قيىن بالا قايدان شىعادى؟
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالىاۋدانى، قازالى اۋىلى
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى
قامباروۆا ساعيرا لاۋباي قىزى
تاقىرىبى: قيىن بالا قايدان شىعادى؟
«قيىن بالا دەگەنىمىز قانداي بالا؟
قيىن بالا» - بەلگىلى ءبىر جۇمىسى جوق، جاعدايلارى تومەن نەمەسە جۇمىستان قولى تيمەيتىن، بالاسىنا قاراۋعا ۋاقىتى جوق، قىزمەتتەگى اتا - انا وتباسىنان شىعادى.
دەمەك تاربيەنىڭ وسالدىعىنان، مىنەز ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي قيىن بالا تۋىندايدى.
شەت ەلدەردە بۇل ۇعىمدى ديەۆيانتنوە پوۆەدەنيە»، - دەيدى.
جاسوسپىرىمدەردىڭ توبىن «گرۋپپا ريسكا دەپ اتاۋى، قازاقشا ءدال بالاماسى بولماعانىمەن «ءقاۋىپتى توپ – قۇقىق بۇزۋشىلىققا بەيىم توپ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «بالانى جان - جاقتى ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن ونى جان - جاقتى ءبىلۋ كەرەك. – دەپ بەلگىلى ك. د. ۋشينسكيي ايتقانداي بالانى «قيىن دەپ اتاۋ ءۇشىن وعان ءتان جەكە باستىڭ قيىندىعىن تانىتاتىن بەلگىلەرىن تابا ءبىلۋ كەرەك.
ادامنىڭ اۋەلدەن تىگىنشى بولىپ تۋمايتىنى سياقتى قايىرىمدىلىق پەن جامان قىلىق تا ادامعا اۋەلدەن جاراتىلىسىنان دارىمايدى.
سول سەبەپتەن قيىندىق تۋعىزاتىن بالانىڭ بەلگىلەرىن، قيىندىق تۋعىزاتىن وقۋشىلارمەن
اڭگىمە جۇرگىزۋ، ونىڭ وزىنە ساۋالدار بەرۋ، اتا - انا، سىنىپ جەتەكشىسى، جولداسىمەن - ينتەرۆيۋ جۇرگىزۋ كەرەك. كوڭىل - كۇيى، ونىڭ الاڭداۋشىلىعى، بالانىڭ جان - دۇنيەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. جاعىمدى - جاعىمسىز قىلىقتاردى دا اتا - انالارىنان ۇيرەنەدى. اتا - اناعا بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. بالا تاربيەلى ازامات بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن قولايلى پسيحولوگيالىق احۋال قاجەت.
اتا - انالاردىڭ جان ۇياداعى كەلىسپەۋشىلىگى، بالانىڭ تولىق ەمەس جانۇيادا تاربيەلەنۋى، اتا - انالاردىڭ ىشكىلىككە سالىنۋى، ۇرپاق تاربيەسىندەگى كوزقاراستارىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى بالا بويىندا جاعىمسىز مىنەز - قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرىن تيگىزەدى.
بالانى قىسپاقتا ۇستاۋ دا ونىڭ پسيحولوگياسىنا زيان.
ۇلكەندەردىڭ قولايسىز ءىس - ارەكەتتەرى، اتا - انانىڭ اراق ءىشۋى، بالاعات ءسوزدى بوراتقان اعا، قىلمىس جاساعان كورشى وسىنى كورگەن بالانىڭ تاربيەسى نە بولماق.
بالا ۇلكەندەر بويىنان جاعىمدى - جاعىمسىز قىلىقتاردى جينايدى، وسىدان كەلە دەر كەزىندە دۇرىس تاربيەلەپ جولعا تۇسىرمەسە، مىنەز - قۇلىقتارى قوعامعا جات، تاربيەسى»قيىن
تۇلعالار قالىپتاساتىنى شەك كەلتىرمەيدى.
ال مۇنداي تاربيەسى «قيىن بالانىڭ شىعۋىنا ەڭ الدىمەن، جانۇيا تاربيەسىنىڭ دۇرىس بولماۋى، وتباسىنداعى جانجال، اتا - انانىڭ بىرەۋىنىڭ بولماۋى جانە مەكتەپتەگى وقۋ - تاربيە جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر.
جاس ءوسپىرىم ون ءۇش جاسقا كەلگەننەن كەيىن ولاردا وزگەرىستەر بايقالادى. بۇل جاس وتە تىنىمسىز، ەڭ قيىن (ۇشقالاق شاق. مىنەز - قۇلقىندا وزگەرىستەر بولادى. وسىنداي ساتتە اتا - انا، ءمۇعالىم بالا تاربيەسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كۇش سالۋى كەرەك. بۇل جاعدايدا ءمۇعالىم جانە اتا - انا بالا مىنەز - قۇلقى مەن تەمپەرامەنتىن ءبىلۋى قاجەت. سەبەبى جاسوسپىرىمدەردىڭ وسى «وتپەلى كەزەڭدە وزدەرىنە قول جۇمساپ (سۋيسيد، ومىردەن تۇڭىلۋلەرى كوبەيەدى. ونىڭ سەبەپتەرى وزىنە نازار اۋدارتۋ، مۇسىركەۋشىلىك تۋدىرتۋ، جانۇياداعى كيكىلجىڭنەن قاشۋ، ءمۇعالىم دوستارىمەن كەلىسپەۋشىلىك، سىنىپتاستارىنىڭ ونى قاتاردان ءبولىپ تاستاۋى، ونى مەنسىنبەۋ، دوستارىنىڭ بولماۋى، تەست جۇمىسىن ۇبت تاپسىرا الماۋى، جاۋاپسىز ماحاببات، ءوزىن رەنجىتكەندەردى كىنالى ەتىپ كورسەتۋ، پسيحولوگيالىق اۋىتقۋ.
ۇلدار مەن قىزداردىڭ مىنەز - قۇلقىنا تالداۋ جاساعان كەزدە پسيحيكاسى مەن ءىس - ارەكەتىندەگى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋ قاجەت. ۇلداردىڭ جۇرگەن جەرى ءارقاشان شۋ بولاتىنى بەلگىلى، بۇل ولاردىڭ ءتارتىپتى ءجيى بۇزاتىندىعىنان دەپ ويلاۋعا بولمايدى. قىزدار بويىندا جاعىمسىز قاسيەتتەر كوبىنە جاسىرىن سيپاتتا بولادى. «قيىن ۇلدار مەن «قيىن قىزداردى سالىستىرعاندا ۇلدار تىنىشسىز بولعانمەن،»قيىن قىزدار ودان دا «قيىنداۋ بولادى.
بۇل تۋرالى ا. س. ماكارەنكو بىلاي دەپ جاۋاپ جازادى. ۇلدار كوشەدە قانشاما قاڭعىپ جۇرسە دە، قانداي كۇردەلى، زاڭسىز وقيعالارعا قاتىستى بولسا دا، ءبىزدىڭ پەداگوگيكالىق ارەكەتىمىزگە كونبەي سونشا قاسارىسقانىمەن، ونىڭ ءتىپتى بولار – بولماس اقىلى بولسا، جاقسى ورتا ونى تاربيەمەن ادام ەتىپ شىعارادى.
بالانىڭ بوس ۋاقىتىن ۇيىمداستىرۋدا جانۇيانىڭ ىقپالى زور. مەكتەپتە وقۋشى كۇنىنە التى ساعات بولسا، ۇيىندە ون سەگىز ساعات بولادى. بالانىڭ جاعىمسىز ءىس - ارەكەتكە بارۋى، وتىرىك ايتۋى جانە قىلمىس جاساۋى، جانۇيانىڭ قاداعالاماۋىنان.
اتا - اناسىنا كومەكتەسكەن، ەڭبەككە ەرتە ارالاسقان بالا تەرىس جۇرىسكە بارمايدى.
دۇنيەگە كەلگەن نارەستە ارامتاماق، قۇقىق بۇزۋشى بولىپ تۋمايدى.
جانۇيادا تاربيەدەن كەتكەن اقاۋلىق جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر سالدارىنان قيىن بالا تۋىندايدى. كوڭىلشەك اتا - انا بالاسىن ەشنارسەگە ۇيرەتپەيدى، ەڭبەك اتاۋلىدان قورعاشتايدى، ەڭبەك ادامىن قۇرمەت تۇتۋ تاعىلىمىن ۇيرەتپەيدى.
بالاعا قالاعان نارسەسىن الىپ بەرۋدى ماقتانىش تۇتادى. وزىنە كەرەكتىنىڭ ءبارىن
الدىرعان بالا نەنىڭ قايدان، قانداي ەڭبەكپەن كەلەتىنىن بىلە بەرمەيدى.
بەلگىلى جازۋشى ج. ايماۋىتوۆ «تاربيەگە اسەر ەتەتىن نارسە - وسكەن ورتا، اتا - انا تاربيەسى.
سوڭعىسى كۇشتى بولماسا، بارا - بارا ادامدى زامانداس جولداستىڭ ازعىرىپ، نە ءتۇرلى
جامان مىنەزدى جۇقتىراتىنى بەلگىلى. وتباسىنىڭ جىلۋىن كورمەگە، اتا - انانىڭ ماحابباتىنا بولەنبەگەن بالا جانى قاتىگەزدەنىپ، قىلمىستىق جولعا بەيىمدەلەتىنىن مۇعالىمدەرگە ءتۇسىندىرۋ ارتىق بولار. – دەيدى. بۇل ءسوز اتا - اناعا ۇلكەن جۇك ارتادى.
تاربيە - تال بەسىكتەن» دەمەكشى ىرگەتاسى بەرىك ءۇي وڭايلىقپەن قۇلامايدى، ياعني جاستايىنان بەرىلگەن تاربيەنى قورشاعان ورتا تۇبەگەيلى وزگەرتە المايدى.
بالاعا مىنەز ءۇش الۋان ادامنان جۇعادى، ءبىرىنشىسى - اتا - انا، ەكىنشىسى - ۇستازى، ءۇشىنشىسى - قۇرداسى»- دەپ ايتىپ كەتكەن ەكەن اباي اتامىز.
ويلى ۇستاز – بالا جانىنىڭ زەرگەرى. ەركەنى رايعا كوندىرۋ، جالقاۋدى ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەتۋ، ۇشىپ – قونبا جەڭىلتەككە سابىرلى بولۋدىڭ سىرىن ۇقتىرۋ ۇستاز شەبەرلىگىن
تالاپ ەتەدى.
جاس شىبىق يىلگىش كەلەدى، جاس ادام دا سونداي، جاقسىعا دا جامانعا دا بەيىم.
ءبىزدىڭ ۇيدەگى، تۇزدەگى ءىس - ارەكەتىمىز بالالاردىڭ كوز الدىندا وتەدى. سوندىقتان جاقسى - جامان ادەتىمىزدىڭ بالا تاربيەسىنە ىقپالى زور.
قازالىاۋدانى، قازالى اۋىلى
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى
قامباروۆا ساعيرا لاۋباي قىزى
تاقىرىبى: قيىن بالا قايدان شىعادى؟
«قيىن بالا دەگەنىمىز قانداي بالا؟
قيىن بالا» - بەلگىلى ءبىر جۇمىسى جوق، جاعدايلارى تومەن نەمەسە جۇمىستان قولى تيمەيتىن، بالاسىنا قاراۋعا ۋاقىتى جوق، قىزمەتتەگى اتا - انا وتباسىنان شىعادى.
دەمەك تاربيەنىڭ وسالدىعىنان، مىنەز ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي قيىن بالا تۋىندايدى.
شەت ەلدەردە بۇل ۇعىمدى ديەۆيانتنوە پوۆەدەنيە»، - دەيدى.
جاسوسپىرىمدەردىڭ توبىن «گرۋپپا ريسكا دەپ اتاۋى، قازاقشا ءدال بالاماسى بولماعانىمەن «ءقاۋىپتى توپ – قۇقىق بۇزۋشىلىققا بەيىم توپ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «بالانى جان - جاقتى ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن ونى جان - جاقتى ءبىلۋ كەرەك. – دەپ بەلگىلى ك. د. ۋشينسكيي ايتقانداي بالانى «قيىن دەپ اتاۋ ءۇشىن وعان ءتان جەكە باستىڭ قيىندىعىن تانىتاتىن بەلگىلەرىن تابا ءبىلۋ كەرەك.
ادامنىڭ اۋەلدەن تىگىنشى بولىپ تۋمايتىنى سياقتى قايىرىمدىلىق پەن جامان قىلىق تا ادامعا اۋەلدەن جاراتىلىسىنان دارىمايدى.
سول سەبەپتەن قيىندىق تۋعىزاتىن بالانىڭ بەلگىلەرىن، قيىندىق تۋعىزاتىن وقۋشىلارمەن
اڭگىمە جۇرگىزۋ، ونىڭ وزىنە ساۋالدار بەرۋ، اتا - انا، سىنىپ جەتەكشىسى، جولداسىمەن - ينتەرۆيۋ جۇرگىزۋ كەرەك. كوڭىل - كۇيى، ونىڭ الاڭداۋشىلىعى، بالانىڭ جان - دۇنيەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. جاعىمدى - جاعىمسىز قىلىقتاردى دا اتا - انالارىنان ۇيرەنەدى. اتا - اناعا بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. بالا تاربيەلى ازامات بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن قولايلى پسيحولوگيالىق احۋال قاجەت.
اتا - انالاردىڭ جان ۇياداعى كەلىسپەۋشىلىگى، بالانىڭ تولىق ەمەس جانۇيادا تاربيەلەنۋى، اتا - انالاردىڭ ىشكىلىككە سالىنۋى، ۇرپاق تاربيەسىندەگى كوزقاراستارىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى بالا بويىندا جاعىمسىز مىنەز - قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرىن تيگىزەدى.
بالانى قىسپاقتا ۇستاۋ دا ونىڭ پسيحولوگياسىنا زيان.
ۇلكەندەردىڭ قولايسىز ءىس - ارەكەتتەرى، اتا - انانىڭ اراق ءىشۋى، بالاعات ءسوزدى بوراتقان اعا، قىلمىس جاساعان كورشى وسىنى كورگەن بالانىڭ تاربيەسى نە بولماق.
بالا ۇلكەندەر بويىنان جاعىمدى - جاعىمسىز قىلىقتاردى جينايدى، وسىدان كەلە دەر كەزىندە دۇرىس تاربيەلەپ جولعا تۇسىرمەسە، مىنەز - قۇلىقتارى قوعامعا جات، تاربيەسى»قيىن
تۇلعالار قالىپتاساتىنى شەك كەلتىرمەيدى.
ال مۇنداي تاربيەسى «قيىن بالانىڭ شىعۋىنا ەڭ الدىمەن، جانۇيا تاربيەسىنىڭ دۇرىس بولماۋى، وتباسىنداعى جانجال، اتا - انانىڭ بىرەۋىنىڭ بولماۋى جانە مەكتەپتەگى وقۋ - تاربيە جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر.
جاس ءوسپىرىم ون ءۇش جاسقا كەلگەننەن كەيىن ولاردا وزگەرىستەر بايقالادى. بۇل جاس وتە تىنىمسىز، ەڭ قيىن (ۇشقالاق شاق. مىنەز - قۇلقىندا وزگەرىستەر بولادى. وسىنداي ساتتە اتا - انا، ءمۇعالىم بالا تاربيەسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كۇش سالۋى كەرەك. بۇل جاعدايدا ءمۇعالىم جانە اتا - انا بالا مىنەز - قۇلقى مەن تەمپەرامەنتىن ءبىلۋى قاجەت. سەبەبى جاسوسپىرىمدەردىڭ وسى «وتپەلى كەزەڭدە وزدەرىنە قول جۇمساپ (سۋيسيد، ومىردەن تۇڭىلۋلەرى كوبەيەدى. ونىڭ سەبەپتەرى وزىنە نازار اۋدارتۋ، مۇسىركەۋشىلىك تۋدىرتۋ، جانۇياداعى كيكىلجىڭنەن قاشۋ، ءمۇعالىم دوستارىمەن كەلىسپەۋشىلىك، سىنىپتاستارىنىڭ ونى قاتاردان ءبولىپ تاستاۋى، ونى مەنسىنبەۋ، دوستارىنىڭ بولماۋى، تەست جۇمىسىن ۇبت تاپسىرا الماۋى، جاۋاپسىز ماحاببات، ءوزىن رەنجىتكەندەردى كىنالى ەتىپ كورسەتۋ، پسيحولوگيالىق اۋىتقۋ.
ۇلدار مەن قىزداردىڭ مىنەز - قۇلقىنا تالداۋ جاساعان كەزدە پسيحيكاسى مەن ءىس - ارەكەتىندەگى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋ قاجەت. ۇلداردىڭ جۇرگەن جەرى ءارقاشان شۋ بولاتىنى بەلگىلى، بۇل ولاردىڭ ءتارتىپتى ءجيى بۇزاتىندىعىنان دەپ ويلاۋعا بولمايدى. قىزدار بويىندا جاعىمسىز قاسيەتتەر كوبىنە جاسىرىن سيپاتتا بولادى. «قيىن ۇلدار مەن «قيىن قىزداردى سالىستىرعاندا ۇلدار تىنىشسىز بولعانمەن،»قيىن قىزدار ودان دا «قيىنداۋ بولادى.
بۇل تۋرالى ا. س. ماكارەنكو بىلاي دەپ جاۋاپ جازادى. ۇلدار كوشەدە قانشاما قاڭعىپ جۇرسە دە، قانداي كۇردەلى، زاڭسىز وقيعالارعا قاتىستى بولسا دا، ءبىزدىڭ پەداگوگيكالىق ارەكەتىمىزگە كونبەي سونشا قاسارىسقانىمەن، ونىڭ ءتىپتى بولار – بولماس اقىلى بولسا، جاقسى ورتا ونى تاربيەمەن ادام ەتىپ شىعارادى.
بالانىڭ بوس ۋاقىتىن ۇيىمداستىرۋدا جانۇيانىڭ ىقپالى زور. مەكتەپتە وقۋشى كۇنىنە التى ساعات بولسا، ۇيىندە ون سەگىز ساعات بولادى. بالانىڭ جاعىمسىز ءىس - ارەكەتكە بارۋى، وتىرىك ايتۋى جانە قىلمىس جاساۋى، جانۇيانىڭ قاداعالاماۋىنان.
اتا - اناسىنا كومەكتەسكەن، ەڭبەككە ەرتە ارالاسقان بالا تەرىس جۇرىسكە بارمايدى.
دۇنيەگە كەلگەن نارەستە ارامتاماق، قۇقىق بۇزۋشى بولىپ تۋمايدى.
جانۇيادا تاربيەدەن كەتكەن اقاۋلىق جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر سالدارىنان قيىن بالا تۋىندايدى. كوڭىلشەك اتا - انا بالاسىن ەشنارسەگە ۇيرەتپەيدى، ەڭبەك اتاۋلىدان قورعاشتايدى، ەڭبەك ادامىن قۇرمەت تۇتۋ تاعىلىمىن ۇيرەتپەيدى.
بالاعا قالاعان نارسەسىن الىپ بەرۋدى ماقتانىش تۇتادى. وزىنە كەرەكتىنىڭ ءبارىن
الدىرعان بالا نەنىڭ قايدان، قانداي ەڭبەكپەن كەلەتىنىن بىلە بەرمەيدى.
بەلگىلى جازۋشى ج. ايماۋىتوۆ «تاربيەگە اسەر ەتەتىن نارسە - وسكەن ورتا، اتا - انا تاربيەسى.
سوڭعىسى كۇشتى بولماسا، بارا - بارا ادامدى زامانداس جولداستىڭ ازعىرىپ، نە ءتۇرلى
جامان مىنەزدى جۇقتىراتىنى بەلگىلى. وتباسىنىڭ جىلۋىن كورمەگە، اتا - انانىڭ ماحابباتىنا بولەنبەگەن بالا جانى قاتىگەزدەنىپ، قىلمىستىق جولعا بەيىمدەلەتىنىن مۇعالىمدەرگە ءتۇسىندىرۋ ارتىق بولار. – دەيدى. بۇل ءسوز اتا - اناعا ۇلكەن جۇك ارتادى.
تاربيە - تال بەسىكتەن» دەمەكشى ىرگەتاسى بەرىك ءۇي وڭايلىقپەن قۇلامايدى، ياعني جاستايىنان بەرىلگەن تاربيەنى قورشاعان ورتا تۇبەگەيلى وزگەرتە المايدى.
بالاعا مىنەز ءۇش الۋان ادامنان جۇعادى، ءبىرىنشىسى - اتا - انا، ەكىنشىسى - ۇستازى، ءۇشىنشىسى - قۇرداسى»- دەپ ايتىپ كەتكەن ەكەن اباي اتامىز.
ويلى ۇستاز – بالا جانىنىڭ زەرگەرى. ەركەنى رايعا كوندىرۋ، جالقاۋدى ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەتۋ، ۇشىپ – قونبا جەڭىلتەككە سابىرلى بولۋدىڭ سىرىن ۇقتىرۋ ۇستاز شەبەرلىگىن
تالاپ ەتەدى.
جاس شىبىق يىلگىش كەلەدى، جاس ادام دا سونداي، جاقسىعا دا جامانعا دا بەيىم.
ءبىزدىڭ ۇيدەگى، تۇزدەگى ءىس - ارەكەتىمىز بالالاردىڭ كوز الدىندا وتەدى. سوندىقتان جاقسى - جامان ادەتىمىزدىڭ بالا تاربيەسىنە ىقپالى زور.
You Might Also Like
