سىنىق تەرەزە تەورياسى
1980 ج. نيۋ-يوركتى قالاسىن ءبارى “توزاق قالاسى” دەپ اتايتىن. وندا كۇنىنە كەمىندە 1500 قىلمىس جاسالىناتىن،ونىڭ ىشىندە 6-7 ادام ءولتىرۋ قىلمىسى تىركەلەتىن. تۇندە قالا ارالاۋ، مەترودا ءتىپتى، كۇندىز جالعىز ءجۇرۋ بولاتىن.جانە دە لاس، اياق استى قوقىس، شاڭعا تولى ۆاگوندار ىشىندە السىرەپ جانعان سارى شامدار بار ەدى. مەترو ءىشى نەمەسە قابىرعالاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك بىلاپىت سوزدەر جازىلعان گراففيتيلەر وتە كوپ بولدى.. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قالا قاھارلى قىلمىسقا تولى، تۋرا ەپيدەميا ۇقساپ تۇراتىن. ءبىراقتا، 1990 جىلدان كەيىن قىلمىس كۇرت ازايدى. اۋىر قىلمىس سانى 50%، ۇساق قىلمىس سانى 3/2 تومەندەدى. قانداي سەبەپ ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر، مىڭداعان قىلمىسكەرلەر مەن ادۋىندى ادامدار قىلمىس جاساۋدى لەزدە دوعاردى.
وعان نە سەبەپ بولدى؟ قانداي عالامات جاعداي بولدى؟ وسى ورايدا سىنىق تەرەزە تەورياسى جايلى ءسوز قوزعاساق.. كانادالىق سوسيولوگ م.گلادۋەللدىڭ كىتابىنا ۇڭىلسەك:
- سىنىق تەرەزە تەورياسى - كريميناليستتەر ۋيلسون مەن كەللينگتىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ويىنشا قىلمىس - ءتارتىپتىڭ جوقتىعىنان بولاتىن دەپ ەسەپتەيدى.. ەگەر تەرەزە سىنىق بولسا، ونى كورگەن تۇرعىندار اينالاداعىلارعا دا، مەملەكەتتىڭ تارتىپكە تۇكىرگەنى بار دەپ ويلايدى جانە كوپ ۇزاماي قالعان ساۋ تەرەزەلەردىڭ ءبارىن سىندىرادى. ياعني، تەرەزەنى سىندىرۋ، جازاسىز قالعان ادامدى ودان دا ءىرى قىلمىس جاساۋعا يتەرمەلەيدى.
م.گلادۋەلل الەۋمەتتىك ەپيدەميامەنى باقىلاۋمەن اينالىسقان. ونىڭ ويىنشا ادام قىلمىستى اتا-اناسىنىڭ وسال تاربيەسىنەن نەمەسە تۇقىم قۋالايتىنتىعىنان جاسامايدى ەكەن.ول قوعامدا قانداي كورىنىس كورسە سونى جاساۋعا تىرىسادى -دەيدى.. نيدەرلانديالىق سوسيولوگتار مۇنى قولدايدى. ولار مىناداي ەكسپەريمەنت جاساپ كورىپتى.
قوقىس جاشىگىنىڭ جوقتىعىن كورىپ قانشا ادام قاعازدى جەرگە تاستاي سالارىن باقىلاۋ ماقساتىندا، دۇكەن جانىنداعى ۆەلوسيپەد تۇراعىنان قوقىس جاشىگىن الىپ تاستاپ ،وعان قوسا ۆەلوسيپەد رولىنە جارناما قاعازدارىن قىستىرىپ قويىپتى. سوندا ادامداردىڭ 20-25% قاعازدى جەرگە تاستاي سالىپتى، قالعانى وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن.. كەلەسىدە ءدال وسى تۇراق جانىنداعى قابىرعانى بىلاپىت سوزدەر جازىلعان گراففيتيمەن بوياپ جانە قوقىس جاشىگىن قايتادان الىپ تاستايدى دا باقىلايدى. قاعازدى جەرگە لاقتىرۋشىلار كورسەتكىشى 70% جەتتى.
جالپى قىلمىس داۋىرىندەگى نيۋ-يورككە ورالساق.1980 ج. نيۋ-يورك مەتروسىندا باسشىلىق الماسىپ، جاڭا ديرەكتور د.گانن ءوx جۇمىسىن مەترو قابىرعالارىنداعى گراففيتيمەن كۇرەسۋدەن باستايدى. باسىندا قالا تۇرعىندارى گاننىڭ بۇل ىنتاسىن قوش كورمەدى. وعان مەترودا گراففيتيدەن وزگە قىلمىستاردىڭ كوپتىگىن، تەحنيكالىق پروبلەمالاردىڭ بارىن ايتىپ شاعىمدانۋشىلار كوپ ەدى. د.گانن مەترو ۆاگوندارىنا سالىنعان سۋرەتتەردى دەرەۋ جويىپ، جۋىپ وتىرۋعا پارمەن بەرەدى. ەگەر، جۋىلىپ ۇلگەرمەسە، ول ۆاگونداردى قۇرامنان مۇلدەم الىپ تاستادى. ياعني، گراففيتي سالىنعان، تازا ەمەس ۆاگوندى حالىق كورمەۋى ءتيىس بولعان… قابىرعاداعى گراففيتيلەردى باندالاردىڭ سالىپ ءبىتۋى ءۇشىن 3 كۇن كەرەك بولاتىن،سەبەبى ول سۋرەتتىڭ كەۋىپ ۇلگەرۋى كەرەك. ال، مەترو باسشىلىعى سالىپ بولعان بويدا دەرەۋ وشىرۋگە كىرىسىپ، تاڭەرتەڭ ءبارى تاپ-تازا ەتىپ قوياتىن ەدى.
1990 ج. نيۋ-يورك ترانسپورت پوليسياسىنا سۋ جاڭا باسشى ۋ.براتتون كەلدى. ول دا گراففيتي سىندى تەوريانى قويىپ،، مەتروداعى بيلەتسىز مىنەتىندەرمەن كۇرەسۋدى باستايدى. ول ۋاقىتتارى جاسوسپىرىمدەر مەتروعا كىرەتىن تۋرنيكەتتەردەن سەكىرىپ نەمەسە كۇشپەن جىعا كىرىپ كەتەتىن بولعان.. بۇنى كورگەن باسقا بالالاردا سولاي جاسايدى، ناتيجەسىندە قىلمىس كوبەيەدى. ال، براتتون بولسا ولاردىڭ بارلىعىن ۇستاپ، پوليسيا بولىمشەسىنە اپارىپ تىركەپ، ساۋساق تاڭبالارىن الىپ، ءتىپتى، ايىپپۇل تولەتتى.
1994 ج. نيۋ-يورك قالاسىنىڭ جاڭا مەرى بوپ سايلانعان رۋدولف دجۋلياني ۋ.براتتوندى نيۋ-يورك قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. ارينە، ۋيكيپەديادا رۋدولف دجۋلياني العاش رەت “سىنىق تەرەزە تەورياسىن” قولداندى دەلىنگەن، ءبىراق، بۇل قاتە. دەگەنمەن، نيۋ-يورك قالاسىن الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپسىز قالالاردىڭ ءبىرى ەتكەن ءدال ولى رۋدولف ەكەندىگى كۇمانسىز.
ۋ براتتان باسشىلىققا بارعاننان كەيىن نيۋ-يورك پوليسياسى كىشى قىلمىسپەن كۇرەستى كۇشەيتەدى. ەشقايسىسى كەشىرىلمەدى، ەشكىم جازاسىز قالمادى: قوعامدىق جەردە قوقىس تاستاعانداردى، مەتروعا تەگىن كىرگەندەردى، ۇرلىقپەن اينالىسقانداردى، ءتىپتى، جۇرگىزۋشىلەردەن قايىر سۇراعانداردى جازالايتىن بولعان. ناتيجەسىندە قىلمىس كۇرت تومەندەگەن.. 1990 ج. اياعىنا قاراي نيۋ-يورك تەك اقش-تاعى عانا ەمەس، كۇللى الەمدەگى ەڭ ءقاۋىپسىز قالالاردىڭ بىرىنە اينالىپ شىعا كەلدى.
مەنىڭ پىكىرىمشە “سىنىق تەرەزە تەورياسى” كوپ قىرلى. ونى تەك مەملەكەتتىك، قوعامدىق دەڭگەيدە عانا ەمەس، وتباسىندا بالا تاربيەسىنە، مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتەردە، جۇمىستا دا قولدانۋعا ابدەن بولادى.
قوشايەۆا گۇلميرا
You Might Also Like
-
جادىراعان جاز مەزگىلى دە ءوتىپ، كۇڭىرەنگەن كۇز مەزگىلى جازدىڭ ورنىن باسىپ جەتتى. جاپىراقتىڭ رەڭى جاسىل تۇستەن ايرىلىپ، تابيعي جولمەن التىنداي سارى تۇسكە اينالدى. تابيعات قۇلازىپ، اسەم اۋەن شىرقاعان ...
-
ينكليۋزيۆتىك ءبىلىم بەرۋ - بارلىق ءبىلىم الۋشىلارعا ارنايى ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى مەن جەكە مۇمكىندىكتەرىنىڭ الۋان تۇرلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىلىم الۋعا تەڭ قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ. ينكليۋزيۆ...
