.
قانيپا بوزالا تاڭنان تۇرىپ، ميليسيادا قىزمەت اتقارعاندا كيەتىن جەڭىل كيىمدەرىن كيىپ الدى. ۆينتوۆكاسىن قولىنا قىسىپ ۇستاپ، تىسقا شىقتى.
مىنە، قانيپا ميليسيا كەڭسەسىنە قاراي جەدەلدەتە ءجۇرىپ كەلەدى. وتكەن تۇندە ماريا يۆانوۆنامەن وڭاشا سۇحبات قۇرعانداعى ءبىر قىزىق جايتتى ەسىنە الىپ، كەمپىردىڭ اقىل-پاراساتىنا ىستىق مەيىرىمىنە، دۇشپانىنا ىمىراسىز قاتالدىعىنا تاعى دا ءبىر دەن قويعان.
— «باسقا بىرەۋگە ارناپ ور قازساڭ تەرەڭ قاز، ءوزىڭ تۇسەرسىڭ» دەگەن ناقىل تەگىن ايتىلماعان، قىزىم! — كەمپىر ورىس حالقىنىڭ داڭعايىر دانالىعىن وسى ءبىر قاراپايىم دا قاسيەتتى ماتەلگە سىيعىزعانداي ەلدەن ەرەك ماڭعاز سيپات تاپتى. بۇگىن اقىل-ويى ەرەسەن ءوسىپ كەتكەندەي. — ارالبايدىڭ ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعانى جاقسى بولعان ەكەن، تارتسىن سازايىن...
قانيپا ىشكى سەزىم تولقىنىن ەڭسەرىپ تاستاپ، جايشىلىقتاعى كونتەرلى پىشىنمەن:
— اكەمنىڭ كەگى قايتاتىن بولدى، كوڭىلىم تىناتىن بولدى، — دەدى.
— ماقتان، ماسايرا، قىزىم! — كەمپىر جاسىل جاپىراق ورنەك شەككەن اق بەلدەمشەسىن جەلبىرەتە، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، ىرعالاڭداپ تۇر. — كەدەيدىڭ كۇنى تۋدى، قولىنا تەڭدىك ءتيدى. بۇعان ءبىز قۋانباعاندا، كىم قۋانادى...
قانيپا وقتالماعان سۋ جاڭا ۆينتوۆكانى بەلگىسىز ءبىر نىساناعا كوزدەپ تۇرىپ، ونىڭ كۋروگىن سىرت ەتكىزدى.
— ەندى ءبىز ارالبايدى جالعىز وقپەن وسىلاي تىرس ەتكىزەمىز، — دەدى.
ماريا يۆانوۆنا قانيپانىڭ جاڭاعى بەينەلى ارەكەتىنە ءسۇيسىنىپ، ميىعىنان كۇلدى.
— سەنىڭ وسى تۇرعانداعى كۇيىڭ ماعان قاتتى ۇنايدى، قانيپا! جوعالعان قىزىل تورپاعى تابىلعاندا سەكىرىپ قۋانعان ءبىزدىڭ مارفا سياقتىسىڭ، — دەدى.
قانيپا ماريا يۆانوۆنانىڭ بۇگىنگى زور قۋانىشقا مەڭزەگەن استارلى سوزىنە ءسۇيسىنىپ كەتتى. ۆينتوۆكاسىن بوساعاعا سۇيەپ قويدى. شەشەسىنە ەركەلەگەن كىشكەنتاي قىزداي بۇرالىپ، ونىڭ موينىن قۇشىپ الدى. ەكى بەتىنەن الما-كەزەك ءسۇيدى دە، جۇمساق الاقانىمەن ارقاعا قاقتى.
— ستولعا وتىر، قىزىم، — دەدى ماريا يۆانوۆنا، — ساعان شاي قايناتىپ قويىپ ەدىم، سۋىپ قالار. وسىنى ايتتى دا، ءوزى ءبىر شەتكە وقشاۋ شىعىپ، بەلدەمشەسىن جوندەدى. وڭ جاق شەكەسىنە سالبىراپ تۇسكەن ءبىر شوق اق شاشىن قۇلاعىنىڭ ۇستىنە قىستىردى. جەلكە تاراعىن نىعىرلاپ باسىپ قويدى. قارا پەشتىڭ اۋزىنداعى كۇيەلەش شاينەكتى الدى دا، اينالاسى ءبىر-اق قۇلاش جالاڭاش ستولدىڭ شەتىنە اپارىپ قويدى. ستولداعى ازىرلەپ قويعان ەكى شۇبار شىنى اياققا شاي قۇيىپ، ونىڭ بىرەۋىن قانيپاعا ۇسىندى.
— ساندىقتىڭ تۇبىندە بەس جىلدان بەرى ءبىر اشىمكە ءپامىل شاي جاتىر ەدى، — دەدى شيراتىلىپ، — ءبىر تارىققاندا كەرەك بولار دەپ التىنداي ساقتاپ ءجۇر ەدىم. سونى بۇگىن باستادىم. شاي بولعاندا قانداي، ءيىسىن ايتسايشى، راقاتتانىپ ءىش، قىزىم.
قانيپا جىميا كۇلدى.
— شايىڭىزدى بەكەر-اق باستاعان ەكەنسىز، ميحايلدىڭ ۇيلەنگەن تويىنا ساقتاپ قويساڭىز دا بولاتىن ەدى عوي، — دەدى.
ماريا يۆانوۆنا تىكسىنە قالىپ، قارسى الدىندا سىزدىقتاپ شاي ىشە باستاعان قانيپاعا تەسىلە قارادى.
— سەن ءوزىڭ قىزىق ەكەنسىڭ، قىزىم! — تاناۋىنىڭ استىنان مىرس ەتتى. — نەمەنە، ميحايلدىڭ ۇيلەنۋ تويى وسى ءبىر ۋىس شايعا قاراپ تۇر دەيسىڭ بە؟..
قانيپا جىم بولدى. شايدى سامارقاۋ ۇرتتاپ، جۇقالاپ سارى ماي جاققان ءبىر ءتىلىم قارا ناندى ارەڭ تاۋىستى. كۇپتى بولىپ قالعانداي تاماققا تابەتى شاباتىن ەمەس ءتىپتى. سول ەكى ارادا ۇمىتقان ءبىر نارسەسى قاپەلىمدە ەسىنە تۇسكەندەي، ماريا يۆانوۆنا قولىنداعى شىنى اياعىن ستولعا قويا سالىپ، ەلەڭدەي سويلەدى:
— ارالبايدى قاشان اتادى ەكەن، ءبىلدىڭ بە؟
قانيپا قىسقا قايىردى:
— ەرتەڭ تاڭ سارىدە اتادى بىلەم...
كەمپىر ستولدىڭ شەتىنە شىنتاعىن توسەپ، الاقانىمەن شەكەسىن تىرەدى.
— ارالبايدى اتقاندا سىرتىنان كورىپ تۇرار ما ەدى، — دەدى.
قانيپا ونى بىردەن ءتۇڭىلدىردى:
— بوگدە ادامدارعا رۇقسات ەتپەيتىن شىعار.
— مەنى قويشى، — دەدى كەمپىر شىنى اياقتاردى سورەگە اپارىپ قويا بەرىپ، — قالاي دەگەنمەن، ارالباي سەنىڭ جاۋىڭ عوي، ونىڭ اتىلعانىن سەنىڭ كورگەنىڭ جاقسى... كەگىڭ بىتەدى، شەرىڭ تارقايدى.
— سول ءيتتىڭ ءولىمىن كورمەي-اق قويايىن.
وسىنى ايتتى دا قانيپا پەشتىڭ ەسىك جاعىنداعى توڭكەرۋلى اعاش شەلەككە وتىرىپ، ۆينتوۆكاسىن شۇبەرەكپەن ىسقىلاپ سۇرتە باستادى.
كەمپىر مىقىنىن تايانىپ، قىزىعا قاراپ تۇردى.
— مىلتىعىڭدى كۇندە تازالايسىڭ، ايناداي قىپ جارقىراتىپ قوياسىڭ، — دەدى كەمپىر كۇلىمدەپ. — قارايمىن دا قىزىعامىن. سەندەي جاس بولسام مەن دە ءبىر ەركەك قۇرلى قارۋ ۇستاپ ەل قاتارىندا جۇرەر ەدىم-اۋ دەپ ويلايمىن...
قانيپا كەمپىرگە مەيىرىمدى شىرايمەن قاراپ وتىرىپ:
وكىنبەڭىز، ماريا يۆانوۆنا! ءسىزدىڭ ەسەڭىزدى ميحايل، وسپان ۇشەۋمىز جىبەرمەيمىز، — دەدى.
— قارتايعاندا كىسى جاستىق شاعىن ساعىنادى ەكەن، جاستاردى كورگەندە قىزىعادى ەكەن. — كەمپىر تارامىس ساۋساقتارىمەن ءاجىمدى بەتىن سيپاي بەردى.
— جاسىڭىزدا ءسىز سۇلۋ بولعان شىعارسىز؟ — قانيپا ەندى ءسال قالجىڭعا اۋىتقىپ كەتتى.
— ونداي ايتقان سۇلۋ بولماسام دا ءبىر قىزدان كوركىم كەم ەمەس ەدى. — كەمپىر بەلدەمشەسىنىڭ شالعايىن جارق ەتكىزىپ، ونىڭ ءبىر شەتىمەن اۋزىن باسا قويدى. وتكەن جاس ومىرىنە وكىنگەندەي تىمىرايا قالىپ، تەرەڭ كۇرسىندى. وتكەن بالالىق شاعى، الپەشتەپ وسىرگەن اكە-شەشەسى، بويجەتكەن كەزىندەگى قۇربىلارىمەن ويناپ-كۇلىپ وتكىزگەن قىزىق كۇندەرى كوزىنىڭ الدىنان ءتىزىلىپ ءوتتى. «قانشا كەدەي بولساڭ دا، كيىمگە، اسقا جارىماي، كىم كورىنگەنگە كوز تۇرتكى بولىپ جۇرسەڭ دە، شىركىن جاستىق داۋرەن نەتكەن ءتاتتى ەدىڭ، نە دەگەن ىستىق ەدىڭ!..» وسىنى ويلاعاندا وكىنىش پەن ساعىنىش ارالاس ءبىر جەڭىل مۇڭ جانىنا تيمەي، جۇرەگىن اۋىرتپاي، ىشكى سارايىن شىمىرلاتىپ وتە شىقتى. جاستىق شاعىن ەسىنە تۇسىرگەندەگى ءتاتتى قيالى مەن وتكىنشى، وكىنىش-مۇڭى كوكجيەكتە بۇلاڭداعان ساعىمداي الىستاي بەرگەندە، سونىڭ وزىنەن دە كارى جانىنا شاپاعات تاپقانداي تۇلا بويىندا، وتتاي ىستىق قان ويناپ شىعا كەلدى. قانيپادان ءسوز توسپاي-اق، جاس كەلىنشەككە بەرگىسىز الا-بوتەن ءبىر مۇڭلى قياپاتپەن سىزىلا سويلەدى:
— مىلتىعىڭدى قويا تۇرىپ، انا ستولعا وتىرشى، قىزىم. — ءوزى ورنىنا بارىپ وتىردى. قانيپا مىلتىعىن قابىرعاعا سۇيەپ قويىپ، ءوز ورنىنا جايعاستى.
— وتكەن تۇندە ءبىر تاماشا ءتۇس كوردىم، — دەپ باستادى كەمپىر. — جاس كەلىن بوپ تۇسكەن ەكەنمىن دەيمىن. كۇيەۋىم مەنى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتىر. مەن دە ونى باۋىرىما قىسىپ سۇيە بەردىم. ەندى ءبىر مەزەتتە سۇيىكتىم ۆاسيا توقپاقتاي التىن جۇزىكتى مەنىڭ اتسىز بارماعىما كيگىزدى. «ماشا، بۇل مەنىڭ ساعان بەرگەن نەكە جۇزىگىم، ولگەنىڭشە قولىڭنان تاستاما»، — دەيدى. مەن التىن جۇزىككە تاڭىرقاي قارايمىن. «سەن كەدەي جىگىتسىڭ عوي، ۆاسيا! بۇل التىن جۇزىكتى قايدان الدىڭ؟» — دەپ سۇرايمىن. «دالادان تاۋىپ الدىم»، — دەيدى.
— ءتۇسىڭىز جاقسى ەكەن، — دەدى قانيپا.
— تۇستە تۇرعان نە بار دەيسىڭ، «تاۋىقتىڭ تۇسىنە تارى كىرەدى» دەگەننىڭ كەرى عوي، — كەمپىر كەڭكىلدەي كۇلدى. — جات، ۇيىقتا، قىزىم، تاڭەرتەڭ قىزمەتىڭنەن كەشىگىپ قالارسىڭ. مىلتىعىڭدى توسەگىڭنىڭ قاسىنا قوي...
قانيپا بۇگىن قالا كۇزەتىنەن كۇن شىعا قايتقان. ءتاس-تۇيىن كيىنىپ، ۆينتوۆكا اسىنىپ ۇيىنە كەلگەندە ماريا يۆانوۆنا اپتىعا سويلەدى:
— وسپان اتباساردان ءتۇن ورتاسىندا كەلدى، ۇيىقتاپ جاتىر... قۇداي، اق دەي مە، كوك دەي مە، قايداعى ءبىر جالماۋىزدار قاپتاپ كەلە جاتىر دەيدى... ومبىدان اسىپ، پەتروپاۆلعا جاقىنداپ قالىپتى. اتباساردا ءقازىر قىم-قۋىت ابىگەرشىلىك دەيدى. — قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، باسىن شايقادى. ەرنىن تىستەپ كۇرسىنىپ قويدى.
قانيپا ءوزىنىڭ بۇدان بۇرىن دا ەپتەپ ەستىگەن جايىتىنىڭ شىندىعىنا وسى ارادا كوزى جەتكەندەي، جالت بۇرىلدى. ەشتەڭە بولماعانداي-اق الاڭسىز ءبىر الپەتپەن:
— قايتەر دەيسىز، ءبىر ءجونى بولار، — دەدى.
— سولاي، قىزىم. — كەمپىر ونان سايىن ەلەۋرەپ، شەشىنىپ جاتقان قانيپانىڭ قىر سوڭىنان قالماي، قاسىنا جەتىپ باردى. — جۇرگەن جەرلەرىن ورتەپ، ەلدى قىرىپ كەلە جاتىر دەيدى.
قانيپا كيىمدەرىن قابىرعاداعى شەگەگە ءىلىپ، ۆينتوۆكاسىن بۇرىشقا سۇيەپ قويدى.
— قويىڭىزشى، ماريا يۆانوۆنا. كۇنى بۇرىن نەسىنە ابىگەرلەنەسىز. — ءتۇسىن بيلەپ، سىر بەرمەي، سابىرمەن ايتتى.
ماريا يۆانوۆنا قايتكەندە دە باسىلاتىن ەمەس. ەكى جۇدىرىعىن تاستاي ءتۇيىپ الىپ، بىرىن-بىرىنە تۇيگىشتەيدى. قيالىنداعى جاۋىمەن بەتتەسىپ تۇرعانداي-اق ىزالانا:
— كورەرسىڭ، ءبارىبىر ءبىز ولارعا بەرىلمەيمىز، بالتامەن، تەمىر ايىرمەن، كۇرەكپەن جايراتامىز، — دەدى. بارعان سايىن داۋىرلەپ كەتتى. قايداعى ءبىر جامان قارعىستاردى جاۋىنا جاۋدىرىپ جاتىر.
شىرت ۇيقىدا جاتقان وسپان كەمپىردىڭ داۋسىنان ويانىپ كەتتى. توسەگىنەن تۇرىپ، شاپشاڭ كيىنىپ الدى. اۋىز ۇيدە دابىرلاسا سويلەسىپ تۇرعان قانيپا مەن كەمپىردىڭ قاسىنا كەلدى. قانيپا وسپانمەن بىر-ەكى ءسوز قاعىسىپ، اماندىق ايتىسقاننان كەيىن قالادا وقىپ جاتقان ميحايل جايىن سۇرادى. ونىڭ اۋىزشا جولداعان سالەمىن قابىل الىپ، سىرتىنان العىس ايتتى. وسپان ميحايلعا ادەيى بارىپ جولىققان. ماريا يۆانوۆنانىڭ بەرىپ جىبەرگەن از عانا سالەمدەمەسىن تابىس ەتكەن. ءبىر جاقسى جەرى، وسپان قالاعا ادەيى ارناپ بارعان شارۋاسىن تاپ تۇيناقتاي تىندىرىپ قايتقان پولەتايەۆ جولداستىڭ وتە قۇپيا پاكەتىن ۋەزدىك سوۆدەپ پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ميششەنكو جولداستىڭ قولىنا تابىس ەتكەن وسى كەزدە ۋەزدىك سوۆدەپ پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيتىن، ءوزىنىڭ اباقتىدا بىرگە بولعان سەرىگى، دوسى حاريتون كرىلوۆپەن كەزدەسىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسكەن، — وسپان تورگى بولمەگە كىرىپ. جايلانىپ وتىرعان سوڭ، قانيپا مەن ماريا يۆانوۆناعا ءبىر كىشكەنتاي سۋرەت كورسەتتى.
— بۇل مەنىڭ حاريتون دوسىمنىڭ سۋرەتى، — دەدى. سۋرەتتى الاقانىنا جايىپ سالىپ، ودان اباقتىدا وتكەن ازاپتى ءومىرىنىڭ ءبىر ايانىشتى شەجىرەسىن وقىعانداي، شۇقشيا ۇڭىلە بەردى. قانيپا سۋرەتتى الىپ كورىپ، سىرتىنداعى جازۋىن ەجەلەپ وقىدى. «قىمباتتى دوسىم وسپانعا ومىرلىك بەلگى. حاريتون كرىلوۆ». قانيپا سۋرەتتى ماريا يۆانوۆناعا بەرىپ ەدى. ول سۋرەتتى جانسار كوزىنە جاقىنداتىپ ۇستاپ وتىرىپ، وڭاشادا وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي كۇبىرلەدى: «قاسى، كوزى قيىلعان كەلىستى كىسى ەكەن! ءدال ءبىزدىڭ ميحايلشا كيىنىپتى...».
وسپان كەنەت سەرپىلىپ، كرىلوۆتى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاي بەردى.
— دوسىڭ دۇرىس ەكەن، ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى ماريا يۆانوۆنا. — اناۋ قاپتاپ كەلە جاتقان پالەلەردى ايتسايشى... سەسپەي قاتسىن ول يتتەر. كورەرسىڭ، ءبارىبىر ول سۇمىرايلاردى قالاعا كىرگىزبەيمىز.
ماريا يۆانوۆنانىڭ الىستاعى جاۋ سىرتىنان جۇدىرىق كورسەتىپ، اق نيەتپەن جاۋعا ءولىم، دوسقا جەڭىس تىلەگەنى وسپاننىڭ كوڭىلىنە جاعىپ كەتتى. جاس بالاشا ەركەلەي كۇلىپ:
— قاپالانباڭىز، ماريا يۆانوۆنا، ءبىز ول يتتەردى ماڭايىمىزعا جولاتپايمىز، — دەدى.
قانيپا زەردەلى كەمپىردى قولپاشتاپ ارقاعا قاقتى دا، ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— وڭدىسىڭ-اۋ، ماريا اپا!..
— وسپان، سەن تەز سوۆدەپكە بار! — كەمپىر ءامىرى قاتال شىقتى. — قالادان ەستىپ كەلگەن حابارىڭدى ايت ولارعا. قامسىز وتىرماسىن...
— شاي ىشكەسىن بارايىن...
— ماعان ايتقاندارىڭ بەر جاعىنداعى قابىعى عوي، ونىڭ ىشىندەگى ءدانىن سولارعا ساقتاپ وتىرسىڭ عوي. — كەمپىر ءسوزدى وسىمەن ءتامامداپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. «سەندەر اڭگىمەلەسە بەرىڭدەر، مەن شاي قامدايىن»، — دەپ ەسكەرتىپ كەتتى. قانيپانىڭ شايدى ءوزىم جاسايىن دەگەنىن قۇلاعىنا ىلمەي، قولىن ءبىر-اق سىلتەگەن.
قانيپا وسپان جوقتاعى ءتورت كۇندە پايدا بولعان جاڭالىقتاردى سارالاپ جەتكىزدى. ەڭ اۋەلى، پالەندەي تاڭ قالدىرار تاماشاسى جوق، كۇندەلىك تۇرمىس اعىسىندا شاڭدا ءبىر تۋىپ قالعان قاداۋ-قاداۋ وزگەرىستەردى جايىمەن وتىرىپ بايانداپ بەرگەن. پولەتايەۆتىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن قالادا ورتالىق اۋرۋحانا، ەمحانا اشىلعان. ولارعا اتباساردان ءۇش دارىگەر كەلگەن. قاسىنا قاسبولاتتى ەرتىپ، قانيپانىڭ شەشەسى كۇلجەكەي اۋىلدان ادەيى كەلىپ قايتقان. قانيپانىڭ توسەك-ورنىن، كيىم-كەشەكتەرىن اكەپ بەرگەن. وسپان قالادان كەلگەنشە توسا تۇرىڭدار دەگەنىنە قاراماي، ەكى كۇن تۇنەپ، قايتىپ كەتكەن. قالادا بۇلاردان باسقا دا الدەنەشە جاڭالىقتار تۋعان. وسىنىڭ ءبارىن قانيپا وسپانعا بىرتىندەپ ايتىپ وتىردى دا، ءبىر ءسوزدىڭ ورايىنان:
— ارالبايدى اتتاندىردىق، — دەپ قالدى.
«ارالبايدى اتتاندىردىق» دەگەنىنە بىردەن تۇسىنە الماي قالعان وسپان ەجىكتەپ سۇراي بەردى:
— ونى قايدا اتتاندىردىڭدار؟ ۇيىنە بوساتىپ جىبەردىڭدەر مە؟
— تۇتقىننان شىعارىپ جىبەردى عوي دەيمىسىڭ؟ تۋرا جاھاننامنىڭ تۇبىنە جونەلتتىك، — دەگەندە قانيپانىڭ ءجۇزى كوگىلجىمدەنىپ، سازارا قالدى. جانارىنا ىزعارلى كۇلكى ويناپ شىعا كەلدى. كوزى جايشىلىقتاعى تابيعي ءمۇلايىم رەڭىنەن ايىرىلىپ كەتتى.
وسپان كەلىنشەگىنىڭ ارالباي جايىن ايتا باستاعاننان-اق، بۇدان بۇرىن استە كوزگە شالىنباعان قاھارلى بەينەگە شۇعىل اۋىسقانىنا ەسى كەتىپ، تولقىنا بەرگەن.
— انىقتاپ ايتشى، نەمەنە، ارالباي اتىلدى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— اتىلدى، قۇرىدى.
— سولاي ما؟ ءتىپتى جاقسى بولعان ەكەن!
— بۇل انشەيىن باستاماسى عوي، ارالباي ولسە، ونىڭ ارتىندا ءالى مىڭداعان جاۋلار قالعان جوق پا؟ — وسپان كۇرسىندى. قانيپانىڭ قولاڭ شاشىن الاقانىمەن بيپازداپ سيپاي بەردى.
— مەنىڭ بىلۋىمشە، بويكوۆ پەن ارالباي سولاردىڭ اسقار تاۋىنداي ەدى، — دەدى قانيپا. — ەندىگى قالعاندارى الاسا توبە سياقتى ەمەس پە؟..
وسپان ەندى ارالبايعا ورايلاس اڭگىمەنى ءتۇيىپ تاستاپ، قالادان ەستىپ كەلگەن جايسىز حاباردى قانيپاعا جۇقالاپ ايتىپ بەردى. ەكەۋى وسى ءبىر قولايسىز جاعدايعا ورەكپىپ ءبىراز وتىرىپ قالعان.
وسپان ورتالىق كوشەنى بويلاپ، بولىستىق سوۆدەپكە كەلە جاتقان. بۇكىل ولكەدە، وسى قالادا كەيىنگى التى-جەتى اي ىشىندە پايدا بولعان كەرەمەت وزگەرىستەردى وي سارابىنان وتكىزىپ، ءوز الىنشە تۇيىندەپ العان. ريەۆوليۋسيا اپەرگەن بوستاندىقتىڭ قادىر-قاسيەتى باسقالاردان وسپانعا وتە-موتە قىمبات. قان توگىپ بوستاندىقتى جاۋلار قايتىپ الامىز دەپ جانتالاسىپ جاتقانى اناۋ. جوق ولاردىڭ دەگەنى بولمايدى. وسپان بۇل كۇندە ريەۆوليۋسيا سولداتى. انەۋگى كەدەي-جالشى باس قوسقان ماجىلىستە سوۆدەپ پرەدسەداتەلى پولەتايەۆ جولداس ونى وسىلاي اتاعان. ەندەشە ءبىر تامشى قانى قالعانشا ريەۆوليۋسيانى جاۋدان قورعاۋ وسپاننىڭ تىرلىكتەن ەڭ ءبىرىنشى بورىشى. وسىنى زەيىن-زەردەسىنە ءتۇيىپ الىپ ەدى. سول ەكى ارادا ارتىنان قۋىپ جەتىپ، وڭ جاعىنا جاناسا بەرگەن قانيپا ونى ەرىكسىز جالت قاراتتى.
وسپان ۇيدەن كەتەردە سوۆدەپ شابارمانى شاقىرۋ قاعاز اكەپ تاپسىرعان. ول قاعازدا سوۆدەپكە تەز جەتىڭىز، جينالىسقا قاتىناسىڭىز دەگەن قىسقا-قىسقا سوزدەر جازىلعان. وسپان مەن قانيپا شابارمان جىگىتتەن قۋزاپ سۇراعاندا، ونىڭ بار ايتقانى: «نەسىن سۇرايسىڭدار، سوۆدەپ دۇرلىگىپ جاتىر، اسكەر جاساقتايمىز دەپ، جۇرتتى جيناپ جاتىر، بارعان سوڭ كورەرسىڭ» شابارماننىڭ سوزىنە قاراعاندا جينالىسقا كىلەڭ ەركەكتەردى شاقىرىپتى.
«مەنىڭ ارتىمنان قۋىپ كەلگەنىڭ وسى جينالىسقا بىرگە بارعىڭ كەلگەن ەكەن عوي» دەپ ويلادى وسپان.
— جانىم-اۋ، ساعان نە بولدى؟ نەگە وسىنشا جۇگىردىڭ؟ — دەدى.
قانيپا ەكى بەتى نارتتاي قىزارىپ، كوزى وتتاي جايناپ، ەنتىگە:
— شىن ايتام اسكەرگە مەن دە جازىلايىن، — دەدى.
— مەن ساعان ايتتىم عوي، قويا تۇر دەدىم عوي، ءبىر ۇيدەن مەن دە جەتپەيمىن بە؟ — وسپان قانيپانىڭ تالابىن ىشتەي ۇناتسا دا العاشقى پىكىرىنەن تانعىسى كەلمەي، ءازىر جازىلماي-اق قويسىن، تۇبىندە كورە جاتارمىز دەگەن ويمەن ايتتى. — اسكەردى قايتەسىڭ، وسىنداعى جاياۋ ميليسيالىعىڭ تاقياڭا تار كەلىپ تۇر ما؟..
قانيپا قايتسە دە توقتار ەمەس. وسپان ءتىپتى وسى ساعاتتا اسكەرگە اتتانىپ كەتەتىندەي، ودان ءبىر ەلى قالعىسى كەلمەگەندەي قينالا:
— قايدا بارساق تا، قايدا جۇرسەك تە بىرگە بولامىز دەيتىنىڭ قايدا؟ — دەدى.
ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ كەلەدى. وسپان ءبىراز ءۇنسىز قالعان. ءبىر مەزەتتە سالعىرت پىشىنمەن جاۋاپ قاتتى:
— اپىر-اي، جانىم-اي، قانشا ايتسام دا بولمادىڭ عوي، قابىلداسا، اسكەرگە جازىلساڭ جازىلشى. «مۇنداعى ميليسيانىڭ ءجونى ءبىر باسقا، ال، ەندى جاۋگەرشىلىك كۇن تۋسا، بىلدەي ەركەكتەرمەن بىرگە سوعىسقا بارۋ ايەل ادامعا قيىن سوعادى عوي». وسى ءبىر ءشۇبالى وي وسپاننىڭ كوكىرەگىندە كىلكىلدەپ تۇرىپ الدى.
وسپان مەن قانيپا بۇدان كەيىن ءسوز قاتىسقان جوق. سول كۇيلەرىمەن بولىستىق سوۆدەپ كەڭسەسىنە كىردى. كەڭسەنىڭ تورگى كەڭ بولمەسىندە ادامنان ينە شانشار جەر قالماعان. ەكى بولمەنىڭ اراسىنداعى ەكى اشپالى جاسىل سىرلى ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستاعان. ەكى-شەتىنە، ورتاسىنا كىرپىش تىرەۋ قويىپ، بولمەنى اينالدىرا ورناتقان ۇزىن تاقتاي ورىندىققا ءيىن تىرەسە وتىرعان. ورىندىقتان ورىن جەتپەگەنى تاقتاي ەدەنگە قاز-قاتار تىزىلە قالىپتى. ورىندىقتىڭ بوساعا جاعىندا وتىرعان جاساڭداۋ ەكى جىگىت وسپان قانيپاعا ورىندارىن بوساتىپ بەردى. سىرتتان ادامدار لەك-لەگىمەن كىرىپ جاتىر. وسپان كەلگەن بەتىندە كوزىمەن مولشەرلەپ ساناپ ەدى، جينالعان ادام سانى قىرىقتان اسادى ەكەن. بىلايشا كوز جۇگىرتىپ قاراعاندا، وسى قالاي دەگەن قارۋلى جىگىتتەردى، جۇرتقا ۇيتقى بولادى-اۋ دەگەن قارتتاردى ىرىكتەپ شاقىرعان سياقتى.
بولىستىق سوۆدەپ پرەدسەداتەلى ءارى اۋداندىق ميليسيا ناچالنيگى پولەتايەۆ جولداس توردەگى جازۋ ستولىنان تۇردى دا، جينالعان جۇرتتى اينالا ءبىر شولىپ ءوتتى. قوبىراعان سەلدىر سارى شاشىن سالالى ساۋساقتارىمەن توبەسىنەن اسىرا كەيىن قايىرىپ، جوتالى كۇرەڭ مۇرتىن سۇق ساۋساعىنىڭ قىرىمەن سىلاپ قويدى. كوزىندە كىربىڭ بار. جايشىلىقتاعى نۇر توگىلىپ تۇراتىن اق سارى جىلى جۇزىنە ۇسكىرىك ىزعار ورناپتى. پولەتايەۆ ستولىنىڭ سول جاق بۇيىرىنە قىرىنداپ شىعىپ، ونىڭ شەتىنە الاقانىن توسەپ تۇرىپ، ءسال ويلانىپ الدى.
— قىمباتتى جولداستار! — داۋسى قىرىلداپ شىقتى. ءسوزىن بىردەن ءورشىتىپ اكەتە الماي، جوتەلگە بۋلىعا بەردى. جۇرت سوۆدەپ پرەدسەداتەلىنىڭ اۋزىنا تەلمىرە قاراي قالعان. ول جوتەلى باسىلا بەرگەندە الاقانداي اق ورامالمەن كوزىن سيپاپ، اۋزىن ءسۇرتتى. تاماعىن كەنەپ الىپ، ءسوزىن جالعادى. — جولداستار! تىڭداڭىزدار، قازىرگى ۋاقىتتاعى حال-جاعدايدى دۇرىس پايىمداڭىزدار! وزدەرىڭىز دە ەستىپ جۇرگەن بولارسىزدار. مەن سىزدەرگە قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى ءبىر جايسىز حابار جەتكىزۋگە — ءماجبۇرمىن... بۇكىل اقمولا گۋبەرنياسىندا، ءبىزدىڭ اتباسار ۋەزىندە كۇتپەگەن جەردەن قولايسىز ۋاقيعالار تۋدى. ريەۆوليۋسيا دۇشپاندارى جانتالاسا باس كوتەردى. اتباساردىڭ باي-قازاقتارى، اتاماندارى، الاشورداشىل سۇرقيالار ىنتىماقتاسىپ سوۆدەپكە قارسى جورىققا شىقتى. — ءسوز اڭعارى وسى اراعا جەتكەندە پولەتايەۆ جەمگە تۇسەتىن قىرانداي ءتۇيىلىپ، جۇدىرىعىن تاستاي ءتۇيىپ الدى. ءسال كىدىرە بەردى دە ىزبارلانا سويلەپ كەتتى. — شامالارى كەلسە، ولار ەڭبەكشى حالىقتى قايتادان قۇل ەتكىلەرى كەلەدى، الپاۋىتتار مەن ءىرى بايلاردان كەدەي-جالشىلارعا الىنىپ بەرىلگەن جەر-سۋدى قايتا تارتىپ العىلارى كەلەدى، ورىس حالقى مەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنا وت سالىپ، جاۋلاستىرعىلارى كەلەدى. قىسقاسى، ريەۆوليۋسيا جاۋلارى بىزگە قارسى قارۋلى كۇرەسكە شىقتى. قازىرگى جاعداي ىرعالىپ-جىرعالىپ ءجۇرىپ، ۇزاق ويلانۋدى كوتەرمەيدى...
كوپشىلىك اراسىنان الدەكىمدەردىڭ ىزالى داۋسى شىقتى:
— ولاردىڭ دەگەنى بولمايدى!..
— اتاڭا لاعىنات قانىشەرلەر، بۇزىقتار!..
— باسكەسەر زۇلىمدار!..
— قۇرىسىن جاۋلار!..
وتىرعان جۇرت ارانىڭ ۇياسىنداي دۋىلداپ كەتكەن سوڭ پولەتايەۆ قولىن كوتەرىپ، تىنىشتاندىرىپ الدى. وي-پىكىرىن جيناقتاپ قايتا سويلەدى:
— جولداستار! قانىمىزدى توگىپ، جاۋلاپ العان بوستاندىقتى جان اياماي قورعاپ الىپ قالايىق. وسى باستان ساقتىقتى كۇشەيتەيىك، قازىردەن باستاپ ەرىكتى وترياد قۇرايىق. قاتەرلى كۇن تۋسا، ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، جاۋعا ولتىرە سوققى بەرەيىك. الدىن الا سىزدەرگە مالىمدەپ قويايىن، جاساقتالاتىن وتريادتىڭ كومانديرلىگىنە جاقىندا سوعىستان قايتقان كىشى پراپورششيك، قازىرگى مەنىڭ ورىنباسارىم نيكيفور ميحايلوۆيچ يرچەنكونى لايىق كوردىك. وسى ايتقانىما سىزدەر قالاي قارايسىزدار؟..
ەل جارعا سوققان تولقىنداي ءبىر ورەكپىپ بارىپ، تىنا قالعان. ءسوزدى كىم باستار ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعان.
جۋىر ماڭدا ەشكىم بەلسەنىپ شىعا قويماعان سوڭ پولەتايەۆ جۇرتقا قوزعاۋ سالدى:
— ال، كانى، ءسوزدى كىم باستايدى؟ — وڭ جاعىندا وتىرعان قالىڭ قاباقتى، بۇيرا شاشتى، قايقى مۇرت اق سۇر جىگىتكە يەك قاقتى: «يرچەنكو جولداس، الدىمەن سەن سويلە» دەگەنى.
يرچەنكو لىپ ەتىپ، شانشىلا كوتەرىلدى. سىپتىعىر سولدات كويلەگىنىڭ بەلىن باستىرا بۋناعان قىزىل ءتۇستى بىلعارى بەلبەۋىنە سول قولىن سىنالاي تىعىپ، ەڭ اۋەلى مۇساتىرداي كوكپەڭبەك قىران كوزىن اينالا ءبىر جۇگىرتىپ ءوتتى. جىپ-جىلماعاي قىرىپ تاستاعان كوك اياز دوڭگەلەك يەگىن ءبىر شوشاڭ ەتكىزدى. سۇلۋ سارعىش مۇرتىنىڭ قايقى ساپارىن ەكى جاققا قايىرىپ قويدى. جايمەن ءسوز باستادى:
— جولداستار! تۋىسقاندار! جاڭا پولەتايەۆ جولداس سىزدەرگە قازىرگى جاعدايدى قىسقاشا بايانداپ بەردى. ول كىسىنىڭ ءسوزى بارشاڭىزعا تۇسىنىكتى بولعان شىعار. مەن ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن تومەن اۋقاتتى كەدەي مۇجىقتىڭ بالاسىمىن. ونى وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر. ەكى جىل سوعىستا بولدىم، جارالانىپ كەلدىم. ريەۆوليۋسياعا ەڭبەك سىڭىرەيىن دەگەن يگى ماقساتپەن اۋداندىق ميليسيادا قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىن... ەگەر قاجەت بولا قالسا، جاۋعا قارسى كۇرەسكە اتتاناتىن قارۋلى اسكەر توبىن باسقارۋعا ءازىرمىن. قالامىزدىڭ قارۋ-جاراق ۇستاۋعا جارايتىن ازاماتتارى، ءبىرىڭىز قالماي وتريادقا جازىلىڭىزدار!..
يرچەنكو شەگىنىپ بارىپ، ورنىنا وتىرا بەرگەندە، پولەتايەۆ ىلە-شالا:
— ەندى كىم سويلەيدى؟ — دەپ ەدى. تومەنگى تەرەزەنىڭ الدىندا، قابىرعاعا ارقاسىن سۇيەپ وتىرعان دومالاق سارى شال تىقىرشىپ ورنىنان تۇردى. ونى سول جەردەگى ۇزىنتۇرا شيكىل سارى جىگىت قولىمەن جاسقاپ، بوگەي بەردى. شالدىڭ الدىن وراي تۇرا قالىپ، قولىن ەبەتەيسىز سىلتەپ، ادۋىنداي سويلەدى:
— بۇگىن تاڭدا ءتونىپ تۇرعان جاۋ بار ما؟ وسىنشا ابىگەرلەنەتىندەي بىزگە نە كۇن تۋدى؟ پالەن جەردە جاۋ شىعىپتى دەپ، كۇنى بۇرىن نەگە بايبالام سالامىز؟ كىلەڭ كەششە مۇجىقتان اسكەر قۇرساڭدار جاريدى ەكەنسىڭدەر... ءزاۋ-سايتان جاۋلار سوعىس اشسا، اتباساردا جاسانىپ تۇرعان اسكەر بار ەمەس پە؟.. ال، جارايدى، وسى جۇرتتى وتريادقا شەتىنەن جازا قويىڭدار... ولار سوندا قارۋ-جاراقتى قايدان الادى؟ ۇرىسقا تەمىر ايىر ۇستاپ شىعا ما؟..
ويىنداعىسىن ايتىپ بولسىن، جۇرت الدىندا كۇمانى اشىلسىن دەپ، جاڭاعى جىگىتتى ەركىنە قويا بەرگەن پولەتايەۆ اقىرىندا شىداماي كەتتى:
— ءجا، جەتەر ەندى، سەنىڭ دە جايىڭ بەلگىلى بولدى، — ىزالانا قولىن سىلتەدى. — كانى، كورنەي يۆانوۆيچ، ءسىز سويلەڭىز!..
كورنەي اتاي تونىن شەشىپ، ەدەنگە اتىپ ۇردى. قولدان توقىعان قوي ءجۇنى قالىڭ كويلەگىنىڭ جەڭىن سىبانىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الدى. الگى كەر اۋىز شيكىل سارىعا ەجىرەيە قارادى.
— جانىڭنىڭ بارىندا شىق وسى ۇيدەن، ميرونوۆ!.. بارىپ تۇرعان يت ەكەنسىڭ... سەندەي سولقىلداق سايتاننىڭ بىزگە ءبىر تيىنعا كەرەگى جوق. مۇجىقتىڭ تەڭدىك الىپ، ەل بولعانىنان ءيتيىپ قۇلاعالى تۇرعان جەل ديىرمەنىڭ قىمبات ساعان. بۇل جارعاناتتىڭ ويىن قارا! ەرتەڭ جاۋ كەلگەندە اۋزىمىزدى اشىپ قاراپ وتىرايىق دەيدى. نە قۇس ەمەس، نە تىشقان ەمەس، وسىنداي ەكى ۇرىقتى ءدۇبارالار ارام ولتىرەدى ءبىزدى...
كورنەي اتاي ەدەندە ىعى-جىعى وتىرعان ادامداردىڭ اراسىنان سىنالاپ ءوتىپ، پولەتايەۆتىڭ قارسى الدىنا تۇرا قالدى.
— اسكەرىڭىزگە مەنى جازىڭىز ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ!.. تاقا ءبىر توتەننەن پالە كەلىپ قالماسا، ءبىر جىگىت قۇرلى سوعىسارمىن.
پولەتايەۆ تىزىمگە ازىرلەپ قويعان قاعازىنىڭ باسىنا كورنەي اتايدى جازىپ الدى. الاسا بويلى، شىمىر دەنەلى سارى شالعا كۇلىمدەي قاراي بەردى.
— ەرىكتى قىزىل وتريادتىڭ ءبىرىنشى جاۋىنگەرى ءسىز بولدىڭىز، سامسونوۆ جولداس!.. — دەدى.
كورنەي اتاي ىزىنشە قايتا اينالىپ كەلىپ، تەرەزە الدىنداعى ورنىنا جايعاستى. ونىڭ ويدا جوقتا جارق ەتكىزگەن ەرەسەن ارەكەتى وسىنداعى قاۋىمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن. تاقا ءبىر قويان جۇرەك قورقاقتارى مەن الگى ميرونوۆ سەكىلدى كەسىرلى كەرتارتپالارى بولماسا، ەلدىڭ كوبى تاسقىن سۋداي گۇرىلدەپ، سۇراپىل داۋىلداي دۇرىلدەپ كەتكەن.
جان-جاقتان قولدار سامساي كوتەرىلدى. قانشا ايتقانمەن، ءار نارسەنىڭ رەتى بار. جاپا-تارماعاي شۋلاعان ادامداردىڭ قايسىسىن تىڭدايسىڭ؟ پولەتايەۆ جولداس جۇرتتى تارتىپكە شاقىرىپ، تىنىشتاندىرىپ الدى.
— بىرتىندەپ ايتىڭىزدار!..
— مەنى جازىڭىز!.. يۆاششەنكو ميحايل دميترييەۆيچ!
— ماكاروۆ تروفيم كارلوۆيچ...
— ياكيمەنكو يۆان تروفيموۆيچ...
— كارلوۆ تەرەنتيي زاحاروۆيچ...
— ەۆدوكيموۆ ۆاسيليي پانتالەيەۆيچ...
مانادان بەرى كەزەك تيمەي تىقىرشىپ وتىرعان وسپان ەندىگى ءبىر الاڭدى ءساتتى پايدالانىپ، پولەتايەۆ جولداسقا ءوتىنىش ءبىلدىردى:
— تىزىمگە مەنى دە جازىپ قويىڭىز، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ!.. مەن از دا بولسا اسكەر ءتارتىبىن ۇيرەندىم، ميليسيادا قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىن. ءوز باسىم ءبىزدىڭ ەلدەن سەنىمدى ءبىر توپ جىگىت ىرىكتەپ الىپ، وتريادقا قوسۋعا ۋادەمدى بەرەمىن.
— تىزىمگە ءسىزدى دە جازدىم، جامانبايەۆ جولداس! وتريادقا ەلدەن ءبىر توپ جىگىت سايلاپ الام دەگەن پىكىرىڭىزدى دە قۇپتايمىز. وعان كەيىنىرەك كىرىسەمىز. — پولەتايەۆ «ەندى قايسىڭ جازىلاسىڭ؟» — دەگەندەي، وتىرعان جۇرتقا اينالا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.
جۇرتتىڭ قارقىنى باسىلىپ، ءبىر مەزگىل تىنشي قالعان. تىزىمگە ىلىنسە، قازىردەن باستاپ ولىمگە ايدالاتىنداي كورىپ، بۇعىپ وتىرعان از ساندى ءبىر پاراسى سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەيمىنگە كوشكەن.
سول ەكى ارادا پولەتايەۆ ءتىزىمدى باستان-اياق ءبىر شولىپ ءوتتى. ەڭ اقىرعى «36» سانىنا ايالدادى. «جامان ەمەس، تاعى دا جازىلاتىندار تابىلادى»، — دەدى ىشىنەن. قاعازدى جايىپ تاستاپ، ەڭسەسىن كوتەرە بەرگەندە ءبىر شەتتەن سەلتەڭ ەتىپ تۇرەگەلگەن قانيپانىڭ داۋسى قۇلاعىنا ساڭق ەتتى:
— وتريادقا ايەلدى جازاسىزدار ما، ەۆگەنيي پاۆلوۆيچ؟..
پولەتايەۆ جىميىپ كۇلدى.
— ايەل ادام ەمەس پە ەكەن؟ نەگە بولماسىن.
— ەندەشە وتريادقا مەنى دە جازىڭىز!.. قانيپا جامانبايەۆا...
— جازدىم...
قانيپانىڭ حال-جاعدايى بۇگە-شىگەسىنە شەيىن وسى قالانىڭ ەڭكەيگەن كارىسى مەن ەڭبەكتەگەن بالاسىنا شەيىن تەگىس ءمالىم. ونىڭ كەيىنگى كەزدە كۇيەۋىنەن قالىسپاي ەرىكتى ميليسيا قاتارىندا ءوز الىنشە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنى دە بەلگىلى. قانيپانىڭ بۇگىنگى شارشى توپ الدىندا سۋىرىلىپ شىعىپ، وتريادقا جازىلعانىنا جۇرت قاتتى ءسۇيسىندى. كورنەي اتاي الاقانىن شاپالاقتاپ، سۇيسىنە سويلەپ جاتىر.
— جارايسىڭ، قىزىم، جارايسىڭ!..
كورنەي اتايدىڭ اسەرىمەن ءار جەردەن قانيپانى ماداقتاعان داۋىستار شىقتى.
كورنەي سول جاعىندا وتىرعان سەڭسەڭ باس، سەكپىل بەت، سارى كەلىنشەككە كەنەت مويىن بۇردى.
— سەن دە جازىل، كاتيا!..
كاتيا يىعىنا جامىلعان قالىڭ قارا ءشالىسىنىڭ شەتىمەن بەتىن باسىپ، كۇڭك ەتتى:
— قورقامىن...
— قوي ءارى... نەدەن قورقاسىڭ؟
— مىلتىق اتا الماي ەلگە كۇلكى بولىپ جۇرمەسەم...
بۇلاردىڭ شۇڭكىلى پولەتايەۆتىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ قالعان.
ول ەندى وسى تىنىش ءساتتى پايدالانىپ، انادايدان كاتياعا ءبىر ءسوز قاتتى:
— وعان بولا ۋايىم جەمەي-اق قويىڭىز، قارىنداس! اسكەري ونەرگە ءسىزدى يرچەنكو اعاڭىز ۇيرەتەدى. بارىنەن بۇرىن جامانبايەۆا قۇربىڭىزبەن بىرگە بولاسىز...
كاتيا ءشالىسىن جەلكەسىنە سىرعىتىپ جىبەرىپ، جەلپىنە تۇرەگەلدى. پولەتايەۆ جولداسقا تۋرا قاراپ تۇرىپ:
— ەندەشە مەنى دە جازىڭىز! سولدات جەسىرى نيكيتەنكو ەكاتەرينا كورنيلوۆنا.
پولەتايەۆ كاتيانى تىزىمگە جازىپ الدى.
— وركەنىڭىز ءوسسىن، سولدات جەسىرى نيكيتەنكو جولداس! — دەدى ول. ءسال توقتاپ، الدىنداعى قاعازدى اۋدارىپ قويدى، — ءتىزىمدى وسىمەن تامامداي تۇرايىق. وتريادقا جازىلعىسى كەلگەندەر كەڭسەگە كەلىپ، بىرتىندەپ جازىلا بەرسىن...
جۇرت جاپپاي تۇرا باستاپ ەدى، پولەتايەۆ ءبىر ساتكە توقتاتىپ قويدى. «قىزىل وتريادقا جازىلعان ادامدار، قانداي دا بولسا وزدەرىڭىزدىڭ قولدارىڭىزداعى بار قارۋ-جاراقتارىڭىزدى الىپ، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كۇن كوتەرىلە وسى كەڭسەنىڭ قوراسىنا جينالىڭىزدار»، دەپ ەسكەرتتى. ءۇي باسى ارالاپ ءجۇرىپ، قارۋ-جاراق جيناۋعا وسپان جامانبايەۆ باستاعان ءۇش ادام تاعايىندالدى. وتريادتىڭ جالپى ساقتىق ماقساتىمەن قۇرىلعانىن، حالىق اراسىنا ۇرەي تۋعىزباۋ كەرەك ەكەنىن پولەتايەۆ اتاپ ايتتى.
پولەتايەۆ وڭ قولىن باسىنان اسىرا كوتەردى.
— جولداستار! ريەۆوليۋسيانىڭ جەڭىستەرىن جاۋدان جۇمىلا قورعايىق! بوستاندىقتىڭ قىزىل تۋىن اۋەلەتە كوتەرەيىك!..
جۇرت ورىندارىنان تىك تۇرىپ، جاپپاي شۋلادى:
— قورعايمىز، قورعايمىز!..
سوڭعى ءسوز
مەنىڭ رومانىم — ەكى كىتاپ. ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭعى ءسوزى وسپاندىكى. اكەسىنىڭ ورنىنا الماس سويلەيدى.
— ءبىرىنشى كىتابىڭىزدىڭ سوڭعى ءسوزىن مەنىڭ اكەمە بەرەسىز بە؟ — الماس كوكتەم اسپانى تۇستەس القاراكوك كوزىلدىرىگىن سۋىرىپ الدى. جاسىل ماقپالمەن ىسقىلاپ سۇرتە بەردى. كوزىلدىرىك سونگەن جاناردىڭ ورنىن قايتا جاپتى. قاھارمانىم وي تولعاپ وتىر. وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن وتكەن تاريحي دەرەكتەر.
— مەن قىسقا سويلەيمىن... اكەم ايتىپ ەدى، — دەپ ءبىر توقتادى دا، سالدەن كەيىن اكەسى ايتقان اڭگىمەنىڭ جەلىسىن تارتىپ بەردى. اكەسى بولىپ سويلەدى.
— سول ءبىر دۇربەلەڭمەن ون سەگىزىنشى جىلدىڭ جازى ءوتىپ بارادى... ءومىرى ەستەن كەتپەيتىن، قاھارلى، قاباعات جاز.
پولەتايەۆ وتكىزگەن ايگىلى جيىننان كەيىن وتريادتى جاساقتاۋعا شۇعىل كىرىسىپ كەتكەنبىز. كومانديرىمىز — نيكيفور يرچەنكو. پىسىق جىگىت. ات قۇلاعىندا وينايدى. قۇرالايدى كوزگە اتاتىن مەرگەن. وتريادىمىزدا تابانى كۇرەكتەي قىرىق جىگىت بار. قانيپا بولسا، تىزىمگە جازىلعانى بولماسا، كەيىنگى كەزدە اياعى اۋىرلاپ، ۇيدە وتىرىپ قالعان.
ءوستىپ جۇرگەندە، باستاعان ءىسىمىز بورداي توزدى. اتباساردى اق قازاقتار باسىپ الدى. سوۆدەپ قۇلادى. سوۆدەپتىڭ پرەدسەداتەلى جانە اۋداندىق ميليسيانىڭ ناچالنيگى پولەتايەۆ قولعا ءتۇستى. ەۆگەنيي ءپاۆلوۆيچتى قايدا اكەتكەندەرىن، ءولى-تىرىسىن كۇنى وسى ۋاقىتقا شەيىن بىلمەيمىز. سوۆدەپ قۇلاعاندا قالانىڭ كۋلاكتارى مەن جىتىككە-ساياق وڭكەي سۇمدارى جالاقتاپ شىعا كەلگەن. سىرت حابارعا قاراعاندا، ەلدەگى جاعداي قالاداعىدان ءسال باسقاراق كورىنەدى. ەل ءىشى، تىنىشتاۋ دەسەدى. بۇرىنعى بولىستىق، اۋىلدىق سوۆدەپتىڭ ورنىنا قايتادان بولىستىق باسقارما، اۋىلدىق ستارشىن سايلانىپتى. تىنىبەك ەلىنىڭ بولىستىعىنا جامانكەنىڭ قالدىبايى، اۋىلدىق ستارشىنعا ساندىباي قاجىنىڭ باكىرى سايلانىپتى.
امانتايداعى جاعداي كۇننەن-كۇنگە قيىنداپ بارادى. اۋداندىق ميليسيا ناچالنيگى بولىپ، امانتاي قازاق، بولىسىنىڭ بۇرىنعى ءتىلماشى، قانىپەزەر ەگور يازوۆ قويىلعان. كورىنەۋ تارپا باس سالماعاندارىمەن ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا جارىق الىپ تۇسكەن.
نيكيفور يرچەنكو، ميحايل زاحاروۆ، قانيپا تورتەۋىمىز كوكشەتاۋ ۋەزىندەگى بىزبەن شەكتەس قاسقاتاۋ سەلوسىنا قاشىپ كەتتىك. قانيپا، ميحايل ۇشەۋمىز ميحايلدىڭ سونداعى ناعاشىسى كيرسانوۆ يۆان دەيتىن شالدىڭ ۇيىنە ورنالاستىق. يرچەنكو وسى قالاداعى مايدانداس جولداسى- سوعىستان قايتقان اندرەي كوۆالەنكونىڭ ۇيىنە جايعاسقان.
اقتار بارلىق جەردە دە بەلەڭ الىپ، ءامىر جۇرگىزىپ جاتىر. سوندا دا دۋاننان شەتكەرى قاسقاتاۋعا قالادان جالاقتاپ كەلىپ جاتقان ادام از. قاسقاتاۋعا كوكشەتاۋدان اتباسار جاقىن. تاقا ءبىر ءىزىمىزدى اڭدىعان بىرەۋلەر بولماسا، بۇل جەردە ءبىزدى تانىپ، ءبىلىپ جاتقان ەشكىم دە جوق. ميحايل ناعاشىسىنا كوشىپ كەلگەن ادام. مەن بولسام قاسقاتاۋداعى التاي رۋىنان شىققان جاتاق شال-قاساپشى دۇيسەنبايعا سۇراي-سۇراي قارىن بولە بولىپ شىقتىم. ارادا ءبىر اپتا وتكەندە قانيپا ەكەۋمىز سول ۇيگە كوشتىك.
يرچەنكو ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە مەنى شاقىرىپ الدى.
— ءبىر تىعىز شارۋا بار، اتباسارعا بارىپ قايتاسىڭ، — دەيدى.
— قانداي شارۋا؟ — دەپ سۇرايمىن.
ول قالاداعى شارۋا جاعدايىن ءتۇسىندىردى. قالانىڭ جاعدايىن بارلايسىڭ، سونداعى استىرتىن ورتالىقپەن بايلانىس جاسايسىڭ دەيدى. باراتىن ءۇيىمدى، ونداعى مەنىڭ كەزدەسۋگە ءتيىستى ادامىمنىڭ شىنايى جانە جالعان ءاتى-جونىن، شارتتى ءپارولىن ۇعىندىردى. ءوزىنىڭ جالعان ءاتى-جونىن ايتتى. قولىما ءبىر جەلىمدەۋلى اق كونۆەرتتى ۇستاتتى. قالاعا قايىرشى بولىپ بارۋىم كەرەك. ونداي قايىرشىنىڭ جالبا كيىمى ماعان قايدان كەلسىن؟ وسىنى يرچەنكوعا ايتىپ ەدىم، «دۇيسەنبايدىڭ ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىن كيىپ ال»، — دەيدى. قالادان تۇندە كەتپەكپىن. «مىنا قاعازدى بوركىڭنىڭ استارىنا تىعىپ ال، الدا-جالدا بىرەۋ-مىرەۋ ۇستاپ الىپ، ءتىنتىپ تاۋىپ السا، تاباندا جىرت تا، جۇتىپ قوي»، — دەيدى.
«قۇپ بولادى» دەيمىن.
كەلەسى كۇنى كەشكە دۇيسەنبايدىڭ جالبا كيىمىن كيىپ الىپ، ىڭىردە اتباسارعا تارتتىم. اراعا ءبىر قونىپ، قالاعا ەرتەڭىنە الاگەۋىمدە جەتتىم. ەسكى-قۇسقى كيىم كيىپ، موينىما كەنەپ دوربا اسىنىپ العامىن. كادىمگى سورلى قايىرشىمىن.
ات توبەلىندەي شاعىن قالا جاۋار كۇندەي تۇنەرۋلى. قازاق-ورىستاردىڭ جەندەتتەرى قاسقىرداي جالاڭداپ، سارى الا قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، كوشە-كوشەدە توپ-توبىمەن شاپقىلاپ ءجۇر. قالاعا كىرگەن بەتىمدە وسىنداي جەكسۇرىن كورىنىسكە تاپ بولدىم. جانىم تۇرشىگىپ، زارەم ۇشتى.
سوۆدەپ قۇلاعاننان كەيىن اتباسارداعى الاشوردا مىرزالارى كولچاكتىڭ باس كەسەرلەرىمەن مال-جاندى قوسىپ، مارە-سارە بولىپ جاتقاندارى دا ءمالىم. اعى، الاشى قوسىلىپ، ويدان قاشقان، قىردان قاشقان زۇلىمداردى توپتاپ، ەڭبەكشى حالىقتىڭ باسىنا زامان اقىر ورناتىپ جاتقاندارى دا ماعان بەلگىلى. قياناتقا توزبەي، قارسىلىق كورسەتكەن ادامدى تاباندا اتادى، جىعىپ سالىپ دۇرە سوعادى. ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ ادىلبەك مايكوتوۆ باستاعان ءبىر توپ باسشىلارى اباقتىدا جاتىر. ولارعا قاتىسى بار، ياكي بولماسا، تىلەكتەس دەگەن ادامداردى ۇستاپ الىپ، شەتىنەن سوتسىز اتىپ جاتىر. بۇل جاعدايدى اتباسارعا اتتاناردا يرچەنكو ماعان قىنجىلىپ وتىرىپ ايتىپ بەرگەن. ونىڭ اتباسارمەن استىرتىن بايلانىسى بارىن سوندا ءبىلىپ ەدىم.
قالا ابىگەر. ەڭ اۋەلى، قالانىڭ قازاعى مەن تاتارى كوپ وڭتۇستىك جاق شەتىنە بارىپ، ون شاقتى ءۇيدى ارالاپ شىقتىم. ەشكىمگە كۇدىك تۋدىرمايتىن قايىرشىمىن... ءبىر تاتار شالىنىڭ ۇيىنەن تاماقتانىپ الدىم دا، كۇنشىعىس جاق شەتكى كوشەنى بويلاپ، قالانىڭ سولتۇستىك شەتىنە تاقاۋ بازار الاڭىنا بەتتەدىم. ۇستىمدە ءورىم-ورىم قوڭىر شاپان. باسىمدا ميىعىما تۇسكەن، قازانداي قارا سەڭسەڭ بورىك. اياعىمدا القا-سالقا كون ەتىك. بەلىمدى جالبىراعان قىزىل شۇبەرەكپەن بۋىنىپ العانمىن. قولىمدا قاتقان قارا تاياق. بەت-اۋزىم كۇيەلەش-كۇيەلەش. ۇيدەن كەتەردە بەتىمە جۇقالاپ كۇيە جاعىپ العانمىن. ادام سيقىم جوق. تەك كوزىم عانا جىلتىرايدى، تىستەرىم اقسيادى. وسىندا اتتاناردا قانيپانىڭ الاقانداي ايناسىنا قاراپ ەدىم، ءوزىمدى-وزىم تانىماي قالدىم. سوندا قانيپا شوشىنا سويلەگەن:
— وسپان-اۋ، ءوزىڭ ادام سيقىڭنان ايىرىلدىڭ عوي، سۇمدىق وزگەرىپ كەتتىڭ عوي، — دەي بەرگەن.
— ريەۆوليۋسيا ماقساتى قازىرگى جاعدايدا مەنەن وسىنى تالاپ ەتەدى، — دەدىم.
قانيپا قاتتى مۇڭايىپ، كوزىنە جاس الدى. بايقايمىن، جۇزىندە اۋىر مۇڭ بار. مەنى قيماي تۇر. وسى ساپاردا جازىم بوپ كەتە مە، قايتەدى دەپ، قاپالانىپ تۇر. ىشتەي قاتتى تولقىنىپ كەتتىم.دە، قانيپانىڭ بەتىنەن ءسۇيدىم. ۇزاق قۇشاقتاپ تۇردىم. باۋىرىما قىسا بەردىم. سوندا ونىڭ قۇرساعى بۇلك ەتە قالدى. ىشىندەگى نارەستە جارىققا ۇمتىلعان بالىقتاي بۇلقىنادى. نارەستە قاتارىنان ءۇش رەت بۇلقىنا بۇلكىلدەدى. نەگە بۇيتەدى؟ جارق دۇنيەگە شىعۋعا اسىعا ما ەكەن؟ جۇرەگىم ەلجىرەپ، ءىشى-باۋىرىم ۋىلجىپ كەتتى. قانيپا ءىشىن باسىپ، كەيىن شەگىندى. مولدىرەگەن ەكى كوزى مەندە. «مەن سەنى كورەم بە، قۇلىنىم، بولماسا زۇلىم دۇشپاننىڭ قولىنان ولەم بە؟» وسى ءبىر كۇيرەك سەزىمدى سەرپىپ تاستادىم، ۇمىتكە، قايراتقا جەڭدىردىم. «كورەرمىن، كەلەرمىن»، — دەدىم ىشىمنەن. مەنىڭ وسى ساتتەگى مۇڭدى سىڭايىمدى اڭعارىپ قالعان قانيپا ەكى قولىمەن ءىشىن باسىپ تۇرىپ، كەمسەڭدەپ جىلاي باستادى:
— قاشان كەلەر ەكەنسىڭ، وسپان! امان قايتساڭ يگى ەدى، — دەدى.
— الدەبىر توتەن سۇمدىققا ۇشىراپ قالماسام، تەز كەلەرمىن، — دەدىم.
قانيپا كۇيزەلىپ تۇر.
— سەن جوقتا بوسانىپ قالسام قيىن بولادى-اۋ، — دەدى. مۇنى ايتقاندا جانارى تۇماندانىپ، كوزىنىڭ اينالاسىندا الدەقانداي كوكشىل سىزاتتار پايدا بولدى. جان كۇيزەلىسىنىڭ زاردابى. قانيپانىڭ تۋاتىن اي-كۇنى تاقاپ قالعانىن بىلەمىن. ءبىراق قاشان بوساناتىنى ماعان بەيمالىم ەدى. «شىنىندا دا مەن جوقتا بوسانىپ قالسا، بۇعان قيىن بولادى-اۋ»، — دەپ ىشتەي ۋايىم شەگىپ تۇرمىن. سوندا دا سىر بىلدىرگىم كەلمەيدى.
— مەن جوقتا بوسانساڭ نەسى بار؟ وعان بولا قينالما، جانىم، مۇندا جاناشىر ادامدار بار ەمەس پە، — دەدىم. ايتۋىن ايتسام دا جاعدايى الدەقانداي بولار ەكەن دەپ، ىشتەي تولقىنا بەردىم.
قانيپا ءسال ءجۇزىن جىلىتىپ، ماعان وڭ ساپار تىلەدى.
كەتەردە قانيپاعا توسىننان ءبىر ءسوز ايتتىم:
— قاتەرلى ساپارعا كەتىپ بارا جاتىرمىن، جامان ايتپاي جاقسى جوق، امان كەلسەم قۇبا-قۇپ... زامان جامان ءقازىر، ولاي-بىلاي بولىپ كەتسەم...
— قايداعى جامان ىرىمدى باستاماشى، — دەدى قانيپا قايراتتانىپ، — و نەسى ەكەن-ەي؟..
— ۇل تۋسا اتىن الماس قوي، قىز تۋسا اتىن كىم قويساڭ دا ەركىڭ وزىڭدە، — دەدىم.
بۇل اتتى كوپتەن ويلاپ ءجۇرۋشى ەدىم. سوندا دا قانيپاعا ايتىپ تۇرعانىم وسى. ول سەلقوس پىشىنمەن:
— كۇنى بۇرىن پالە شاقىرماشى، كەلەسىڭ عوي، اماندىق بولسا اتىن ءوزىڭ قوياسىڭ عوي، — دەدى.
— الماس! جاقسى ات ەمەس پە، ءا؟ — تۋماعان بالاما كۇنى بۇرىن ات قويىپ، وزىمنەن-وزىم ءماز بوپ تۇرمىن. ۋايىم-قايعى ەستەن شىقتى.
سونىمەن تۋماعان بالامنىڭ اتىن قويىپ، جان جارىممەن قوشتاسىپ اتباسارعا جونەپ كەتتىم.
...جاباي وزەنى قالانىڭ كۇنشىعىس جاق ىرگەسىن جاناي وتەدى. ونشا تەرەڭ بولماسا دا، ەنى ەداۋىر كەڭ، جارى بيىك. اسىرەسە وزەن قالانىڭ سەرۋەن باعىنىڭ تۇسىندا تەرەڭدەپ، ارناسى كەڭەيىپ كەتەدى. وزەن جاعاسىنداعى سەرۋەن باعىنا كەلدىم. باقتىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى نيكولسكايا كوشەسىنىڭ تۇيىعىنا تىرەلەدى. كوشەنىڭ وزەن جاعىنداعى كوك توبەلى ءار الۋان تاسبولات، اعاش ۇيلەرى باققا جەتە بەرگەندە پىشاق كەسكەندەي تاۋسىلدى. باقتىڭ جاسىل سىرمەن بويالعان بيىك تەمىر شارباعى باستالدى. شارباقتى بويلاپ، مانەرلى جاسىل داربازاسىنا جەتتىم. داربازانىڭ وڭ جاق بوساعاسىنا قارا بوياۋمەن باتتيتىپ جازعان تەرلىكتەي جارناما ءىلىنىپتى. جارنامانى وقىماي تۇرىپ، ەڭ اۋەلى، اينالاعا ابايلاپ قاراپ ەدىم، دەس بەرىسى، ۇرىمتال جەردە قىبىر ەتكەن ادام كورىنبەدى. شارباققا ءبىر قىرىن سۇيەنىپ تۇرىپ، جارنامانى وقي باستادىم: «باتىس ءسىبىر ارمياسى باس شتابىنىڭ امىرىنە سايكەس تومەندەگى جاعدايدى جەرگىلىكتى قالا حالقىنا مالىمدەيمىز: ۋەزدىك اسكەري وكىمەتتىڭ بۇيرىعى بويىنشا ارميا قاتارىنا الىنۋعا لايىقتالعان ازاماتتار جانە دە ارمياعا كەرەكتى ازىق-تۇلىك، وزگە زاتتار بەرۋگە ءتيىستى بولعان ادامدار، وسى بۇيرىقتى ورىنداۋدان باس تارتسا، ياكي بولماسا اسكەري وكىمەت ءامىرىن مانسۇق ەتۋ ماقساتىمەن ەل اراسىنا ىرىتكى سالعانى ايقىندالسا — تاباندا اتىلادى.
پولكوۆنيك كاتانايەۆ»
اقبوز اتتى ءبىر جەندەت قىلىشىن جارقىلداتىپ شاپقان بويىمەن بازارعا كىردى. ءار جەردە شوعىرلانعان بازارشىلاردى جوسىلتىپ قۋا باستادى. ايقاي سالىپ، قۇيىنداتىپ ءجۇر. سول-اق ەكەن، ەل قاسقىر تيگەن قويداي وشارىلىپ، جوسي باستادى. بازاردىڭ مەن تۇرعان ساراي جاق شەتىندەگى جاداعاي اربادا ۇن ساتىپ تۇرعان قابا ساقال قارت مۇجىققا ءتوندى. باسىنا قامشى ءۇيىرىپ، زىركىلدەپ جاتىر:
— شىنىڭدى ايت، نەشە قاپ ۇن ساتتىڭ؟ — دەيدى.
— بارىم وسى ءبىر قاپ ۇن، — دەيدى شال ساسقالاقتاپ.
— وتىرىك ايتاسىڭ! شىعار شاپشاڭ اقشاڭدى!..
شال ادەپكىدە ىرقىنا كونە قويماعان سوڭ جەندەت كوش-قۇلاش رەزەڭكە قامشىسىن وراعىتىپ كەلىپ، جون-ارقاسىنان وسىپ-وسىپ جىبەردى. سوندا كويلەكشەڭ شال جان داۋسىمەن باقىرىپ قالدى. قايقاڭ ەتىپ ىرشىپ كەتتى. ول ەندى جالما-جان كەنەپ شالبارىنىڭ قالتاسىنان قاعازى، ۇساعى ارالاس ءبىر ۋىس اقشانى الىپ، جەندەتتىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى.
ەندى قايتەر ەكەن دەپ جەندەتتەن كوز الماي قاراپ تۇرمىن. ول شال بەرگەن اقشانى كانىگى تازى يتتەي قاقشىپ الىپ، سارى پوگوندى سۇر بەشپەنتىنىڭ ومىراۋ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى. ونىمەن قويماي، مۇجىققا زىركىلدەپ جاتىر:
— كەت شاپشاڭ، وسى ارادان، — دەيدى.
ول ەندى ءار جەردە اتتارىن، وگىزدەرىن اربالارىنا جەگىپ، وپىر-توپىر كەتكەلى جاتقان بازارشى مۇجىقتارعا قىرعيداي ءتيدى. جاڭاعى شالعا ىستەگەن زورلىق ارەكەتىن اينىتپاي قايتالادى، بازارشىلاپ تاپقان تيىن-تەبەندەرىن سىپىرىپ الدى دا، وزدەرىن دۇركىرەتىپ قۋا باستادى.
ماعان تاياۋ تۇرعان جاڭاعى شال شولاق اتىن دەرەۋ ارباسىنا جەگىپ الدى. اۋزىنا ۋ ءتۇسىپ كەتكەندەي قينالا قاقىرىندى. ەكى دۇركىن جيىركەنە تۇكىردى. وزىنەن-وزى كۇڭىرەنە سويلەپ ءجۇر: «و، جاساعان يەم، قانداي زوبالاڭ زامانعا دۋشار ەتتىڭ پەندەلەرىڭدى؟ قايدا بارىپ كۇن كورەمىز!» بازاردىڭ شەتىن جاعالاپ، اتىن ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ كەتىپ بارادى. ساسىپ جۇرگەندە ءبىر تۇيىنشەك نارسەسى ارباسىنان ءتۇسىپ قالىپ ەدى، وعان دا قاراعان جوق.
اقبوز اتتى جەندەت بازارداعى ەلدى تالاعانىنا كوڭىلى كونشىگەندەي الاڭنىڭ ورتاسىندا جالعىز سەلتيىپ تۇرعان. ەندى ءبىر مەزەتتە تەكىرەكتەتىپ كەلىپ، ماعان شۇقشيدى. مەنى اتىنىڭ ومىراۋىمەن سوعىپ، قامشىسىن ەرسىلى-قارسىلى ءۇيىرىپ ءجۇر. جيىركەنە بالاعاتتايدى.
— بۇل جەردە ناعىپ تۇرسىڭ، بيت باسقان قايىرشى قازاق؟ جانىڭنىڭ بارىندا جوعالت كوزىڭدى! — رەزينكا قامشىسىمەن موينىمنان وراي وسىپ جىبەردى. جان دارمەن شالقالاپ، قولىممەن باسىمدى قورعاي بەردىم. ءتىلىمدى كوش-قۇلاش شىعارىپ، مىلقاۋ-كەرەڭ بولا قالدىم. قيقىلداپ، شيقىلدايمىن. كوزىمدى الاقتاتىپ، ءتىلىمدى سالاقتاتىپ، قولىمدى ەربەڭدەتەمىن. جەندەت ەردەن بوكسەسىن كوتەرىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تارتتى. ۇزەڭگىگە شىرەنە ىرعالىپ، قايتا وتىردى.
— مەن ساعان كەت دەپ تۇرمىن عوي ءيتتىڭ بالاسى! — دەيدى. مەن تۇككە تۇسىنبەگەن بولىپ، اۋزىمدى قيساڭداتتىم. ەكى قولىمدى ەربەڭدەتىپ ورەسكەل پىشىنمەن ىسىلداي بەردىم. باسىمدى ءيىپ، قولىمدى جايدىم. بىلدىرلاپ سويلەيتىن بولامىن. اۋزىمنان ءيتتىڭ قىڭسىلاعانى ىسپەتتى ايانىشتى دىبىستار شىعارامىن. «و، مەيىرىمدى تاقسىر! مەن سورلىنى اياڭىز، قايىر-ساداقا بەرىڭىز!» — دەگەنىم. مەنىڭ قايىر سۇراعان جالىنىشتى سۇرەڭىمدى ءبىلدى-اۋ دەيمىن، جەندەت جايىلعان الاقانىما رەزينكا قامشىنى كومىپ-كومىپ جىبەردى. قۇلىنداعى داۋسىم قۇراققا شىقتى. جەندەتتى ىشىمنەن قارعاي بەردىم. اياعىمدى التەك-تالتەك باسىپ كەتە باستادىم. ارتىما بۇرىلىپ قاراسام، جەندەت اتىنان ءتۇسىپ، قۇنجىڭداپ جاتىر. تەگىندە بازارشىلاردان جيناپ العان اقشاسىن ساناپ، قالتاسىنا رەتتەپ سالىپ جاتقان بولار دەپ شامالايمىن.
سول ەكى ارادا بازار الاڭى ەلى كوشىپ كەتكەن جۇرتتاي قاڭىراپ بوس قالىپتى. قاپەلىمدە كەتىپ ۇلگىرە الماي قالعان بىرەن-ساراڭدارى اتتى، وگىزدىلەر ەندى جىلجىپ بارادى.
بازاردان كەتتىم. ەندى سەننايا كوشەسىندەگى ءۇشىنشى نومەرلى ءۇيدى تاۋىپ الۋىم كەرەك. بۇل كوشە بازاردىڭ تومەنگى جاعىندا. وزەن جاعاسىنداعى شەتكى كوشەنىڭ بەرگى قاتارىندا. ونى ماعان يرچەنكو ۇعىندىرىپ بەرگەن. ەڭ اۋەلى، وسى ءۇيدى كۇندىز سىرتىنان ءبىر كورىپ السام دەيمىن. سەننايا كوشەسىن جاعالاپ كەلە جاتىرمىن. توبەسى اشىق تاس قورالى، توقال توبەلى كىشكەنتاي اعاش ءۇيدى وڭاي تاۋىپ الدىم. بۇل ۇيگە كوز توقتاتىپ، سىرتىنان ابدەن بەلگىلەپ الدىم دا، ءىڭىر قاراڭعىسىندا قايتا اينالىپ كەلەيىن دەگەن ويمەن تاعى دا قايىر-ساداقا سۇراپ قالا كەزىپ كەتتىم. وندا دا بىرەۋ-مىرەۋ كۇدىكتەنىپ، پالە سالار دەپ، كوزىمە كورىنگەن ءۇيدىڭ بارىنە بىردەن كىرگەن جوقپىن. تاعى دا وزەن جاعالاپ، قالانىڭ مۇسىلماندار كوپ تۇراتىن وڭتۇستىك جاق شەتىنە كەتتىم. اسىقپاي ءجۇرىپ، كەشكە شەيىن جيىرما شاقتى ۇيگە كىرىپ شىقتىم. وندا دا مانا كۇندىز ارالاعان كوشەلەرگە سوقپاي، قالانىڭ ارعى شەتىندە ءجۇردىم. ءبىر جاقسى جەرى، كوڭىلىم جارىم بولسا دا تاماعىم توق. ونىڭ ۇستىنە موينىما اسىپ العان كەنەپ دوربا ءار ءتۇرلى نانعا لىق تولعان. قالتاما تابانى كۇرەكتەي ءبىر ۋىس ۇساق اقشا تۇسكەن. اقشامدى بەلىمدەگى شۇبەرەكتىڭ شەتىنە ءتۇيىپ الدىم.
ەندى قالاداعى ارناپ كەلگەن شارۋامدى تىندىرۋىم كەرەك. اناۋ ۇيگە تۇندە بارام دەپ جۇرگەندە قالا كۇزەتشىلەرى ۇستاپ السا قايتەم؟ ويلاپ-ويلاپ ونىڭ دا امالىن تاپقان سياقتىمىن. ىمىرت جابىلماي تۇرعاندا كوپىر ارقىلى وزەننىڭ ار جاق بەتىنە وتەمىن. سودان وزەندى جاعالاپ سولتۇستىك بەتكەيگە تارتامىن. وسىدان ەكى شاقىرىمداي جەردە، جاباي وزەنىنەن كەرەگەتاس وزەنىنىڭ بولىنەتىن ايرىعىندا بيىك اعاش كوپىر بار. مەن ول كوپىرگە جەتكەنشە قاراڭعى تۇسەدى، ىمىرت ۇيىرىلەدى. سوندا مەن كوپىردەن بەرگى بەتكە وتەمىن دە، جاباي وزەنىنىڭ سول جاق قاباعىن جاعالاپ كەلىپ، قالانىڭ شەتكى كوشەسىنە كيلىگەمىن. ەكىنشى كوشەنىڭ ءۇشىنشى ۇيىنە بارامىن. وسى ىستەپ جۇرگەنىمنىڭ ءبارى دە نار تاۋەكەل. قاتەرلى ساپاردىڭ حارەكەتتەرى. قايتەيىن، قورىققانمەن جان قالا ما، اقتار ۇستاپ السا، ءوز باگىمنان كورەرمىن. ءوزىمدى-وزىم قايرايمىن، قايرات شاقىرامىن: وسى مەن نەسىنە قاۋىپتەنەمىن.، شىنتۋايتقا كەلگەندە اقتار مەنى ۇستاپ العان كۇندە ماعان نە ىستەيدى؟ «مىلقاۋ قايىرشى» ەكەنىمدى كورگەن سوڭ ءبىراز اۋرەلەر دە قويا بەرەر.
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. ايدىڭ ءولى ارا كەزى. كەرەك ۇيىمە قايتا اينالىپ كەلدىم. اتباساردىڭ شەتكى كوشەلەرى تۇگىل، ورتالىقتاعى ادەمى كوشەلەرىندە دە شام بولمايدى. قالاعا كەلە جاتقان بەتىمدە جولشىباي ماعان ءتىرى تىشقان كەزدەسكەن جوق. تەگىندە قالا حالقى كۇن باتا ۇيلەرىنەن شىقپايتىن بولسا كەرەك.
ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن جارىق كورىنبەيدى. قاقپاقتارىن كولدەنەڭ تەمىرمەن بەكىتىپ تاستاپتى. ءۇي ىشىندە ادام جوق پا، بولماسا تەرەزەلەرىنىڭ ىشىنەن تارس بەكىتىپ العان با، — شام ساۋلەسىنىڭ نىشانى جوق. قورانىڭ ءبىر اشپالى الاسا قاقپاسىن تاياعىمنىڭ ۇشىمەن تىرس ەتكىزىپ ەدىم، ىشكى جاقتان ءبىر يت ارسىلداپ قويا بەردى. شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ، ىرىلداپ كەلىپ، قاقپانى تىرنالاي باستادى. تەسىپ جىبەرەتىندەي-اق ءبىر جوعارى شاپشيدى، ءبىر تۇسەدى. ارپالىسىپ جاتىر. سول ەكى ارادا ىشكى جاقتان ءۇي ەسىگى سىقىرلاپ اشىلدى. بىرەۋ جانتالاسا ارسىلداعان يتىنە ايبار-قوقاي كورسەتىپ، سويلەپ كەلەدى: «كەت بىلاي، جات!» قاقپانىڭ استىڭعى ساڭىلاۋىنان جارىعى كورىندى. قاباعان ءيتتىڭ ءۇنى ءوشتى. «جات كىسىنىڭ كەلگەنىن ءبىلدىردىم، ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل»، — دەگەندەي، ءىشىن تارتا ءبىر قىڭسىلادى دا، شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ، قورانىڭ تۇكپىرىنە زىتا جونەلدى. قاقپانى تاياعىممەن قاتتىراق ءتۇرتىپ ەدىم، الگى كىسى ىشكى جاقتان سەستەنە ءۇن قاتتى:
— ءاي، كىمسىڭ؟ كىم كەرەك ەدى؟..
— قاقپاڭىزدى اشىڭىز، سويلەسەيىك.
— ءجونىڭدى ايتپاساڭ اشپايمىن.
قاتتى ساستىم. شارتتى بەلگىمدى ايتايىن دەسەم، ودان بەيحابار بوگدە بىرەۋ بولىپ، ارانداپ قالام با دەپ قورقامىن.
— قايىرشى قازاقپىن، — دەدىم ءمۇساپىرسىپ.
— قايىرشى بولساڭ قايتەيىن؟.. ءتۇن ىشىندە نە كەرەك وزىڭە؟.. — داۋىسىندا ىزعارلى اشۋ بار.
— ەلدەن جاڭا كەلىپ ەدىم، پانالاپ شىعايىن دەپ ەدىم، — دەدىم. مەيىرىمدى ادام بولسا كوڭىلى ءجىبىر، ايار دەگەن ويمەن جىلامسىراپ ايتتىم.
ول قاقپانى اشتى. مەن باس جوق، كوز جوق، قوراعا كىرە بەردىم. اناۋ جەردەگى ماي شامدى الدى دا، مەنىڭ بەتىمە توندىرە ۇستاپ، تاڭىرقاي قارادى. ۇزىن بويلى، دوڭگەلەك ساقالدى، ىستىك مۇرىن، تاقىر باس سارى كىسى ماعان ۇركە قاراپ تۇر. مەنىڭ ادام كورگىسىز ۇسقىنىمنان شوشىپ كەتتى مە، نە بولماسا جورتا قايىرشى بەينەسىنە ءتۇسىپ جۇرگەن ارانداتقىش بىرەۋ مە دەپ كۇدىكتەنىپ تۇر ما، قايدام، كوزى باقىرايىپ سازارا قالدى. مەن دە ونىڭ سۋىق جۇزىنە موليە قاراپ تۇرمىن. وڭ جاق بەتىن تەگىس جاپقان قان قىزىل جالپاق قالىنا كوزىم ءتۇستى. قۋانىپ كەتتىم. بۇل — يرچەنكو ايتقان قالدى بەت ادامنىڭ ءدال ءوزى.
— ماعان تەرەنتيي كارپوۆيچ كەرەك ەدى، — دەدىم.
— سولاي ما؟.. — دەدى قالدى بەت ادام. وسىنى ايتتى دا شامىن جەرگە قويىپ، قاقپانى بەكىتتى. — تەرەنتيي كارپوۆيچتە نە شارۋاڭ بار ەدى؟..
ونىڭ قاباعى اشىلىپ، ءتۇسى جىلىعانىن كورگەن سوڭ ەركىنىرەك سويلەدىم:
— تەرەنتيي كارپوۆيچ وسى ۇيدە تۇرا ما؟ — دەدىم.
— زادىندا ىزدەپ كەلگەن كىسىڭ مەن بولارمىن، — دەدى دە، سونى ابايلاماي، بايىبىنا جەتپەي ايتىپ سالعانىنا وكىنگەندەي، دەمىن ىشىنە تارتىپ كىلت ەتىپ شەگىنىپ كەتتى.
مەن ەندى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ماسايراپ، ەركىن كەتتىم. قارسى الدىنا قاقشيىپ تۇرا قالىپ، باسەڭ داۋىسپەن:
— قۇرمەتتى، تەرەنتيي كارپوۆيچ!! سىزگە جانە تولقىنعا انتون دانيلوۆيچ پەن شولپان جۇلدىزدان سالەم اكەلدىم، — دەدىم دە، قولىمدى ۇسىنا بەردىم.
سوندا ول مەنىڭ قولىمدى اقىرىن قىستى.
— بەك جاقسى! تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى، — دەدى دە، ۇيىنە قاراي باستاي جونەلدى.
ەكى بولمەلى بورەنە ءۇي. ىشىندە قاڭعىر-كۇڭگىر ەستىلمەيدى. تورگى بولمەگە كىردىك. وڭ جاق بۇرىشتاعى الاسا قوڭىر شكافتىڭ ۇستىندە قۇمىرسقا بەل جەتىلىك شام تۇر. بولمەنىڭ تورگى بىتەۋ قابىرعاسىنداعى ءبىر كىسىلىك تەمىر كەرەۋەتتەگى ەكى قۇس جاستىق پەن ەكى كورپەدەن باسقا ءىلىپ الار مۇلىك تە جوق. بولمەنىڭ ءدال ورتاسىندا ۇستىنە شاشاقتى قىزىل شۇبار داستارقان جاپقان الاسا ستول. ونىڭ ەكى جاعىندا سىرلانباعان ەكى جايداق ورىندىق. بولمەنىڭ ەكى جاعى قىسىڭقى الاسا ەكى تەرەزەسىنە اپپاق قارداي شىلتەر تۇتىپتى.
ءۇي يەسى اۋەلى ورىندىققا مەنى وتىرعىزدى دا، كەيىن ءوزى وتىردى.
— سەن مەنىڭ شىنايى ءاتى-جونىمدى بىلەسىڭ بە؟ — سۇراعىندا كىلتيپان بار ەكەنىن بىردەن سەزدىم. الدەنەدەن سەزىكتەنگەندەي تىكسىنە بەرگەن.
ىزدەگەنگە سۇراعان. ىركىلمەي جاۋاپ بەردىم:
— نيكولاي وسيپوۆيچ كۋرگانوۆ ەمەس پە؟..
ءۇي يەسى كەنەت جادىراپ كەتتى.
— بۇ دا دۇرىس شىقتى، — دەدى ول، — ال، ەندى انتون ءدانيلوۆيچتىڭ شىنايى ءاتى-جونىن ايتشى...
— نيكيفور ميحايلوۆيچ يرچەنكو...
— بۇ دا قاتەسىز شىقتى.
ىزدەپ كەلگەن كىسىمدى تاۋىپ، اكەم تىرىلگەندەي قۋانىپ وتىرمىن. ارقا-باسىم كەڭىپ كەتتى.
— ال، تانىسىپ قويايىق، ءوزىڭنىڭ ءاتى-جونىڭ كىم بولادى؟...
— شولپان جۇلدىزدىڭ قاراپايىم ساربازى، وسپان جامانبايەۆ...
— توقتا، توقتا! — نيكولاي وسيپوۆيچ سۇق ساۋساعىمەن ماڭدايىن تىرەپ قالدى دا، كەنەت سەلت ەتىپ: — ءبىزدىڭ حاريتون كارپوۆيچپەن اباقتىدا بىرگە جاتقان وسپان سەن ەمەسسىڭ بە؟ — دەدى.
— ءيا، اباقتىدا حاريتون كارپوۆيچ كرىلوۆتان ساياسي الىپپە وقىپ، كوزىن اشقان وسپان مەن بولامىن، — دەدىم. كرىلوۆتىڭ اتىن اتاعاندا سول ءبىر قىسىلشاڭ ءومىرىمنىڭ سۋرەتتەرى كوزىمنىڭ الدىندا سامساپ تۇرا قالدى.
— حاريتون كارپوۆيچ سونداي ءبىر عاجاپ سەرىگىم بولىپ ەدى دەپ ماعان ايتىپ ەدى...
— ايتپاقشى، ءقازىر ول كىسى قايدا؟ امان با؟
— ۇستالعان، اباقتىدا جاتىر، — دەدى نيكولاي وسيپوۆيچ قامىعىپ. — ءحالىنىڭ نەشىك بولارىن كىم بىلەدى...
كرىلوۆتىڭ تاعدىرى مەنى تولقىتتى. اقتاردىڭ قولىنان ءولىپ كەتسە، تۇقىمى ءبىرجولا قۇريدى-اۋ دەپ پۇشايمان بولىپ وتىرمىن. ول كىسىدە ارتىندا قالاتىن تۇياق جوق. ءتىپتى ءوزى وسى كۇنگە شەيىن ۇيلەنبەگەن.
— كىم بىلەدى، امان قۇتىلار، — دەپ ەدىم، نيكولاي وسيپوۆيچ ءۇمىتسىز پىشىنمەن باسىن شايقادى.
— ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، بۇل قانىشەرلەردىڭ قولىنا تۇسكەن كىسىنىڭ امان قۇتىلۋى ەكىتالاي، — دەدى.
ەندى ول حاريتون كارپوۆيچپەن قالاي تانىسقانىن ايتتى. كرىلوۆ ۋەزدىك سوۆدەپتە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە، نيكولاي وسيپوۆيچ ونىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپتى. ايتىپ وتىرسا، نيكولاي وسيپوۆيچ وسى اتباسارداعى توعىز كلاستى ورىس مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى ەكەن. حاريتون كارپوۆيچ سوۆدەپتىڭ وقۋ-اعارتۋ ىستەرىن باسقارىپتى.
— جالپى اڭگىمەنى وسىمەن تۇجىرايىق، — دەدى نيكولاي وسيپوۆيچ، — ەسىڭدە بولسىن، ساربازىم، سەن وتىرعاندا ءبىزدىڭ ۇيگە ءزاۋ-سايتان بىرەۋ كەلىپ قالسا، وسى قايىرشى قالپىڭنان اينىما. تۇتقيىلدان بوتەن بىرەۋ كەلسە، قوراداعى قاباعان ءيتتىڭ ءوزى-اق بىزگە حابارلايدى... سەن سوندا دەرەۋ اۋىز ۇيگە شىق تا، بيشارا بولعانسىپ تۇرا قال. كەلگەن كىسىگە دە، ماعان دا قولىڭدى جايا بەر.
— ءسىز نە بۇيىراسىز، ءبارىن دە ورىندايمىن، نيكولاي وسيپوۆيچ، — دەدىم.
مەن ەندى امانتاي مەن قاسقاتاۋداعى حال-جاعدايدى قىسقاشا بايانداپ بەردىم. يرچەنكو بەرىپ جىبەرگەن قاعازدى بوركىمنىڭ اس تارىنان الىپ بەرىپ ەدىم، نيكولاي وسيپوۆيچ ونى ىشىنەن وقىدى دا، «ءبارى دە تۇسىنىكتى» دەگەندەي ويلى پىشىنمەن باسىن يزەي بەردى. مىنا قاعازعا جازىلماعان، قالاعا اتتانارىمدا يرچەنكو ماعان اۋىزشا ۇعىندىرىپ بەرگەن ءبىر پارا مالىمەتتەر بار ەدى. سولاردى دا تاپجىلتپاي ايتىپ بەردىم: قاناتىمىزدى كەڭ جايا باستادىق، اتباسار، كوكشەتاۋ ۋەزدەرىنىڭ سەلولارىندا ون ەكى استىرتىن توپ قۇردىق. ەندى كوپ كەشىكپەي اقمولا ۋەزىنىڭ ىرگەلەس سەلولارىندا وسىنداي توپتار قۇرا باستايمىز. وسى جاعدايدى ايتقانىمدا نيكولاي وسيپوۆيچ ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، قۋانعانداي سۇرەڭ كورسەتىپ ەدى.
ەندى ول ماعان اتباسارداعى حال-جاعدايدى قىسقاشا باياندادى. اقتاردىڭ بەيبىت حالىققا كورسەتىپ جاتقان زورلىق-زومبىلىقتارىن، قىسىم- قياناتتارىن تەبىرەنىپ وتىرىپ جەتكىزدى. ادىلبەك مايكوتوۆ باستاعان ءبىر توپ سوۆدەپ مۇشەلەرى قاماۋدا جاتىر.
بۇلاردى سوتتاماي اتادى دەگەن سىبىس بار. امانتاي كازاك بولىسى سوۆدەپتىڭ پرەدسەداتەلى شاعبان ەرمەكبايەۆتى قىر ەلىندە جاسىرىنىپ جۇرگەن جەرىنەن ۇستاپ اكەلىپ، تاباندا اتىپ تاستاپتى. ايتا بەرسە، قالادا بۇلاردان باسقا دا بۇدان بۇرىن قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتار بولىپ جاتقان كورىنەدى. مانا قالا ارالاعاندا العان سۇمدىق اسەرىمدى نيكولاي وسيپوۆيچ ۇستەمەلەپ ءوسىرىپ جىبەردى. قانشا دەگەنمەن، پالەندەي سىرالعى كىسى ەمەس قوي، قۇر بەتالدى قاڭعىرعانىڭ دۇرىس بولماعان ەكەن دەپ، كىنا تاعۋى ىقتيمال. وسى ويمەن كۇندىز قالا ارالاعانىمدى نيكولاي وسيپوۆيچتەن جاسىردىم.
مەن بىلەتىن استىرتىن كۇرەستىڭ وشاعى ەكى جەردە. ونىڭ بىرەۋى — قاسقاتاۋ سەلوسى، ەكىنشىسى — ءوزىمىزدىڭ امانتاي. وندا بۇرىن سوۆدەپكە ارالاسپاعان، وقىس ارەكەتىمەن ەل كوزىنە تۇسپەگەن، مايداننان قايتقاننان كەيىن اۋمالى-توكپەلى كەزەڭگە كيلىككەن بەس جىگىت بار. بىزگە باسشىلىق ەتەتىن ەڭ جوعارعى ورتالىق اتباساردا ەكەنىن مەن بۇگىن ءبىلدىم.
— سايىپ كەلگەندە، ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز بىرەۋ-اق: جاتپاي-تۇرماي ەڭبەكشى حالىقتى اقتارعا قارسى قويۋ، ولاردى ۇيىمداستىرىپ، كۇرەسكە شىعارۋ. وسى ۇلى ماقساتقا جەتۋ جولىندا تالاي-تالاي قيىنشىلىقتارعا كەزدەسەمىز، نەبىر بيىك اسۋلاردان اسامىز. — نيكولاي وسيپوۆيچ مۇنى ايتقاندا، شاكىرتىنە ونەگە ۇيرەتكەن عۇلاما ۇستازداي پاراساتتانىپ كەتتى.
ۇزاق سويلەسىپ وتىرۋعا ۋاقىت قايدا. ونىڭ بەر جاعىندا، سىرتتان تورىپ جۇرگەن تىڭشىلار بولسا، ىزىمىزگە ءتۇسىپ، وڭاي اشكەرەلەۋى دە كادىك. نيكولاي وسيپوۆيچ وسى جاعدايدى ماعان مىقتاپ ەسكەرتكەن. ول شاعىن جاسىل كونۆەرتتى ماعان بەردى دە، اسا ءبىر ىقتياتتى پىشىنمەن ساقتاندىرا سويلەدى:
— مىنا قاعازدى يرچەنكو جولداسقا تابىس ەت... ساق بولعايسىڭ. سەن بۇل قاعازدى تابانىڭا سالىپ ال. ال، ەگەردە تۇتقيىل جاعداي تۋىپ قالىپ، قولعا تۇسسەڭ، دەرەۋ جىرت تا جۇتىپ جىبەر. سوزگە كەلمەي وڭ اياعىمنىڭ ەتىگىن شەشتىم دە، كونۆەرتتى تابانىما سالدىم. شوقپىت شۇلعاۋىمدى اياعىما وراپ، ەتىكتى كيىپ الدىم.
— بۇل قاعازعا جازىلماعان ءبىر جاعداي بار، — دەدى نيكولاي وسيپوۆيچ، — سەن ونى اۋىزشا ۇعىپ ال... ءبىزدىڭ ەندىگى ورتالىعىمىز ەرتەڭنەن باستاپ سەرگەيەۆكا سەلوسى بولادى. ءپارولىمىز دە وزگەرەدى. جاڭا ءپارولىمىز — شورتان. سەندەر دە ءپارولدى وزگەرتەسىڭدەر. نايزاعاي بولسىن. يرچەنكونىڭ جالعان اتى سول قالپىندا قالسىن. مەن دە ءوزىمنىڭ جالعان اتىمدى وزگەرتپەيمىن... بىزگە ەندىگى قاتىنايتىن ادام اتباسارعا سوقپاي، اۋەلى تۋرا ەسىل جاعاسىنداعى پوپوۆكا سەلوسى ارقىلى اينالىپ كەلەتىن بولسىن. ۇقتىڭ با؟..
— ۇقتىم، ۇقتىم، — دەدىم. — ەندەشە مەنىڭ جاڭاعى ايتقانىمدى قايتالاپ ايتىپ بەرشى.
مەن نيكولاي ءوسيپوۆيچتىڭ الگى سوزدەرىن قاز قالپىندا ايتىپ بەردىم.
— جىگىت ەكەنسىڭ، جامانبايەۆ! — نيكولاي وسيپوۆيچ مۇنى تامسانىپ، راقاتتانىپ ايتتى. — سەن وسىنى يرچەنكوعا ايتا بار. ءبىزدىڭ ەندىگى ورتالىعىمىز سەرگەيەۆكا سەلوسىندا بولادى دەدىم عوي... شىركەۋدىڭ كۇنباتىس جاق جەلكەسىندەگى سىرتىن سارى بالشىقپەن سىلاعان، شاتىرىنا قامىس جاپقان وقشاۋ ءۇي... بۇل — مەنىڭ اكەمنىڭ ءۇيى. ءۇيىمنىڭ ادامدارىن كەشە سوندا كوشىرىپ جىبەردىم.
— ءبارى دە ماعان تۇسىنىكتى بولدى، — دەدىم دە، ورنىمنان كوتەرىلدىم. — تاعى دا نە بۇيىراسىز؟..
— ءبىر جولعا وسى دا جەتەر. — نيكولاي وسيپوۆيچ جىميا كۇلدى. ورنىنان تۇرىپ، مەنىڭ قولىمدى قىستى. — وسى قيىن كۇرەس جولىندا مەن سەندەرگە زور جەڭىس تىلەيمىن.
— مەن دە سىزگە وسى تىلەكتى بىلدىرەمىن، — دەدىم. بىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي سىبىرلاپ ايتتىم. — جاۋلاردان ادا-كۇدە ارىلعانشا بىزدە جان تىنىشتىق بولمايدى...
نيكولاي وسيپوۆيچ مەنى قورادان شىعارىپ جىبەرىپ، قاقپانى بەكىتىپ الدى. بۇل كەزدە اسپان بۇلتى قويۋلانىپ، ءولى ارانىڭ قارا جاڭبىرى جاڭا باستالعان ەكەن. قالا بەينە ولىكتەي. كوشەدە قىبىر ەتكەن جان يەسى كورىنبەيدى. وتتار سونگەن. مەن جالعىزبىن. ەكى وزەننىڭ ايرىعىنداعى كوپىرگە تۋرالاي تارتتىم. جاڭبىرلى قاراڭعى ءتۇندى جامىلىپ، اۋىر مىندەت ارقالاپ كەتتىم. قاسقاتاۋعا جاياۋ تارتتىم.
ءبىز ەندى ەڭ سوڭعى قيىن كۇرەسكە اتتانامىز...
You Might Also Like
-
ادەتتە ءانشى، ءبيشى، ءارتىس بولعىسى كەلمەيتىن ادامدار مادەنيەتتىڭ اينالاسىندا باسقا قانداي ماماندىق تاڭدايتىنىن بىلمەي جاتادى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى www.kaznu.kz فيلوس...
-
ءبىز ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ – قازاق حالقىنىڭ ۇلىمىز. ءبارىمىزدىڭ دە تۋعان جەرىمىز بىرەۋ: ول - قاسيەتتى قازاق دالاسى. بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا. وتانىمىز بار: ول - تاۋەلسىز قازاقستان.
