ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا
ەل تاريحىندا، ءتىپتى الەم تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان، كەڭەستىك يمپەريانىڭ تۇتاستىعىنا تۇڭعىش سوققى بەرىپ بوستاندىققا جول سالعان «جەلتوقسان» كوتەرىلىسىن «تاۋەلسىزدىكتىڭ كىندىگى» دەپ باعالاعان ەكەن حالىق قاھارمانى قاسىم قايسەنوۆ اتامىز. جۇرەگىندە ۇلت نامىسى ۇيالاعان قازاق جاستارىنىڭ ەرلىگى – ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ماقتانىشى. ول جونىندە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر، دەگەنمەن ءالى دە بولسا ايقىندالماعان، تولىق باعالانباي جۇرگەن جايىتتەر كوپ.
الماتىداعى «جەلتوقسان وقيعاسى» بولعان كۇنى – اق ماسۋكەۋدىڭ پارمەنىمەن بۇكىل قازاقستان بويىنشا جاپپاي جازالاۋ، قارالاۋ شارالارى باستالىپ كەتكەن بولاتىن. جەلتوقسانشىلار مىڭداپ جازاعا تارتىلىپ جۇزدەپ سوتتالىپ جاتتى. كەيىننەن باسقا رەسپۋبليكالاردا كەڭىنەن جالعاسىپ كۇشەيە كەلە كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتىپ تاۋەلسىزدىككە جول اشقان «جەلتوقسان» وقيعاسىنا قاتىسۋشىلار بۇگىندە ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. اسىرەسە جەلتوقساندا تىكەلەي قازاعا ۇشىراعان ءتورت قىرشىننىڭ رۋحىن حالقىمىز ماڭگىلىك ارداقتاۋى ءتيىس. سولاردىڭ ءبىرى، قايتپاس قايسارلىقتىڭ، ۇلت مۇددەسىنە بەرىكتىكتىڭ ۇلگىسىندەي بولعان ءسابيرا مۇحامەتجانوۆانىڭ ەسىمىن اسقاقتاتۋ بارشامىزدىڭ بورىشىمىز. ءسابيرانى حالقىمىزدىڭ قاھارمان قىزى رەتىندە دارىپتەپ جازىپ جۇرگەن زيالىلارىمىز بارشىلىق، سولاردىڭ اراسىندا وسكەمەندە بولعاان جەلتوقسان وقيعالارىنا تياناقتى تالداۋ جاساعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاني قاراسايەۆ: «ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعى جولىندا جىنىن پيدا ەتكەن «جەلتوقسان باتىرى»، قازىرگى كۇنگى وتانسۇيگىشتىك پەن پاتريوتتىق تاربيەنىڭ ناقتى ۇلگىسى بولىپ وتىرعان ءسابيرا تۋرالى حالقىمىزعا، جاس ۇرپاققا كەڭىنەن ماعلۇمات بەرۋ بۇگىنگى كۇن تالابىنا اينالىپ وتىر» دەپ جازادى.[1، 90ب.] سول سياقتى جازۋشى ا. الپىسبايەۆتىڭ (اسقار التاي)، جۋرناليست ءاليا يباقوۆانىڭ ت.ب اۆتورلاردىڭ، وقيعا كۋالارىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ بيىل باستالىپ وتىرعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا ساي اڭگىمەنى جاڭا ءبىر قىرىنان قوزعاماقپىز.
الماتىدا باستالعان جەلتوقسان ءدۇمپۋى جەزقازعان، تالدىقورعان، شىمكەنت، قاراعاندى جانە وسكەمەن سەكىلدى قالالارعا جايىلا ءتۇستى. وسكەمەندەگى ستۋدەنت – جاستار الاڭعا 21، 22 جەلتوقسان كۇندەرى شىقتى. بۇل كەزدە كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ جازالاۋشى ماشيناسى تولىق قۋاتىمەن ىسكە قوسىلىپ، قاماۋعا الۋ، تەرگەۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتىپ ەدى. بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ءتارتىپ پەن باقىلاۋ كۇشەيتىلىپ ۇگىت – ناسيحات جۇمىستارى كەڭىنەن جۇرگىزىلىپ جاتتى. جەر – جەردە اڭدۋ، جازالاۋ، قورقىتۋ ارەكەتتەرى جالپاق ەلدى جايلاعان قاھارلى دا قيىن جاعدايدا وسكەمەندىك ستۋدەنتتەر نارازىلىق اكتىلەرىن ۇيىمداستىردى. ۇلت نامىسى مەن بوستاندىق ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن وسىنداي جاستاردىڭ ارەكەتى شىنىمەن جانقيارلىق قيمىل ەدى. سولاردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءوز توبىن ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبىرى بولىپ تانىلىپ سول جولدا قازا بولعان قاھارمان قىزىمىز ءسابيرا مۇحامەتجانوۆانىڭ ەرلىگىن ەرەكشە باعالاۋعا ءتيىسپىز. وسكەمەننىڭ ستۋدەنت - جاستارى الماتىدا باستالعان ازاتتىق كۇرەسىن قايتسەك تە جالعاستىرۋىمىز كەرەك دەپ ويلادى. بۇل جەردە ستۋدەنتتەر جازالاۋدىڭ قاتتى بولاتىنىن بىلگەن، جاتاقحانانىڭ تەرەزەسىنەن كوشەدەگى ءبىر توپ قازاق جاستارىن ميلليسيانىڭ قالاي قورشاپ الىپ تۇتقىنداعانىن ءسابيرانىڭ گرۋپپالاستارى ءوز كوزدەرىمەن كورگەن. سوعان قاراماستان ولاردىڭ بويىنداعى ۇلت بوستاندىعىنا دەگەن ۇمتىلىس، ۇلتتىق نامىس جوعارى بولعاندىقتان ءوزارا جينالاتىن جەرلەرىن كەلىسىپ الىپ بارلىعى جاتاقحانادان كەتىپ قالعان. سول كەلىسكەن الاڭعا بارعانىمەن ارينە، دايىن تۇرعان جازالاۋشىلار ستۋدەنتتەر تولقۋىن ورىستەتپەدى. «ودان ءارى تەرگەۋ، تەكسەرۋ شارالارى باستالىپ كەتتى. تەرگەۋدىڭ سوڭى «ۇلتشىلداردىڭ باسىن قوسىپ، سوۆەتتىك قوعامعا قارسى شىعۋدى ماقسات تۇتقان» ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا دەپ تانىلادى»، دەپ جازادى ءاليا يباقوۆا «قاھارمان قازاق قىزى ەدى» دەگەن ماقالاسىندا.[3] اياۋسىز جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ – تەكسەرۋ جۇمىستارىنىڭ بەتالىسى «كىنالىلەردى» انىقتاپ جاپپاي جازالاۋ ەكەنى ايدان انىق ەدى. جوعارعى جاقتان سونداي نۇسقاۋلاردىڭ كەلىپ جاتقانىن دا ايتادى اۆتورلار. سول كەزدەگى ۋيليششەنىڭ ديرەكتورى، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى، سىنىپ جەتەكشىسى بولىپ ستۋدەنت قىزداردى «ۇلتشىل، بۇزاقى، ءتىپتى فاشيسسىڭدەر» دەپ ايىپتاعان. اينالىپ كەلگەندە ءبارى جابىلىپ قىزداردى وقۋدان شىعارۋدى، ارى قاراي زاڭنىڭ جازالاۋىنا بەرۋدى كوزدەگەن. ءبىر – اق ءسابيرا تەرگەۋشىگە دە، ۋچيليششە باسشىلارىنا دا «ەشكىمگە تيىسپەڭدەر، وقۋدان شىعارماڭدار، بارلىعىن مەن ۇيىمداستىردىم جانە مەن الاڭعا الىپ شىقتىم» دەپ اشىق مالىمدەگەن ەكەن.[3] بۇل جەردەگى ونىڭ كوزدەگەن نەگىزگى ماقساتى بىرگە وقىعان جولداستارىنا ارا ءتۇسۋ بولعان، ونىڭ ۇستىنە ول شىنىندا دا ۇيىمداستىرۋعا ارالاسقان بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى بولعان سياقتى. قالاي دەگەنمەن دە ادام وزىنە مۇلدە قاتىسى جوق جالانى ءوز ەركىمەن موينىنا المايدى عوي. وسى بەتتە كەلىپ ول بەسىنشى قاباتتاعى ءوزىنىڭ بولمەسىنىڭ جەلدەتكىشىنەن سەكىرىپ كەتىپ قازا بولدى. ءسابيرانىڭ قازاسىن كەيبىرەۋلەر كەيىننەن «وزىنە ءوزى قول جۇمساعانعا» جاتقىزىپ جۇرگەن كورىنەدى. ولاي ەمەەەس، بۇل بۇكىل ءبىر توپتىڭ، قالا بەردى سول ۋچيليششەدەگى باسقا دا ەرەۋىلشىل جاستاردىڭ تاعدىرىنا ارا تۇسكەن ەرلىك ارەكەت ەكەنى ايدان انىق قوي. باسقا امال جوق بولاتىن، سوندىقتان بۇل جەردەگى ءسابيرانىڭ ەرلىگىن پۋلەمەتتىڭ ۇڭعىسىن كەۋدەسىمەن جاپقان سۇلتان بايماعانبەتوۆتىڭ ەرلىگىمەن پارا پار دەپ باعالاۋعا ءتيىسپىز. «...ون التى جاسار قارشاداي قىزدىڭ ءولىمى ۋچيليششەدە وقيتىن باسقا قازاق قىزدارىن تەرگەپ-تەكسەرۋدەن، قۋدالاۋدان قۇتقارعانى — باسى اشىق جاي» دەپ جازادى وقيعانى باستان – اياق زەرتتەگەن جازۋشى اسقار التاي. بىرگە وقىعان قۇربىسى انار عابدۋللينانىڭ «مەن ءسابيرانى ءبىر جاتاقحانادا تۇرعاندىقتان جاقسى بىلەمىن. ءار نارسە تۋرالى ءوزىنىڭ پىكىرى بار وجەت قىز بولاتىن. العاشقى كۇنگى جاۋاپ الۋ كەزىندە: «ءبارىن ءوز موينىما الىپ، سەندەردى قۇتقارىپ قالامىن» دەگەنىن دە ەستىپ ەدىم. ءيا، ءسابيرا ءوزىنىڭ قايعىلى قازاسىمەن كوپتەگەن ستۋدەنت – جاستاردى تەرگەۋ – تەكسەرۋدەن، قۋدالاۋدان قۇتقارىپ قالدى» دەگەن جۇرەكجاردى پىكىرى ع. قاراسايەۆتىڭ «الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى جانە شىعىس قازاقستان» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن. [1، 90ب.] بۇدان ءسابيرانىڭ ەرلىك ولىمگە سانالى تۇردە بارعانىن كورەمىز. بىرگە وقىعان قۇربىلارى ءسابيرانى «...ءوزى ايتقانداي ءبىزدى مقك – ءنىڭ قۋدالاۋىنان، ءتىپتى، سوتتالۋدان قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن جانىن قيىپ ەرلىك كورسەتكەن قۇربىمىز» دەپ باعالايدى. [1، 89ب.]
راس، العاشقى كەزدە ولاردىڭ ەستەرى شىعىپ كەتكەنى، كوپ جىل بويى ۇرەي مەن قورقىنىشتا كۇن كەشكەندەرى شىندىق. كەيبىرەۋلەرى كەيبىر اقيقاتتى ايتۋدان ءالى قورقاتىنى بايقالادى. سابيرامەن ءبىر بولمەدە تۇرعان، ونىڭ قازاسىن كوزىمەن كورگەن ۋاتقان قاسىموۆامەن اڭگىمەلەسكەندە وسىنى اڭعاردىق. جەلتوقساننان كەيىن جەر – جەردە، ءتىپتى الىس اۋىلداردا دا جاپپاي قارالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنىن كوزىمىز كوردى، اسىرەسە پارتيانىڭ قوعامدىق بەلسەندىلەرى ەرەكشە قۇلشىندى، جينالىستار، ميتينگىلەر وتكىزىپ حاتتامالار جازىپ جەلتوقسانشىلاردى «كەڭەستىك وتاننىڭ بىرلىگىن بۇزۋشى ۇلتشىلدار، باسبۇزارلار، قىلمىسكەرلەر، ناشاقورلار» دەپ ايىپتاپ حالىقتار دوستىعىن، پارتيانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋدى ناسيحاتتاعان جيىندار ناۋقانى ءجۇردى. كوممۋنيستىك مورالدىڭ «بيىك پاراساتىنا» ساي تاربيەلەنىپ «كوممۋنيزمدە» ءومىر سۇرۋگە دايىندالىپ جۇرگەن «كىرشىكسىز كەڭەس حالقىنىڭ» اراسىنان ءبىر كۇندە وسىنشاما ناشاقور قايدان شىعا كەلدى دەپ ءوزارا اڭگىمەلەسكەندە ايتاتىنبىز. ءبىر – اق اشىپ ايتا الماپ ەدىك. مۇحتار شاحانوۆتىڭ 1989 جىلعى كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندەگى جاسىنداي جالىندى تاريحي سوزىنەن كەيىن جەلتوقسان وقيعاسى جونىندگى شىندىق ايتىلا باستادى. كەيىننەن م. شاحانوۆ باستاعان كوميسسيا كسرو باسشىلارىن «جەلتوقسانداعى قازاق ۇلتشىلدىعى» ماسەلەسىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، 92 – 93 – ءشى جىلداردان باستاپ «جەلتوقسانشى» جاستاردى اقتاۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. سول كەزدە باياعىداعى ايىپتاۋشى بەلسەندىلەردىڭ ەندى ولاردى «قاھارماندار، باتىرلار، قىرشىن كەتكەن بوزداقتار» دەپ سايراعانىن دا كوردىك.
دەگەنمەن جەلتوقسانشىلاردىڭ ءىس جۇزىندە اقتالۋى وڭايعا تۇسكەن جوق. 1991 جىلى پرەزيدەنت جارلىعىمەن بۇرىن ايىپتالعان 103 ادامنىڭ 92ء-سى اقتالعان، ون ءبىرى «جەكە ادامعا قارسى قىلمىس جاسادى» دەگەن سەبەپپەن اقتالماي قالعان بولاتىن. جەلتوقساننىڭ تاعى ءبىر قۇربانى، 16 جاسىندا قازا بولعان ءلاززات اسانوۆا اناسىنىڭ شارق ۇرىپ جۇگىرگەنىنىنىڭ ارقاسىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ون جىلدىعى وتكەن سوڭ عانا بارىپ سوتتىڭ شەشىمىمەن اقتالعان. «ءبىراق انانىڭ بۇل جەڭىسى كوپكە سوزىلماي التىناي اسانوۆا تاعى ءبىر مارتە سوتقا شاعىمدانۋعا ءماجبۇر بولادى. 2004 جىلى «انا ءتىلى» گازەتى نەگىزگى مازمۇنى «ل. اسانوۆا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسپاعان» دەگەنگە ساياتىن ماقالا جاريالايدى». (تالعات دۇيسەنبەك، «ءلاززات ءولىمىنىڭ قۇپياسى تىم كوپ») [4] بۇل ماقالانى جازعان ءلاززاتقا ساباق بەرگەن مۋزىكالىق ۋچيليششەنىڭ بۇرىنعى ءمۇعالىمى ەكەن. بۇعان قارسى اناسى التىناي اسانوۆا تاعى دا ۇزاق ۋاقىت سوتتاسىپ ءجۇرىپ ءلاززاتتى ەكىنشى رەت سوتپەن اقتاپ العان. مۇنداي جاعداي ءسابيراعا قاتىستى دا ورىن العان سياقتى. تەرگەۋ بارىسىندا ءسابيراعا جابىلعان جالا ءبىرتالاي جەرلەستەرىمىزدىڭ ساناسىندا بەرىك ورنىعىپ قالعانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بايقالادى. ءسابيرانى «مىنەزى وعاش، ءتارتىبى قيىن، ناشار قىز» بولعاندىعىن دالەلدەۋگە كۇش سالعان ۋچيليششە اكىمشىلىگىمەن بىرگە اسىرەسە كلاسس جەتەكشىسىنىڭ ەرەكشا بەلسەندىلىك كورسەتكەنى جايلى جازىلعان دەرەكتەر بار قولىمىزدا. ولار قىزدىڭ ولىمىنەن دە، جەلتوقسان وقيعاسىنان دا وزدەرىن الشاقتاتۋ ءۇشىن وسىعان بارعانى انىق. ءىستى جۇرگىزگەن ۋلبا اۋداندىق پروكۋراتۋراسىنىڭ تەرگەۋشىسىنىڭ دە «بۇل ءولىمنىڭ جاي ءولىم ەمەس ەكەنىن بىلسە دە، مويىنعا الار جاۋاپكەرشىلىك پەن جەلتوقسان دۇربەلەڭى دەگەننەن بوي تارتۋ ءۇشىن —«رازگوۆور پو پوۆودۋ ەە پوۆەدەنيا ي ۋسپيەۆاەموستي» دەپ جىلى جاۋىپ قويعانى قايعىلى وقيعاعا كولەڭكە تۇسىرەدى» دەيدى جازۋشى اسقار التاي.[2]
وقيعادان كەيىنگى ءسابيرانىڭ اكەسى ەسىمبەك مۇحامەتجانوۆتىڭ، اناسى كۇلشارا ساعيدولدينانىڭ تارتقان تاۋقىمەتى دە مول بولعان. اتا – اناسىنا قىزدارىنىڭ مەزگىلسىز قازاسى وڭاي تيمەگەنى ءوز الدىنا، ءسابيراعا جابىلعان جالا، جۇرتشىلىقتىڭ ۇركە قاراۋى وت باسىنا ۇزاق اۋىرتپاشىلىق اكەلگەن. تۋعان اپايى ساۋلە ءسابيرانىڭ كۇيىگىنەن اۋرۋعا شالدىعىپ قايتىس بولعان ەكەن. ودان كەيىنگى اعاسى تورەحان دا وسى تاۋقىمەتتىڭ سالدارىنان كوز جۇمدى دەيدى اۋىلداستارى. ەل ىشىندە كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل وقيعاعا كۇدىكپەن قارايتىن ادامداردىڭ كەزدەسەتىنى راس. «تاۋەلسىزدىك كۇنىنە جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، تەرىس پىكىردە جۇرگەن ادامدار بار ەكەن» دەگەن ءا. يباقوۆانىڭ ءبىر ءسوزى وسىنى ايعاقتايدى. [3]
دەگەنمەن ءسابيرانى «قاھارمان قىز» رەتىندە تانىپ دارىپتەۋدى ءار جەردە جەكە – جەكە، اركىم ءوز بەتىمەن جۇرگىزىپ كەلەدى. وعان 2001 جىلى «تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى بەرىلگەن. «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىعى مەدالىمەن ماراپاتتاعان. ءسابيراعا ارنالعان جىر ءمۇشايراسى وتكىزىلگەن. ءسابيرانىڭ تۋعان اۋىلىنداعى «اقمەكتەپ» ورتا مەكتەبىندە دە ءارتۇرلى شارالار وتەدى. سول مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى، سابيرامەن سەگىز جىل بىرگە وقىعان مايگۇل بالقيانوۆانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، مەكتەپ اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن ءسابيرانىڭ قازا بولعانىنا 20 جىل تولۋىنا ارنالعان سىنىپتاستارىنىڭ ەسكە الۋ كەزدەسۋى بولىپ ولار قاھارمان قۇربىلىرىنىڭ اتىنداعى گەوگرافيا كابينەتىن جابدىقتاعان. ال 25 جىلدىعىندا ءوز اتتارىنان مەكتەپتىڭ داڭق زالىنا ەسكەرتكىش تاقتاتاس قويعان. وسى شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە ارالاسقان، سول كەزدە اۋداندىق گازەتكە ماقالا جازىپ ۇلكەن ماسەلە كوتەرگەن ءسابيرانىڭ كورشىسى امىرەنوۆ قايرات ءالى كۇنگە دەيىن «ءسابيرانىڭ ەرلىگى مەن ونەگەسى لايىقتى باعالانباي كەلەدى» دەپ ەسەپتەيدى. تارباعاتايدىڭ ەلىم دەگەن پاتريوت ازاماتتارىنىڭ ءبىرى سەرجان وماربەكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ستول تەنيسىنەن جىل سايىن اۋداندىق تۋرنير وتكىزىلىپ كەلگەن، بيىل بۇل تۋرنير وبلىستىق دەڭگەيدە ۇيىداستىرىلدى.
جالعىز ءسابيرا ەمەس جەلتوقساننىڭ قازا بولعان ءتورت باتىرىن دا ەلى قۇرمەت كورسەتىپ، ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولسا دا ەستە قالدىرۋ شارالارى جاسالىپ كەلەدى. جەلتوقساننىڭ نەگىزگى تۇلعاسى قايرات رىسقۇلبەكوۆكە «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلگەن، تاراز قالاسىندا ونىڭ اتىمەن اتالاتىن دەمالىس پاركى بار، سەمەي قالاسىندا قايرات رىسقۇلبەكوۆ اتىنداعى مەكتەپ بار. ەسكەرتكىش تە قويىلعان، مۇراجاي دا اشىلعان. ءلاززات پەن ەربول سىپاتايەۆقا جاركەنت قالاسىنىڭ ورتالىعىندا ەڭسەلى ەسكەرتكىش قويىلعان. ءلاززاتقا ارنالعان «قاھارمان قىز – ءلاززات قىز» دەپ اتالاتىن ءان دە بار. الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىندە جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە قىزدارعا ارا ءتۇسىپ جازالاۋشىلاردىڭ قولىنان قازا تاپقان ەربول سىپاتايەۆ اتىندا ارنايى وقۋ زالى اشىلعان. 1998 جىلى تالدىقورعان وبلىسىنداعى «ەڭبەكشى» ورتا مەكتەبىنە ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ە. سىپاتايەۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى، وعان ارنالعان مۇراجاي اشىلىپ ءبىر كوشە ونىڭ ەسىمىمەن اتالادى. ەربول مەن ءلاززاتتى جەرلەستەرى ەكى رەت «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا ۇسىنعان كورىنەدى، ءازىر بولماعانمەن كەلەشەكتە بۇل دا شەشىلىپ قالۋى كەرەك. سەبەبى ولار قانداي اتاق - دارەجەگە بولسا دا لايىق. ولاردىڭ تورتەۋى دە قاھارماندىقتىڭ بيىگىنە ماڭگى ورنىققاندار. دەگەنمەن، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس ەكەنى بۇ جەردە دە بايقالىپ تۇر. ءبىر عانا مىسال ايتساق – 2011 جىلى 1 جەلتوقساندا مارەگە جەتكەن «تاۋەلسىزدىك باستاۋى – جەلتوقسان» اتتى حالىقارالىق جىر ءمۇشايراسىندا جۇلدەلى ورىنداردان بولەك ق. رىسقۇلبەكوۆ اتىنداعى، ل. اسانوۆا اتىنداعى، ە. سىپاتايەۆ اتانداعى دەگەن ءۇش ارناۋلى جۇلدە تاعايىندالىپتى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءسابيرانىڭ ەسىمى اتالماي قالىپى.[3] ۇشەۋىنە ارنالىپ قالالاردا ەسكەرتكىشتەر قويىلعانىن ايتتىق. ءسابيراعا ارنالعان باياعى سىنىپتاستارى قويعان مەكتەپتەگى تاقتاتاس تا كازىر جوق. بۇرىنعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنىڭ، كازىرگى شىعىس قازاقستان گۋمانيتارلىق كوللەدجىنىڭ كورپۋسىنا قويىلعان ەسكەرتكىش تاقتانى دا الىپ تاستاعان. 2011 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا «جەلتوقسان اقيقاتى» بىرلەستىگى وسكەمەندەگى ءبىر كوشەگە ەسىمىن بەرۋ، ەسكەرتكىش قويۋ جونىندە ۇسىنىستار جاساعان، ءبىر – اق ونىڭ ءبارى ىسكە اسپاعان. مەكتەپتەگى س. مۇحامەتجانوۆا اتىنداعى كابينەتتە دە ءسابيراعا ارنالعان شاعىن بۇرىش قانا بار، ونىڭ ءوزى كوزگە تىم قوراش كورىنەدى. كەزىندە ءسابيرا تۋرالى قىسقاشا ماتەريال باستاۋىش سىنىپتىڭ وقۋلىعىنا دا كىرگەن ەكەن. قانشاما ۇل – قىزعا ونەگە بولارلىق وسى ماتەريالدى كەيىننەن الىپ تاستاپتى. قىسقاسى سوڭعى كەزدە قاھارمان قىزدىڭ بەينەسى كومەسكىلەنىپ، كورسەتىلەتىن سىي – قۇرمەتتىڭ تومەندەپ بارا جاتقانىن بايقايمىز. بۇنىڭ سەبەبى نە، ءسابيرانىڭ ەرلىگى باسقالاردان كەم بە، الدە ىزدەۋشىسى جەتىسپەي مە؟ قازاقتا «سىي قىلساڭ سىپىرا قىل» دەگەن ءسوز بار. ەندەشە تورتەۋىنە بىردەي اتاق – دارەجە بەرۋدەن، دارىپتەۋدەن نەگە تارتىنامىز. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتسەك، 1991 جىلعى موسكۆادا بولعان تامىز وقيعاسى كەزىندە قازا تاپقان ءۇش ازاماتقا دا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن. ولار اسكەري ماشينانى (بتر) ورتەپ وق اتۋعا ماجبۇرلەسە دە، ەسكەرتۋ ءۇشىن اتىلعان وقتان كەزدەيسوق قازا تاپسا دا. ال ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز تاۋلسىزدىكتىڭ جولىن باستاپ بەردى ەمەس پە؟
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا دا كەيبىر ازاماتتاردان «ءسابيرا اقتالماعان، باسقالارى اقتالعان» دەگەن پىكىردى بىرنەشە رەت ەستىدىم. الدەكىمدەر وسى جاعدايدى پايدالانىپ ءسابيرانىڭ ەسىمى مەن ەرلىگىنە شەتقاقپاي جاسايتىنداي كورىندى. بۇل – وسىعان مۇددەلىلەر مەن جوعارىدا ايتىلعان «تەرىس پىكىردە جۇرگەن ادامدار» ارقىلى جاسالىپ جاتقان باقاستىق پا دەپ تۇسپالداۋعا بولادى. ءيا، قايرات، ءلاززات، ەربولداردى اقتاۋ جونىندە سوتتىڭ جەكە – جەكە شەشىمى شىققان. ولاي بولاتىنى ولارعا كەزىندە سوتتىڭ ۇكىمىمەن ايىپ تاعىلعان. ال ءسابيراعا قاتىستى سوت ۇكىمى شىقپاعان سياقتى، تەرگەۋدە ءىس «ۇلتشىلداردى ۇيىمداستىرىپ سوۆەتتىك قوعامعا قارسى شىعۋدى ماقسات تۇتقان» دەگەن قورىتىندىمەن توقتاتىلعان كورىنەدى. ەگەر بۇدان دا اقتاپ الۋ قاجەت بولسا بۇل جەردە زاڭ ماماندارىنىڭ كومەگى كەرەك بولادى. جازۋشى اسقار التاي ماقالاسىن: «ءسابيرا تۋرالى دا جوعارعى كەڭەستەن قۇرىلعان كوميسسيا ءوز تۇجىرىمىن ايتتى. ەندىگى ءسوز جەرگىلىكتى زاڭ قورعاۋ ورگاندارىندا» دەپ اياقتاپتى.[2] دەمەك جاڭاعى كوميسسيا ءسابيرانى اقتاعان دەپ ۇعامىز عوي. ءبىر-اق ونى راستايتىن قۇجاتتارعا اۋىلداعى ءبىزدىڭ قولىمىز جەتپەيدى، سوندىقتان بىزدىكى دە تۇسپال. اركىم ءوز الدىنا ءتۇسپالداي بەرمەۋ ءۇشىن ەندىگى جەردە قانداي دا ءبىر زاڭدى شەشىم شىعۋى كەرەك سياقتى. ول ءۇشىن جاناشىر ادامدار بۇل شارۋامەن زاڭدى تۇردە تياناقتى اينالىسىپ قۇجاتتاردى تاۋىپ دالەلدەۋى كەرەك. سوندا عانا ءسابيرا تۋرالى كوزقاراس – پىكىرلەر ءبىر ارناعا توعىسىپ، ءبىر جولعا تۇسەر ەدى، قاھارمان قىزىمىز ءوز بيىگىنە كوتەرىلىپ لايىقتى باعاسىن الار ەدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. قاراسايەۆ، ع. الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى جانە شىعىس قازاقستان [ءماتىن]: قوزعالىستىڭ 20 جىلدىعىنا/ع. قاراسايەۆ.- وسكەمەن، 2006. - 126 ب.
2. الپىسبايەۆ، ا.جەلتوقساننىڭ قۇربانى بولعان ءسابيرا مۇحامەتجانوۆا 16 جاستا عانا ەدى. http://www.qamshy.kz/article/
3. يباقوۆا ءا. قاھارمان قازاق قىزى ەدى... ibakova-aliya@mail.ru. https://www.azattyq.
4. دۇيسەنبەك ت. ءلاززات ءولىمىنىڭ قۇپياسى تىم كوپ. https://www.azattyq.org
5. «تاۋەلسىزدىك باستاۋى – جەلتوقسان» حالىقارالىق جىر ءمۇشايراسىنىڭ جۇلدەگەرلەرى انىقتالدى. https://qazaquni.kz/2011/12/03/
You Might Also Like
-
شاعىن اس ءۇيدى بەزەندىرۋگە شىعارماشىلىق تۇرعىدا قاراپ، ءار نارسەسىن جاقسىلاپ ويلاستىرسا، ونى ناعىز ونەر تۋىندىسىنا اينالدىرۋعا بولادى. ءبىز كەز كەلگەن اس ءۇيدى ءسانى مەن جايلىلىعىن بۇزباستان قالاي قايتا...
