شىعارما
ول كەزدە بۇلاردىڭ كەڭسەسى قوشقاراتا بۇلاعىنىڭ جارقاباعىنداعى جارىلعالى تۇرعان جالعىز ۇيدەتۇعىن. جالپىدان جىرىلعان جالقىدايىن قۇلازىپ وتىرعانىندا كۇتپەگەن جەردەن پرورەكتور كىردى. ءالى كۇنگە دەيىن ەسىندە عوي، ول كىسىنىڭ كەڭسەنى ىزدەپ تاۋىپ العانى، جەتىپ بارعانى ەڭسەسىن ودان ارمەن ەزە تۇسكەن ەدى. «ءبىزدى ۆاسيليەۆتىڭ قۋىپ تىققان جەرى وسى بولدى»، — دەگەن بۇل بۇلاقتىڭ بويىن بۋلىقتىرا قايعىرتقانداي. «تاڭ قالامىن، — دەدى سوسىن تاعى دا بۇل. — نەگە سوندا ونىڭ ءبىر باسىندا تورت-بەس كەڭسەسى بولۋى كەرەك تە، پاقىرلار كوعامىندا ەشتەڭە بولماۋى ءتيىس؟ ءبارىمىز بىردەيمىز، تەڭبىز دەيتىنىمىز قايدا قالادى سوندا؟»
پرورەكتور مۇنى ءبىرىنشى مارتە كورىپ تۇرعانداي تاڭدانا قاراپ، كوزىن ازەر تايدىرىپ اكەتىپ، قوڭىر ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى سارعايعان گازەتتەردى اۋدارىستىرعان سىڭايلاندى. لاۋازىمىنا سايكەس پرورەكتور پاقىرلار قوعامى باسقارماسىنا مۇشە بولىپ سايلاناتىن. جالپى، ءوزى وزگە باستىقتارداي ەمەس، ەرەكشە ەلگەزەكتەۋ، جان-جاقتىلاۋ سەكىلدى. بۇلاق بويىنداعى بۇلىڭعىر بۇلتتى سەرپىپ تاستاعانداي ءبىر كۇلىپ الدى دا:
— ماسەلە كەڭسەدە ەمەس كوي، پاقىردين، ونى ءوزىڭ داعى جاقسى تۇسىنەسىڭ، — دەدى پرورەكتور.
— ماسەلە كەڭسەدە ەمەس، — دەدى بۇل دا قىزبالانا ءتۇسىپ. — كەڭسەدە ەمەس، ەڭسەدە بولىپ تۇر عوي، اعا! ءبىر ءتۇرلى ەڭسەمدى كوتەرە الماي-اق قويدىم. ءوزىمدى و دۇنيەدە جۇرگەندەي سەزىنەتىنىم بار وسى كۇندەرى.
پرورەكتور تىكسىنىڭكىرەپ قالعانداي، سارعىش گازەتتەردى ىسىرىپ قويىپ، شيقىلداق ورىندىقتى شەگىندىرىڭكىرەپ وتىردى.
— نەمەنە، و دۇنيەنى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەدى ول ەندى وزىمسىنگەن، ءبىراق رەنىشتىلەۋ رايدا. — الدە، بارىپ قايتقانداي جاعدايىڭ بار ما؟
— بارىپ قايتپاسام دا بىلەتىن سياقتىمىن. بۇ دۇنيەدەن باز كەشكەنىمە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتكەندەي كورىنەدى دە تۇرادى، — دەدى پاقىردين.
— «شالا ءدىن مەن قاتە ءپاننىڭ» جەمىسىندەي جالپىدان بەزىپ، تىرشىلىكتەن ءتۇڭىلىپ، تاۋ كەزىپ كەتكەن، ۇڭگىر ساعالاپ، قىلۋەتكە تۇسكەن شايىرلار بولعان. ولاردى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ عوي سەن. سولارعا ەلىكتەپ ءجۇرسىڭ بە، الدە؟
— سوپىلارعا سولىقتايتىنداي مەن كىم ەدىم سونشالىق؟
— بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق دەگەن. ءجا، جارايدى، انەۋكۇنگى تەلەفونمەن ايتقانىمدى ويلاندىڭ با ءوزىڭ؟ ءبىر حابارىن بەرەمىن دەپ ەڭ، ءۇن-تۇنسىز كوشىپ كەتىپسىڭ؟
— بولماعانعا بولىسپا دەگەن عوي، اعا. سونداي-سوندايعا ءجۇدا جوقپىن عوي. ءوز بەتىمشە تىپ-تىنىش جۇرگەن جان ەدىم.
— سەنى بولا قالسىن، تولا سالسىن دەيتىندەي كولپالدىق ەمەس مىنا بىزدىكى دە. جاماندى-جاقسىلى كوپشىلىككە تانىلىڭقىراپ قالعان ادامسىڭ. قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا سەندەيلەردىڭ بىرەۋ-جارىمى جۇرسە، ءبىزدىڭ جاققا ءسال دە بولسا سەنىم نىعايار دەگەندەگى ماقساتتاعى. ال ساعان ءومىردى، ادامداردى ءار ءتۇرلى جاعدايلاردا زەرتتەپ، بىلە تۇسپەكتىڭ ءوزى از ولجا سانالماس، ءسىرا؟! ونىڭ ۇستىنە وبكومنىڭ مۇشەسىسىڭ، — دەپ، قولپاشپەن قورىتىندىلادى پرورەكتور.
— تاعى ءبىرازىراق ويلانايىنشى، اعا، — دەدى بۇل پرورەكتورعا تۇنجىر قاراعان كۇيىنەن تانباستان. — تىپ-تىنىش جۇرسەم دەپ ەدىم. قانشا دەگەنمەن...
— اقىلدىلار ويلانعانشا، اقىماقتار ءىسىن بىتىرەدى دەگەندى ءبىزدىڭ رەكتور ءجيى ايتىڭقىرايدى، — دەدى پرورەكتور ءپاقىرديننىڭ ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ورنىنان تۇرەگەلىپ. — ەرتەڭ سول كىسىگە كىرۋىمىز كەرەك. تىپ-تىنىش ءجۇرۋ دەگەن ءوزىڭ ايتقان و دۇنيەدە بولماسا، بۇ دۇنيەدە، ءاي، قايدام-اۋ، ءاي، قايدام. كوپ ويلانباققا ۋاقىت تار، تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدە كۇتەمىن.
پرورەكتور جارىلعالى تۇرعان جالعىز ۇيدەن اسىعا شىعىپ، مۇنىڭ ماۋسىم ايىندا مۇزداعان قولىن ىقىلاسپەن قىسىپ، ماشينەسىنە قاراتا اسىعا جۇگىردى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول كوكتەمدە عانا كەنەتتەن قايتىس بولعان وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كوز الدىنان كەتپەي-اق قويعانى. بىرەۋلەر «ءوزىن-وزى ءولتىرىپتى» دەستى. پاقىردينگە سالسا، ولاي بولۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. مارقۇم كوزى ءتىرى كەزىندە ءبىر ەمەس، ەكى-ۇش رەت ءوزى شاقىرتىپ الىپ، ارنايى قابىلداپ، پاقىرلار قوعامىنا وڭ كوزىمەن قارايتىنىن بايقاتىپ-اق ەدى. جاڭادان كەلگەن ءبىرىنشى حاتشى مۇنىڭ جەكە باسىنىڭ جاعدايىن، تۇرمىس احۋالىن، ۇي-كۇيىن قانشاما قاداعالاپ سۇراسا داعى، بۇل ءبىر اۋىز ايتپاي، تەك قانا قوعامنىڭ جاعداياتتارىن ماعلۇمداپ، وبلىستىڭ شارۋاشىلىق سالالارىن سارالاعان بولىپ ەدى. ءبىر تاڭعالارلىعى سول، ءبىرىنشى حاتشىنى قايتىس بولاردان ءبىر اپتاداي عانا بۇرىن كورگەن-دى. تۇپ-تۋرا تال ءتۇستىڭ شاماسىتۇعىن. وبكوم ءۇيىنىڭ الدىنداعى شىرشالاردىڭ اراسىندا كىدىرىپ تۇرىپتى. جايشىلىقتاعى جايدارىلىعى جوق، توبەسىنەن ءساۋىر ايىنىڭ كۇنشۋاعى ەمەس، كوڭىل قۇلازىتاتىن قاراسۇر كولەڭكە قۇيىلىپ تۇرعانداي كورىنگەن-دى. كۇن اشىق ەدى، جاڭا بۇرشىك جارا باستاعان مايدا اعاشتاردىڭ اينالاسىنداعى نازىكەش كوگال بەتىندە ءالسىز كوبەلەكتەر كولبەڭدەي ۇشقان شاقتا، اسپان الەمىندە، كوك جۇزىندە شوكىمدەي بۇلتىڭىز جوقتا، الگى كىسىنىڭ توبەسىنەن، توتەسىنەن شۇيىلگەندەي كورىنگەن زىلدەي قارا كولەڭكەنى بايقاعانى راستۇعىن. تاپ سول ساتتە ايقىن سەزىنە قويماعان دا شىعار-اۋ، الايدا اپتا ءوتىپ، ەل جەلدەن بەتەر گۋلەي جونەلگەندە، ءبارى-بارى اينا-قاتەسىز كوز الدىنا ورالىپ، سۋرەتتەي ورناپ قالدى. قالىپ قويدى كەتپەستەن. سول كۇنى سولعىن امانداسقانى دا ەسىنە ءتۇستى ەمەس پە؟ قاراۋىتىپ قاراعانى دا. وبكوم ءۇيىنىڭ الدى ءساۋىردىڭ اشىق كۇنىندە، تاپا-تال ءتۇستىڭ وزىندە كەنەتتەن كۇڭگىرت تارتقانى دا. انا كىسىنىڭ اياعىن سىلبىر باسىپ بارا جاتقانى دا. كوگىلدىر شىرشالاردىڭ كوگىستەنە سۇرقايلانىپ، كۇرەڭىتە جونەلگەنى دە. ەڭسەسى تۇسىڭكى ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ەكى جاققا قاراي اشىلاتش ەمەن ەسىكتى ەكى-ۇش رەت تارتىپ، ناتيجە شىعارا الماعانىنا نالىعانداي، قايرانسىز قورلانعانداي كوزقاراسى دا. ىشكى جاقتان قىزىل جاعالى، جاپ-جاس، جيرەن شاشتى ميليسيونەردىڭ جىميا ىڭعايسىزدانىپ شىعىپ، ەسىكتى ايقارا اشقانى دا.
اپتا وتكەندە ءبىرىنشى حاتشى كەنەتتەن قايتىس بولدى. ءار ءتۇرلى اڭگىمە شىعا باستادى. كىم نە ايتپادى دەيسىز سوندا؟!
ۆاسيليەۆ سازارعان، ءقانسىز-سولسىز كۇيىنەن تانبادى. ءسويتىپ، بۇلاردىڭ كەڭسەسى قوشقاراتا بۇلاعىنىڭ باس جاعىنداعى بيىك جارقاباق باسىنا، جارىلعالى تۇرعان جالعىز ۇيگە كوشىرىلدى.
ۆاسيليەۆىڭىز دە، بۇل دا، ياعني پاقىردين دە وبكومنىڭ مۇشەلەرى بولىپ سايلانعانتۇعىن...
— ا-ا، كەل-كەل، وبكوم مۇشەسى، — دەپ قارسى الدى رەكتور.
پاقىردين پرورەكتورعا تۋرا سەگىزدە بارعان ەدى. ول كىسى بۇعان رەكتوردىڭ الدىندا ءوزىن-وزى قالاي ۇستاۋى قاجەتتىگىن ايتىپ، الدەقالاي ۇنامايتىن ءسوز ەستي قالسا، كوڭىلگە الماي-اق قويعانىنىڭ، مۇمكىندىگىنشە قىرسىقپاعانىنىڭ ءجون ەكەندىگىن تاپتىشتەپ تۇسىندىرگەن. رەكتوردىڭ جالپى العاندا، جامان ادام ەمەستىگىن، قازىرگى (ياعني سول كەزدى ايتىپ تۇر عوي، وسىدان شامامەن ون جىل بۇرىنعى كەز ەدى عوي) زاماندا ۇلكەن وقۋ ورنىن باسقارۋدىڭ اسا قيىنداپ، كۇردەلى تارتىپ كەتكەنىن، رەكتور تۇگىلىم پرورەكتور، دەكان، تاعىسىن-تاعىلارعا دەيىن جۇيكەلەرى جۇندەي ءتۇتىلىپ، مىنا تايانىپ كەپ تۇرعان قابىلداۋ ناۋقانى بىتكەنشە جارىم جاستارى كەمىپ كەتەتىنىن ۇعىندىرىپ باققان. سوندىقتان دا شىعار، كەڭ كابينەتتەگى، اسا الىس كورىنگەن قاپ-قارا ۇستەلدىڭ ارعى جاعىنداعى اق جەيدەلى، قىزىلشىرايلىلاۋ، جىمسيىڭقىراعان رەكتور بۇعان تۇسىنىكتى سەزىلدى.
— ءبىز سەنى جاقسى بىلەمىز، — دەدى رەكتور پرورەكتورعا قاراپ. پرورەكتور باسىن بىرنەشە مارتە شۇلعىپ ەدى، رەكتور بۇعان بۇرىلىپ، «انە، كوردىڭ بە، مەن تەك شىندى سويلەپ، اقيقاتتى ايتامىن» دەگەندەي كەيىپپەن، راحاتتانا شالقايدى. — قىسقاسى، ءبىز سەنى قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا ۇلكەن سەنىممەن، قۇرمەتپەن ۇسىنىپ وتىرمىز. جو-جوق، قالاي ەدى الگى، سەنى ۇسىنىپ وتىرعان جۇرتشىلىق دەپ ەسەپتەلەدى. — رەكتور پرورەكتورعا كوزىن توڭكەرىڭكىرەي قاراپ، تاعى دا ماقۇلداتتى. — ءتۇسىندىڭ بە، سەن ناعىز حالىقتىڭ ادامىسىڭ. سەنى حالىق ۇسىنعان بولىپ تابىلادى، سولاي سانالادى (وقىرمانعا وسى كۇنگى گازەتتەرشە ەسكەرتۋ: كەيىپكەر ءسوزى جازباگەر كوكەيىندەگى سوزبەن سايكەس كەلە بەرمەۋى بەك مۇمكىن). ال قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزەتىن — مىنا ءبىز. ءتۇسىندىڭ بە؟
— تۇسىنەدى عوي، — دەدى پرورەكتور (تاعى دا وقىرمانعا ەسكەرتۋ: كەيىپكەردىڭ كەيبىر پىكىرى ءۇشىن جازباگەر جاۋاپ بەرمەيدى).
— بۇل سەنىمنىڭ، بۇل قۇرمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنە ءبىلۋ كەرەك، — دەدى رەكتور كرەسلوسىن الدىمەن سول جاققا، سوسىن وڭ جاققا جارتىلاي اينالدىرا شايقاتىلىپ. — بۇ جىگىت نەگىزىنەن شىعارمالاردى تەكسەرۋمەن اينالىسادى عوي، سولاي ما؟
— سولاي، ءوزىنىڭ ماماندىعى مەن قابىلەتىنە ابدەن سايكەس، — دەدى پرورەكتور.
— انە، كوردىڭ بە؟ ءبىز قابىلداۋ كوميسسياسىنا سىرتتان كىرەتىن ادامداردى قالاي تاڭداپ، قالاي ىرىكتەيمىز؟ — دەپ ماساتتاندى رەكتور سەلكىلدەي كۇلىپ. ودان ءارى رەكتور كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن پرورەكتورعا، كوزوينەگىنىڭ استىنان بۇعان قاراپ، ءبىرتالاي اقىل-كەڭەس ايتىڭقىرادى. شىعارما تەكسەرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن، جاس تالاپكەردىڭ كەلەشەگىنە بالتا شابۋعا بولمايتىنىن، اسىرەسە، وسى جازبا جۇمىستارىنان ارىز-شاعىمداردىڭ وتە كوپ تۇسەتىنىن ءبىرازعا سوزىڭقىرادى. سونىمەن قاتار، قاتاڭ تالاپ قويماق كەرەك. وسى جاسىراتىنى جوق، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمىنە قۇجات (ول كەزدە دوكۋمەنت دەلىنەتىن) تاپسىرۋشىلاردىڭ تىم-تىم كوپ ەكەندىگىن، ءبارى وسى فاكۋلتەتتى وڭاي كورەتىنىن، ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل تۇسىنىكتىڭ تۇبىرىمەن، مۇقىم ۇشقارىلىعىن، ەڭ قيىن، ەڭ كۇردەلى فاكۋلتەتتىڭ فيلفاك ەكەندىگىن بايان ەتتى. رەكتوردىڭ پىكىرىنشە، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءبولىمىن جەڭىل كورىپ، وڭاي تۇسپەك ويمەن كەلۋشىلەر قاتتى قاتەلەسەدى. ءدال سوندايلاردىڭ كوبىنەسە ساۋاتسىز، شىعارما جاعىنا شورقاق بولاتىنى — بەسەنەدەن بەلگىلى نارسە. مىنە، سوندىقتان دا وقۋ ورنىنىڭ باسشىلىعى شىعارما تەكسەرۋ جۇمىسىنا بۇل سەكىلدى ادامداردى بەكەر-بوسقا تاڭدامايدى.
رەكتوردىڭ كابينەتىنەن شىققانىنشا ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى. اۋىزعى بولمەدە كۇتىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى دەرلىك بۇعان دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باقىتتى ادامعا قاراعانداي قىزىعا اڭتارىلاتىنداي. پرورەكتور كۇتە تۇرۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن-دى. ءبىر ساعات وتكەندە بۇكىل وقۋ ورنى بويىنشا قابىلداۋ كوميسسيالارىنىڭ جينالىسى باستالدى. تاعى دا ءبىر جارتى ساعات ۇزىلىستەن سوڭ فاكۋلتەت قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىنا قاتىسۋىنا تۋرا كەلدى. سودان كەيىن ءپان جونىندەگى كوميسسيانىڭ باس قوسۋى بولىپ ءوتتى. ودان سوڭ شىعارما تەكسەرۋدىڭ ءمان-مانىسى ءتۇسىندىرىلدى.
وسىلايشا پاقىرلار قوعامىنىڭ جەتەكشىسى جوعارى وقۋ ورنىنداعى ستۋدەنتتەر قابىلداۋ ناۋقانىنا ارالاسىپ جۇرە بەردى ەمەس پە.
ءپان كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسىن بۇل وزىنشە، ىشتەي ءپان-توراعا دەپ اتاي باستادى. ءپان-توراعانىڭ باسى وتە ۇلكەن، ءبىراق جارتىلاي جىلتىر ەكەن. نەگىزىنەن ميلىق ماڭايىنان جوعارى قاراتا تۇك تە جوق، ال تومەن جاقتى تۇگەلدەي بيىك جاققا جۇمىلدىرىپ، اتشاپتىرىم الاڭقايدى سەلەۋ شوپپەن جاپقانداي ارەكەت جاساۋمەن الەكتەنەدى. سوندىقتان سول قولى كوبىنەسە توبەسىندە. ءپان-توراعا تالاپكەرلەر (ول جىلدارى ابيتۋريەنت دەيتىن) جازاتىن شىعارمالاردى تەكسەرۋدىڭ جاي-جاپسارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتۇسىندىردى. ارينە، ول كىسى الدىمەن رەكتوردىڭ ەسكەرتپەلەرىنە ەرەكشە توقتالدى. ادىلدىك بولۋ كەرەكتىگىن، ادام تاعدىرى ويىنشىق ەمەستىگىن، الىپ-قاشپا سوزدەردىڭ شىعۋىنا جول بەرمەۋ تۋراسىندا ايتىڭقىراپ ەتتى. رەكتور مەن پرورەكتور عانا ەمەس، باسقا دا ىشكى جانە سىرتقى ورگاندار تاراپتارىنان قاتاڭ قاداعالاۋ، ءتۇرلى تەكسەرىس جۇرگىزىلەدى. قابىلداۋ ەمتيحاندارىنىڭ وزگەلەرى ءبىر بولەك، ال قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن جازىلاتىن شىعارما ءوز الدىنا ءبىر توبە. اسىرەسە سىرتتان كەلگەندەر، وزگە جاقتان شاقىرىلعاندار ابايلاسىن.
ءپان-توراعا شىعارمالاردى تەكسەرۋ كەزىندە قىزىل قارىنداشتى قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن ەجەلەۋگە كىرىستى. ءسال ويلانىپ، سول قولىمەن توبەسىن جاۋىپ جاتقان شاشىنىڭ تەگىستىگىن تەكسەرىپ، ءۇنسىز قالدى داعى، ارتىنشا وڭ قولىنداعى قىزىل قارىنداشتى شوشايتىپ، اسپانعا كوتەردى. تاپ سونداي قىزىل قارىنداشتار شىعارما تەكسەرۋشىلەردىڭ ءارقايسىسىندا جەتكىلىكتى بولۋى كەرەك ەكەن. تەك قانا قىزىل قارىنداش. باسقالاي جازبا قۇرالدارىنىڭ ەشقايسىسى جارامايدى.
— ءبىرىنشى ورفوگرافيالىق قاتەلەردىڭ، ەكىنشى پۋنكتۋاسيالىق قاتەلەردىڭ سانى جازىلىپ، سوسىن، ارينە، ستيليستيكالىق قاتەلەر، شىعارمانىڭ ءمان-ماعىناسى، مازمۇنى جان-جاقتى ەسكەرىلىپ، باعاسى قويىلادى، — دەدى ءپان-توراعا. — باعانى الدىمەن سيفرمەن، ال جاقشانىڭ ىشىنە سوزبەن جازاسىزدار. بارىڭىزگە، اسىرەسە سىرتتان كەلگەندەرگە ەرەكشە ەسكەرتەتىن نارسە...
ءپان-توراعا تاعى دا قىزىل قارىنداشتى باسىنان اسىرا جوعارى كوتەردى. ءپاقىرديننىڭ كوز الدىنا سول كوكتەمدە كەنەتتەن قايتىس بولعان وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ونىڭ ۇستەلىندەگى مۇقيات ۇشتالعان، ءتۇرلى-تۇستى شۇپىرلەگەن قارىنداشتار ەلەستەي جونەلگەنى. ءپان-توراعانىڭ نە ايتىپ، نە قويىپ تۇرعانىن بۇل تۇك تە ەستىمەستەن، باسقا دۇنيەگە ەنىپ كەتە باردى.
وبكومنىڭ جاڭا كەلگەن ءبىرىنشى حاتشىسىن ءا دەگەننەن-اق جۇرتشىلىق جىلى قابىلداعان-دى. وزگەلەر سەكىلدى قىرىپ-جويۋدان باستامادى، وزىنەن بۇرىنعى باسشىنى ءبىر اۋىز عايباتتامادى، كەتكەن كىسىنىڭ سىرتىنان سالقىن قاباق تا تانىتپاعان. البەتتە، بۇلاردىڭ دا ماڭدايىنا سىيمادى عوي، ءتىرى جۇرگەندە ۆاسيليەۆىڭىز پاقىرلار قوعامىن باسىنباس ەدى.
ءبىرىنشى حاتشىنى بۇكىل وبلىس بولىپ جەرلەدى. ۇلكەن قالا تۇپ-تۇتاس قارا جامىلىپ تۇردى. كوشە-كوشەنىڭ ءبارى ادامعا لىق تولىپ كەتتى. مارقۇممەن قوشتاسۋعا كەلۋشىلەردە شەك جوق سەكىلدى سەزىلدى. وبكوم حاتشىسىنىڭ دەنەسى شاھارداعى ەڭ كورنەكتى ۇيگە كىرگىزىلىپ، سالدەن سوڭ قوشتاسۋ ءراسىمى باستالدى. جۇرتشىلىقتىڭ تىزبەگىندە بۇل دا بارتۇعىن. ءساۋىردىڭ شۋاقتانىپ-اق كەلگەن كۇنى تابان استىنان سۋىتتى. سودان ءبىر اپتا بۇرىنعى، مۇنىڭ كوز الدىنان كەتپەستەي سۋرەت بولىپ ورناپ قالعان، جۇرەكتىڭ ءتۇبىن سۋىلداتا مۇزداتار قورقىنىشتى قاراسۇر كولەڭكە بۇكىل جەردىڭ ءجۇزىن سۋماڭداي شىرماپ العانداي ەدى.
مارقۇمنىڭ تابىتى اتاقتى عيمارات زالىنىڭ ساحناسىنا ورنالاستىرىلدى. اينالاسىندا تۋعان-تۋىستارى وتىرىپتى. ەڭ شەتىندەگى قاراتورى جاس ايەلگە كوزى تۇسكەندە مۇنىڭ جىگەرى قۇم بولىپ قويا بەرگەنى. ءبىرىنشى حاتشىدان تيتىمدەي دە اينىمايدى-اۋ، اينىمايدى. مۇنداي دا ۇقساستىق كەزدەسەدى ەكەن ءدا. تەك اعاسىنان اينىمايتىنى عانا ەمەس، ءپاقىرديننىڭ جىگەرىن قۇم ەتكەن باسقا دا بىردەڭە بار سياقتانعان-دى. بارىنەن دە قاتتى قايعىرىپ، قابىرعاسى قايىسىپ، ەگىلە ەزىلىپ وتىرعانى دا ءوز الدىنا، وبكوم حاتشىسىنىڭ قاراتورى قارىنداسى ادام يلانا بەرمەستەي جۇدەۋ كيىنگەن ەكەن. بۇل پاقىرىڭىز كيىم-كەشەك دەگەنىڭىزگە تاپ سول ساتتە قالايىنشا قازبالاي قاراپ، تىنتكىلەي تاڭىرقاعانىنا تۇسىنبەيدى. ارينە، وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى تۇگىلىم، اناۋ-مىناۋ قاتارداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قارىنداستارى ءھام ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، ۇلپىلدەپ جۇرەتىندىكتەن تاڭىرقاعان شىعار. اقجەمدەنگەن قارا ەتىگىنە، جۇپىنى قوڭىر پالتوسىنا قايتالاي كۇرسىنىپ قاراي بەرگەندە، كەنەت حاتشىنىڭ قاراتورى قارىنداسى تەڭسەتىلە زارلاپ، قاراۇلەك شەشەنىڭ مامايدى جوقتاعانىنداي قوبىز-اۋەنگە سالدى-اي كەلىپ. قاپيادا قايتقان وبلىس باسشىسىنىڭ قاراۇلەك-قارىنداسى ايتقان جوقتاۋ زارى شاھارداعى ەڭ شىرقاۋ بيىك عيماراتتىڭ ءوزىن تەڭسەلتىپ جىبەردى. ءۇيىڭىز دە كادىمگى ادامدار سەكىلدى شايقالادى ەكەن. اعاسىنان اينىمايتىن قاراۇلەك-قارىنداستىڭ ءسوزىن ونشا ەستىمەدى بۇل، ال جوقتاۋ اۋەنى: «ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي، ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي...» دەگەن كۇيىندە قۇلاعىندا قالىپ قويعان.
— سەن، شىراعىم، مەنى تىڭداپ وتىرسىڭ با؟ — دەگەن داۋىستىڭ قاي تاراپتان ەستىلگەنىن قينالىڭقىراي اڭعارىپ، وقۋ ورنىنىڭ ۇيلەرى ورتاسىنداعى اسفالت الاڭ قۇرساي قىسىپ تۇرعان اق تەرەكتەن كوزىن ازەر اجىراتقان پاقىردين ءپان-توراعا جاققا نازارىن جىقتى. سويتسە، ول كىسى قىزىل قارىنداشتى بيىككە كوتەرگەن كۇيىندە، بۇعان تەسىلە قاراپ تۇرىپتى. تاماعىن كەنەپ، تاڭدانىسىن جاسىرىڭقىراعان ءپان-توراعا بۇيدەدى:
— قالقام، ءبىز سەنى بىلەمىز، پاقىرلار قوعامىن قۇرمەتتەيمىز. سەن تۇسىنبەگەنىڭدى مىنا ءبىزدىڭ سويقانداردان سۇراپ العىن، جاراي ما؟ بۇل سويقاندار نەبىر كلاسسيكالىق شىعارمالاردى سويىپ سالادى. مىسالى، مىنا سارى بالا ساعان اعا بولادى. شىعارما تەكسەرۋدەن الدىنا جان سالماس. ينستيتۋتتى تۇپ-تۇگەل مويىنداتقان سويقانىمىز — وسى اعاتايىڭ.
شەگىر كوز سارى بۇعان قاراپ، قادالا تەسىلدى. اسا مادەنيەتتى مانەردە باسىن ءيىپ قويدى. اعاتايىن بۇل قادالعان دەپ نىسپىلادى. جالپى، جانامالاپ ات قويۋعا كەلگەندە، ءپاقىردينىڭىز مەكتەپتەن باستاپ-اق ايتارلىقتاي قابىلەت تانىتقان-دى. ءبىر قىزىعى، سول قوسىمشا ەسىمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇرتتىڭ جادىنا قونىپ، تىلىنە تۇراقتاپ قالاتىن. قادالعان قايتادان بۇرىلىپ، قايتادان قادالىڭقىرادى. ءجۇزى جۇقالتاڭ سارى بولعاندىقتان، شەگىردەن قوڭىرعا تابىنداۋ كوزى كوگىلدىرلەنىپ كەتەتىندەي. ءسال جىميىڭقىراسا، مەيىرىمسىز ەمەس.
— مەن سەنى، ءىنىم، ازداپ بىلىڭكىرەيمىن، —دەدى قادالعان اعاتايى جىميا ءتۇسىپ. — پاقىرلار قوعامىنىڭ بۇرىنعى جاۋاپتى حاتشىسى، مارقۇم اعامىزبەن ءبىرقانشا ۇشىراسۋلار ۇيىمداستىرعانبىز. بالالاردىڭ ءتىلىن تابا بىلەتىن، مىنەزى ءمىنايى، داۋىس كوتەرىپ سويلەمەيتىن، ەشكىمنىڭ بەتىنە جەل بوپ تيمەيتىن جانتۇعىن.
— مەن دە ونى قاتتى سىيلايتىن ەدىم، — دەدى ءپان-توراعانى ونشا مەنسىنىڭكىرەمەي، ءتىپتى ەمتيحانشىلاردىڭ ەشقايسىسىن ونشا مويىنداڭقىراماي، ماڭعاز جۇرەتىن اپايلارى قاسى-كوزىن كەربەزدەنە جوعارى كوتەرمەككە ارەكەتتەنىپ. — ءوزى پاقىرلار دەسە، دەگەندەي-اق، بايعۇس ونشاما جارىماي ءوتتى-اۋ. ءتايىرى، سەندەردىڭ قوعامدارىڭدا نە بار ءوزى؟ تۇك تە جوق قوي. سول ءوزى تىم ەرتە كەتىپ قالدى-اۋ مىنا جالعاننان. انا دۇنيەگە دە سونداي جاقسى ادامدار كەرەك بىلەم عوي.
وسى پىكىردەن پاقىرلار قوعامىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسىن نە داتتاپ وتىرعانىن، نە ماقتاپ وتىرعانىن بىلە الماي، باسى قاتقان پاقىردين اپايىنا تەڭ-تورايىم دەگەن اتتى تاعۋعا ماجبۇرلەندى. سەبەبى سول، كەيدە ءپان-توراعا ءبىر ءسوز ايتسا، تەڭ-تورايىم ەكى-ۇش ەسە اسىرىڭقىراپ بارىپ، ازەر-ازەر توقتايدى. ءبىر عاجابى، ونداي-وندايلارى وزىنە جاراسپايدى دەۋ قيىنىراق. ۇلكەن-كىشى تۇپ-تۇگەل تىڭدايتىن سەكىلدەنەدى. اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى پاقىرلار قوعامىنان قايتىپ، شىعارما تەكسەرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ويىسقان. ءپان-توراعا بىرنەشە جىلدار ىلگەرىرەكتەگى وقيعالاردى اينا-قاتەسىز بايان ەتىپ ءوتتى. قىزىق-اق ەكەن، الايدا ەندى قىزىپ كەلە جاتقاندا، سول قولىمەن توبەسىن باسىپ-باسىپ، كوپ كىدىرىستەيتىنى ىڭعايسىزدىققا سوقتىرا بەرەدى. وندايدا، ارينە، تەڭ-تورايىم ءىلىپ الىپ كەتەر. باستان كەشكەندەرىن تىزبەلەپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن اعىتىپ ايتا جونەلەر. ءبىراق قۇنىعىپ تىڭداي قويعان ەشكىم جوقتاي. تەك بەت-جۇزى قانسىز-سولسىزدەۋ، جانارى سۋىقتاۋ سەزىلەتىن جاس عالىم جىمسيادى:
— قايدام، اپاي، — دەپ مايموڭكەلەيدى ول جىگىت، — بىزدە تاجىريبە مۇلدە جوقتىڭ قاسى. بىلتىر تەك اۋىزشا ەمتيحانعا عانا قاتىستىق، شىعارما تەكسەرۋگە العاش رەت قوسىلىپ وتىرمىز، تەك وزدەرىڭىزگە سۇيەنەمىز عوي، ارداقتى اپاي.
البەتتە، بۇل ءپاقىردينىڭىز مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جوق، ونىنشى كلاستاعى داۋرەن كەلمەسكە كەتكەن-دۇر. ۇلكەن وقۋ ورنىندا، بەدەلدى ينستيتۋتتا شىعارما تەكسەرۋگە شاقىرىلىپ وتىر. مىنە، سوندىقتان ىشتەگىنىڭ ءبارىن بىردەي سىرتقا شىعارا بەرۋگە بولماس. جاناما نىسپى جاعداياتتارى دا سولاي. جاڭاعى جاس عالىم ءالى ونشا قالىپتاسىپ ۇلگەرە قويماعان جان ەكەن-اۋ، دەگەنمەن سازارۋ جاعىن جان-جاقتى مەڭگەرگەن. سول سەبەپتى، قادالعانعا ۇيقاستىرا سازارعان دەسە، رەنجىمەس. سىرتتاي ەمەس، ىشتەي عانا اتايدى عوي بۇل. ءوزى عانا. ال مىنا شەتتە، ۇنەمى ءسال كۇلىمسىرەپ وتىراتىن، سىرتتان شاقىرىلعان ءمۇعالىم كەلىنشەكتى سال-كۇلىم دەپ اتادى.
— سونىمەن، — دەدى ءپان-توراعا ۇستەلدى تىقىلداتىپ، ەمتيحانشىلاردىڭ تىنىشتىق ساقتاۋىن ايرىقشا ءوتىنىپ، — ەڭ سوڭعى، ەرەكشە ەسكەرەتىن ماسەلەنى مەن ءالى ايتقان جوقپىن. «بەس» دەگەن باعا شىعارماعا مۇلدە قويىلمايدى. ەستىدىڭىزدەر مە، قو-يىل-ماي-دى-ى-ى-ى. سىرتتان شاقىرىلعان جولداستار، ەرەكشە ەستە ساقتاڭدار. تەك الىپ بارا جاتقان جاعدايدا عانا، وندا دا تەك رەكتوردىڭ رۇقساتىمەن قويىلۋى مۇمكىن. ءبىراق سوڭعى ونشاقتى جىلدان بەرى ەشقاشان، ەشقانداي شىعارماعا «بەس» دەگەن باعا قويىلىپ كورگەن جوق. «بەس» تۇگىلىم، «ءتورتتىڭ» ءوزىن دە ابايلاپ، مىنا مەنىمەن، ياكي ءپان كوميسسياسىنىڭ توراعاسىمەن كەلىسىپ بارىپ قوياسىڭدار. نەگىزىنەن سەندەردىڭ قوياتىن باعالارىڭ — «ءۇش» پەن «ەكى». تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى، — دەدى سازارعان.
— «بەس» قويىپ، ولە الماي ءجۇرمىز بە؟ ونىڭ نەسىن ايتا بەرەسىڭدەر وسى، ا؟ — دەدى تەڭ-تورايىم اپايلارى ۇستەمە بوياۋلارىن ۇستەل ۇستىنە مۇقياتتاپ ورنالاستىرىپ وتىرىپ.
— «ەكىنى» شە، «ەكىنى» ەشكىممەن كەلىسپەي-كەڭەسپەي، قويا بەرەمىز بە؟ — دەدى پاقىردين.
— ءپان كوميسسياسى ءتوراعاسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ءارقايسىڭ تەكسەرەتىن شىعارمالاردى نەگىزىنەن مىنا مەن ءبولىپ بەرەتىن شىعارمىن، — دەدى قادالعان سۋىقتاۋ جىميىپ. — ارينە، «ەكىنى» كەي-كەيدە سۇراعان ءجون، كەلىسىپ-كەڭەسكەن ارتىق بولمايدى. ال كوبىنەسە ءوز ەرىكتەرىڭمەن توپىرلاتا بەرەسىڭدەر.
سال-كۇلىم ءسال عانا كۇلىمسىرەپ، ءسال عانا كۇرسىنىڭكىرەپ، بۇعان كوز قيىقتادى. بۇل ءسال عانا مۇڭايىڭقىراپ، وعان قارادى. سىرتتان شاقىرىلعان ەكەۋى ىشتەي عانا ۇعىسقانداي، بىردەڭەلەردى بىلىسكەندەي. ءبىر كەزدەرى سال-كۇلىمنىڭ قارا شاشى قالىڭ بولعانعا ۇقسايدى، ەندىگى جۇقارىڭقىراسا داعى، ەكى جارىپ، جىلتىراتا تاراپ، تومەنگى جاعىن ورمەلەي تەرمەلەپ، جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويادى ەكەن. سول ءتۇيىندى ءسال-پال قىسىپ-قىسىپ جوندەگەن سال-كۇلىم بۇعان تاعى دا ءبىر بۇرىلىڭقىراپ: «انە، سول-لا-ا-اي»، — دەگەندەي سەزىلگەن.
ەكى كۇن وتكەندە بۇكىل وقۋ ورنى بويىنشا قابىلداۋ ەمتيحاندارى باستالدى. تانەرتەڭگى ساعات سەگىزگە جەتپەستەن، ارنايى كۋالىك قاعازبەن كىرىپ كەلە جاتىپ، مۇنداعىلاردىڭ ۇلكەنىنەن باستاپ، ەڭ-ەڭ كىشىلەرىنە دەيىن ادام تانىماستاي وزگەرىپ، ءتاس-تۇيىن كۇيگە تۇسكەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس-تى. وزدەرى شىعارما تەكسەرۋگە ءتيىستى اۋديتورياعا جاقىنداعاندا، بۇل دا ءوزىنىڭ وزگەشەلەنە باستاعانىن سەزىندى. سوڭعى ايلاردا دەل-سال جۇرەتىن دەنەسى ىستىق جازدىڭ قاپىرىق ساپىرعان تاڭەرتەڭگىلىگىندە توڭازىپ، شيراپ، سەرگەكتەنىپ كەتتى.
كورشىلەس اۋديتوريادا تالاپكەرلەر تولى ەكەن. ءپان-توراعا شىعارما جازۋدىڭ ءتارتىبىن تۇسىندىرەردىڭ الدىندا ارنايى ازىرلەنگەن، بەلگىلى كولەمدەگى قاعازدى قولىنا الىپ، ونىڭ باستاپقى تۇسىنداعى كورسەتىلگەن ورىنداردى قالاي تولتىرۋدىڭ جاي-جاپسارىن تاپتىشتەدى. تەڭ-تورايىم قاسىندا وتىر. ارينە، بۇل جەردە قاباتتاسا قويماس. وزگە ەمتيحانشىلار ياكي شىعارما تەكسەرەتىندەر تالاپكەرلەر ورنالاسقان ۇستەلدەردىڭ ارا-اراسىندا ءبارىن باقىلاپ، قاداعالاپ، قاراپ جۇرۋگە ءتيىس. تالاپكەرلەر ايتىلعان تاپسىرمالاردى ورىنداپ، قاعازدارىنىڭ قاجەتتى جەرلەرىن تولتىرىپ بىتكەندە، شىعارما جازۋدىڭ جاعداياتتارى اڭگىمەلەندى. ەندى ءپان-توراعا مەن تەڭ-تورايىم قاتارلاسا تۇرعان كۇيى سىرتىنا ءمور باسىلعان قۇپيا كونۆەرتتى، ياكي پاكەتتى اشۋعا كىرىستى. بۇل ءۇشىن تالاپكەرلەردىڭ اراسىنان بىر-ەكەۋى شاقىرىلش، ولار كونۆەرتتىڭ، ياكي پاكەتتىڭ يلانىمدى تۇردە جابىق ەكەندىگىنە، جەلىمدەلگەنىنە، مورلەنگەنىنە كوز جەتكىزدى. ءسويتىپ بارىپ، شىعارما تاقىرىپتارى جاسىرىلعان پاكەت اشىلىپ، بەلگىلى بولعان ءۇش تاقىرىپتى ۇلكەن، قوڭىر تاقتاعا جازۋ قادالعانعا تاپسىرىلدى.
وسىلايشا، شىعارمالار جازدىرۋ، ولاردى جيناپ الۋ جانە تەكسەرۋ جۇمىستارى قىزعىن تۇردە جالعاسا بەرەدى. سال-كۇلىم ءسال كۇلىمسىرەي وتىرىپ، سىبىرلاپ قانا سىر ايتاتىنعا اينالدى. ءوزى اشقان قۇپيالاردى جەتكىزگەنشە اسىعاتىن-دى. بۇل دا مىلقاۋ ەمەس شىعار-اۋ، ازداپ-ازداپ اڭعارادى عوي. ءبىراق سال-كۇلىمنىڭ بايقاعىشتىعىنا «بەس» قويماۋ مۇمكىن ەمەس-تى. شىعارما دەگەنىڭىزدى جازدىرۋدا ءبىرتالاي ارەكەتتەر جاسالار، ءسىرا. ولاردىڭ ءبىرقاتارى كىم-كىمگە دە بەلگىلى، تۇسىنىكتى شىعار. قادالعان مەن سازارعان ءوزارا وداقتاسىپ كەتتى. جازىلىپ بىتكەن شىعارمالاردى جيناۋ ۇستىندە بۇل وداقتىڭ ىم-جىم جاسايتىنى نە ەكەن دەسە، سال-كۇلىمنىڭ بىلگەنىندەي، ءبىرىنشى بەت نەندەي سوزبەن نەمەسە سويلەممەن باستالىپ، نەمەن اياقتالاتىنىن بەلگىلەپ، جاتتاپ، الدە جازىپ الادى ەكەن ءدا. باسقا دا تولىپ جاتقان ادىس-تاسىلدەرى كوپ كورىنەدى، سىرتتان كەلگەن ەكەۋىنىڭ ونداي-وندايلارعا باس اۋىرتىپ نەلەرى بار؟ مىنا قىزعىن قىزىققا قاراڭىز ەندى. ءپان-توراعا مەن تەڭ-تورايىم قاباتتاسا-تالاسا جارىسىپ، شىعارمالاردى ءتۇرلى-تۇرلى توپتارعا بولەدى-اي كەلىپ. «نەگە سونشاما تەسىلە، تەلمىرە ۇڭىلەدى، نەلىكتەن سونشالىقتى ساپىرىلىستىرا سورتتايدى، ارا-اراسىنان الدەنەلەردى، الدەكىمدەردى ىزدەگەندەي الاسۇرا الاق-جۇلاق ەتىسەدى؟» — دەپ، قاتتى تاڭداناتىن-دى بۇلار. تاڭداناتىنداي، قايران قالاتىنداي سەبەپ تە جوق ەمەس قوي. «قانشا قاراپ، تىمىسكىلەي تىنتكىلەگەندەرىمەن، شىعارمانىڭ بىردە-بىرەۋىنە تالاپكەردىڭ ءاتى-جونى جازىلمايدى، تەك «شيفرلار» عانا قويىلادى ەمەس پە؟» — دەيدى عوي بۇلار باياعى.
ءپان-توراعا مەن تەڭ-تورايىم ابدەن ءبولىپ-بولىپ، ارينە، قادالعان قارىشتاي ارالاسىپ، دەستە-دەستە ەتىپ جينالعان شىعارمالاردى بۇلارعا تاپسىرار. بۇلار الگى شىعارمالاردى الدارىنا الىپ، تەكسەرۋگە كىرىسىپ كەتەر. تيەمەلىن ەسەپتەپ تەكسەرەتىن تەڭ-تورايىم تۇكپىرگە بارىپ، ءۇن-تۇنسىز جۇمىسقا جەگىلەر. ءپان-توراعا كوبىنەسە شىعىپ كەتىپ قالاتىن. بۇل سال-كۇلىم ەكەۋى العاشقى كۇندەرى كەيبىر شىعارمالارعا «ەكى» قويۋدىڭ الدىندا قاتتى قايعىرىپ، بىرەر تال شاشتارىن اعارتىپ ءجۇردى. قادالعان العاش ازداپ اقىلىن ايتىڭقىرادى، كەيىننەن قاتتى-قاتتى ۇرسىپ الدى. بىرتە-بىرتە ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ، ەرتە باستان ۇكىم شىعارىلعان شىعارمالاردى شەتىنەن توپىرلاتا قىرۋعا قولدارى ۇيرەنىپ بارا جاتتى. ونىڭ ۇستىنە، وبالى نە كەرەك، رەكتور مەن پرورەكتور وتە دۇرىس ايتىپتى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمىنە كەلگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى سويلەم قۇراي المايتىندار قاتارىنان ەكەن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، بۇلار العاشقىدا تالاپكەرلەر ساۋاتتىلىعىنىڭ تىم-تىم تومەندىگىنە جۇيكەلەرىن جۇقارتسا، كەيىننەن وزدەرى قوياتىن «ەكى» دەگەن باعالاردى اقتاۋ ءۇشىن بە، ايتەۋىر سول ساۋاتسىزدىق سيندرومىنا قۋاناتىنعا كەتتى-اۋ.
كادىمگى جۇرتتىڭ ءجيى ايتا بەرەتىنىندەي، «شيفر» بويىنشا، كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن بىلمەگەن، مۇلدە سەزبەگەن كۇيلەرىندە باعا قويادى بۇلار. ءبىر توپتى بىتكەننەن كەيىن قادالعاننىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن بەدىمىسكە (ۆەدوموست) ءتۇسىرۋ ءىسى اتقارىلار. «شيفر» دەگەنىڭىز ەكى ءارىپ پەن ءبىر سيفردان قۇرالار، ودان سوڭعى سىزىققا «ەكى»، «ءۇش» نەمەسە «ءتورت» دەگەن باعالاردىڭ ءبىرى تۇسىرىلەر. وسىدان سوڭ «شاپان كيگىزۋ»، ياعني ەمتيحان پاراقشاسىن تولتىرۋ وپەراسياسى اتقارىلار. مىنە، وسىناۋ پاراقشاڭىزداعى ءتيىستى باعالار ءتۇسىرىلىپ، «شاپان كيگىزۋ» باستالعاندا عانا كىمنىڭ كىم ەكەندىگى، قانداي باعا العاندىعى، ءتىپتى سۋرەتىنە دەيىن ايدان بەتەر انىق، تاۋدان بەتەر تانىق كورىنەر. بازبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ وزگەشەلەۋ ءبىر تىرلىكتەرىنىڭ ساتتىلىگىنە ابدەن كوز جەتكىزىپ، ءتاتتى-شىرىن ىڭىلدارعا بەرىلەر. قادالعان مەن سازارعانعا دەيىن سىر بەرىڭكىرەپ، قوس الاقاندارىن ىسقىلاپ، قۇشىرلانا قۇلشىنار. بۇل، ياكي پاقىردين سال-كۇلىمنىڭ كومەگىمەن بەدىمىستەگى بوس ورىندارعا ەمتيحان پاراقشاسىنداعى تالاپكەردىڭ ءاتى-جونىن، تەگىن (فاميلياسىن) جازىپ، الگى پاراقشاداعى ءنومىرىن ءتۇسىرىپ، سوسىن قايتادان «شاپانىن» ءبولىپ الىپ، ءپان-توراعاعا وتكىزۋمەن، قايتا-قايتا تۇگەندەپ ساناۋمەن الەكتەنەر. ەرتەڭىنە تاعى دا كەلەسى، سوسىن تاعى دا كەزەكتى توپتارعا شىعارما جازدىرۋعا كىرىسەر. رەكتور مەن پرورەكتور جالعان سويلەمەس، شىنىمەن-اق فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە تۇسۋگە تىلەك بىلدىرگەندەردىڭ شەتى مەن شەگى كورىنبەس.
مۇرىندارىنان شانشىلىپ، ينستيتۋتتىڭ تابالدىرىعىنان تاڭ اتا بەرە اتتاپ، ءتۇن ورتاسى اۋعاندا قايتىپ ءجۇردى. كوبىنەسە تۇسكى تاماق ىشۋگە دە ۋاقىت جوقتۇعىن. وندايدا ءپان-توراعا سازارعاندى سامساعا جۇمسايدى.
— ءيا، ولەمىز بە، بىردەڭە اكەلگىن، ىستىق سۋ ۇرتتايىق، — دەپ قادالعان قوسىلادى. سال-كۇلىم شاي قويادى. سازارعان سول ءقانسىز-سولسىز كۇيىندە شىعىپ كەتەدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا ءپان-توراعا تەرلەپ-تەپشىپ، شەشىلىپ، ارا-اراسىندا، شايدىڭ قىزۋىمەن كەيبىر قۇپيالارىن اشىپ الاتىن.
— ءاي، سەندەر ەشكىمگە ءايتپاڭدار-اي، — دەدى بىردە ىستىق سۋ ۇرتتاپ وتىرعاندارىندا، — مىنا ەكەۋى بار عوي، نىساپ جوق، ۇيات-ايات جوق ناعىزدىڭ ناعىزدارى ەكەن-اي!
— كىمدەردى، قاي ەكەۋىن ايتىپ وتىرسىز؟ — دەيدى قادالعان تۇك بىلمەگەن ءتۇر كورسەتىپ. — ۇلكەن ەكەۋدى تۇسپالدايسىز با، ورتاڭعى ەگىزدى مەزگەيسىز بە؟ تۇسىنبەدى حالقىڭىز.
— ۇلكەندەردە نەم بار مەنىڭ، قوزعايتىن تاقىرىبىم بەلگىلى ەمەس پە؟ — دەيدى ءپان-توراعا. — اپايلارىڭ جوقتا كىشكەنە شەر تارقاتىپ جاتقانىم داعى.
شىنىندا دا، تەڭ-تورايىم باردا مۇنداي سىرلار شەرتىلمەس، مىنا كىسى شيەلەنەر، شەشىلمەس. بۇل جولى ءپان-توراعا دەكانات پەن كافەدرا ايماقتارىن ايتىڭقىراپ وتىر-اۋ دەپ شامالاستى ءبارى دە. بۇل بولجام راسقا شىقتى. شىعارما تەكسەرۋشىلەر شارشاپ-شالدىعىپ، كۇن بەسىننەن اۋار شاقتاعى قاپىرىققا شىداي الماي، قادالعاننىڭ ۇسىنىسىمەن ىستىق سۋ ۇرتتاسىپ وتىرعاندا، دەكانات پەن كافەدرا ايماقتارىنىڭ باس يەلەرى جەتىپ كىردى. كەلە سالا ءپان-توراعانى ورتاعا الدى. ول كىسى العاش كىرجيىڭكىرەدى. باس يەلەردىڭ داۋىستارى سىبىرلاعاننىڭ وزىندە سىزداڭقىتۇعىن. ءپان-توراعانىڭ كونبەسكە امالى جوق، ولار كەتكەن سوڭ بۋلىعا قىزارىپ، توبەسىندەگى سەلەۋلەردىڭ ارالارى اشىلىپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. قادالعان قاسىنا جەتتى. سالدەن سوڭ شەگىر كوز دوسەنت بۇعان كەلدى.
— پاقىردين قالقام، — دەدى قادالعان سىپايى عانا سىزىلعان ۇنمەن كومكەرىلىپ، — كەي-كەيدە از عانا ارتقا ادىمداپ، قاساپشىلىقتان شەگىنۋگە تۋرا كەلەدى. «قت-37» مەن «قت-124» دەگەن شىعارمالاردى تاۋىپ الىپ، «ەكى» دەگەن باعالارىڭدى «ۇشكە» تۇزەۋىڭ كەرەك-دۇر.
بۇل ءۇن-تۇنسىز. قادالعاننىڭ بەتىنە تەسىرەيىپ قالسا كەرەك. ءالى باعا تۇزەتۋدى بىلمەيتىن ەدى. شەگىر كوز، جۇقالتاڭ سارى دوسەنت اعاسىنىڭ ءجۇزى تالاۋراي قىزاردى. شىعارمالاردى لەزدە توپ ىشىنەن ءتۇرتىپ شىعارىپ:
— مىنە، بىلاي، — دەدى ول، — مىنا ۇتىرلەردى شەرتىپ-شەرتىپ ىرعىتىپ جىبەرەسىڭ، مىنا «ى» ءتۇسىپ قالادى دەيمىز، الايدا ءتىلشى عالىمدارىڭىزدىڭ وزدەرى انىعىن بىلمەيدى. تاعى ءۇش-تورت قاتەنى كورمەگەن بولا سالعىن. سونىمەن بۇل شىعارما «ۇشكە» وتەدى دە كەتەدى. ەكىنشىسىن دە وسىنداي ادىسپەن سۇيرەپ شىعاراسىڭ. وپ-وڭاي.
ەكى شىعارمانى بىردەي «ەكىدەن» «ۇشكە» سۇيرەپ وتكىزگەن كۇننىڭ ەرتەسىنە بۇل قاتتى اۋىرعانداي حال كەشىپ وتىرعان ەدى. كۇتپەگەن جەردەن ءبىر ايرىقشا شىعارماعا كەزىكتى ەمەس پە؟! شىعارما يەسى ءوزىنىڭ تاڭداعان تاقىرىبىنا بايلانىستى قازاقتىڭ جوقتاۋىن، ءيا-يا، كادىمگى جوقتاۋدى جازعان ەكەن. جانر رەتىندەگى جوقتاۋ اۋىز ادەبيەتىنىڭ وقۋلىقتارىندا ونشاما جۇرەك تەربەپ، كوڭىل قوزعايتىنداي دەڭگەيلەردە جازىلماعان عوي. ال مىنا شىعارما مۇلدە الابوتەن-دى. مىسال كەلتىرەتىن تۇستارىندا شىعارما يەسىنىڭ اعاسىنان ايىرىلعان ءبۇلدىرشىن قىز ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلىپ تۇردى. ءپاقىرديننىڭ كوز الدىنا قايتا اينالىپ، ءساۋىر ايىنداعى قارالى كۇن ورالعانى. جۇدەۋ كيىمدى قاراتورى ايەل جوقتاۋ ايتىپ زارلايدى:
ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي،
ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي...
پاقىرلار قوعامىنىڭ جەتەكشىسى پەندەشىلىككە بەرىلىپ، مارقۇم وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولا تۇرا، مىناۋ وزىنەن اينىمايتىن، ەگىز تۋعاننان بەتەر ۇقسايتىن قاراتورى قارىنداسىنىڭ كيىم-كەشەگىن جوندەڭكىرەۋگە قالايىنشا جاردەم كورسەتە الماعانىن ويلاعان. الدە وسى ءبىر حاتشى وزگە پەندەلەردەن مۇلدە بولەك، باسقالاردىڭ بىرىنە ۇقساماس، كىرسىز اقىل، كىرشىكسىز اردىڭ ادامى ما ەدى؟ شىنىمەن-اق؟ سول ارىنا ابايسىزدا از عانا داق ءتۇسىرىپ الىپ، شىداس بەرە الماستان، اكيقاتتىڭ جولىندا قاراتورعايداي قيراپ ءتۇستى مە؟ دەيتىنى راس ەدى مۇنىڭ.
شىعارمادان بىردە-بىر قاتە تاپپادى، تابا الماعان. مۇنارلى مۇڭعا شىرماپ الىپ، ىلەستىرىپ اكەتىپ بارادى. تاريحتىڭ قاتپارلارىن از عانا سوزبەن-اق اقتارىپ، كوپ بىلەتىندىگىن دالەلدەي ءتۇيىپ تاستاپ، تاعى دا جىلاتا جونەلەدى:
اق كىرەۋكەلى ساۋىتتىم، ماماي،
اش قۇرساعىمدى اۋىرتتىڭ، ماماي.
جىلاي دا جىلاي جالىقتىم، ماماي،
زار قايعى جۇتىپ جابىقتىم، ماماي.
تاس ەمشەگىمدى ءجىبىتتىڭ، ماماي،
قۋ سۇيەگىمدى ەرىتتىڭ، ماماي.
جۇرتىڭدى جاۋىڭ قامادى، ماماي،
ءاپپاق وردانى تالادى، ماماي.
ارتىڭدا قالعان جاس بالا، ماماي،
قاشان وزىڭدەي بولادى، ماماي؟
قىرىق ۇل تۋسا، ءبىر كۇندە، ماماي،
ورىنىڭ قالاي تولادى، ماماي! —
دەپ كەلتىرگەن مىسالىن قاراساڭىزشى. وسىدان كەيىن وسىناۋ تالاپكەر قىز ءتىپتى ۇدەي ءتۇسىپ، قاراۇلەك شەشە بولىپ بوزداعانداي، كۇن-انا مەن جەر-انانى قاتار قويا قايعىرتىپ، ءپالساپالىق-عارىشتىق قورىتىندى جاساپ بارىپ، شىعارماسىن ءتامام ەتەدى. كوزىنىڭ جاسىن جۇتا وتىرىپ، قولىنداعى قىسقارا باستاعان قىزىل قارىنداشپەن قالايىنشا «بەس» قويىپ جىبەرگەنىن بىلمەي قالىپتى بۇل. «بەس» دەگەن باعانى بادىرايتىپ جازىپ بولعان سوڭ عانا ويعا كەلىپ، ەسىن جيىپ، جۇرەگى سۋلادى. ءتىپتى «بەس» ەمەس، «ءتورت» دەگەن باعانىڭ ءوزىن پان-توراعامەن كەلىسىپ، سول كىسىنىڭ رۇقساتىمەن عانا قوياتىندارىن ۇمىتقانى نەسى؟ نە دە بولسا، العان بەتىنەن قايتپاۋعا، مىنا بەلگىسىز ءبىر قىز ءۇشىن قولىنان كەلگەنىنشە كۇرەسپەككە بەكىندى. قاشانعى پاقىر بولىپ جۇرە بەرمەكشى بۇل؟ ءپاقىردينىڭىز دە ءبىر ەرلىك جاساماي ما؟ مىناداي شىعارما ءۇشىن قويىلماعان «بەسىڭىز» قايدا، قاشان، كىمگە قويىلماقشى؟ قايدا، قاشان، كىمگە اپارىپ تەكسەرتسە داعى، ءدال وسىنداي شىعارمانى «بەسكە» باعالاۋعا بولمايدى دەپ ەشكىم ايتا الماس.
پاقىردين ءبىر قىزدىڭ شىعارماسىنا «بەس» قويعاندىعى تۋرالى داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ ايتقاندا، ءبارى ءازىل رەتىندە عانا قابىلدادى. بۇل ءۇنىن قاتقىلداندىرا قايتالاعاندا، بىر-ەكەۋى كۇلدى، بىر-ەكەۋى لاجسىز بۇرىلدى. تەك ءپان-توراعا الدەبىر بالەنىڭ ءوز باسىنا تونگەلى تۇرعانىن سەزگەندەي، سۇرلانا جونەلدى. تەڭ-تورايىم التىن جاقتاۋلى كوزىلدىرىگىنىڭ ارعى جاعىنان سۇزىلەدى.
— بارشى، — دەدى ءپان-توراعا قادالعانعا، — كورشى.
— قادالعان مۇنىڭ جانىنا اسىقپاي اياڭداپ كەلىپ، قىزىل قارىنداشىن قۇلاعىنا قىستىرىپ، استىڭعى ەرنىن قىرشي تىستەلەدى.
— راس ەكەن، — دەدى قادالعان ءپان كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسىنا قاراپ.
— راس بولسا، نەسىنە قاراپ تۇرسىڭ؟ — دەپ اشۋ شاقىردى ءپان-توراعا. — ەشكىم ەستىمەي، بىلمەي تۇرعاندا، بىر-ەكى قاتە تاۋىپ، «ءتورت» جاساڭدار.
— ويباي، مىنالارىڭ شىن با وسى، مەن انشەيىن ازىل-كۇلكى ءۇشىن ايتتى ما دەسەم، اڭقاۋ باسىم، — دەدى تەڭ-تورايىم. جۇدەۋ جۇزىنە قان مەن ءسول جۇگىرگەندەي كۇرەڭىتىپ، سازارعان جاقىنداعان. ءبارى تاڭدانىس ۇستىندە. سال-كۇلىم اۋزىن اشىپ، جالتىراعان سامايىن الاقانىمەن سيپالاي بەرەدى.
— تەزدەتىڭدەر، جوندەڭدەر! — دەدى ءپان-توراعا.
— جوق! — دەدى پاقىردين قاتايىپ، بەدىرەيە ءتۇسىپ. — ەشۋاقىتتا دا تۇزەتپەيمىن. تۇزەتتىرمەيمىن!
— مىنا پاقىرىڭ، توبەمىزگە شىقتى عوي، اقىرىن-اقىرىن، — دەدى شەگىر كوز دوسەنت.
— شىراعىم، مىنا ءبىزدىڭ ينستيتۋتىمىزدىڭ ون-ون بەس جىلدىق تاريحىندا جازباشا جۇمىسقا «بەس» قويىلعان ەمەس، — دەدى تەڭ-تورايىم ىسىپ كەتكەن اۋديتوريادا جۇپ-جۇقا كويلەگىنىڭ ومىراۋىن شىمشىپ-جەلپىپ ءجۇرىپ. — بەكەر-بوسقا ارامتەر بولاسىڭ، اينالايىن. ونىڭ ۇستىنە مىنا بارىمىزگە نازار اۋدارىلادى، سوزگە قالامىز. قوسىمشا تەكسەرۋلەر كوبەيەدى. قاپتاپ كەتەدى تەكسەرۋشىلەر. ءاي، ايتپاقشى، وسى جىگىتكە نەمەنەگە جالىنىپ-جالبارىنىپ وتىرمىز ءبارىمىز، ا-اھ؟! ءتوراعا، سەن بارمىسىڭ، الدە جوقپىسىڭ ءوزىڭ؟
— ءيا، بىر-ەكەۋمىز وقىپ كورسەك، قالاي بولادى؟ — دەدى سازارعان ەركىنسىپ، الاقاندارىن ىسقىلاپ.
— جارايدى، — دەپ، ساباسىنا تۇسىڭكىرەدى ءپان-توراعا. — بىر-ەكەۋىڭ وقىپ شىعىڭدارشى. قاجەت دەسەڭدەر، ءبارىڭ وقىپ شىعىڭدار، تالقىعا سالايىق. تەك ۋاقىتتىڭ تارلىعىن ەسكەرىڭدەر. ءبىراق قانشا ايتقانمەن، وبكومنىڭ بىلدەي مۇشەسى عوي، ءپاقىرديننىڭ پىكىرىمەن ساناسپاسقا بولماس. سولاي ەمەس پە؟ ايتپەسە «تورتكە» تۇزەتە سالۋ تۇك ەمەس قوي.
ءبىرى باسىن شۇلعىدى، ەكىنشىلەرى كۇبىرلەي قوستادى، ۇشىنىشلەرى ءۇن-تۇنسىز ماقۇلداسقانداي. سازارعان وقىپ شىقتى، قادالعان قاراپ شىقتى. ەكەۋى دە شىعارمانىڭ بىردە-بىر قاتەسى جوقتىعىن ايتتى. اسەرلى جازىلعان ەكەن، مىسالدارى دا ءساتتى الىنىپتى. سەزىمتالداۋ ادامداردىڭ جانارىنا جاس ءۇيىرىلۋى مۇمكىن. ءبىراق اسەرلى جازىلعان ءار شىعارماعا ەڭىرەپ، كوز جاستى كولدەتە بەرۋدىڭ ءجونى جوق. قاجەتى شامالى.
— ەي-ا-ا، اركىمنىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلە بەرسەك، تۇگىمىز قالماس مىنا زاماندا، — دەپ قىستىرىلدى تەڭ-تورايىم.
— قاتاڭ تالاپ تۇرعىسىنان قاراعاندا، «ءتورتتىڭ» ءوزى ءھام جەتىپ-ارتىلار، — دەپ ۇستەدى قادالعان. — ونىڭ ۇستىنە قالىپتاسقان ءتارتىپ بار، باسشىلاردىڭ تاپسىرماسى بار.
— تال تۇستە نايزاعاي شاقىرمالىق، — دەدى تەڭ-تورايىم.
— كىمنىڭ الدىندا دا جاۋاپ بەرۋگە، دالەلدەپ شىعۋعا ءازىرمىن، وزگەرتە المايمىن، — دەدى بۇل بۇرىنعىدان بەس-بەتەر بەدىرەيىپ، قاسارىسا قىرسىعىپ.
— سەن وزگەرتىپ بەرە قويعىن، — دەدى ءپان-توراعانىڭ ءۇنى ءىرىپ، سازارعانعا جالىنا قاراپ.
— ءوزىڭىز ايتقانداي، پاقىردين اعامىز وبكومنىڭ مۇشەسى عوي، مەن بۇل كىسىنى قالاي تۇزەيمىن؟ — دەپ، ءمۇلايىمسىدى ول.
ءپان-توراعا قادالعانعا قارادى. شەگىر كەز دوسەنت شىلدەنىڭ شالىعىنان تۇنشىعىپ تۇرعان الما باعىنا بۇرىلىپ العان ەكەن.
— پاقىردين قالقام، شىنىڭدى ايتشى، بۇل قىزدى ءوزىڭ قامقورلىققا الىپ پا ەدىڭ؟ — دەدى ءپان-توراعا سالماقتى بولماققا تىرىسىپ. — ەگەر سولاي بولسا، قورىقپاعىن، «ءتورت» تە جەتەدى، وتكىزىپ بەرەمىز كوپتەپ-كومەكتەپ. ءبىر ادامىڭدى. انەۋكۇنى ادامىم جوق دەگەن ءوزىڭ ەدىڭ عوي، قالقام. ەندى بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ وتىرعانىڭ نەڭ؟ «بەستى» تەزىرەك تۇزەمەسەك، جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە ايقاي-شۋ شىعادى دا كەتەدى. ءبىلدىڭ بە؟
— ءبىر ادام ەشتەڭە ەتپەس، جىگىتتەر كومەكتەسەدى عوي، — دەدى تەڭ-تورايىم، جاپون جەلپۋىشىن شەبەر پايدالانىپ وتىرعان كۇيى جىبەكتەي ەسىلەدى-اي.
— پاقا، ەندى بۇدان ارتىق نە اقىل ايتادى مىنا اعا-اپالار؟ مىڭ دا ءبىر راحمەت بۇل اۋليە كىسىلەرگە! — دەيدى-اي سازارعان دا الابۇرتا قىزارىپ. — وبكوم مۇشەسى رەتىندە دە، پاقىرلار قوعامىنىڭ باسشىسى رەتىندە دە سىيلاپ وتىر عوي وسىنشاما ۇلكەن كىسىلەرىمىز.
— وبكوم مۇشەسى دەپ قويمادىڭىزدار عوي، — دەي باستاپ ەدى بۇل، قالعاندارى قاتتى قۋانىستى.
— ە، باسە! — دەدى ءپان-توراعا.
— ازىلدەپ وتىرعانىن بىلدىك قوي، — دەدى تەڭ-تورايىم.
— ءوزىمىزدىڭ بالا عوي، — دەدى قادالعان.
— اسىقپاڭىزدار، — دەدى بۇل ءوزارا وداق قۇرىسقان قادالعان مەن سازارعانشا قادالا سازارىپ. — اسىقپاڭىزدار، اعايىندار، ءدال سول وبكومنىڭ مۇشەسى رەتىندە مالىمدەيمىن: بۇل شىعارماعا قويىلعان «بەسىمدى» وزگەرتە المايمىن جانە ەشكىمنىڭ تومەندەتۋىنە جول بەرمەيمىن...
اۋديتوريا ءىشى تىم-تىرىس تىنا قالدى.
وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كوز الدىندا وتىرعانداي. اسا جوعارى لاۋازىم يەلەرىندەي ەمەس، مارقۇمنىڭ جۇزىندە يمان تۇنىپ تۇرادى ەكەن عوي. يمان جارىقتىق جۇرە پايدا بولمايدى ەكەن ءدا، ىشتەن بىرگە تۋادى ەكەن ءدا. انە، قاراتورى قارىنداسى جوقتاۋ ايتۋدا:
ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي،
ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي...
اۋديتوريا ءىشى جوقتاۋ تۋرالى شىعارماعا قويىلعان «بەس» دەگەن باعاعا قۋانۋدىڭ ورنىنا قاتتى قايعىرۋ ۇستىندە. تاپ وسى بولمەدە ولىكتىڭ دەنەسى جاتقانداي.
اھىلاپ-ۋھىلەگەن ءپان-توراعا وقۋ ورنىنىڭ باسشىلارىنا قارالى حابار ەستىرتپەككە كەتتى. اقسۇر ۇستەلدىڭ ۇستىندە قوڭىرايىپ قانا بەيتانىس قىزدىڭ «بەس» قويىلعان شىعارماسى جاتتى.
جارتى ساعات وتەر-ەتپەستە پرورەكتوردىڭ شاقىرىپ جاتقاندىعى ماعلۇمدالدى. ول كىسىنى سول «شالا ءدىن مەن قاتە ءپاندى» ايتىڭقىرايتىنى ءۇشىن جاقىنىراق كورەتىن ەدى بۇل.
پرورەكتور ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اشىق اڭگىمە ۇزاققا سوزىلعان جوق. شامامەن العاندا، مىناداي راۋىشتە ءوتتى. «شىعارمانىڭ شىنىمەن-اق ايرىقشا ەكەندىگى راس پا؟» — «ونداي شىعارما كەزدەسكەن جوق، قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا جوعارى باعالاۋعا ابدەن لايىق.» — «ول قىزدى ساعان ەشكىم تاپسىرعان جوق پا ەدى؟ كەيبىرەۋلەر كۇدىكتەنەدى ەكەن.» — «ءسىز دە سەنبەسەڭىز...» — «ءجا، جارايدى، مەن كەلىستىم. شىنىندا نەگە سونشا ابىرجيمىز وسى، ا؟ ون-ون بەس جىلدا ءبىر «بەس» قويىلعان ەكەن. تالاپكەرىمىز شىعارماسىن «بەسكە» جازسا، قۋانۋدىڭ ورنىنا بۇكىل ەل بولىپ نەگە قايعىرىپ ءجۇرمىز وسى، ا؟!» — «راحمەت سىزگە، اعا.» — «جارايدى، پاقىردين، رەكتوردىڭ ءبىر تاياعىن ارتىعىراق الارمىن...»
رەكتورعا شاقىرىلمادى. بارىنەن داعى وسىعان قاتتى قۋاندى بۇل. كوپ جىلدان بەرمەن قاراتا شىعارماعا «بەس» قويىلعانى تۋرالى سەنساسيالىق اقپارات بارشا جۇرتقا تاراپ كەتە باردى. شىعارما تەكسەرۋ ناۋقانى دەر كەزىندە ءتامام ەتىلىپ، سىرتتان شاقىرىلعاندارعا رۇقسات بەرىلىپ، العىس جاريالاندى.
ەستۋىنشە، اۋىزشا ەمتيحاندا الگى قىزدان ەرەكشە سۇرالعان كورىنەدى. ءتىل جونىنەن تەڭ-تورايىم، ادەبيەت جونىنەن سازارعان ەكەۋلەپ تەرگەگەن ءتارىزدى. ءبىراق «بەس» قويىلعان شىعارمانىڭ يەسى بىردە-بىر سۇراقتان مۇدىرمەگەن دەسەدى.
جوقتاۋ تۋرالى شىعارما جازعان سول ءبىر قىزدى ارادا ەكى، الدە ءۇش جىل وتكەندە ءبىر-اق كوردى بۇل. وقۋ ورنىندا الدەبىر جينالىس وتكەن-تىن.
— وي، اع-اي، ءسىز پاقىردين اعاسىز با؟ — دەدى اققۇباشا كەلگەن ناپ-نازىك قىز.
— ءيا، — دەدى بۇل.
— مەنى وقۋعا تۇسىرگەن ءسىز ەكەنسىز عوي، اعاي، — دەدى الگى قىز. ۇلكەن كوزدەرى جاساۋراپ بارىپ، كىلت بۇرىلعانداي بولىپ، ءوزىن-وزى تەجەپ توقتاتتى داعى، قايتا سويلەدى. — اع-اي، ءسىز بار عوي، مەنىڭ اعامنان اينىمايدى ەكەنسىز، اع-اي...
سول ءبىر ساۋىردەگى جوقتاۋ سارىنى قىل قوبىزدىڭ زارىنداي قۇمىعىپ، قايتا ورالدى قۇلاعىنا.
— وقۋعا تۇسەتىن جىلى جالعىز اعامنان ايىرىلىپ ەدىم، — دەدى الگى قىز. — اۋىلدا تراكتورشى ەدى. سەنەتىن ەشكىمىم جوق ەدى، اعاي... سويتسەم، ءسىز سەكىلدى ادامدار دا بار بولىپ شىقتى عوي، اعاي... راحمەت، كوپ راحمەت، اع-اي!
— راحمەتتى ماعان ەمەس، وزىڭە ايتقىن، اينالايىن، — دەدى بۇل قاراداي قىسىلىپ. — ءوزىڭنىڭ سونداعى شىعارماڭا ايت، اينالايىن...
* * *
مىنە، جىلدار جىلجىپ، ايلار اۋناپ، ۋاقىت جىلدام وزگەرىپ، سول قىزدىڭ شىعارماسىنا «بەس» قويىلعالى بەرگى ون جىلىڭىز دا وتە شىعىپتى. پاقىرلار قوعامى الدەقاشان تاراپ كەتكەن-تىن. بۇلار قاپا بولاتىن ۆاسيليەۆ تە جوق، الدەقاشان اتا-بابالارىنىڭ جەرىنە كوشىپ تىنعان-دى. ءپاقىردينىڭىز جالپىدان جىرىلىپ جۇرەر جالقى كۇيدە، جابىسقى شوپتەي تىرمىسا تىرلىك كەشەدى. ءبىر جۇبانارلىعى سول، بالا-شاعا وسىڭكىرەپ ۇلگەردى. ءوزى بوس ۋاقىتىندا بازار ارالاپ، ادامداردىڭ بەت-جۇزىنە قاراپ، قيال كەشەتىنگە اينالعان-دى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە كيىم-كەشەك ساتاتىن قاباتتاردىڭ قاق ورتاسىنان قۇندىز بورىكتى، ناپ-نازىك، كوزدەرى ۇلكەن-ۇلكەن، كەرەمەتتەي كورىكتى ءبىر قىزدى كورىپتى. قادالعان دا قالعان عوي، باياعى. سويتسە، باياعى «بەس» قويعان قارىنداسى ەكەن. قىز تىزىلە ىلىنگەن ءتۇرلى-تۇرلى كيىم-كەشەكتىڭ ارا-اراسىنان اسىعا جۇگىرىپ شىقتى:
— اع-اي، اع-اي! — دەيدى ول.
ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي،
ا-ا-ا، ا-ا، ا-ا-ا، اع-اي...
— ءسىز شىنىمەن-اق ءسىزسىز بە، اعاي؟
— ءوزىڭ شە؟ شىنىمەن-اق ءوزىڭسىڭ بە؟
— ءوزىممىن، اع-اي!
— ويپىراي، قالقام-اي... قاراعىم-اي...
— نەمەنە، اع-اي، باياعى شىعارماسىنا «بەستى» بەكەر قويعان ەكەنمىن دەپ، وكىنىپ تۇرسىز با؟ اع-اي...
— جوق، نەگە وكىنەيىن، اينالايىن. بۇرىنعىدان دا كورىكتى بولىپ كەتىپسىڭ. سوعان قۋانىپ تۇرمىن. مىناداي الاساپىراندا ازباي-توزباي، ادەمى بولىپ جۇرگەنىڭ ءۇشىن راحمەت!
— جالپى، مەن ءسىزدى ءجيى ويلايمىن، اع-اي، — دەدى قىز، — ال ءسىز شە؟ ءسىز مەنى وقتا-تەكتە بولسا دا، از-دا-ا-اپ ويىڭىزعا الاسىز با ءوزى؟ اع-اي...
— نەگە ويلامايىن، قاراعىم. مىنا جامان، پاقىر اعاڭنىڭ اتىن تاريحتا قالدىرعان سەن ەمەسپىسىڭ، «بەس» قوياتىن شىعارما جازىپ؟
— جاقىندا عانا ءوز كۇشىممەن ءبىر بولمەلى ءۇي ساتىپ الدىم، اع-اي، — دەدى قىز. — اعامنان قالعان جالعىز بالا بار ەدى، سونى وقىتىپ جاتىرمىن، اع-اي... ءوزى وتە ۇزدىك وقيدى، ءۇشىنشى كلاستا، اع-اي... اۋىلدان كوشىپ كەلىپ، بازارعا كىردىك تە كەتتىك، اع-اي... وسىلاي بولدى ەندى، اع-اي... قانشا قويساڭىز دا، بۇگىنگى ءبىزدىڭ تىرلىككە قانداي باعا قويساڭىز دا، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز ەندى، اع-اي...
باياعىداعىداي، شىعارماسىنا «بەس» قويعانداعىداي، باسى اينالىپ، ەشتەڭە ەستىمەدى-اۋ، ەندى، ءسىرا. قىزدىڭ نازىك قولىن ءسۇيىپ، قۇندىز بورىك ماڭايىنان، قارىنداسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەگەنى ەسىندە. جانارىنان جاس پارلاپ، الگى قىزدىڭ: «اعا-اي، اع-اي» دەگەن ءۇنىن ىلەستىرگەن كۇيىندە بازار شەتىندەگى تەرەڭ سايعا ءتۇستى دە كەتتى.
قىرداعى ساۋدا قىز-قىز قاينايدى.
You Might Also Like
-
اۋرۋحاناعا ناۋرىز مەيرامىنىڭ الدىندا ءتۇستىم. امالسىزدان، جانعا قاتتى باتقاندىقتان، ارينە. ايتپەسە، ءوزىمىز وزگەشە سانايتىن جاڭا جىلىمىزدىڭ قارساڭىندا، كۇنىمىز تۇنىڭىزبەن، جارىعىمىز قاراڭعىڭىزبەن تەڭ...
-
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز، ياعني وسى اڭگىمەدە ءسوز بولاتىن باعدات اعالارىڭىز ءبۇي دەدى:
