قيىن بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ ەرەكشەلىكتەرى
قيىن بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ ەرەكشەلىكتەرى
«قيىن» وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ جانە وقىتۋ قازىرگى تاڭدا پسيحيكالىق قيىندىق پروبلەما رەتىندە كۇن تارتىبىندە تۇسپەي وتىرعانى ءمالىم. مۇنىڭ ءوزى «قيىن وقۋشىلار» سانىنىڭ جىلدان جىلعا ءوسىپ وتىرۋىمەن بايلانىستى بولىپ تابىلادى. بۇل ۋاقىتتاردا «قيىن وقۋشىلارعا» كوبىنەسە جاس وسپىرىمدەر جاتقىزىلسا، بۇگىنگى تاڭدا باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا دا وسى كاتەگورياعا جاتاتىندار دا از ەمەس. سوندىقتان «قيىن وقۋشىلاردى» ەرتە جاستاي باسىنان كەزەڭىنەن باستاپ قولعا الىپ، ولاردىڭ سانالى ءبىلىم مەن ساپالى تاربيە الۋلارىنا مۇمكىندىك جاسالۋى قاجەت.
قيىن بالالاردىڭ وتباسىنداعى بەرىكتىگى جانە ونەگەلى وتباسىندا ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەنەتىنى ءسوزسىز. قيىندىقتى شەشۋدىڭ نەگىزگى جولى - وتباسىندا قارىم - قاتىناستاردى ورناتۋ.
ۆ. سۋحوملينسكيي تاربيەنى وتباسى جاعدايىن زەرتتەۋدەن باستايدى. ول بالانىڭ ساباق ۇلگەرىمىنىڭ جاقسارۋىمەن قوسا دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىنا، وي - ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە كوڭىل ءبولدى جانە بالالاردىڭ 3 - 4 سىنىپتارعا دەيىن ءبىرقالىپتى، ءتارتىپتى بولىپ كەلىپ، 4 - سىنىپتان كەيىن باستايتىندىعىن ءتۇسىندىردى. ەرەسەك كەزەڭ – بالا تاربيەلەۋدەگى ەڭ قيىن كەزەڭ ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، اتا - انالاردى بالالارمەن سىرلاسۋعا شاقىرادى.
مەكتەپتەگى شاكىرتتەرىمىزدىڭ بويىندا حالقىمىز عاسىرلار بويى قاستەر تۇتىپ كەلگەن ار - نامىس، وجدان يماندىلىق، يناباتتىلىق، مەيرىمدىلىك، كىشى پەيىلدىلىك، اتا - مەكەنىنە، ەلىنە سۇيىسپەنشىلىك سياقتى اسىل قاسيەتتەردى تاربيەلەۋ زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە كاتەگوريا بولىپ تابىلاتىن «قيىن وقۋشىلارعا» ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدىڭ فورمۋلالارىن ءادىس - تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ اسا قاجەت، بۇل مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستاۋىش بۋىننان باستالاتىنى بەلگىلى.
ا. س. ماكارەنكو: «تاربيە – بالامەن سويلەسۋمەن، وعان اقىل - كەڭەس بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. تاربيە - تۇرمىستى دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلۋدە، بالاعا اركىمنىڭ ءوز جەكە باسى ارقىلى ۇلگى - ونەگە كورسەتۋىندە»،- دەگەن عوي. بالانى جاس كەزىنەن باستاپ سىيلاپ، ءقادىر - قاسيەتىن، ار - نامىسىن باعالاپ، دۇرىس سويلەپ، دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساعان ابزال..
ل. كەرىموۆ قيىن بالالار تاربيەسى ماسەلەسىنە ارنالعان زەرتتەۋلەرىنە دە «قيىن» وقۋشىنى زەرتتەۋدى، ەڭ الدىمەن، وتباسىنداعى تاربيە جاعدايىن بىلۋدەن باستاۋدى ۇسىنادى. بالانىڭ جەتىلىپ قالىپتاسۋىندا وتباسىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن تۇسىندىرە كەلە، وقۋشىعا قيىن اتانۋعا الىپ كەلەتىن اتا - انالاردىڭ بالالارمەن، ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىلارمەن قارىم - قاتىناسىنداعى بىرنەشە كەمشىلىكتەردى كورسەتىپ بەرگەن. بۇل قيىندىقتى شەشۋدىڭ نەگىزگى بىردەن - ءبىر جولى - وتباسىنداعى ىزگىلىكتى قارىم - قاتىناستاردى ورناتۋ.
تابيعات پەن قوعام قۇبىلىستارىنا قيىندىق تۇرعىسىنان قاراۋ ادام ءومىرىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. قيىندىق قاتىناس ادام مەن قوعام ومىرىندە جالپى ورتاق جانە ماڭگىلىك فاكتور بولىپ تابىلادى. عىلىمي ادەبيەتتەردە قۇندىلىق تۇسىنىگىنە ءار - ءتۇرلى انىقتامالار بەرىلدى. فيلولوگيالىق تۇرعىدان الساق، قۇندىلىقتار ادام ءۇشىن پايدالى، ياعني ادامزات قوعامىنىڭ ىرگەلى دامۋ مەن ادامنىڭ جەكە تۇلعاسىن جەتىلدىرۋگە ءتيىمدى ىقپال ەتەتىندەردىڭ بارلىعى بولىپ تابىلادى.
ادامگەرشىلىكتىڭ ءورىسى كەڭ، بۇل قاسيەت ءار ادامنىڭ ەڭبەككە قوعام ومىرىندە، تۇرمىستا كوپشىلىك ورىندا ءوزىن ۇستاۋىنان باسقالارمەن قارىم - قاتىناسىنان، ءجۇرىس – تۇرىسىنان، قيمىلىنان بايقالادى. ادامگەرشىلىگى مول ادام باقىتتى، ەل جۇرتىنا ءقادىرلى، قوعامعا دا پايدا كەلتىرەدى. ياعني ماڭايىنداعىلارعا ۇلگى - ونەگە بولا الادى. سوندىقتان «قيىن وقۋشىلاردى» جاس كەزىنەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە باۋلۋ ولاردىڭ كەلەشەكتە ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.
ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى: ا) ادامگەرشىلىك سانانى قالىپتاستىرۋ؛ ءا) ادامگەرشىلىك سەزىمدەردى تاربيەلەۋ جانە دامىتۋ؛ ب) ادامگەرشىلىك مىنەز قۇلىق بىلىكتىلىگى مەن ادەتتەرىن قالىپتاستىرۋ.
پەداگوگ – عىلىمدار «قيىن» بالالار ماسەلەلەرىن جان - جاقتى زەرتتەۋدە. بۇل ماسەلەمەن 20 - 30 جىلدارى ەلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى پەداگوگتارى مەن پسيحولگتارى ا. ماكارەنكو، شاسكيي، ۆىگوتسكيي، بلونسكيي شۇعىلداندى. ول ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن وبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى توقىراپ قالدى دا، تەك سول جىلداردان كەيىن «قيىن» بالالار ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ جەمىستى عىلىمي ەڭبەكتەرى شىعا باستادى. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ دالەلدەنۋىنە قاراعاندا «قيىن» بالاردىڭ شىعۋىنا بىرنەشە سەبەپتەر بولادى.
وتباسى تاربيەسىنىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلماۋى، اتا انانىڭ بولماۋى، دۇرىس تالاپ قويماۋشىلىق جاعدايلار سەبەپ بولادى. «قيىن» بالالاردىڭ تارتىپتەرىنىڭ ناشارلاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى جۇرتشىلىقتىڭ، قوعامدىق ورتانىڭ تاربيە پروسەستەرىنە تولىق كوڭىل بولمەۋىنەن. بالالاردىڭ تارتىپتەرىنىڭ تومەندەۋى مەن ناشارلاۋى 3 توپقا بولىنەدى. ءى - توپقا كۇندەلىكتى مەكتەپ رەجيمىن بۇزاتىن، وقىعىسى كەلمەيتىن، كىشىگىرىم ۇرلىق جاساپ، اندا - ساندا تەمەكى تارتىپ شارشاپ ىشەتىن وقۋشىلار جاتسا، ءىى - ءشى توپقا وسىنداي كەمشىلىكتەرمەن قاتار قوعامدىق ورىنداردا بۇزاقىلىق جاساپ، ۇلكەندەردى سىيلامايتىن وقۋشىلار جاتقىزىلادى. ءىىى - ءشى توپقا دەنساۋلىعى ناشار، اقىل - ويى ءوز جاسىنا سايكەس دامىماعان، نەرۆ جۇيەسى ءار - ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراعان جاسوسپىرىمدەر جاتادى. وسىلاردىڭ بارلىعى قازاق تىلىندە شىققان پەداگوگيكالىق ادەبيەتتەردە «قيىن»بالالار دەپ اتالادى.
م. جۇمابايەۆ «پەداگوگيكا» عىلىمي ەڭبەگىندە «جاس بالا – جاس ءبىر شىبىق، جاس كەزىندە قاي تۇردە ءيىپ تاستاساڭ، ەسەيگەندە سول يىلگەن كۇيىندە قاتىپ قالماق» دەپ ءتۇيىن جاسايدى.
«قيىن» وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ جانە وقىتۋ قازىرگى تاڭدا پسيحيكالىق قيىندىق پروبلەما رەتىندە كۇن تارتىبىندە تۇسپەي وتىرعانى ءمالىم. مۇنىڭ ءوزى «قيىن وقۋشىلار» سانىنىڭ جىلدان جىلعا ءوسىپ وتىرۋىمەن بايلانىستى بولىپ تابىلادى. بۇل ۋاقىتتاردا «قيىن وقۋشىلارعا» كوبىنەسە جاس وسپىرىمدەر جاتقىزىلسا، بۇگىنگى تاڭدا باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا دا وسى كاتەگورياعا جاتاتىندار دا از ەمەس. سوندىقتان «قيىن وقۋشىلاردى» ەرتە جاستاي باسىنان كەزەڭىنەن باستاپ قولعا الىپ، ولاردىڭ سانالى ءبىلىم مەن ساپالى تاربيە الۋلارىنا مۇمكىندىك جاسالۋى قاجەت.
قيىن بالالاردىڭ وتباسىنداعى بەرىكتىگى جانە ونەگەلى وتباسىندا ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەنەتىنى ءسوزسىز. قيىندىقتى شەشۋدىڭ نەگىزگى جولى - وتباسىندا قارىم - قاتىناستاردى ورناتۋ.
ۆ. سۋحوملينسكيي تاربيەنى وتباسى جاعدايىن زەرتتەۋدەن باستايدى. ول بالانىڭ ساباق ۇلگەرىمىنىڭ جاقسارۋىمەن قوسا دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋىنا، وي - ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە كوڭىل ءبولدى جانە بالالاردىڭ 3 - 4 سىنىپتارعا دەيىن ءبىرقالىپتى، ءتارتىپتى بولىپ كەلىپ، 4 - سىنىپتان كەيىن باستايتىندىعىن ءتۇسىندىردى. ەرەسەك كەزەڭ – بالا تاربيەلەۋدەگى ەڭ قيىن كەزەڭ ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، اتا - انالاردى بالالارمەن سىرلاسۋعا شاقىرادى.
مەكتەپتەگى شاكىرتتەرىمىزدىڭ بويىندا حالقىمىز عاسىرلار بويى قاستەر تۇتىپ كەلگەن ار - نامىس، وجدان يماندىلىق، يناباتتىلىق، مەيرىمدىلىك، كىشى پەيىلدىلىك، اتا - مەكەنىنە، ەلىنە سۇيىسپەنشىلىك سياقتى اسىل قاسيەتتەردى تاربيەلەۋ زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە كاتەگوريا بولىپ تابىلاتىن «قيىن وقۋشىلارعا» ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدىڭ فورمۋلالارىن ءادىس - تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ اسا قاجەت، بۇل مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستاۋىش بۋىننان باستالاتىنى بەلگىلى.
ا. س. ماكارەنكو: «تاربيە – بالامەن سويلەسۋمەن، وعان اقىل - كەڭەس بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. تاربيە - تۇرمىستى دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلۋدە، بالاعا اركىمنىڭ ءوز جەكە باسى ارقىلى ۇلگى - ونەگە كورسەتۋىندە»،- دەگەن عوي. بالانى جاس كەزىنەن باستاپ سىيلاپ، ءقادىر - قاسيەتىن، ار - نامىسىن باعالاپ، دۇرىس سويلەپ، دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساعان ابزال..
ل. كەرىموۆ قيىن بالالار تاربيەسى ماسەلەسىنە ارنالعان زەرتتەۋلەرىنە دە «قيىن» وقۋشىنى زەرتتەۋدى، ەڭ الدىمەن، وتباسىنداعى تاربيە جاعدايىن بىلۋدەن باستاۋدى ۇسىنادى. بالانىڭ جەتىلىپ قالىپتاسۋىندا وتباسىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن تۇسىندىرە كەلە، وقۋشىعا قيىن اتانۋعا الىپ كەلەتىن اتا - انالاردىڭ بالالارمەن، ءمۇعالىمنىڭ وقۋشىلارمەن قارىم - قاتىناسىنداعى بىرنەشە كەمشىلىكتەردى كورسەتىپ بەرگەن. بۇل قيىندىقتى شەشۋدىڭ نەگىزگى بىردەن - ءبىر جولى - وتباسىنداعى ىزگىلىكتى قارىم - قاتىناستاردى ورناتۋ.
تابيعات پەن قوعام قۇبىلىستارىنا قيىندىق تۇرعىسىنان قاراۋ ادام ءومىرىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. قيىندىق قاتىناس ادام مەن قوعام ومىرىندە جالپى ورتاق جانە ماڭگىلىك فاكتور بولىپ تابىلادى. عىلىمي ادەبيەتتەردە قۇندىلىق تۇسىنىگىنە ءار - ءتۇرلى انىقتامالار بەرىلدى. فيلولوگيالىق تۇرعىدان الساق، قۇندىلىقتار ادام ءۇشىن پايدالى، ياعني ادامزات قوعامىنىڭ ىرگەلى دامۋ مەن ادامنىڭ جەكە تۇلعاسىن جەتىلدىرۋگە ءتيىمدى ىقپال ەتەتىندەردىڭ بارلىعى بولىپ تابىلادى.
ادامگەرشىلىكتىڭ ءورىسى كەڭ، بۇل قاسيەت ءار ادامنىڭ ەڭبەككە قوعام ومىرىندە، تۇرمىستا كوپشىلىك ورىندا ءوزىن ۇستاۋىنان باسقالارمەن قارىم - قاتىناسىنان، ءجۇرىس – تۇرىسىنان، قيمىلىنان بايقالادى. ادامگەرشىلىگى مول ادام باقىتتى، ەل جۇرتىنا ءقادىرلى، قوعامعا دا پايدا كەلتىرەدى. ياعني ماڭايىنداعىلارعا ۇلگى - ونەگە بولا الادى. سوندىقتان «قيىن وقۋشىلاردى» جاس كەزىنەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە باۋلۋ ولاردىڭ كەلەشەكتە ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا كەپىلدىك بەرەدى.
ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى: ا) ادامگەرشىلىك سانانى قالىپتاستىرۋ؛ ءا) ادامگەرشىلىك سەزىمدەردى تاربيەلەۋ جانە دامىتۋ؛ ب) ادامگەرشىلىك مىنەز قۇلىق بىلىكتىلىگى مەن ادەتتەرىن قالىپتاستىرۋ.
پەداگوگ – عىلىمدار «قيىن» بالالار ماسەلەلەرىن جان - جاقتى زەرتتەۋدە. بۇل ماسەلەمەن 20 - 30 جىلدارى ەلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى پەداگوگتارى مەن پسيحولگتارى ا. ماكارەنكو، شاسكيي، ۆىگوتسكيي، بلونسكيي شۇعىلداندى. ول ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن وبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى توقىراپ قالدى دا، تەك سول جىلداردان كەيىن «قيىن» بالالار ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ جەمىستى عىلىمي ەڭبەكتەرى شىعا باستادى. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ دالەلدەنۋىنە قاراعاندا «قيىن» بالاردىڭ شىعۋىنا بىرنەشە سەبەپتەر بولادى.
وتباسى تاربيەسىنىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلماۋى، اتا انانىڭ بولماۋى، دۇرىس تالاپ قويماۋشىلىق جاعدايلار سەبەپ بولادى. «قيىن» بالالاردىڭ تارتىپتەرىنىڭ ناشارلاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى جۇرتشىلىقتىڭ، قوعامدىق ورتانىڭ تاربيە پروسەستەرىنە تولىق كوڭىل بولمەۋىنەن. بالالاردىڭ تارتىپتەرىنىڭ تومەندەۋى مەن ناشارلاۋى 3 توپقا بولىنەدى. ءى - توپقا كۇندەلىكتى مەكتەپ رەجيمىن بۇزاتىن، وقىعىسى كەلمەيتىن، كىشىگىرىم ۇرلىق جاساپ، اندا - ساندا تەمەكى تارتىپ شارشاپ ىشەتىن وقۋشىلار جاتسا، ءىى - ءشى توپقا وسىنداي كەمشىلىكتەرمەن قاتار قوعامدىق ورىنداردا بۇزاقىلىق جاساپ، ۇلكەندەردى سىيلامايتىن وقۋشىلار جاتقىزىلادى. ءىىى - ءشى توپقا دەنساۋلىعى ناشار، اقىل - ويى ءوز جاسىنا سايكەس دامىماعان، نەرۆ جۇيەسى ءار - ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراعان جاسوسپىرىمدەر جاتادى. وسىلاردىڭ بارلىعى قازاق تىلىندە شىققان پەداگوگيكالىق ادەبيەتتەردە «قيىن»بالالار دەپ اتالادى.
م. جۇمابايەۆ «پەداگوگيكا» عىلىمي ەڭبەگىندە «جاس بالا – جاس ءبىر شىبىق، جاس كەزىندە قاي تۇردە ءيىپ تاستاساڭ، ەسەيگەندە سول يىلگەن كۇيىندە قاتىپ قالماق» دەپ ءتۇيىن جاسايدى.
You Might Also Like
