InfoHub Logo

بۇگىنگى كۇنى نارىقتا ەتكە دەگەن سۇرانىس قىزىپ تۇرعان ۋاقىتتا قوي ءوسىرۋدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى باسقا مال شارۋاشىلىعىنا قارا­عاندا الدەقايدا جوعارى. ويتكەنى، ەلى­ءمىز­ءدىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس ءوڭىر­لەرىندە جىل بويى جايىلىمدا بولاتىن قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ارزان ءونىم الۋدىڭ تابىس كوزى. قوي شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگى قويدىڭ ءوسىمتالدىعى جانە تابيعاتتىڭ قاتاڭ جاعدايلارىنا توزىمدىلىگى، قۋاڭ جەرلەردىڭ جۇتاڭ جايىلىمىندا دا وزىنە قاجەت كورەك تابا الاتىنى. قوي مالىنىڭ ارتىقشىلىعىن تولىق يگەرۋ ءۇشىن زامانا تالابىنا قاراي نارىقتاعى سۇرانىستى قاناعاتتاندىرا الاتىن ساپالى ءجۇن جانە ەت بەرەتىن ونىمدىلىگى جوعارى قوي تۇقىمىن ءوسىرۋ ءتيىمدى.

بۇگىنگى قوي ءونىمىنىڭ ىشىندە، نەگىزىنەن، ودان الىناتىن قوزى ەتى باعالانىپ وتىرعان زاماندا، شارۋاشىلىق يەلەرى جالپى وسىپ-جەتىلۋى مەن ەتتىلىك ونىمدەرى جوعارى، ورتانىڭ وزگەرۋ جاعدايلارىنا بەيىمدەلگىش جانە كونبىس، ءارى جىلدام ءونىم بەرەتىن تۇقىم وسىرۋگە كوپ پەيىل تانىتۋدا. شارۋالار تاراپىنان تۋىنداعان وسىنداي سۇرانىستى تولىق قامتي الامىز با دەگەن ساۋالعا ۇسىنىس تا دايىن. بۇل 2011 جىلى مەملەكەتتىك سەلەكسيالىق جەتىستىكتەر رەەسترىندە تىركەلگەن بيازى ءجۇندى قويدىڭ ەتتى باعىتتاعى جاڭا تۇقىمى «ەتتى مەرينوس».

تاريح قويناۋىنا ۇڭىلسەك، باسىم كوپشىلىگى ءشول جانە شولەيت ايماقتاردا ورنالاسقان تابيعي جايىلىمداردا بابالارىمىز قاتاڭ تابيعي جاعدايلارعا بەيىمدەلگەن جەرگىلىكتى قۇي­­رىقتى قويلار وسىرگەن. بۇل قويلار قىل­شىق ءجۇندى بولدى. ەن دالا توسىندە اتالارىمىز مال­دىڭ ىڭعايىنا قاراپ، ءار جەردىڭ كلي­ماتتىق ەرەك­شەلىگىنە وراي، ماۋسىمدىق اۋا-رايىنىڭ ىڭعايىن بولجاپ تابيعي جايى­لىم­دىقتاردى ۇتىمدى پايدالانا ءبىلدى، ال، جەرگىلىكتى قۇيرىقتى قويلار ءوز ورتاسىنا بەيىم­دەلگەن، شارۋادا ورىن الىپ جاتاتىن قو­لايسىز جاعدايلارعا كونبىس ەدى. وسىنداي شا­رۋاعا وڭتايلى قازاقتىڭ قۇيرىقتى قويى، ەدىل­باي، سارىارقا قويلارى جانە باسقا دا قۇيرىقتى قوي تۇقىمدارىنا ورتاق جالپى كەمشىلىك – زاماناۋي وسكەلەڭ تالاپ ۇدەسىنە ساي كەلمەۋى. بىرىنشىدەن، ەتى وتە مايلى، نارىقتا وعان سۇرانىس جوق. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ءجۇن ونىمدىلىگى ناشار: نەگىزىنەن قىلشىق، تومەن ساپالى ءجۇن تالشىقتارى، تەك كيىز ونىمدەرىنە جارايدى.   

كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە بيازى ءجۇندى قوي ءوسىرۋ جەرگىلىكتى قىلشىق ءجۇندى قازاقى قوي ساۋ­لىقتارىن اعىلشىننىڭ شروپشير، پرەكوس تۇ­قىم­دى قوشقارلارىمەن بۋدانداستىرۋ ارقىلى بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمدارىن كوبەيۋ باعىتىمەن ءجۇردى. سەلەكسيا بارىسىندا ءار بۋىن بۋداندارىن ۇزاق جىلدار بويى ماقساتتى سۇرىپتاۋ مەن جۇپتاۋ نەگىزىندە «ءوز تولىنەن ءوسىرۋ» جۇ­مىستارىن جۇرگىزە وتىرىپ قازاقتىڭ بيازى ءجۇن­ءدى قوي تۇقىمى شىعارىلدى. ودان كەيىن وتاندىق عالىمدار جيىرماسىنشى عا­سىردىڭ 60-70 جىلدار كەزەڭىندە وڭتۇستىك قا­زاق مەرينوسى، قازاقتىڭ ارقار مەرينوسى، سولتۇستىك قازاق مەرينوسى تۇ­قىمدارىن شى­عاردى.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ توقسانىنشى جىل­دارىندا ەتتى باعىتتاعى وتاندىق بيازىلاۋ ءجۇندى قويدىڭ ءۇش تۇقىمى شىعارىلدى. قا­زاقتىڭ ەتتى-جۇندى بيازىلاۋ ءجۇندى قوي تۇقىمى رەسپۋبليكامىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭ­تۇستىك شى­عىسىندا ءشول جانە شولەيت اي­ماقتارىندا تارالدى. قازاقتىڭ بيازىلاۋ كروس­سبرەدتى ءجۇندى قوي تۇقىمىن ءوسىرۋ الماتى جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا ءتان بولسا، اقجايىقتىڭ ەتتى-جۇندى قويى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ دالالىق ايماقتارىندا ءوسىرىلدى.  

بيازىلاۋ ءجۇندى قوي سالاسىنىڭ جەدەل دامۋى ونىڭ قوس باعىتتى ونىمدىلىگىنە بايلانىستى بولدى. قويدىڭ بۇل تۇقىمى تەز جەتىلدىگىشتىگىمەن، قوزى ەتىنىڭ ساپالى قۇرا­مىمەن جانە بيازىلاۋ ءجۇن بەرۋىمەن ەرەكشە. 

قوي شارۋاشىلىعىنداعى وسىنداي ماق­ساتتى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكامىز قوي سانى جونىنەن الەمدەگى قوي وسىرەتىن ون ەلدىڭ قاتارىنا ەندى، كەڭەس وداعىندا رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندى يەلەندى. سول كەزەڭدە رەسپۋبليكادا ءجۇز مىڭ توننادان استام ءجۇن، ءتورت ءجۇز مىڭ توننادان استام قوي ەتى ءوندىرىلدى. قازاقستان وداقتا ءجۇن وندىرۋدەن ەكىنشى ورىندى، ال، الەمدە جەتىنشى ورىندى يەلەندى. كەڭەس وداعىنىڭ رەس­پۋبليكاسىنان تىسقارى ون ەكى ەلگە ءجۇن شىعارىلدى.

جەر شارىندا ادامزاتتىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ادام تىرشىلىگىنە وتە قاجەت اقۋىز تاپ­شىلىعىن شەشۋ ءۇشىن ەت جانە ەت ونىمدەرىن ءون­ءدىرۋ قاجەتتىلىگى جوعارىلادى. ادام قالىپتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جىلىنا 80 كگ ەت قاجەت بولسا، كوپتەگەن ەلدەر، ونىڭ ىشىندە افريكا، وڭتۇستىك امەريكا، يندونەزيا جانە باسقا ەلدەر جىلىنا بار بولعانى 20 كگ ەت تۇتىنادى. ياعني، ادام اعزاسىنا وتە قاجەت مالدان وندىرىلەتىن اقۋىزدىڭ تاپشىلىعىن وتەۋ الەمدىك پرو­ب­لەماعا اينالدى.

وسى تۇرعىدان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تابيعي جايىلىمدىق بايلىعى مەن حالقىمىزدىڭ مال ءوسىرۋ ءداستۇرى ەت ءوندىرىسىن ءتيىمدى جولعا قويۋعا تولىق مۇمكىندىك بەرەتىنى مەملەكەتىمىزدىڭ يگە­رىلمەي جاتقان رەسۋرستارىنىڭ ءبىرى. رەسپۋب­ليكامىزدىڭ سارقىلماس بايلىعى تابيعي جايى­­لىمدار مەن شابىندىقتار كوبىنە ءشول جانە شولەيت جەرلەردە ورنالاسقان، ەكىنشىدەن، سوڭعى جىلدارداعى اۋا-رايىنىڭ وزگەرۋىنە باي­لانىستى شولەيتتەنۋ ءۇردىسى دە كەڭ ەتەك الۋدا. سوندىقتان دا، جايىلىمدىق الەۋەتىمىزدى تولىق پايدالانۋ ماقساتىندا، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءشول جانە شولەيت جەرلەرىمىزدى يگەرۋ ءۇشىن قوي شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءتيىمدى ەكەنى بەلگىلى ءجايت. سونىمەن، ەت جانە ەت ونىمدەرى ءوندىرىسىن دامىتۋداعى باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى – قوي ەتىن ءوندىرۋ دەسەك تە بولادى.

دۇنيەجۇزىندە 500-دەن اسا قوي تۇقىمدارى بار بولسا، ونىڭ ىشىندەگى بيازى ءجۇندى ەتتى تۇقىمدار بىرنەشەۋ: گەرمانيادا «دەيچەمەرينوفلەيششاف»، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىندا «دونە» جانە اۆستراليادا «اۆستراليالىق ەتتى مەرينوس» تۇقىمدارى. الەمگە تانىمال وسىنداي تۇقىمدار قاتارىن تولىقتىرۋعا قا­زاقستان دا ءوز ۇلەسىن قوستى، ويتكەنى 2011 جى­لى بيازى ءجۇندى قويدىڭ ەتتى باعىتتاعى جاڭا تۇقىمى «ەتتى مەرينوس» سەلەكسيالىق جەتىستىك رەتىندە تانىلدى.

جاڭا تۇقىمنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى وتىز جىلدىق عىلىمي-سەلەكسيالىق جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بيازى قوي­دىڭ جاڭا تۇقىمى «ەتتى مەرينوس» عى­لى­مي تۇرعىدان العاندا، جالپى تۇقىم شى­عارۋ ۇردىسىندە «ءوز تولىنەن ءوسىرۋ» ادىسىمەن شىعارىلعان العاشقى تۇقىم. بۇل تۇقىم شى­عارۋ ۇردىسىندەگى تىڭ جول. ويتكەنى، جاڭا تۇقىمداردى قالىپتاستىرۋ، كوبىنە، بۋدانداستىرۋ نەگىزىندە ادامزات قاجەت­تىلىگىنە قاراي ۇنامدى مالداردى سۇرىپتاۋ جولىمەن جۇرگىزىلىپ كەلدى. وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنداعى «دونە» جانە اۆسترالياداعى «اۆستراليالىق ەتتى مەرينوس» تۇقىمدارى دا نەمىستىڭ «دەيچەمەرينوفلەيششاف» تۇقىمىمەن بۋدانداستىرۋ ارقىلى شىعارىلعان مالدار ەدى.      

جاڭا تۇقىم مالدارىنىڭ ەتتىلىك قاسيەتىن قالىپتاستىرۋ سەكسەنىنشى جىلدارى قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قويىنىڭ ەتتىلىك قاسيەتىن ارتتىرۋ باعىتىمەن جۇرگىزىلدى. قازاقتىڭ بيازى ءجۇندى قويى نەگىزىنەن تالدىقورعان جانە الماتى وڭىرلەرىنىڭ ءشول جانە شولەيت جەرلەرىندە وسىرىلەتىن. وسى قويلاردىڭ جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدىلىگىن پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ ەتتى­لىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ەتتى مالدار تاڭ­دالىپ، تۇقىمىشىلىك سەلەكسيا ادىسىمەن ەت­ءتى باعىتتاعى وتارلار سانى كوبەيتىلدى. مال اسىل­داندىرۋ جۇ­مىستارى جان-جاقتى جانە كەڭ اۋقىمدى ۇستانىممەن جۇرگىزىلدى، كەي­ءبىر وتارلارعا ءتان وزىندىك ەرەكشەلىكتەردى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا اتالىق ءتاسىلى بويىنشا قويلاردىڭ جاڭا تيپتەرى مەن تۇقىم ىشىندىك تيپتەرىن قالىپتاستىرۋ قول­عا الىندى. توقسانىنشى جىلدارى وسىنداي سىن­دارلى سۇرىپتاۋ نەگىزىندە «سارىبۇلاق» تۇقىمىشىندىك ءتيپى شىعارىلدى. بۇل ءتيپتىڭ قويلارى ءىرى، ەتى مول جانە ءجۇن ساپاسى دا جاقسى بولدى. سەلەكسيالىق ءۇردىستىڭ سوڭعى كەزەڭدەرىندە ەتتىلىك قاسيەتتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا ەتتى باعىتتاعى الەمدىك قوي تۇقىمدارىنىڭ تەك­تىلىك الەۋەتتىلىگى پايدالانىلدى. نەمىستىڭ «دەيچەمەرينوفلەيششاف» قوشقارلارىنىڭ گە­­نە­­­تي­كالىق الەۋەتتىلىگى جەرگىلىكتى قويلاردىڭ ەت­تىلىك باعىتتاعى كەيبىر ولقىلىقتارىن جەدەل تولىقتىرۋ ءۇشىن قولدانىلدى. وسىنداي بۋدانداستىرۋدان الىنعان تۇقىمداردى دا ءوز تولىنەن ءوسىرۋ جولىمەن كوبەيتىپ، كوبىنەسە تۇقىمىشىندىك سۇرىپتاۋعا باسىمدىلىق بەرىل­ءدى. زامانا اعى­مىنا وراي، سەلەكسيا باعىتىن بويىنداعى قۋا­تىن قۇيرىققا ەمەس، بوكسەسىنە، ارقاسىنا، قابىرعاسىنا جينايتىن قويلاردىڭ وتارلارىن قالىپتاستىرۋعا قاراي باعىتتادىق. بىرىنشىدەن، ەتتىلىگى جوعارى، ياعني، بوكسەسى تولىق، كەۋدەسى مەن ارقاسى كەڭ، قابىرعاسىنا ەت جينالاتىن مالداردى تاڭداپ الساق، ەكىنشىدەن، وسى مالداردىڭ تەز جەتىلۋىنە جانە سالماعىنا ءمان بەردىك. ءجۇن ساپاسى نازاردان تىس قالعان جوق. ءسويتىپ ەرتە جەتىلگەن قوزىلاردى سول جىلى اتالىق رەتىندە پايدالانۋ ادىستەرىن قولداندىق. سۇرىپتاۋ كەزىندە 6-7 ايلىعىندا 50 كگ اساتىن قوشقار توقتىلار، ەتتىلىگى جاعىنان جانە ءجۇن ساپاسى بويىنشا قاتاڭ سۇرىپتاۋدان وتكىزىلىپ، كوبىنە، قولدان ۇرىقتاندىرۋ جولىمەن قار­قىندى پايدالانىلدى. وسى ءادىس وندىرىستىك سىناقتان ءوتىپ، عىلىمي جۇمىسىمىزعا جاڭالىق رەتىندە ەندى. عالىمداردىڭ قولدانعان وسى باتىل شەشىمى وتە جاقسى ناتيجەسىن كورسەتتى. بىرىنشىدەن، مالدىڭ ەتتىلىگى ارتتى، ەكىنشىدەن، قوزىلاردىڭ ەرتە جەتىلۋى تەكتىك قاسيەت رەتىندە قالىپتاستى.

ۇزاق جىلعى سەلەكسيا جەرگىلىكتى مالدىڭ ەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ونىڭ بيازى ءجۇندى ساپاسىن ساقتاپ قالدى. جاڭا تۇقىم قويلارىنىڭ ەتتىلىك قاسيەتىنىڭ ارتۋى جانە مالداردىڭ ءشول جانە شولەيت جەرلەرگە بەيىمدىلىگى يگەرىلمەي جاتقان شالعايداعى جايىلىمداردى ورىندى پايدالانۋعا مۇرىندىق بولا الادى. وسىنداي شارۋاعا وڭتايلى، ءارى پايدالى جاعىن ەسكەرسەك، جاڭادان شىققان «ەتتى مەرينوس» قوي تۇقىمى حالىق شارۋاشىلىعى ءۇشىن تاپتىرماس ولجا.   

ەتتى بيازى ءجۇندى «ەتتى مەرينوس» قويى­نىڭ تۇقىم مال وتارلارى الماتى وبلى­سىنىڭ «الماتى» تۇقىم مال زاۋىتى شارۋا­شىلىعىندا، «سارىبۇلاق اسىل تۇقىم» شا­رۋا­شىلىعىندا جانە ەسكەلدى اتىنداعى وندىرىستىك كووپەراتيۆىندە شوعىرلانعان. وسى مال­دار­دىڭ نەگىزىندە «ەتتى مەرينوس» اتتى جاڭا قوي تۇقىمىنىڭ ساپاسىن انىقتاپ قابىلداۋ 2010 جىلى مەملەكەتتىك كوميسسيادا قارالىپ، 2011 جىلى زياتكەرلىك كوميتەت تاراپىنان سەلەك­سيالىق جەتىستىك رەتىندە ماقۇلدانىپ، پاتەنت بەرىلگەنى وتاندىق عالىمدار ءۇشىن ماقتانىش.

بۇل نەگىزگى ءوسىرۋ ايماعى ءشول جانە شولەيتتى قۇمدار بولىپ تابىلاتىن الەمدىك تاجىريبەدەگى العاشقى بيازى ءجۇندى ەتتى قوي تۇقىمى. بۇل دا عىلىمي تۇرعىدان جاڭاشىلدىق.

جاڭا «ەتتى مەرينوس» قوي تۇقىمىن شى­عارۋ بارىسىندا قولدانىلعان سەلەكسيالىق تاسىلدەردىڭ كوپشىلىگى الەمدىك سەلەكسيا ءۇردى­سىنە قوسىلعان جاڭالىق دەسەك تە بولادى. مى­سالى، جاڭا تۇقىمدى ءوز تولىنەن ءوسىرۋ جولىمەن شىعارۋ، ءشول جانە شولەيتتى جەرلەرگە بەيىمدەلگەن، تابيعاتتىڭ قاتاڭ سىنىنا كونبىس، ءجۇنى بيازى قوي ءوسىرۋ الەمدىك قوي سالاسىنداعى جاڭا، ءارى تىڭ تاسىلدەر. جاڭا تۇقىمدى شىعارۋ بارىسىندا قالىپتاستىرىلعان باسقا دا سەلەك­سيالىق تاسىلدەر جاڭاشىلدىعىمەن وتە قۇن­دى. ايتالىق، اتالىق قوشقارلار ساناتىنا جاتقىزىلعان توقتى قوشقارلاردى 6-7 اي­لىعىندا شاعىلىستىرۋعا قوسۋ جانە اتالىق رەتىندە ەرتە جەتىلگەن قوزىلاردى ىرىكتەپ الۋ ءادىسى. كەڭسىرىكتىڭ دامۋ دەڭگەيى، تۇياعىنىڭ مىقتىلىعى، كەۋدەسىنىڭ كەڭدىگى، جاۋىرىننىڭ جالپاقتىعى، بوكسەسىنىڭ تولىقتىعى سياقتى سەلەكسيالىق بەلگىلەردىڭ ونىمدىلىكپەن قوسار­لى (بيسەريالدى) بايلانىسىن پايدالانا وتىرىپ ىرىكتەۋ جانە جۇپتاۋ ادىستەرىن قولدانۋ دا قوي سەلەكسياسىنا ەنگىزىلگەن تىڭ ادىستەر. اتالىق بويىنشا وسىرۋدە ەرەكشە جاراتىلعان اتالىق مالدىڭ وزىندىك بەلگىلەرىن بارىنشا دامۋىنا قاراي ىرىكتەۋ مەن جۇپتاۋ جۇمىستارىن تۇراقتى جۇرگىزۋ دە توسىننان قابىلدانعان سەلەكسيالىق شەشىم. سونىمەن قاتار، ەگىز نەمەسە ءۇش قوزى تاپقان ساۋلىقتاردىڭ تولدەرىن قارقىندى پايدالانۋ، اسىرەسە ولاردىن تۋعان ەركەك توقتىلاردى تۇقىمدىق ماقساتتا با­رىن­شا قولدانۋ ءوز ناتيجەسىن بەردى. جاڭا قوي تۇقىمىنىڭ ساۋلىقتارىنىڭ تولدەگىشى وتە جاقسى، سەلەكسيالىق وتارلاردا ءار ءجۇز باس ساۋلىقتان ءجۇز جەتپىس باسقا دەيىن قوزى الىنادى. كوپتولدىلىگى بويىنشا سۇرىپتاۋ، ساۋ­لىقتىڭ سۇتتىلىگىن انىقتاي الاتىن كورسەت­كىش، سوندىقتان وسى بەلگىنىڭ تەكتىلىك دەڭگەيدە قالىپتاسۋى قوزىلاردىڭ ەرتە جەتىلۋىنە مۇ­رىندىق بولعانى دا عىلىمي تۇرعىدان تۇسىنىكتى.      

جالپى شارۋاشىلىقتا جاڭا تۇقىم قويلا­رىنىڭ ءوز تولىنەن كوبەيۋ قاسيەتتەرى جانە ءتول­دە­ءرىنىڭ امان ساقتالۋى جەرگىلىكتى مال تۇ­قىمدارىنىڭ دەڭگەيىندە. ولار جىل بويى ءشول جانە شولەيت بەلدەۋلەردەگى جايىلىمداردا جايىلۋعا بەيىمدى جانە تابيعاتتىڭ قاتاڭ جاعدايىنا (اپتاپ ىستىق، قالىڭ قار، بوراندى اياز) ءتوزىمدى. گەنەتيكالىق تۇرعىدان، ءوز تولىنەن كوبەيۋ قاسيەتىنىڭ جوعارى بولۋى، سونىمەن بىرگە ەتتىلىك قاسيەتىنىڭ تولىنە تۇراقتى بەرىلۋى جاڭا تۇقىمنىڭ تەكتىلىك الەۋەتىنىڭ قالىپتاسقانىن دالەلدەيدى.       

ەت ونىمدىلىگى بويىنشا بۇل قويلار دونە، اۆستراليالىق ەتتى مەرينوس، سونداي-اق دەيچە مەرينوفلەيششاف سياقتى الدىڭعى قاتارلى ەتتى بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمدارىنان كەم ەمەس. بازالىق شارۋاشىلىقتارداعى ۇزدىك وتار­لارداعى ساۋلىقتاردىڭ تىرىلەي سالماعى 70-72 كگ-عا، ءجۇن ونىمدىلىگى 7 كگ-عا دەيىن جەتەدى. بۇل كورسەتكىشتەر الەمدىك بيازى ءجۇندى قوي شارۋاشىلىعىنىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىنە ساي كەلەدى.  

جاڭا تۇقىمنىڭ ەتتىلىك قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى تەز جەتىلگىشتىگى. ەركەك توقتىلاردىڭ تۋ­ىلعان جىلى تىرىلەي سالماعىنىڭ ورتاشا تاۋلىكتىك ءوسىمى 300-320 گرامم قۇرايدى. بورداقىلاۋعا قويىلعان ەركەك توقتىلاردىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى 570 گراممنان اسادى، بۇل جەتىستىك جاڭا تۇقىم تولدەرىنىڭ گەنە­تيكالىق الەۋەتتىلىگىنە كۋا، ءارى الداعى سەلەكسيالىق جۇمىستارعا زور مۇمكىندىك تۋ­عىزادى. قوزىلاردىڭ ەرتە جەتىلۋى تەكتىك قاسيەت رەتىندە قالىپتاسقان، ويتكەنى عىلىمي-وندىرىستىك تاجىريبە دەرەكتەرى بويىنشا 4-4،5 ايلىق ەركەك توقتىلاردىڭ تىرىلەي سالماعى 35-38 كگ. بۇل وتارداعى قوزىلاردىڭ ورتا سالماعى، تۇقىمدىق مالعا ەنەسىنەن بولگەن كەزدە 50 كيلوگراممنان ارتىق سالماق تارتاتىن قوزىلار عانا تاڭدالادى. شارۋاشىلىقتاعى قوزىلاردىڭ ورتاشا ۇشا سالماعى 18-20 كگ، ەت شىعىمى 50،0-52،0% جانە سويىس شىعىمى 51،7-53،6%. مالدىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن ۇشا شىعىمى 53،7%-عا، ال سويىس شىعىمى 57،6%-عا دەيىن جەتەدى.      

ەتتى مەرينوس تۇقىمىنىڭ ءجۇن ءونىمى دە جاقسى: ءار قويدان 3،5-4،0 كگ جۋىلعان ءجۇن الىنادى، ءجۇننىڭ ۇزىندىعى 10-12 سم، ءجۇننىڭ نەگىزگى جىڭىشكەلىگى 64-60 ساپا. جاڭا تۇقىم قويلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى – دەنە ءبىتىمى دوڭگەلەنگەن پىشىندە بولادى. كەۋدەسى كەڭ، جاۋىرىنى جالپاق (جاۋىرىن اراسى كەڭ)، بوكسەسى ەتتى، دەنەسىنىڭ ارتقى بولىگى جالپاق، اسىرەسە، جامباسىنىڭ ەتى تولىق بولىپ كەلەدى، ياعني ەتتىلىك ءپىشىنى ايقىن.
سەلەكسيا بارىسىندا تۇمسىعى دوڭەس، كەڭسىرىگى كەڭ قويلارعا باسىمدىلىق بەرىلدى، ويتكەنى، ولاردىڭ جايىلىمدا قوزعالۋى شيراق، اسىرەسە، شالعاي جايىلىمدارعا ايداعاندا شالدىقپايتىن توزىمدىلىگى جوعارى بولدى. عىلىمي تاجىريبەلەر نەگىزىندە، وسىنداي قوي­لاردىڭ سالماعى دا جوعارى، ءجۇن بەرۋى دە ارتىق ەكەنى دالەلدەندى. سونىمەن قاتار، ەكسپەريمەنت ناتيجەسىندە تۇمسىعى دوڭەس، كەڭسىرىگى كەڭ قويلاردىڭ تىنىس الۋ ورگاندارى، جۇرەگى، بۇيرەگى جانە كوكباۋىرىنىڭ جاقسى داميتىنى بايقالدى. بۇل جاڭالىققا (اۆتورلارى: ت.قاسەنوۆ، ق. سەيتپان) زياتكەرلىك پاتەنت الىنعان.

ەت ساپاسىنا توقتالساق، ەنەسىنەن بولىنگەن 4-4،5 ايلىق قوزىلاردى دەرەۋ ەتكە سويعاندا الىناتىن قوزى ەتىندە ەنەسىنىڭ ءسۇتى مەن جازعى كوك ءشوپتىڭ دامدەرى جاقسى ۇيلەسىپ، ونىڭ دامدىك ساپاسى وتە جوعارى بولادى. باسقا مال تۇلىكتەرىمەن سالىستىرعاندا، وسى بەلگىلەرى بويىنشا قوزى ەتى ەرەسەك مالدارعا قاراعاندا قاتتى ەرەكشەلەنەدى. قوزى ەتىنە ءتان وسىنداي ساپالىق ارتىقشىلىقتار جاڭا تۇقىم توقتىلارىندا جاقسى جەتىلگەن.    

بەلگىلى رەسەيلىك عالىمدار س.ۆ.بۋيلوۆ، ۆ.م.كۋرگانسكييدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قوي ەتىندەگى اقۋىز مولشەرى سيىر جانە شوشقا ەتىمەن بىردەي. ماي مولشەرى جانە قۇنارلىعى جاعىنان قوي ەتى سيىر ەتىنەن اسىپ تۇسەدى، ءبىراق شوشقا ەتىنەن كەم. ءبىراق، قوي ەتىندە 29 مگ، سيىردىڭ مايلى ەتىندە – 75 مگ، ال شوشقا ەتىندە – 74،5-126 مگ حولەستەرين بولادى. سوندىقتان پروفەسسور ن.پەتروۆسكيي «كىم قوي ەتىن جەسە، سول اتەروسكلەروزبەن از اۋىرادى» دەگەن پىكىر ايتقان.

فرانسيانىڭ ۇلتتىق زووتەحنيكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى نارىقتاعى سالماعى 15-20 كگ ۇشالارعا (ءارتۇرلى قوي تۇقىمدارىنان الىنعان) دەگەن ەڭ ۇلكەن سۇرانىستى زەرتتەپ، تومەندەگى جاعدايدى انىقتادى: قۇرامىنداعى سۋ مولشەرى 60-65%، پروتەين – 15-20%، پروتەيننىڭ ماي­عا قاتىناسى 1،0-2،0 بىرلىك قۇرايتىن جوعارعى قوڭدىلىقتاعى قوزى ۇشالارى ەڭ ۇلكەن سۇرانىسقا يە. بۇل تۇرعىدان العاندا، قازاقستاندىق عالىم­دار جۇرگىزگەن تاجىريبەدە، وڭتايلى سالماق (18-20 كگ) پەن ۇشاداعى پروتەين مەن مايدىڭ جاعىم­دى اراقاتىناسى (1،0-1،3) 4 ايلىق گەمپشير جانە ەتتى مەرينوس قوزىلارىنا ءتان ەكەنى انىقتالدى. بۇل دەرەكتەر جاڭا «ەتتى مەرينوس» قوي تۇقىمىنىڭ ەت ساپاسى جانە تەز جەتىلگىشتىگى جاعىنان ارتىقشىلىقتارىن كورسەتەدى.

شارۋاشىلىق دەرەكتەرى بويىنشا جاڭا تۇقىم قويلارىنىڭ ەت ونىمدىلىگى باستاپقى جەرگىلىكتى تۇقىمنىڭ كورسەتكىشتەرىنەن 15-20%-عا ارتىق. ۇشا جانە جۇمساق ەت شىعىمى 5-7%-عا كوپ.      

جاڭا تۇقىمنىڭ تارالۋ ايماعى كەڭ: جاڭا تۇقىمنىڭ اسىل تۇقىمدى مالدارى الماتى وبلى­سىنىڭ 4 اۋدانىندا وسىرىلەدى: تالعار، كەر­بۇلاق، ەسكەلدى جانە كوكسۋ اۋداندارى. كور­سەتىلگەن 4 اۋدانداعى قولدا بار 500 مىڭ­نان استام قويدىڭ 400 مىڭنان استام باسى «ەتتى مەرينوس» قوي تۇقىمى. ولار قىستا جايىلىمدا جايۋعا جانە جەرگىلىكتى تابيعي-كليماتتىق جاعدايلارعا وتە جاقسى بەيىمدەلگەن. الماتى وبلىسىنىڭ باسقا ون ەكى اۋدانىندا وسى مالداردىڭ تۇقىمدىق مالدارى ءوسىرىلىپ، جەرگىلىكتى قويلاردىڭ ەتتىلىگىن ارت­تىرۋ ماقساتىندا جاقسارتۋشى قوشقارلار كەڭىنەن پايدالانىلۋدا. الماتى وبلىسىنان تىسقارى وڭتۇستىك قازاقستان جانە جامبىل وبلىسىنىڭ نەگىزگى قوي شارۋاشىلىقتارىندا وسى تۇقىم بەلەڭ الۋدا. سونىمەن قاتار، وسى جاڭا تۇقىمنىڭ تاڭداۋلى قوشقارلارىنان الىنعان ۇرىقتار رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اسىل تۇقىمدى قوي شارۋاشىلىقتارىندا قولدانىلۋدا. تارالىم ايماعىنىڭ كەڭەيۋى جانە نەگىزگى شوعىرلانعان اۋماعىنداعى مال باسىنىڭ جەتكىلىكتى بولۋى ەتتى بيازى ءجۇندى قويلاردىڭ وزىندىك تۇقىم مال بازاسىنىڭ قالىپتاسقانىنا دالەل.      

تاجىريبەلەر ناتيجەلەرى بويىنشا جەكەلەگەن توقتىلار 500-571 گراممنان قوسىمشا سالماق قوسادى. بۇل بولاشاقتاعى جۇمىستىڭ ۇلكەن كەپىلى جانە رەكوردتى كورسەتكىش بيازى ءجۇندى قويلاردىڭ ءجۇن ونىمدىلىگىن تومەندەتپەي، ولاردىڭ ەت ونىمدىلىگىن ءارى قاراي ارتتىرۋدىڭ قورى بولىپ تابىلادى. شارۋاشىلىق دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 4-4،5 ايلىق قوزىلاردى ەتكە وتكىزگەندەگى تابىس، شارۋا ەكونوميكاسىن رەنتابەلدى جۇرگىزۋگە قول جەتكىزگەن. مىسالى، الماتى وبلىسىنىڭ «اراي» شارۋا قوجالىعىندا 1 ساۋلىققا شاققانداعى پاي­­دا 7184-7650 تەڭگەنى قۇرايدى.

جاڭا تۇقىمداعى ەتتىلىك ونىمدىلىك تەكتىلىك (گەنەتيكالىق) تۇرعىدان تۇراقتانعان بەلگى: قوشقارلاردىڭ تىرىلەي سالماعى 110-120 كگ (140 كگ-عا دەيىن)، ساۋلىقتار – 65-75 كگ (103 كگ-عا دەيىن). مالدىڭ تازا سالماعىنان ۇشا شىعىمى 60-63% قۇرايدى، بۇل كورسەتكىشتىڭ تۇقىمدى ءارى قاراي جەتىلدىرۋدە ماڭىزى زور.   

ەتتى مەرينوستاردى شىعارۋ تاجىريبەسى ءشول جانە شولەيتتى ايماقتاردا بيازى ءجۇندى، جوعارى ەت ونىمدىلىگىنە يە قويلاردى ءوسىرۋ مۇمكىندىگىن كورسەتتى.

جاڭا «ەتتى مەرينوس» قوي تۇقىمى – رەسپۋبليكادا ەكولوگيالىق تازا قوي جانە قوزى ەتىن بەرەتىن ەتتى باعىتتاعى قوي شارۋاشىلىعىن قۇرۋ ماقساتىنداعى قۇندى سەلەكسيالىق ماتەريال. 

ءىرى ۇجىمشارلار مەن كەڭشارلاردىڭ ورنىنا ۇساق شارۋا قوجالىقتارىن قۇرۋ تۇقىم اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن قيىنداتقانى بەل­­گىلى. وسىنداي جاعدايلاردا سەلەكسيالىق جۇ­مىستاردى جۇرگىزۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە الماتى وبلىسىنىڭ «جەتىسۋ» ايماقتىق قوي وسىرۋشىلەر وداعىن اتاۋعا بولادى. مۇندا ەڭ ۇزدىك تۇقىممال شارۋاشىلىقتارىنان ساتىپ الىنعان جانە ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىلعان اتالىق قوشقارلار شارۋا قوجالىقتارىنداعى ساۋلىقتاردى ۇرىق­تاندىرۋعا پايدالانىلىپ ءجۇر. وسىلايشا، جىل سايىن 140 مىڭنان استام بيازى ءجۇندى ساۋلىقتار جاڭا تۇقىم قوشقارلارىمەن ۇرىقتاندىرىلىپ، ايماقتاعى قويلاردىڭ ساپالىق جاعىنان جاقسارىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. ايماقتىق قوي وسىرۋشىلەر وداعىنىڭ جاڭا تۇقىم ەتتى مەرينوس قويىنىڭ نەگىزگى اسىل تۇقىمدى مالدارى شوعىرلانعان وڭىردە بەلسەندى مال اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋى جاڭا تۇقىمنىڭ تەكتىك قاسيەتىن ۇشتاي تۇسۋگە ىقپالىن تيگىزىپ، وڭىردەگى جاڭا باعىتتاعى قوي تۇقىمدارىنىڭ تەكتىك الەۋەتتىلىگىن ارتتىرۋعا مۇرىندىق بولۋدا.    

جاڭادان شىققان قويدىڭ ەتتى تۇقىمى ەلىمىز­ءدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىنە ەلەۋ­ءلى ۇلەس قوساتىن الەۋمەتتىك ماڭىزى زور، شارۋاشى­لىقتارعا كەڭىنەن تارالعان، قوي ءوسىرۋدىڭ ءتيىمدى­لىگىن ارتتىراتىن پراكتيكالىق ءمانى وراسان زور عىلىمي جەتىستىك.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

نەگىزگى:

1. سەيتەمبەتوۆ ت.س.، تولەۋوۆ ب.ي.، سەيتەمبەتوۆا ا.ج. بيولوگيالىق حيميا.-قاراعاندى، 2007ج؛
2. سەيتوۆ ز.س. بيولوگيالىق حيميا. - 2007ج؛
3. سەيتەمبەتوۆا ا.ج.، ليحوديي س.س. بيولوگيالىق حيميا، 1994ج؛
4. بەرەزوۆ ت.ت.، كوروۆكين ب.ف. بيولوگيچەسكايا حيميا.-م.، 2005، 2007ج؛
5. بيوحيميا پود. رەد.. چل..-كورر. ران، پروف.. ە.س. سيەۆەرينا.-م.، 2005، 2007ج؛
6. ۋسەنوۆا م.ش. “ۆيتاميندەر”، 2007ج؛
7. مەنشيكوۆ ۆ:ۆ.،ۆولكوۆ ن.ي. “بيوحيميا “– م.:فيزكۋلتۋرا ي سپورت، 2007گ.

قوسىمشا:

1. بيوحيميا سۇراقتارى مەن جاۋاپتارى. ق ر ۇعا كورر.، پروف. س.م. ادەكەنوۆتىڭ رەد.باسشىلىعىمەن.-استانا، 2003ج؛
2. لەنيدجەر ا. بيوحيميا. –موسكۆا: مير، 1974؛
3. مارري ر.، گرەننەر د.، مەيەس پ.، رودۋەلل ۆ. بيوحيميا چەلوۆەكا. 2003ج

وقو، ماقتاارال اۋدانى، اتاكەنت قالاشىعى
ماقتارال اگرارلىق كوللەدجى
«ۆەتەريناريا» ماماندىعىنىڭ ارنايى ءپان وقىتۋشىسى
قالمەنوۆ تورەبەك نىشانوۆيچ

---