قۇس تورەسى — بۇركىت
150 ميلليون جىلدان بەرى تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان قۇستار بۇگىنگى تاڭدا جەر ءجۇزىنىڭ بارلىق جەرىندە كەڭ تارالعان. عىلىمي دەرەكتەر بويىنشا دۇنيە جۇزىندە 100 ميللياردتاي قۇس بار ەكەن. جەر بەتىندە بۇگىنگى تاڭدا 8600 قۇستىڭ تۇرلەرى بار ەكەندىگى انىقتالىپ ءوتىرۇ مىنە، بۇل قانشاما بايلىق دەسەڭىزشى! ولاردى قورعاپ، ءتيىمدى پايدالانا بىلۋگە ءتيىسپىز.
سوڭعى جىلدارى قۇستاردىڭ تەك دۇنيە جۇزىندە عانا ەمەس، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە دە كەيبىر تۇرلەرىنىڭ سانى ازايىپ بارا جاتقانى بايقالۋدا. سوندىقتان دا ەل-ەلدە ولاردى قورعاۋ شارالارى جۇزەگە اسۋدا. سول سياقتى ءبىزدىڭ الماتى مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىندا وسىنداي جۇمىستى جۇرگىزۋ كەڭ قولعا الىنىپ جاتىر. سانى كۇرت ازايىپ كەتكەن اڭ-قۇستاردى شۇعىل زەرتتەۋ ارقىلى انىقتاپ، سول جەرلەردە قورعاۋ شارالارى جۇزەگە اسۋدا.
الماتى قورىعىنداعى جەر بەدەرىنىڭ كۇردەلىلىگى مۇنداعى جابايى حايۋاناتتار تۇرلەرىنىڭ كەڭ تارالۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. مۇندا قۇستاردىڭ 177ء-تۇرى كەزدەسەدى. سونىڭ ىشىندە «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن قۇستار: ساقالتاي، بۇركىت، قۇماي، بيدايىق، كوك قۇس، وراقتۇمسىق، قارا دەگەلەك، ۇكى.
قىرعيتەكستەس تۇقىمداسنىا جاتاتىن قىراندار ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى – بۇركىت. بىرتىندەپ تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى ازايىپ كەلە جاتقان قۇس. قورىقتا 5 جۇپ تىرشىلىك ەتەدى. ەركەگىنىڭ قاناتى 59-66 سم، سالماعى 2،8-4،1 كگ، ۇرعاشىسىنىڭ قاناتى 65-74 سم، سالماعى 3،8-6،3 كگ. بۇركىت اسپاندا قالىقتاپ ۇزاق ۋاقىت ۇشىمەن قاتار، جىلدام ءارى قۇيىنداتا تومەن قاراي زىرقىراي ۇشادى. اۋلى جەردى مەكەندەيتىن بۇركىتتەردىڭ تۇلعاسى كەسەك، يىقتى، ەكى اياعىنىڭ اراسى الشاق، سىرتقا شىعىڭقى، مويىن ءجۇنى مەن بالاق ءجۇنى سالالى، ۇشكىر بولادى. تاۋ قۇسىنىڭ ءجۇنى قارا بارقىن تارتىپ، بويىنداعى اق تەڭبىلدەرى ەركشەلەنە، ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە ەكى يىعى مەن قۇيرىعىنىڭ اعى مول.
بۇركىتتەر ۇياسىن بيىك قۇزعا، قاناتتىدان باسقانىڭ اياعى جەتپەيتىن جالتىر جارتاستاردىڭ قۋىسىنا سالادى. بۇل قۇس ۇيا سالارىندا ارالارىن جەتى شاقىرىمنان سالادى. ۇيالارىن ءارتۇرلى بۇتاقتاردان سالىپ، ىشىنە شوپتەر توسەيدى. جۇمىرتقالار كەزىندە سولاردى مەكەن ەتەدى. جۇمىرتقاسىنىڭ ءتۇسى اقشىل، سالماعى 100 گراممداي. ۇرعاشى بۇركىت جۇمىرتقانى 45 كۇندەي باسادى. بالاپان بۇركىتكە 2 اي تولعاندا ول ءوز جەمىن ءوزى تاۋىپ جەۋگە تالپىنادى. بالاپان بۇركىت ۇياسىنان ۇشىپ شىققاننان كەيىن دە اتا-انالارى كوپ ۋاقىتقا دەيىن قامقورشى بولىپ جۇرەدى. بۇركىتتەر تۇلكىمەن، سۋىرمەن، بورسىقپەن، تىشقانمەن، ۇلار، كەكىلىك، قۇرمەن، كەيدە تاسباقانىڭ قالدىقتارىمەن جانە جىلاندارمەن ازىقتانادى. جىرتقىش قۇستاردىڭ ىشىندەگى بۇركىت اسا تەكتى، ادام قلوىنا تەز ۇيرەنگىش قۇس. قايراتىنا ساي جۇرەكتىلىگى، قيىرداعىنى تەز كورگىشتىگى دە وزگە قستارعا قاراعاندا بۇركىتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى.
بۇركىتتىڭ كوزى سارىشۇناقتى 300-400 مەتر قاشىقتىقتان كورە الادى. قۇستاردىڭ كوزى ادامنىڭ كوزىنە قاراعاندا 5-7 ەسە كۇشتى دامىعان. بۇركىتتە باسقا قۇستار سياقتى ۇركىتكەندى، ۇياسىندا مازاسىن الاندى جاقتىرمايدى. ەگەر دە وسىنداي قولايسىز جاعدايلار بولا قالسا باسىپ جاتقان جۇمىرتقاسىن ەمەس، جاڭا شىۇۇان بالاپاندارىن دا تاستاپ كەتىپ قالۋى مۇمكىن. مەملەكەتىمىزدە بۇركىتتىڭ ازايۋى ونىڭ قورەگىنىڭ تاپشىلىعىنان دا بولىپ ءجۇر. سونىمەن قاتار كەيبىر ادامدار رۇقساتسىز ۇيالارىنان بالاپاندارىن الىپ قولعا باۋلۋدا سانىنىڭ ازايۋىنا كەسىرىن تيگىزۋدە. بۇركىت سيرەك قۇس بولعاندىقتان، «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن.
بۇركىتتەر جەم اۋلاعاندا ەڭ الدىمەن ءالسىز، اۋرۋ حايۋاناتتاردى ۇستايدى. مۇنداي جاعدايدا جان-جانۋارلار اراسىندا تابيعي سۇرىپتاۋ ورىن الىپ، ءومىر ورتاسىنا جاقسى بەيىمدەلگەن دەندەرى ساۋ، اڭ-قۇستار تۇرلەرى قالىپ وىرادى. جىرتقىش قۇستارعا جاتاتىن بۇركىت – ءتۇرلى حايۋاناتتار تىرشىلىك ەتەتىن ورتانى تازارتىپ، ولاردىڭ اراسىندا ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالىپ كەتۋىن بولدىرتپايدى.
سول سەبەپتى كەلەشەكتە جەر-جەرلەردە بۇركىتتەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن قامقورلىققا الىپ، قورعاۋ مىندەتى تۇر.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
كەپتەر
كوكەك
قۇستار الەمىنىڭ بيتبوكسەرى - ليراقۇيرىق(ۆيدەو)
You Might Also Like
-
قىزعالداق — لالاگۇلدەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شوپتەسىن پيازشىقتى وسىمدىك. قازاقستاننىڭ دالالىق ايماقتارىندا ءجيى كەزدەسەدى، 32 ءتۇرى بار، ونىڭ 11 ءتۇرى — قازاقستاننىڭ ەندەميگى بولى...
-
قۇمىرسقا — جارعاققاناتتىلار وتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. قۇمىرسقا جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان، تەك قيىر سولتۇستىكتە جانە انتاركتيدادا عانا كەزدەسپەيدى. قۇمىرسقانىڭ 10 مىنداي ءتۇرى بار. ولاردىڭ كو...
