InfoHub Logo

اقتوبە وبلىسى، شالقار اۋدانى،
بەرشۇگىر ورتا مەكتەبىنىڭ اعا تالىمگەرى مۇقاشيەۆ ع. ن

كەش تاقىرىبى: شەجىرەلى شالقارىم!
ماقساتى: شالقار اۋدانىنىڭ تاريحىن، كەشەگىسىن، بۇگىنگى وتكەندەرىن ايتۋ. تۋعان جەرىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.

كەشتىڭ بارىسى:
ءى ءبولىم – ماعىنالى شالقار دەگەن ات قانداي! (شالقار تاريحىنا شولۋ)
ءىى ءبولىم – شالقارىم مەنىڭ شارىقتا (وقۋشىلار شىعارماشىلىعى)
ءىىى ءبولىم – ءانىمدى ساعان ارنايمىن! (وقۋشىلاردىڭ ءان ارناۋى)
كەشتىڭ بارىسى:
فانفار

ءى ءبولىم – ماعىنالى شالقار دەگەن ات قانداي! (شالقار تاريحىنا شولۋ)
1 - جۇرگىزۋشى:
ماعىنالى شالقار دەگەن ات قانداي،
ماڭعاز دالا ماڭگى شالقىپ جاتقانداي
كۇننىڭ كوزى شالقار جاقتان شىققانداي
تاڭنىڭ ءوزى شالقار جاقتان اتقانداي

2 - جۇرگىزۋشى:
پالۋان تۇلعا ۇلدار وسكەن شات قانداي
قىزدارى بار الما مويىن اق ماڭداي.
جەر جانناتى بالكىم شالقار دالاسى
جانارلاردىڭ جاۋىن العان ماقپالداي
ارمىسىزدار، قوناقتار، ۇستازدار، وقۋشىلار! «شەجىرەلى شالقارىم» اتتى شالقار اۋدانىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ادەبي – تانىمدىق كەشىمىزگە قوش كەلىپسىزدەر!
ادامزات جاراتىلعالى بەرى قانشاما دۇنيە جاڭارىپ، قانشاما سۋ اقتى دەسەڭىزشى. ەجەلدەن مالعا دا، جانعا دا، اڭ - قۇس اتاۋلارىنىڭ بارشاسىنا قۇتتى قونىس بولىپ، سارقىلماس نەسىبە سىيلاپ كەلە جاتقان - شالقار كولى.
بۇل ولكەنىڭ ەجەلگى تاريحىنان ماعلۇمات بەرەتىن ماعلۇمات سيرەكتە بولسا بارشىلىق.

1 - جۇرگىزۋشى.
ەندەشە بۇل ولكەنىڭ ەجەلگى تاريحى جايىنداعى مالىمەتتەرگە قۇلاق تۇرەيىك.
شالقار اۋدانى — اقتوبە وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىندا ورنالاسقان اكىمشىلىك - اۋماقتىق ءبولىنىس. العاشىندا 1921 جىلى اۋدان بولىپ قۇرىلعان. 1922 جىلى اۋماعىندا 6 بولىس كىرەتىن ۋەزد، 1924 جىلى 20 بولىسى بار اۋدان، 1932 جىلى اقتوبە وبلىسى قۇرىلعاندا شالقار اۋدانى بولىپ قۇرىلدى. جەر اۋماعى 62، 2 مىڭ كم2. ورتالىعى – شالقار قالاسى. تۇرعىنى 45، 8 مىڭ ادام (2006). اۋدان 48 ەلدى مەكەندى، 1 قالالىق جانە 12 اۋىلدىق وكرۋگكە بىرىكتىرىلگەن.
2 - جۇرگىزۋشى.
كليماتى
اۋداننىڭ قىسى سۋىق، قار جامىلعىسى جۇقا، بوراندى. جاۋىن - شاشىنىڭ جىلدىق ورتاشا مولشەرى 150 — 200 مم. اۋدان وتە قۋاڭ ءشول جانە شولەيت بەلدەمدە ورنالاسقاندىقتان ونىڭ توپىراق جامىلعىسىنىڭ قۇنارى دا تومەن.

1 - جۇرگىزۋشى.
وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى.
وندا استىق تۇقىمداس شوپتەسىن ارالاس جۋسان، بۇيىرعىن، كۇيرەۋىك، شىتىر، جانتاق، جىڭعىل، توبىلعى، سەكسەۋىل وسەدى. جانۋارلاردان قاسقىر، تۇلكى، قارساق، قويان، اقبوكەن، قاراقۇيرىق، جابايى شوشقا، سارىشۇناق، الامان، تاعى باسقا تىرشىلىك ەتەدى. قۇستاردان قازاقستان قىزىل كىتابىنا ەنگەن بۇركىت، دۋاداق، جارعاق، جانۋارلاردان شۇبار كۇزەن، وسىمدىكتەردەن قاۋ، سۇتتىگەن كەزدەسەدى.

2 - جۇرگىزۋشى.
تابيعاتى
اۋدان جەرىنىڭ سولتۇستىگىنەن ىرعىزدىڭ سالاسى — شەتىرعىز (195 كم) وزەنى اعىپ وتەدى. ودان باسقا بالعاسىن (73 كم)، كاۋىلجىر (142 كم)، تەبەنساي (135 كم) سالالارى اعادى. باتىسىنداعى شاعىراي ءۇستىرتىنىڭ باتىس بويىمەن شاعان وزەنى اعىپ وتەدى. جالپى، اۋدانداعى وزەندەردىڭ بارلىعى كوكتەمگى جاۋىن - شاشىن جانە قار سۋىمەن تولىعىپ، اعىن تۇزەيدى دە، جاز ايلارىندا قۇرعاپ، كەۋىپ قالادى. اۋدانداعى كولدەردىڭ باسىم بولىگى تۇزدى جانە جاز ايلارىندا تارتىلىپ قالادى. ىرىلەرى: شالقار، قوپاسور، تەنتەكسور، لاقالى، بەردەنسور، مەلدەكول، تەبەز. سولتۇستىگىندەندە مۇعالجاردان باستالىپ، وڭتۇستىگىندە ءۇستىرت، ارال تەڭىزىنە دەيىنگى اۋماقتىڭ جەر قويناۋىندا شالقار ارتەزيان الابى ورنالاسقان.

1 - جۇرگىزۋشى.
شارۋاشىلىعى
اۋدان نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىنا ماماندانعان. شالقار اۋدانىندا 1995 جىلعا دەيىن نەگىزىنەن بيازى ءجۇندى قوي، سونداي - اق جىلقى، ءسۇتتى، ەتتى - ءسۇتتى ءىرى قارا، تۇيە وسىرۋگە ماماندانعان 8 كەڭشار، 1 مال بورداقىلاۋ بىرلەستىگى بولعان. اۋداندا بۇرىنعى كەڭشارلار، تاعى باسقا نىساندار نەگىزىندە 460 شارۋا قوجالىعى. اۋداندا ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى شامالى.
ونەركاسىپ سالاسى بويىنشا اۋداندا “كوكتاس - اقتوبە”، “جاڭا ءداۋىر”، “الاي” مينەرالدى سۋ قۇيۋ سەحتارى، “تاۋ - كەن”، “اقتوبە — جاڭاتاس”، بەرشوعىر قيىرشىق تاس وڭدەۋ زاۋىتتتارى جانە ۆاگون جوندەۋ شەبەرحاناسى جۇمىس ىستەيدى. الەۋمەتتىك سالا بويىنشا شالقار اۋدانىندا جالپى ءبىلىم بەرەتىن 44 مەكتەپ، كاسىپتىك - تەحنيكالىق مەكتەپ، سپورت مەكتەبى، 3 بالالار باقشاسى بار. مادەنيەت سالاسىندا 23 مەكەمە بار. ونىڭ ىشىندە 1 اۋداندىق، 3 اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيى، 6 اۋىلدىق كلۋب، 12 كىتاپحانا، اۋدانى تاريحي - ولكەتانۋ مۋزەيى بار. بىرنەشە ەلدى مەكەندەرى (شالقار قالاسى، بوزوي، ايشۋاق، قاۋىلجىر، موڭكە بي) تابيعي گازبەن قامتىلعان.
2 - جۇرگىزۋشى:
ءان: شالقار ءۆالسى
ورىندايتىن: بالاۋسا بايبەكوۆا

1 - جۇرگىزۋشى:
شالقاردى قۇم دەپ جەرىن قومسىنباڭىز،
قۇمى – قۇت، سۋى – بايلىق، وسىندا اڭىز.
ەڭبەكپەن باعى جانعان، شامى جانعان
باتىرلار، باقىتتىلار وسىندامىز
«تانىتىپ تۋعان جەردىڭ شالقار اتىن
«شىقتى عوي تالاي عالىم، تالاي اقىن – دەپ اقىندارىمىز جىرلاعانداي
شالقار داڭقىن اسىرىپ، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ قالاۋلىسىنا اينالعان جەرلەستەرىمىزدىڭ ەسىمدەرى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. ولاي بولسا شالقار تاريحىندا شالقار جەرىندەگى باتىرلار، اقىندار، جازۋشىلار، كۇيشىلەردى كەيىنگى ۇرپاققا كەڭىنەن تانىستىرۋدى ماقسات ەتكەنىمىز دۇرىس بولار.

2 - جۇرگىزۋشى:
كوتىبار باسەن ۇلى (1757 - 1893) باسەن باتىردىڭ 6 بالاسىنىڭ ءبىرى بولعان. 1775 جىلى شەكتىلىكتەر مەن تۇرىكپەندەر اراسىنداعى ۇرىستا باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن. پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن.
1 - جۇرگىزۋشى:
قاراعۇل قوناقباي ۇلى (1806 - 1890) ءارى باتىر، ءارى بي، ءارى مولدا، ءارى مىرزا ەسەت كوتىبار ۇلىنىڭ قول باستاعان سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى.
2 - جۇرگىزۋشى:
ەسەت باتىر (1803 - 1889) ۇلى بورسىق بويىندا، شالقار اۋدانىندا اقشي دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. 15 جاسىندا جايىق قازاقتارىنا قارسى كۇرەستە كوزگە ءتۇسىپ «باتىر بالا» اتانعان. 1847 - 1848 جىلدارى جانقوجا باتىرمەن بىرگە قوقان، حيۋا حاندىعىنا قارسى شىقتى.

1 - جۇرگىزۋشى:
سارى باتاق ۇلى اقىن، ءانشى، كومپوزيتور. قازىرگى اقتوبە وبلىسى شالقار اۋدانىنداعى 1863 جىلى تۋعان. ونىڭ «قىز قوسان»، «دۇنيە»، «داريعا»، «ءاريداۋ»، «تۋعان ەل» اندەرى ادامنىڭ جان دۇنيەسىن، وي – ارمانىن، قيال - سەزىمىن قوزعايدى.
1940 جىلى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ «سارى اتتى» مۋزىكالىق پەسا جازدى. سارىنىڭ ءانى «امانكەلدى» فيلمىنە پايدالانىلدى.
2 - جۇرگىزۋشى:
اتى جالپاق الەمگە ايگىلى جازۋشى، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بالالىق شاعى شالقاردا ءوتتى. وسىندا №1 قازاق ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ 1940 جىلى ارميا قاتارىنا الىندى. 1946 جىلى ابەكەڭ شالقارعا قايتا ورالدى. وسىندا تىرناق الدى تۋىندىسى كۋرليانديا رومانىن جازدى.