ءشول جانە تۋندرا
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى
تەنيزبايەۆا ساندۋگاش سەريكوۆنا
تاقىرىپ: ءشول جانە تۋندرا
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، پسيحولوگيالىق دايىندىق،
ۇلكەنگە دە ءسىز،
كىشىگە دە ءسىز
سالەم بەردىك سىزدەرگە،
قۇرمەتپەنەن ءبىز.
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
§52. ساۆاننالار جانە دالالار
1. وقۋشىلاردان تۇسىنگەندەرىن سۇراۋ
2. ساۆاننالار مەن دالالاردا مەكەن ەتەتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تۋرالى ىزدەپ كەلگەن مالىمەتتەرىن وقىتۋ
3. جەكە بالالارعا ۇلەستىرمەلى قاعازبەن جۇمىس ىستەۋ
ءىىى ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ
بالاما تەست الۋ (يا نەمەسە جوق)
1. ساۆاننالار افريكانىڭ نەمەسە ماتەريكتىڭ 90%- عا جۋىق اۋماعىن الىپ جاتىر. (جوق)
2. بۇل باوباب اعاشى ما؟ (جوق)
3. باوباب ۇلكەن اعاش، ونىڭ كەڭ قۋىسىندا شاياندار، جىلاندار، ورمەكشىلەر مەكەندەيدى. (يا)
4. ەسەيگەن ءپىلدىڭ كۇندەلىكتى قورەگى 50كگ - عا جەتەدى. (جوق)
5. حح ع. باسىندا پىلدەردى اۋلاۋعا تىيىم سالعان. (يا)
6. كەرىك - اكاسيا اعاشىمەن قورەكتەنەدى جانە ونى شەبەر باعبان دەپ اتايدى.(يا)
7. ساۆاننا حالقى تۇيە، جىلقى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. (جوق)
8. دالا زوناسى - انتاركتيدادان باسقا بارلىق ماتەريكتە تارالعان. (يا)
9. حح ع. باسىندا بيزوندار جويىلىپ كەتە جازدادى. (جوق)
10. ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ دالالارى قوڭىرجاي بەلدەۋدە جاتىر. (يا)
ءىV جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
«وي قوزعاۋ» ءادىسى
وقۋشىلارعا ساۆاننا، دالا، ءشول جانە تۋندرا زونالارىنىڭ سلايد ارقىلى سۋرەتىن كورسەتۋ. وقۋشىلار ءار كورسەتكەن زونانىڭ اتىن تابۋ جانە ماقسات قويۋ كەزەڭىندە سۇراق قويۋ ارقىلى جاڭا تاقىرىپقا كوشۋ.
1. بۇگىن ءبىز قانداي تاقىرىپتى مەڭگەرەمىز؟
2. نە ۇيرەنەمىز؟
جەر شارىندا شولدەر قۇرلىقتىڭ، انتاركتيدانى قوسپاعاندا، ەداۋىر ايماعىن، ياعني 20%- عا جۋىق جەرىن الىپ جاتىر. شولدەر – بۇل اسا قۇرعاق كليماتىمەن ەرەكشەلەنەتىن ۇلان-عايىر اۋماق، شولدەگى جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى جىلىنا 50 سم - دەن اسپايدى. جەر بەتىنىڭ شامامەن 1/5 بولىگىن ءشولدى ايماقتار باسىپ جاتىر. كۇندىزگى جانە تۇنگى تەمپەراتۋرانىڭ ايىرماشىلىعى دا تاپ وسى شولدەردە كەزدەسەدى. كۇندىزگى ادام توزگىسىز ىستىقتىڭ ورنىن تۇنگى سۋىق باسادى. جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن ىستىق ءشول – ساحارا ءشولى. ول 9، 1 ملن. كم² اۋماقتى الىپ جاتىر. ساحارانىڭ حالقى 2 ملن ادامعا جەتپەيدى. ساحارادا توقساننان استام وازيس بار، ادامداردىڭ كوبى سوندا تۇرادى. مۇندا وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى قۇرعاق جانە ىستىق كليماتقا بەيىمدەلگەن. مىسالعا، الىپ كاكتۋستار كەزدەسەدى، بۇلاردىڭ بويىندا جۇزدەگەن ليتر سۋ بولادى. ساحارا ءشولىنىڭ ەڭ ءىرى جانۋارى – ادداكس. بۇل جانۋار سۋسىز ءومىر سۇرە الادى، ال ومىرگە قاجەتتى سۇيىقتى اعاش جاپىراقتارى مەن شوپتەردەن الادى.
ناميب ءشولى ناميبيا ەلىنىڭ بۇكىل جاعالاۋىن باسىپ ورنالاسقان. ناميب ءشولى – جەر بەتىنىڭ ەڭ قۇرعاق ايماقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مۇندا ۆەلۆيچيا وسىمدىگى كەزدەسەدى، «شىقتى سىمىرەدى» دەگەندەي تىكەلەي اۋداعى سۋدى سىڭىرە الادى. تۇيەلەردى ءشول كەمەسى دەپ اتايدى، ويتكەنى ولاردى باعزى زاماننان بەرى ەڭ سەنىمدى جۇك ارتاتىن كولىك رەتىندە پايدالانىپ كەلەدى. بۇل تۇراقتى ءىرى جانۋارلاردىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسى – ازيا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ ءشولدى جەرلەرى. تۇيەلەر بىرنەشە اپتا بويى سۋسىز ءومىر سۇرە الادى. تۇيەنىڭ ارقاسىندا ماي جينالاتىن وركەشى بولادى، سوندىقتان ولار ۇزاق ۋاقىت بويى قورەكسىز ءارى سۋسىز ءومىر سۇرە الادى. تۇيەلەر ءشول دالادا اپتالار بويى سۋسىز جۇرە بەرەدى.
اركتيكالىق «ءشول» - قۇلازىعان مۇزايماق. جەر شارىنداعى تابيعي زونالاردىڭ ىشىندەگى سولتۇستىككە ەڭ تاياۋ جاتقانى. مۇزدىقتىڭ مولدىعىنا قاراي ونى مۇز زوناسى دەپ ءجيى اتايدى جانە بۇل اركتيكانىڭ جوعارعى ەندىگىندەگى قۇرلىق كەڭىستىگىن قامتيدى. جەردىڭ سولتۇستىك پوليارلىق ءوڭىرى – اركتيكا بولىپ اتالۋى، ەجەلگى گرەك ءسوزى – سولتۇستىك دەگەن سوزبەن بايلانىستى. وڭتۇستىك، اركتيكاعا قاراما - قارسى جاتقان ءوڭىرى – انتاركتيكا دەپ اتالعان. انتاركتيدا 1820 ج. 28 قاڭتاردا اشىلعان. بۇل التىنشى ماتەريكتى ورىس ساياحاتشىلارى ف. ف. بەللينسگاۋزەن مەن م. پ. لازاريەۆ اشقان. 1911ج. 14 جەلتوقساندا انتاركتيداداعى وڭتۇستىك پوليۋستە ءبىرىنشى رەت بولعان – نورۆەگيالىق ساياحاتشى رۋال امۋندسەن. ودان كەيىن، ءبىر ايدان سوڭ وڭتۇستىك پوليۋستە اعىلشىن ساياحاتشىسى روبەرت سكوتت بولدى، ءبىراق ول ساياحات دايىندىق جابدىقتارىن دۇرىس ويلاستىرماعاندىقتىڭ سالدارىنان قايتار جولىندا سەرىكتەرىمەن بىرگە قازا تاپتى. انتاركتيكا مۇزايماعىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى – يمپەراتور پينگۆينى. ولار ۇشا المايدى، جاقسى جۇزەدى. پينگۆيندەر وزدەرىنىڭ جاۋى تۇلەندەردەن قاشقاندا تەرەڭگە سۇڭگىپ، ۇزاق جەرگە ءجۇزىپ كەتەدى. گرەنلانديا ارالى، اركتيكالىق كانادا ارحيپەلاگى ارالدارى، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت جانە ونداعى ارالدار اركتيكا اۋماعىنا كىرەدى. اق ايۋ وسى جەردىڭ قوجاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
اركتيكانى بەلگىلى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى – نورۆەگيالىق ساياحاتشىسى فريتوف نانسەن. ول ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ساياحاتىن 21 جاسىندا تۇلەن اۋلاۋعا شىققان «ۆيكينگ» كەمەسىمەن بىرگە وتكىزدى. كەلەسى ساپارى گرەنلانديا بولدى. سول كەزدە نانسەندە سولتۇستىك پوليۋسكە ەكسپەديسيا جىبەرۋ جوسپارى ومىرگە كەلدى. «فرام» اتتى ارنايى جابدىقتالعان كەمە جاسالىپ، كومانداسى قۇرىلدى. 1893ج. 9 قىركۇيەكتە «فرام» كار تەڭىزىنەن ءوتىپ، مۇزدا تۇرىپ قالدى. ونىڭ مۇزبەن بىرگە ىعۋى باستالدى. 1894 ج. 14 ناۋرىزدا يت جەگىلگەن شانامەن نانسەن جانە كوماندا مۇشەسى يۋحانسەن پوليۋسكە قاراي بەت الدى، ءبىراق جەردىڭ ناق سولتۇستىك نۇكتەسىنە جەتە المادى. سولتۇستىك پوليۋسكە تەك 1909 ج. روبەرت پيري جەتىپ، امەريكا تۋىن قادادى.
تۋندرا – (ساامي تىلىندە tunturءى – ورمانسىز، جالاڭ تاۋ باسى) – سولتۇستىگىندە اركتيكالىق شولمەن، وڭتۇستىگىندە ورمانمەن شەكتەسەتىن اركتيكالىق وبلىستارعا ءتان بەلدەمدىك لاندشافت ءتيپى. ۆەگەتاسيالىق كەزەڭ قىسقا بولۋىنا بايلانىستى كوپ جىلدىق وسىمدىكتەر: مۇكتى - قىنالى جانە بۇتالى وسىمدىكتەر نەگىزگى ورىن الادى. جىلۋ جەتكىلىكسىز، ىلعال مول بولعاندىقتان وسىمدىكتەر اۋانىڭ جەر بەتىنە تاياۋ قاباتىنداعى جىلۋدى پايدالانۋ ءۇشىن توسەلىپ نەمەسە جاستىق تارىزدەس ۇيلىعىپ وسەدى.
سەرگىتۋ ءساتى: ورنىمىزدان تۇرايىق،
الاقاندى ۇرايىق.
ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ،
ءبىز ءبىر دەم الايىق.
V جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. ۆەنن دياگرامماسى ارقىلى تروپيكتىك شولدەر مەن اركتيكالىق «ءشول» - مۇزايماق اراسىنداعى ۇقساستىق پەن ايىرماشىلىقتى سالىستىرۋ
تروپيكتىك ءشول ۇقساستىعى اركتيكالىق «ءشول»
2. «قاتەنى تاپ!» ويىنى. شارتى: سويلەمنىڭ دۇرىس نە قاتە ەكەنىن دالەلدەۋ
1. تۇيە ادامنىڭ شولدە تاپتىرمايتىن كومەكشىسى، ونىڭ شولگە توزىمدىلىگىنىڭ قۇپياسى وركەشىندە.
2. ءشول زوناسىندا جاۋىن - شاشىن وتە از تۇسەدى.
3. افريكاداعى ساحارا ءشول زوناسىندا ورنالاسقان.
4. انتاركتيدا ءشولىن بەلگىلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى – نورۆەگيالىق ساياحاتشىسى فريتوف نانسەن زەرتتەپ، اشقان.
5. انتاركتيدا 1820 جىلى 28 اقپاندا اشىلعان.
6. ءشول – سولتۇستىك بۇعىسىنىڭ مەكەنى.
7. تۋندرادا وسىمدىكتەردىڭ ءوسىپ جەتىلۋى وتە باياۋ مىسالى، بۇعىلار تاپتاعان جايىلىمداردا تەك 15 - 20 جىلدا قالىپتاسىپ وتىرادى.
8. تۋندرا زوناسى ەۋرازيا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ پوليارلىق بەلدەۋىندە تارالعان، اق ايۋ وسى جەردىڭ قوجاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
9. ساحارا ءشولىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى – يمپەراتور پينگۆيندەرى.
10. جەر شارىندا شولدەر قۇرلىقتىڭ، انتاركتيدانى قوسپاعاندا، ەداۋىر ايماعىن، ياعني 20%- عا جۋىق جەرىن الىپ جاتىر.
Vءى جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ
«تازا تاقتا» ويىنى ارقىلى جاڭا ساباقتى قورىتۋ. تاقتاعا ساباقتا وتىلگەن تەرمين سوزدەر مەن جانۋارلار، وسىمدىكتەردىڭ اتى جازىلادى. وسى سوزدەردىڭ انىقتاماسى وقىلعان ۋاقىتتا، وقۋشىلار جاۋابىن تاۋىپ تاقتادان الىپ تاستايدى، ويىننىڭ سوڭىندا تاقتا تازا بولىپ قالادى.
Vءىى ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
1.§ 53. ءشول جانە تۋندرا تاقىرىبىن وقىپ تۇسىنىك ايتۋ
2. ءشول زوناسىن زەرتتەگەن ف. ف. بەللينسگاۋزەن، م. پ. لازاريەۆ، ر. امۋندسەن، ر. سكوتت جانە ر. پيري تۋرالى مالىمەت ىزدەنىپ جازىپ كەلۋ
3. تابيعات زونالارىن كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرىپ كەلۋ
Vءىىى وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن باعالاۋ
تەنيزبايەۆا ساندۋگاش سەريكوۆنا
تاقىرىپ: ءشول جانە تۋندرا
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، پسيحولوگيالىق دايىندىق،
ۇلكەنگە دە ءسىز،
كىشىگە دە ءسىز
سالەم بەردىك سىزدەرگە،
قۇرمەتپەنەن ءبىز.
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
§52. ساۆاننالار جانە دالالار
1. وقۋشىلاردان تۇسىنگەندەرىن سۇراۋ
2. ساۆاننالار مەن دالالاردا مەكەن ەتەتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر تۋرالى ىزدەپ كەلگەن مالىمەتتەرىن وقىتۋ
3. جەكە بالالارعا ۇلەستىرمەلى قاعازبەن جۇمىس ىستەۋ
ءىىى ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ
بالاما تەست الۋ (يا نەمەسە جوق)
1. ساۆاننالار افريكانىڭ نەمەسە ماتەريكتىڭ 90%- عا جۋىق اۋماعىن الىپ جاتىر. (جوق)
2. بۇل باوباب اعاشى ما؟ (جوق)
3. باوباب ۇلكەن اعاش، ونىڭ كەڭ قۋىسىندا شاياندار، جىلاندار، ورمەكشىلەر مەكەندەيدى. (يا)
4. ەسەيگەن ءپىلدىڭ كۇندەلىكتى قورەگى 50كگ - عا جەتەدى. (جوق)
5. حح ع. باسىندا پىلدەردى اۋلاۋعا تىيىم سالعان. (يا)
6. كەرىك - اكاسيا اعاشىمەن قورەكتەنەدى جانە ونى شەبەر باعبان دەپ اتايدى.(يا)
7. ساۆاننا حالقى تۇيە، جىلقى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. (جوق)
8. دالا زوناسى - انتاركتيدادان باسقا بارلىق ماتەريكتە تارالعان. (يا)
9. حح ع. باسىندا بيزوندار جويىلىپ كەتە جازدادى. (جوق)
10. ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ دالالارى قوڭىرجاي بەلدەۋدە جاتىر. (يا)
ءىV جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
«وي قوزعاۋ» ءادىسى
وقۋشىلارعا ساۆاننا، دالا، ءشول جانە تۋندرا زونالارىنىڭ سلايد ارقىلى سۋرەتىن كورسەتۋ. وقۋشىلار ءار كورسەتكەن زونانىڭ اتىن تابۋ جانە ماقسات قويۋ كەزەڭىندە سۇراق قويۋ ارقىلى جاڭا تاقىرىپقا كوشۋ.
1. بۇگىن ءبىز قانداي تاقىرىپتى مەڭگەرەمىز؟
2. نە ۇيرەنەمىز؟
جەر شارىندا شولدەر قۇرلىقتىڭ، انتاركتيدانى قوسپاعاندا، ەداۋىر ايماعىن، ياعني 20%- عا جۋىق جەرىن الىپ جاتىر. شولدەر – بۇل اسا قۇرعاق كليماتىمەن ەرەكشەلەنەتىن ۇلان-عايىر اۋماق، شولدەگى جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى جىلىنا 50 سم - دەن اسپايدى. جەر بەتىنىڭ شامامەن 1/5 بولىگىن ءشولدى ايماقتار باسىپ جاتىر. كۇندىزگى جانە تۇنگى تەمپەراتۋرانىڭ ايىرماشىلىعى دا تاپ وسى شولدەردە كەزدەسەدى. كۇندىزگى ادام توزگىسىز ىستىقتىڭ ورنىن تۇنگى سۋىق باسادى. جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن ىستىق ءشول – ساحارا ءشولى. ول 9، 1 ملن. كم² اۋماقتى الىپ جاتىر. ساحارانىڭ حالقى 2 ملن ادامعا جەتپەيدى. ساحارادا توقساننان استام وازيس بار، ادامداردىڭ كوبى سوندا تۇرادى. مۇندا وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى قۇرعاق جانە ىستىق كليماتقا بەيىمدەلگەن. مىسالعا، الىپ كاكتۋستار كەزدەسەدى، بۇلاردىڭ بويىندا جۇزدەگەن ليتر سۋ بولادى. ساحارا ءشولىنىڭ ەڭ ءىرى جانۋارى – ادداكس. بۇل جانۋار سۋسىز ءومىر سۇرە الادى، ال ومىرگە قاجەتتى سۇيىقتى اعاش جاپىراقتارى مەن شوپتەردەن الادى.
ناميب ءشولى ناميبيا ەلىنىڭ بۇكىل جاعالاۋىن باسىپ ورنالاسقان. ناميب ءشولى – جەر بەتىنىڭ ەڭ قۇرعاق ايماقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مۇندا ۆەلۆيچيا وسىمدىگى كەزدەسەدى، «شىقتى سىمىرەدى» دەگەندەي تىكەلەي اۋداعى سۋدى سىڭىرە الادى. تۇيەلەردى ءشول كەمەسى دەپ اتايدى، ويتكەنى ولاردى باعزى زاماننان بەرى ەڭ سەنىمدى جۇك ارتاتىن كولىك رەتىندە پايدالانىپ كەلەدى. بۇل تۇراقتى ءىرى جانۋارلاردىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسى – ازيا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ ءشولدى جەرلەرى. تۇيەلەر بىرنەشە اپتا بويى سۋسىز ءومىر سۇرە الادى. تۇيەنىڭ ارقاسىندا ماي جينالاتىن وركەشى بولادى، سوندىقتان ولار ۇزاق ۋاقىت بويى قورەكسىز ءارى سۋسىز ءومىر سۇرە الادى. تۇيەلەر ءشول دالادا اپتالار بويى سۋسىز جۇرە بەرەدى.
اركتيكالىق «ءشول» - قۇلازىعان مۇزايماق. جەر شارىنداعى تابيعي زونالاردىڭ ىشىندەگى سولتۇستىككە ەڭ تاياۋ جاتقانى. مۇزدىقتىڭ مولدىعىنا قاراي ونى مۇز زوناسى دەپ ءجيى اتايدى جانە بۇل اركتيكانىڭ جوعارعى ەندىگىندەگى قۇرلىق كەڭىستىگىن قامتيدى. جەردىڭ سولتۇستىك پوليارلىق ءوڭىرى – اركتيكا بولىپ اتالۋى، ەجەلگى گرەك ءسوزى – سولتۇستىك دەگەن سوزبەن بايلانىستى. وڭتۇستىك، اركتيكاعا قاراما - قارسى جاتقان ءوڭىرى – انتاركتيكا دەپ اتالعان. انتاركتيدا 1820 ج. 28 قاڭتاردا اشىلعان. بۇل التىنشى ماتەريكتى ورىس ساياحاتشىلارى ف. ف. بەللينسگاۋزەن مەن م. پ. لازاريەۆ اشقان. 1911ج. 14 جەلتوقساندا انتاركتيداداعى وڭتۇستىك پوليۋستە ءبىرىنشى رەت بولعان – نورۆەگيالىق ساياحاتشى رۋال امۋندسەن. ودان كەيىن، ءبىر ايدان سوڭ وڭتۇستىك پوليۋستە اعىلشىن ساياحاتشىسى روبەرت سكوتت بولدى، ءبىراق ول ساياحات دايىندىق جابدىقتارىن دۇرىس ويلاستىرماعاندىقتىڭ سالدارىنان قايتار جولىندا سەرىكتەرىمەن بىرگە قازا تاپتى. انتاركتيكا مۇزايماعىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى – يمپەراتور پينگۆينى. ولار ۇشا المايدى، جاقسى جۇزەدى. پينگۆيندەر وزدەرىنىڭ جاۋى تۇلەندەردەن قاشقاندا تەرەڭگە سۇڭگىپ، ۇزاق جەرگە ءجۇزىپ كەتەدى. گرەنلانديا ارالى، اركتيكالىق كانادا ارحيپەلاگى ارالدارى، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت جانە ونداعى ارالدار اركتيكا اۋماعىنا كىرەدى. اق ايۋ وسى جەردىڭ قوجاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
اركتيكانى بەلگىلى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى – نورۆەگيالىق ساياحاتشىسى فريتوف نانسەن. ول ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ساياحاتىن 21 جاسىندا تۇلەن اۋلاۋعا شىققان «ۆيكينگ» كەمەسىمەن بىرگە وتكىزدى. كەلەسى ساپارى گرەنلانديا بولدى. سول كەزدە نانسەندە سولتۇستىك پوليۋسكە ەكسپەديسيا جىبەرۋ جوسپارى ومىرگە كەلدى. «فرام» اتتى ارنايى جابدىقتالعان كەمە جاسالىپ، كومانداسى قۇرىلدى. 1893ج. 9 قىركۇيەكتە «فرام» كار تەڭىزىنەن ءوتىپ، مۇزدا تۇرىپ قالدى. ونىڭ مۇزبەن بىرگە ىعۋى باستالدى. 1894 ج. 14 ناۋرىزدا يت جەگىلگەن شانامەن نانسەن جانە كوماندا مۇشەسى يۋحانسەن پوليۋسكە قاراي بەت الدى، ءبىراق جەردىڭ ناق سولتۇستىك نۇكتەسىنە جەتە المادى. سولتۇستىك پوليۋسكە تەك 1909 ج. روبەرت پيري جەتىپ، امەريكا تۋىن قادادى.
تۋندرا – (ساامي تىلىندە tunturءى – ورمانسىز، جالاڭ تاۋ باسى) – سولتۇستىگىندە اركتيكالىق شولمەن، وڭتۇستىگىندە ورمانمەن شەكتەسەتىن اركتيكالىق وبلىستارعا ءتان بەلدەمدىك لاندشافت ءتيپى. ۆەگەتاسيالىق كەزەڭ قىسقا بولۋىنا بايلانىستى كوپ جىلدىق وسىمدىكتەر: مۇكتى - قىنالى جانە بۇتالى وسىمدىكتەر نەگىزگى ورىن الادى. جىلۋ جەتكىلىكسىز، ىلعال مول بولعاندىقتان وسىمدىكتەر اۋانىڭ جەر بەتىنە تاياۋ قاباتىنداعى جىلۋدى پايدالانۋ ءۇشىن توسەلىپ نەمەسە جاستىق تارىزدەس ۇيلىعىپ وسەدى.
سەرگىتۋ ءساتى: ورنىمىزدان تۇرايىق،
الاقاندى ۇرايىق.
ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ،
ءبىز ءبىر دەم الايىق.
V جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. ۆەنن دياگرامماسى ارقىلى تروپيكتىك شولدەر مەن اركتيكالىق «ءشول» - مۇزايماق اراسىنداعى ۇقساستىق پەن ايىرماشىلىقتى سالىستىرۋ
تروپيكتىك ءشول ۇقساستىعى اركتيكالىق «ءشول»
2. «قاتەنى تاپ!» ويىنى. شارتى: سويلەمنىڭ دۇرىس نە قاتە ەكەنىن دالەلدەۋ
1. تۇيە ادامنىڭ شولدە تاپتىرمايتىن كومەكشىسى، ونىڭ شولگە توزىمدىلىگىنىڭ قۇپياسى وركەشىندە.
2. ءشول زوناسىندا جاۋىن - شاشىن وتە از تۇسەدى.
3. افريكاداعى ساحارا ءشول زوناسىندا ورنالاسقان.
4. انتاركتيدا ءشولىن بەلگىلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى – نورۆەگيالىق ساياحاتشىسى فريتوف نانسەن زەرتتەپ، اشقان.
5. انتاركتيدا 1820 جىلى 28 اقپاندا اشىلعان.
6. ءشول – سولتۇستىك بۇعىسىنىڭ مەكەنى.
7. تۋندرادا وسىمدىكتەردىڭ ءوسىپ جەتىلۋى وتە باياۋ مىسالى، بۇعىلار تاپتاعان جايىلىمداردا تەك 15 - 20 جىلدا قالىپتاسىپ وتىرادى.
8. تۋندرا زوناسى ەۋرازيا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ پوليارلىق بەلدەۋىندە تارالعان، اق ايۋ وسى جەردىڭ قوجاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
9. ساحارا ءشولىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى – يمپەراتور پينگۆيندەرى.
10. جەر شارىندا شولدەر قۇرلىقتىڭ، انتاركتيدانى قوسپاعاندا، ەداۋىر ايماعىن، ياعني 20%- عا جۋىق جەرىن الىپ جاتىر.
Vءى جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ
«تازا تاقتا» ويىنى ارقىلى جاڭا ساباقتى قورىتۋ. تاقتاعا ساباقتا وتىلگەن تەرمين سوزدەر مەن جانۋارلار، وسىمدىكتەردىڭ اتى جازىلادى. وسى سوزدەردىڭ انىقتاماسى وقىلعان ۋاقىتتا، وقۋشىلار جاۋابىن تاۋىپ تاقتادان الىپ تاستايدى، ويىننىڭ سوڭىندا تاقتا تازا بولىپ قالادى.
Vءىى ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
1.§ 53. ءشول جانە تۋندرا تاقىرىبىن وقىپ تۇسىنىك ايتۋ
2. ءشول زوناسىن زەرتتەگەن ف. ف. بەللينسگاۋزەن، م. پ. لازاريەۆ، ر. امۋندسەن، ر. سكوتت جانە ر. پيري تۋرالى مالىمەت ىزدەنىپ جازىپ كەلۋ
3. تابيعات زونالارىن كەسكىن كارتاعا ءتۇسىرىپ كەلۋ
Vءىىى وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن باعالاۋ
You Might Also Like
-
پاۆلودار وبلىسى، شارباقتى اۋدانى،
