InfoHub Logo

امەتوۆا ماليكا، نۇرقابىلوۆا نۇرايىم

«ءتىل ءبىلىمى سوزدىگىندە»: «مەتافورا — (گرەك. metaphora — اۋىستىرۋ) تروپتىڭ ءبىر ءتۇرى، ۇقساستىق، سايكەستىك نەگىزىندە سوزدەر مەن ءسوز ورامدارىنىڭ اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىلۋى» [1، 220] دەپ بەرىلەدى، ال مەتافورالانۋ «... اۋىسپالى ماعىنانىڭ پايدا بولۋى مەن ونىڭ ەكسپرەسسيۆتى قاسيەتتەرىنىڭ كۇشەيۋى ناتيجەسىندە ءسوزدىڭ ماعىنالىق اۋماعىنىڭ كەڭەيۋى» دەپ تۇسىندىرىلەدى [1. 220]

جالپى-مەتافورالىق قۇبىلىستىڭ تەوريالىق پاراديگماسى اريستوتەلدەن باستاۋ الادى. «پوەتيكا» جانە «ريتوريكا» اتتى تراكتاتتارىندا مەتافورانى، ەڭ الدىمەن، ستيليستيكالىق ءتاسىل رەتىندە قاراستىرادى:

1. مەتافورا بالاما (ۇقساتۋ) ياكي سالىستىرۋعا قۇرىلادى؛

2. مەتافورا تۇسىنىكتىلىك پەن جۇمباقتىلىقتى بايلانىستىرۋى ءتيىس؛

3. مەتافورا بەلگىلى دۇنيە تۋرالى ءبىلىم نەگىزىندە بەلگىسىز دۇنيەنى تانۋعا مۇمكىندىك جانە وعان اتاۋ بەرەدى؛

4. مەتافورا تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋدا جەكە اكت بولىپ سانالادى [2، 414]. 

مەتافورا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تانىمى مەن جىراۋلىق ينتۋيسيا تۋدىرعان دۇنيەنىڭ كونسەپتۋالدىق بەينەسىن كوركەم تىلمەن، كۇردەلى قيسىنمەن شەبەر ۇيلەستىرىپ بەرگەن تىلدەگى اسسوسياسيالانۋ مەن وككازيولدانۋ ءتارىزدى سەمانتيكالىق تاسىلدەردىڭ ەرەكشە ۇلگىسى ەكەنى انىق.

ر. بارلىبايەۆ ءوزىنىڭ “قازاق تىلىندەگى ءسوز ماعىناسىنىڭ كەڭەيۋى مەن تارىلۋى” اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىندا مەتافورانى قولدانۋ سيپاتىنا قاراي ەكى تۇرگە بولەدى:

ا) تىلدىك (سوزدىك) مەتافورا؛

ءا) پوەتيكالىق (سويلەۋ كەزىندە تۋىندايتىن كونتەكستىك) مەتافورا

تىلدىك (سوزدىك) مەتافورا سوزگە جاڭا ماعىنا قوسىپ، ونىڭ سەمانتيكالىق

شەڭبەرىن كەڭەيتىپ، ءاردايىم ۇزدىكسىز دامىتىپ وتىرادى. تىلدىك مەتافورانى

جالپىحالىقتىق سيپاتىنا قاراپ ءداستۇرلى مەتافورا دەپ دە اتايدى. تىلدىك مەتافورالار – تۋىندى سوزدەردە مەتافورالىق قاسيەتتەر كۇڭگىرتتەنىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە جاڭا لەكسەمالاردىڭ پايدا بولۋى. مەتافورا اتالىم تۇرعىسىنان بەينەلىلىك قاسيەتىنەن ءوتىپ، تەك ۇعىمعا اتاۋ بەرۋ قىزمەتىنە كوشەدى.

پوەتيكالىق مەتافورا – سانالى تۇردە بەلگىلى ماقسات ءۇشىن كوركەمدىك

قۇرال رەتىندە كوركەم ادەبيەت پەن كوسەمسوز ستيلىندە قولدانىلادى كەيدە پوەتيكالىق مەتافورانى ينديۆيدۋالدى-اۆتورلىق (وككوزيونالدىق - جەكە قولدانىستاعى) مەتافورالار دەپ اتايدى.”

وككازيونالدى مەتافورالار جەكە اۆتوردىڭ شىعارماشىلىعىندا پايدا بولىپ، ءار اقىن نەمەسە جازۋشىنىڭ وزىندىك جازۋ مانەرىن كورسەتەتىن قولدانىستار ەكەندىگى ءمالىم. ونىڭ مىنانداي وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار: 

• دايىن تىلدىك بىرلىك رەتىندە قولدانىلمايدى؛ 

• قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ باستاپقى لەكسيكالىق ماعىناسى مۇلدەم جويىلىپ كەتپەيدى؛ 

• جەكە اۆتوردىڭ تانىم-تۇسىنىگىمەن پايدا بولادى؛ 

• ءماتىن ىشىندە عانا بايلانىسقا ءتۇسىپ، وزىندىك ماعىناعا يە بولىپ قولدانىلادى. 

دەمەك، وككازيونالدى مەتافورالار ءسوزدىڭ كونتەكستىك ماعىناسىنا نەگىزدەلەدى. 

شاكارىم شىعارمالارىنان وسى-سىندى ءتۇرلى ەرەكشە مەتافورالىق قولدانىستاردى انىقتاۋعا بولادى.

ر/س	كونسەپت	مىسالدار:	جاسالۋ جولى:	پراگماتيكالىق سيپاتى:	سالىستىرۋ:
1	ار-ۇيات، اقىل	“تازا اراق - تازا اقىل” [3، 24]؛ “دالەلىم - ۇجدان”  [3، 58]؛ “قۇداي - بار، ۇجدان - دۇرىس، قيامەت - شىن” [3، 70]؛  “اقىلعا بيلەتپەگەن پەندە - ايۋان” [3، 97]؛ “رۋح دەگەن - ءدىنسىز تازا اقىل” [3، 116]؛ “بار عىلىمنىڭ ءتۇپ اتاسى - تازا اقىلمەن ويلانۋ” [3، 165]؛ “قۇبىلعان الەم جارىسى - اقىلدى جاننىڭ تابىسى” [3، 181]؛ “اقىلدى جاننىڭ مۇلكى - الەم” [3، 182].	نازارعا الىپ  وتىرعان  ەكى نىساننىڭ  تىكەلەي  سايكەستىگى  نەگىزىندە  جاسالىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى  سايكەستىك  انىق بايقالىپ، دەنى كوننوتاتتىق ماعىنا جۇكتەۋ ارقىلى جاسالعان.	ار-ۇيات تاقىرىبى شاكارىم شىعارماشىلىعىندا ەرەكشە ورىن الادى. ونىڭ فيلوسوفياسى بويىنشا، ار-ۇيات - ادامنىڭ رۋح قاباتىنان شىعاتىن قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى. ار-ۇيات - ءىرى قۇندىلىق، اللانىڭ بار ەكەندىگىنىڭ دالەلى.	ءماشھۇر ءجۇسىپ: “راۋان – اي مەن كۇننىڭ ساۋلەسىندەي،  رۋح – جان: قابىلداپ العان بارشا ءتاندى.  راۋان – دەنەدەگى سەكىلدى قول [10، 232 ب.].
2	ادام	“ادام - زالىم، الەمگە جاۋ” [3، 12]؛ “ويلاساڭ، بارشا ادامزات - تۋعان باۋىر” [3، 84]؛ “بارشا ادام - سۋعا اققان دوڭبەك” [3، 299].	مەتافورالار سۋرەتتەلىپ وتىرعان نىسانعا باسقا نىساننىڭ، زاتتىڭ اتاۋى بەرىلىپ (مەتافورا-جۇمباق)، كوننوتاتتىق ماعىنا ۇستەلۋ ارقىلى جاسالعان.	شاكارىم شىعارمالارىنان تۇسىنگەنىمىز، عىلىمسىز، ىزدەنىسسىز ادام - الەمگە جاۋ، ادام دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. سەبەبى، ادامعا اللا اقىل مەن رۋح بەرگەن. اقىل ونى تانۋدىڭ، ءوزىن تانۋدىڭ باستى العىشارتى.
3	جان	“جان - ءوزىڭ، دەنە - كيىم” [3، 54]؛ “جان مەن دەنە - قوسىلعان ەرلى-قاتىن” [3، 95]، “قوزعاعان قۋات - جان” [3، 114]؛ “ونىڭ جانى - باياعى ەسكى جانى” [3، 118]؛ “باس كوزىمەن قاراساڭ، ءناپسى - جالعان” [3، 157]؛ “تىرشىلىك - جوعالاتىن جان سيپاتى” [3، 210]؛ “جان - قوجا، ءتان دەگەنىڭ - جاننىڭ ق ۇلى. ءتان - تەرەزە، قارايتىن جان - يەسى”  [3، 212]؛ “مەن دەگەن – جان، اقىل – اينام” [3، 217]؛ “ەستi سول جان – ءتاڭiرi اسەرi” [3، 220]	ماعىناعا كەلەسى نىساننىڭ ماعىناسى تەلىنىپ، كونوتاتتىق ماعىنا ۇستەلگەن.	شاكارىم شىعارماشىلىعىندا ەكى ءتۇرلى جان ۇعىمى كەزدەسەدى. ءبىرىنشىسى - اڭدا دا، ادامدا دا بار جان. ەكىنشىسى - تەك ادامعا ءتان تازا اقىلمەن نۇرلانعان جان. شاكارىم ونى رۋح نە تازا اقىل دەپ تە قولدانادى. جانۋار مەن ادامعا ءتان جان - ءناپسى ۇعىمىمەن الماستىرىلادى. سەبەبى، وعان اقىل ءتان ەمەس.	اباي قۇنانبايەۆ: “اقىل مەن جان — مەن ءوزىم، ءتان — مەنىكى، "مەنى" مەن "مەنىكىنىڭ" ماعىناسى — ەكى”
4	وي	“”ماستىق دەپ ايتسا - تەرەڭ وي” [3، 34]؛ “تان-تەرەزە، وي-قوجاسى” [3، 164]؛ “اقىلدىڭ شولعىنشىسى - ويقۇمارلىق” [3، 219]	مەتافوراعا كوننوتاتتىق ماعىنا ۇستەلىپ، العاشقى نىسان مەن كەلەسى نىساننىڭ تىكەلەي سايكەستىگى نەگىزىندە جاسالعان.	وي - ادامعا بەرىلگەن ءىرى قۇندىلىقتاردى، اقىل مەن ار-ۇياتتى ىسكە قوساتىن تانىمدىق ارەكەت. شاكارىم تانىمىندا، اقىلدىڭ شولعىنشىسى (بارلاۋشىسى، باقىلاۋشىسى) - ويقۇمارلىق. ويدىڭ ماڭىزدىلىعىن شاكارىمنىڭ ءوز ولەڭىنەن بايقاي الامىز:  شالا دiن دە، ءپان دە تاپپاس، دiن تازاسىن وي تابار. ەركiن اقىل تiپتi اداسپاس، كەزسە كiرسiز جارقىراپ. (تۋرا جولدا قايعى جوق) ***
5	ءتان	“انىق قارا، ءجان-وزىڭ، دەنە-كيىم” [3، 54]؛ “ءتان - تەرەزە، وي - قوجاسى” [3، 164]؛ “جان - قوجا، ءتان دەگەنىڭ - جاننىڭ ق ۇلى. ءتان - تەرەزە، قارايتىن جان - يەسى” [3، 212].	وبرازدى مەتافورا ارقىلى جاسالىپ، سيگنيفيكاتيۆتى ماعىنانى ۇستەيدى. مەتافورانى بالاۋ ارقىلى ينديۆيدتىك تىركەس شىعادى.	شاكارىم تانىمىندا ادامنىڭ ءۇشىنشى ءقاباتى-تان. ءتان جاندى قاپتاپ تۇراتىن قالىپ. اقىل مەن جاننىڭ قوعامعا شىعاتىن فورماسى. ادام ءتانىنىڭ تازا بولۋى جان مەن اقىلعا بايلانىستارعان.	«ادام بالاسى ەكى نارسەمەن: ءبىرى – ءتان، ءبىرى – جان. ول ەكەۋى ورتالارىندا بولعان نارسەلەردىڭ قايسىسى جيبيلي، قايسىسى كاسىبي، ونى بىلمەك كەرەك» (43 قارا ءسوز)
6	جار	“ەي، جارىمىز، اي نۇرى - ءسىزدىڭ نۇردان شىققان بۋ، سۇلۋلاردىڭ بەت سۋى - يەگىڭنەن تامعان سۋ”  [3، 99]؛ “ءالىڭ كەلسە، مەننەن قاش، يەڭ - ءمىنسىز” [3، 214]؛ “جارىمنىڭ ەرىن دىمدارى - جان بەرەتىن پايدام” [3، 248]  “شوشىما دوستىم سوزىمنەن،  ءسوز - قۇدايدان شىققان بۋ” [3، 287].	كونسەپتىلىك مەتافورا ارقىلى تىركەسىپ، سيگنيفيكاتتىق ماعىنانى قۇرايدى. ماعىنانىڭ سولعىن تارتۋى دا بايقالادى.	شاكارىم ءومىر سۇرگەن زامان- شىندىقتان اۋىلى الىس ءارى قۇداي تۇسىنىگىنەن الىس بولدى. جار -قۇداي. شىندىققا قۇرىلعان ءسوز- قۇدايدان كەلگەن سوزگە بالاعان . سول سەبەپتى دە شىندىقتى- جاراتقانعا تەڭەگەن.	م. ءجۇسىپ: يسلامنىڭ بەس پارىزى – بىرەۋى – يمان،   تاپپايدى بۇل بەسەۋىن دۇنيە جيعان.   ىقتيات، شىن نيەتپەن جۇمىس قىلىپ،   ەرلەردى ايت قۇداي ءۇشىن جانىن قيعان
7	شاتاق يمان	“يمانىم - باسشى جولداسىم” [3، 194]؛ “شاتاق يمان - ءدىن قيانات” [3، 24]	وككوزيونالدى مەتافورا ماعىنانىڭ سولعىن بولۋىنان دەننوتاتتى ماعىناعا يە.	«ءتاپسiرشi» دەگەن اتاق بار، قارسى ايتساڭ، مولدا قاقاقتار، انىعىن تاپپاي ايتىلعان ءتاپسiردە تالاي شاتاق بار، Oي جوتامەن اداسقان.   XIX-عاسىردا قازاق حالقى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، تازا ءدىن جولى، شاريعاتتان الىستاپ قالدى. شاكىرىمنىڭ شاتاق يمانى - وسى كەزەڭدە كوبەيگەن ساۋاتسىز مولدالاردىڭ ءتاپسىرى جايىندا.	شال اقىن: “يمان - قوي، اقىل - قويشى، ءناپسى - ءبورى”    م. كوپەي ۇلى: بارەكەلدى، ىسىنە مولدالاردىڭ، "ميراسقورى - دەن جۇرگەن - پايعامباردىڭ". سارت-ساۋايدى مولدا دەپ، باسىڭ شۇلعىپ، پالەگە، قازاق سورلى، ءسۇيتىپ قالدىڭ!

اراق - اقىل، ماستىق - وي، جار - حاقيقات

جان - ءناپسى، شاتاق يمان - ءدىن قيانات. [3، 24]

شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ابدەن دەن قويعان شاعى 1908 - 1917 جىلدار ارالىعى. وسى جىلدار ارالىعىندا اقىن ەلدەن جىراقتاپ، سايات قورادا وتىرىپ، ءىلىم-بىلىمىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، الەم جاڭالىقتارىنا ءۇن قوسادى. ولەڭنىڭ جازىلعان ۋاقىتى شامامەن حح عاسىردىڭ باسى دەپ الساق، بۇل ۋاقىتتا اراق ۇعىمى بىزگە تاڭسىق ەمەس. اراق ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتى كەزىندە ەنگەن قازاق حالقىنىڭ جاتىرقاعان مۇلكىنىڭ ءبىرى بولدى. بۇنى ش. قاناي ۇلىنىڭ “زار زامان” ولەڭىندەگى:

“شوشقانىڭ ەتىن قاقتاعان، 

قۇبىلاعا باقپاعان، 

اتاسىنىڭ مالىنداي 

اراقتى اس قىپ ساقتاعان — 

كاليماسىز كاپىرگە 

كىرىپتار قىلدىڭ، قۇدىرەتتىم!” دەگەن قاتاردان بايقاساق بولادى. شاكارىم مەتافوراسىنداعى ۇلتتىق تانىمداعى جاعىمسىز لەكسەمانىڭ جاعىمدى ۇعىممەن تەڭەستىرىلۋىن اقىننىڭ كەزەكتى شەبەرلىگىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىز. سەبەبى، وككازيونالدى مەتافورا كوركەمدىك، بەينەلىلىك، اسەرلىك ءۇشىن جاسالادى. اسىرەسە، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - ەكسپرەسسيۆتىك رەڭك تۋدىرۋ، سول ارقىلى مەتافورانىڭ ماعىناسىن اشۋعا دەگەن ۇمتىلىستى وياتۋ. 

وسى تۇستا شاكارىم وسىعان دەيىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ وكىلى رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلگەندىكتەن، اراق - شاراپ ۇعىمىمەن الماستىرىلمادى ما ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. شىنىندا دا، شاكارىم شىعارماشىلىعىندا كوپ قولدانىستار سوپىلىق ىلىممەن استاسادى. سەبەبى، سوپىلىق ىلىمدە شاراپ، اقيقات، اللانىڭ ديدارى ۇعىمدارى كوپتەپ ۇشىراسادى. ءبىراق شاكارىمنىڭ تولىق شىعارماشىلىعىمەن تانىس ادام ونىڭ نەيترال ۇستانىمدا بولعاندىعىن جانە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، جۇرەك كوزى اشىق ادام رەتىندە كوپ سەنىمگە سىني كوزقاراس تانىتقانىن دا انىق بىلەدى. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە، شاكارىمنىڭ سوپىلىق ىلىمگە قاتىستى شۋماقتارىن ۇسىنامىز:

فيلوسوف ءسوزىن وقىدىم،

تالايىن ويعا توقىدىم.

كىتابىن دا كورگەنمىن،

اۋليە مەن سوپىنىڭ. [3، 307]

***

سوپىلارعا ءبىزدىڭ جار ءبىر قاراسا،

جارىق نۇرمەن جۇرەگىن ارالاسا،

جانىن جان، ەسكى يمانىن يمان دەمەي،

بايقۇستار قالار ەدى-اۋ تاڭ-تاماشا  [3، 17]

شاكارىمنىڭ اراق ۇعىمىن باتىل قولدانۋىنىڭ ءوزى اقىل تارازىسىنا سياتىن ۇعىمداردى ناسيحاتتاۋ بارىسىندا ءوزىن بەلگىلى ءبىر شەككە سالمايتىنىن اڭعارتادى.

ادام اراقتى ءىشۋ ارقىلى ماستىق كۇيگە وتەتىنى سياقتى، اقىلىن ىسكە قوسقان ادام ويعا باتادى. 

وككازيونالدى مەتافورانى ماعىناسىن انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن شاكارىمنىڭ وزگە شىعارمالارىن دا قاراستىردى.  “انادان العاش تۋعانىمدا” ولەڭىندە:

تازا اقىلدى ايتار تازا اراق دەپ،

ماستىق دەپ ايتسا - تەرەڭ وي.

وسى تۇستا اراق پەن تازا اراقتىڭ ايىرماسى، اقىل مەن تازا اقىلدىڭ ايىرماسى قانداي دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

اراق - تازالانعان ەتيل ءسپيرتىنىڭ (40—50%) سۋمەن ارالاسقان جانە اكتيۆتەندىرىلگەن كومىرمەن وڭدەلگەن قوسپاسى. ال ادامعا ىشۋگە جارامدى تازا اراق قۇرامى 70 % ەتيل سپيرتىنەن تۇرادى. ءبىراق ونى ەكىنىڭ ءبىرى ىشە المايدى. 

قاراپايىم اراقتى ىشكەن ادام دا ماس بولادى، ءبىراق تەرەڭ ەمەس. جاي اراق ىشكەن ادامنىڭ تازا اراق ىشكەن ادامعا قاراعاندا ازىراق ماس بولاتىنى سياقتى، اقىلدى اللا بارشا ادامعا ءناسىپ ەتكەنىمەن، حاقتى تانىپ، اقىلىن ىسكە اسىرىپ جۇرگەن ادامدار قاتارى از.

ماستىق كۇيىنە تەز، وڭاي وتە الاتىن قۇرامىندا 70 پايىز سپيرت بار اراق. شاكارىم مەتافوراسىنداعى ماس بولۋ -  اقيقاتتى تابۋعا دەگەن ۇمتىلىس، تەرەڭ ويعا ءتۇسۋ.  ياعني ار-ۇياتپەن قاپتالعان تازا اقىل حاقتىڭ جولىن ىزدەۋگە جاي ويلاندىرا الاتىن اقىلعا قاراعاندا قۇمار بولادى. 

اراقتى ىشكەن ادامنىڭ ماستىق كۇيىنە وتەتىنى سياقتى، جاراتقاننىڭ عاجايىپ سىرلارىن اڭعارعان ادام تەرەڭ ويعا بويلايتىن بولادى، جاراتىلىس تۋرالى سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەپ، ويلى شەشىمدەر قابىلداپ، ويلى ىس-ارەكەتكە بارادى. “قايدان كەلدىم؟”، “قايدا بارامىن؟”، “قايتسەم پايدالى بولامىن؟” دەپ ءوزىن ويلاندىرۋ ارقىلى اقيقاتقا جەتىپ، تىرشىلىكتەگى ىس-ارەكەتىن باعامداپ جۇرەدى.

قورىتا كەلە، شاكارىم شىعارمالارىنداعى مەتافورالىق قولدانىستارعا پراگماتيكالىق تالداۋ جاساۋ ارقىلى ماقساتتى اۋديتورياسىن انىقتاپ، قازىرگى كۇندە دە ماڭىزىن جوعالتپاعان ماسەلەلەردىڭ كوتەرلىگەندىگىن بايقاي الامىز. سونىمەن قاتار، جالپى قوعامعا، وقىرمان قاۋىمعا شاكارىم شىعارماشىلىعىنا نىقتاپ دەندەي الۋ ءۇشىن ءالى دە شىعارمالارىنا سەمانتيكالىق، پراگماتيكالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋ كەرەكتىگى ءسوزسىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. سۇلەيمەنوۆا د. ە. ءتىل ءبىلىمى سوزدىگى. — الماتى: عىلىم، 1988. — 544 ب.

2. تەوريا مەتافورى: سبورنيك. — موسكۆا: پروگرەسس، 1990. — 512 س 

3. قۇدايبەردى ۇلى ش. يمانىم. — الماتى: ارىس، 2000. —  321 ب.

4. ب.قالييەۆ. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. — الماتى، 2014. — 728 ب.

---