قورقىت اتا كىتابى
قازاق ادەبيەتى 9 سىنىپ
تاقىرىبى: «قورقىت اتا كىتابى»
ماقساتى:
1. «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» تاريحيلىعىن، كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن تانىتۋ، ءبىلىمدى دامىتا وتىرىپ، تانىمدىق قابىلەتىن ارتتىرۋ.
2. اڭگىمەلەرىن تالداۋ ارقىلى وزىندىك جۇمىس ىستەۋگە ماشىقتاۋ، شىعارماشىلىقپەن جۇمىسقا جەتەلەۋ.
2. ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، جاماندىق پەن جاقسىلىق شەگىن ايىرا بىلگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق
ءادىس - ءتاسىل: مانەرلەپ وقۋ، تالداۋ، سالىستىرۋ، ىزدەندىرۋ، تالداۋ
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، مۋزىكا، تاريح
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، اۋديو ديسك، قورقىت اتا پورترەتى، ناقىل سوزدەر.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىىى. جاڭا ساباق.
وي شاقىرۋ.
وقۋشىلارعا قورقىتتىڭ «قوبىز» كۇيىن تىڭداتامىن.
تاقتادا قوبىزدىڭ سۋرەتى كورسەتىلەدى.
ويلارىڭا ەڭ ءبىرىنشى قانداي وي كەلەدى؟
جاقسى، وسى قوبىز دەگەن مۋزىكالىق اسپاپتى العاش رەت جاساعان قورقىت اتانىڭ كىتابى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
ولاي بولسا بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: قورقىت اتا كىتابى.
ساباقتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ
قورقىت اتا – VIII عاسىردا سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا بۇرىنعى جانكەنت قالاسى ماڭىندا ءومىر سۇرگەن باتىر، اتاقتى اقىن، اسقان كۇيشى.
قورقىت – تۇركىلەردىڭ وعىز ۇلىسىنان شىققان اسقان ساۋەگەي، باقسى، كۇيشىلىك، جىراۋلىق ونەردىڭ اتاسى. ول كىسىنىڭ مازارى قارماقشى ستانساسىنان 18 شاقىرىمداي جەردە تۇر.
ول تۋرالى كوپتەگەن اڭىزدار ساقتالعان. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا قورقىت اتا ماڭگى ولمەيتىن ءومىر ىزدەۋشى، ماڭگىلىك ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەر رەتىندە ايتىلادى. ءبىراق ول ءومىرىنىڭ سوڭىندا ولمەيتىن نارسە جوق ەكەن دەگەن پىكىرگە كەلەدى. ەندى قورقىت اتا ماڭگىلىك ءومىردى قوبىز سارىنىنان ىزدەيدى ەكەن. ۇلى كۇيشىگە ءوزى ىزدەگەن ماڭگىلىك ءومىر ونىڭ ونەرىندە سياقتى كورىنەدى. ول كۇيلەرىن توللاسسىز تارتىپ، دۇنيەدەن وتەدى. ءوزى ولگەنمەن، ارتىندا كۇيلەرى، ۇلاعاتتى سوزدەرى قالادى. ال ادەبيەت تاريحىندا دەرەكتى تۇردە قورقىت اتا كىتابى بار.
قوبىز اسپابىن العاش جاساپ، تارتقان ادام دەيدى. جيىرما جاسقا جەتكەندە، ءتۇس كورىپ، تۇسىندەگى اق كيىمدى كىسى: «قىرىقتان ارتىق ءومىر سۇرمەيسىن»، - دەگەن سوڭ، ناعاشىلارى سىيلاعان جەلماياعا ءمىنىپ الىپ، ولمەيتىن جەر ىزدەيدى. قايدا بارسا دا، الدىنان جەر قازىپ جاتقان ادامدار شىعادى. «بۇل نە؟» - دەپ سۇراسا، ولار: «بۇل قورقىتتىڭ كورى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. جان ساقتاۋعا جەر قالماعان سوڭ، سىر سۋىنىڭ ۇستىنە كىلەمىن توسەپ، اڭىراتىپ قوبىز تارتادى. ونىڭ جانىن الۋعا كەلگەن اجال كۇيدىڭ اسەرىنەن نەگە كەلگەنىن ۇمىتىپ، تۇرىپ قالادى. قورقىت قالعىپ كەتكەن كەزدە عانا قايراق جىلان بولىپ كەلىپ شىعادى.
قورقىت بابانىڭ «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «اققۋ»، «كىلەم جايعان»، «جەلمايا»، «ءاۋپباي»، «باشپاي»، «قوبىز» ت. ب. ون شاقتى كۇيىن قوبىزشىلار ساقتاپ قالعان. قورقىتتى اجالدان قۇتقارعان قوبىزى بولعاندىقتان، كەيىنگى باقسىلار اۋرۋدى قوبىزبەن ەمدەيتىن بولعان.
قورىتا ايتقاندا جىرلار ءحۇ عاسىردا قارا سوزبەن حاتقا تۇسكەن. كىتاپتا ون ەكى جىر بار: «دەرسەحان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر»، «ءبايبورى بالاسى الىپ بامسى»،
«توقا بالاسى ەرجۇرەك تەمىرۇل»، «توبەكوز ءداۋدى ولتىرگەن بيسات باتىر»، «حان ءتورالى»، «قازان سالاربەكتىڭ اۋىلىن جاۋ شاپقانى»، ت. ب.
وقۋشىلارعا الدىن الا تاپسىرما بەرىلگەن بولاتىن.
وقۋشىلار ەكى توپقا بولىنگەن.
زەرتتەۋشىلەر جانە ادەبيەتشىلەر توبى.
ادەبيەتشىلەرىمىزگە ءسوز بەرەيىك.
«قورقىت اتا كىتابىن» ءۇىىى عاسىرلاردا جانە ودان دا بۇرىن تۋعان اڭىزداردىڭ جيناعى دەۋگە بولادى. ولاردى جىر تۇرىندە جازعان – قورقىت اتا («قورقىت» ءسوزى ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ «حۇر – كىسى» جانە «حىت – قۇت» سوزدەرىنەن شىققان. ول «قۇت اكەلۋشى كىسى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار، تاريحتا بەلگىلى وعىز تايپالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالادى. قورقىت اتا كىتابى مىناداي جىرلاردان تۇرادى:
1. دەرسەحان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر؛
2. قازانسالار اۋىلىنا جاۋ قالاي شاپقانى تۋرالى جىر؛
3. بايىس - بايرەكە، ءبايبورى ۇلى تۋرالى جىر؛
4. قازانبەك ۇلى ورازبەك قالاي تۇتقىنعا تۇسكەنى تۋرالى جىر؛
5. دومرۋىل، دوقا قوجا (قاجى) ۇلى تۋرالى جىر؛
6. قاڭلى قوجا ۇلى قانتورەلى تۋرالى جىر؛
7. قازىلەكە قوجا ۇلى جۇگەنەك تۋرالى جىر؛
8. بيسات قالاي جالعىز كوزدى ديۋ توبەكوزدى ولتىرگەنى تۋرالى جىر؛
9. بەگيلا بالاسى امرەن تۋرالى جىر؛
10. ءۇيسىن قوجا ۇلى بالاسى سەكرەك تۋرالى جىر؛
11. سالار قازان قالاي تۇتقىنعا ءتۇستى جانە ونى ۇلى وراز قالاي بوساتقانى تۋرالى جىر؛
12. سىرتقى وعىزدار ىشكى وعىزدارعا قارسى سوعىسقانى تۋرالى جانە بامسا - بايراق قالاي مەرت بولعانى تۋرالى جىر.
قورقىت تۋرالى بىردەن - ءبىر جازبا دەرەك بولىپ تابىلاتىن «قورقىت اتا كىتابى» بىلاي باستالادى: «بايات رۋىندا قورقىت اتا دەيتىن بىلىكتى، ساۋەگەي ادام بولىپتى. ءتاڭىر زەردەسىنە سالعان سوڭ ونىڭ بارلىق بولجامدارى قاتەسىز بولعان... وعىز تايپالارىندا قورقىت اتا ەڭ قيىن دەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن. قانداي عانا قيىن ءىس بولماسىن، قورقىتتىڭ كەڭەسىن الماي، ەل ەشبىر جۇمىسقا قول ۇرماعان. ەل ونىڭ بارلىق وسيەتىن (بيلىگىن) بۇلجىتپاي ورىنداعان».
تاقىرىبى: «قورقىت اتا كىتابى»
ماقساتى:
1. «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» تاريحيلىعىن، كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن تانىتۋ، ءبىلىمدى دامىتا وتىرىپ، تانىمدىق قابىلەتىن ارتتىرۋ.
2. اڭگىمەلەرىن تالداۋ ارقىلى وزىندىك جۇمىس ىستەۋگە ماشىقتاۋ، شىعارماشىلىقپەن جۇمىسقا جەتەلەۋ.
2. ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، جاماندىق پەن جاقسىلىق شەگىن ايىرا بىلگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق
ءادىس - ءتاسىل: مانەرلەپ وقۋ، تالداۋ، سالىستىرۋ، ىزدەندىرۋ، تالداۋ
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، مۋزىكا، تاريح
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، اۋديو ديسك، قورقىت اتا پورترەتى، ناقىل سوزدەر.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىىى. جاڭا ساباق.
وي شاقىرۋ.
وقۋشىلارعا قورقىتتىڭ «قوبىز» كۇيىن تىڭداتامىن.
تاقتادا قوبىزدىڭ سۋرەتى كورسەتىلەدى.
ويلارىڭا ەڭ ءبىرىنشى قانداي وي كەلەدى؟
جاقسى، وسى قوبىز دەگەن مۋزىكالىق اسپاپتى العاش رەت جاساعان قورقىت اتانىڭ كىتابى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
ولاي بولسا بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: قورقىت اتا كىتابى.
ساباقتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ
قورقىت اتا – VIII عاسىردا سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا بۇرىنعى جانكەنت قالاسى ماڭىندا ءومىر سۇرگەن باتىر، اتاقتى اقىن، اسقان كۇيشى.
قورقىت – تۇركىلەردىڭ وعىز ۇلىسىنان شىققان اسقان ساۋەگەي، باقسى، كۇيشىلىك، جىراۋلىق ونەردىڭ اتاسى. ول كىسىنىڭ مازارى قارماقشى ستانساسىنان 18 شاقىرىمداي جەردە تۇر.
ول تۋرالى كوپتەگەن اڭىزدار ساقتالعان. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا قورقىت اتا ماڭگى ولمەيتىن ءومىر ىزدەۋشى، ماڭگىلىك ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەر رەتىندە ايتىلادى. ءبىراق ول ءومىرىنىڭ سوڭىندا ولمەيتىن نارسە جوق ەكەن دەگەن پىكىرگە كەلەدى. ەندى قورقىت اتا ماڭگىلىك ءومىردى قوبىز سارىنىنان ىزدەيدى ەكەن. ۇلى كۇيشىگە ءوزى ىزدەگەن ماڭگىلىك ءومىر ونىڭ ونەرىندە سياقتى كورىنەدى. ول كۇيلەرىن توللاسسىز تارتىپ، دۇنيەدەن وتەدى. ءوزى ولگەنمەن، ارتىندا كۇيلەرى، ۇلاعاتتى سوزدەرى قالادى. ال ادەبيەت تاريحىندا دەرەكتى تۇردە قورقىت اتا كىتابى بار.
قوبىز اسپابىن العاش جاساپ، تارتقان ادام دەيدى. جيىرما جاسقا جەتكەندە، ءتۇس كورىپ، تۇسىندەگى اق كيىمدى كىسى: «قىرىقتان ارتىق ءومىر سۇرمەيسىن»، - دەگەن سوڭ، ناعاشىلارى سىيلاعان جەلماياعا ءمىنىپ الىپ، ولمەيتىن جەر ىزدەيدى. قايدا بارسا دا، الدىنان جەر قازىپ جاتقان ادامدار شىعادى. «بۇل نە؟» - دەپ سۇراسا، ولار: «بۇل قورقىتتىڭ كورى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. جان ساقتاۋعا جەر قالماعان سوڭ، سىر سۋىنىڭ ۇستىنە كىلەمىن توسەپ، اڭىراتىپ قوبىز تارتادى. ونىڭ جانىن الۋعا كەلگەن اجال كۇيدىڭ اسەرىنەن نەگە كەلگەنىن ۇمىتىپ، تۇرىپ قالادى. قورقىت قالعىپ كەتكەن كەزدە عانا قايراق جىلان بولىپ كەلىپ شىعادى.
قورقىت بابانىڭ «ۇشاردىڭ ۇلۋى»، «اققۋ»، «كىلەم جايعان»، «جەلمايا»، «ءاۋپباي»، «باشپاي»، «قوبىز» ت. ب. ون شاقتى كۇيىن قوبىزشىلار ساقتاپ قالعان. قورقىتتى اجالدان قۇتقارعان قوبىزى بولعاندىقتان، كەيىنگى باقسىلار اۋرۋدى قوبىزبەن ەمدەيتىن بولعان.
قورىتا ايتقاندا جىرلار ءحۇ عاسىردا قارا سوزبەن حاتقا تۇسكەن. كىتاپتا ون ەكى جىر بار: «دەرسەحان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر»، «ءبايبورى بالاسى الىپ بامسى»،
«توقا بالاسى ەرجۇرەك تەمىرۇل»، «توبەكوز ءداۋدى ولتىرگەن بيسات باتىر»، «حان ءتورالى»، «قازان سالاربەكتىڭ اۋىلىن جاۋ شاپقانى»، ت. ب.
وقۋشىلارعا الدىن الا تاپسىرما بەرىلگەن بولاتىن.
وقۋشىلار ەكى توپقا بولىنگەن.
زەرتتەۋشىلەر جانە ادەبيەتشىلەر توبى.
ادەبيەتشىلەرىمىزگە ءسوز بەرەيىك.
«قورقىت اتا كىتابىن» ءۇىىى عاسىرلاردا جانە ودان دا بۇرىن تۋعان اڭىزداردىڭ جيناعى دەۋگە بولادى. ولاردى جىر تۇرىندە جازعان – قورقىت اتا («قورقىت» ءسوزى ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ «حۇر – كىسى» جانە «حىت – قۇت» سوزدەرىنەن شىققان. ول «قۇت اكەلۋشى كىسى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار، تاريحتا بەلگىلى وعىز تايپالارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى وقيعالار باياندالادى. قورقىت اتا كىتابى مىناداي جىرلاردان تۇرادى:
1. دەرسەحان ۇلى بۇقاش تۋرالى جىر؛
2. قازانسالار اۋىلىنا جاۋ قالاي شاپقانى تۋرالى جىر؛
3. بايىس - بايرەكە، ءبايبورى ۇلى تۋرالى جىر؛
4. قازانبەك ۇلى ورازبەك قالاي تۇتقىنعا تۇسكەنى تۋرالى جىر؛
5. دومرۋىل، دوقا قوجا (قاجى) ۇلى تۋرالى جىر؛
6. قاڭلى قوجا ۇلى قانتورەلى تۋرالى جىر؛
7. قازىلەكە قوجا ۇلى جۇگەنەك تۋرالى جىر؛
8. بيسات قالاي جالعىز كوزدى ديۋ توبەكوزدى ولتىرگەنى تۋرالى جىر؛
9. بەگيلا بالاسى امرەن تۋرالى جىر؛
10. ءۇيسىن قوجا ۇلى بالاسى سەكرەك تۋرالى جىر؛
11. سالار قازان قالاي تۇتقىنعا ءتۇستى جانە ونى ۇلى وراز قالاي بوساتقانى تۋرالى جىر؛
12. سىرتقى وعىزدار ىشكى وعىزدارعا قارسى سوعىسقانى تۋرالى جانە بامسا - بايراق قالاي مەرت بولعانى تۋرالى جىر.
قورقىت تۋرالى بىردەن - ءبىر جازبا دەرەك بولىپ تابىلاتىن «قورقىت اتا كىتابى» بىلاي باستالادى: «بايات رۋىندا قورقىت اتا دەيتىن بىلىكتى، ساۋەگەي ادام بولىپتى. ءتاڭىر زەردەسىنە سالعان سوڭ ونىڭ بارلىق بولجامدارى قاتەسىز بولعان... وعىز تايپالارىندا قورقىت اتا ەڭ قيىن دەگەن ماسەلەلەردى شەشكەن. قانداي عانا قيىن ءىس بولماسىن، قورقىتتىڭ كەڭەسىن الماي، ەل ەشبىر جۇمىسقا قول ۇرماعان. ەل ونىڭ بارلىق وسيەتىن (بيلىگىن) بۇلجىتپاي ورىنداعان».
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
