سىر سۇلەيى - تۇرماعامبەت
سۋىرىپ سالما اقىندىعىمەن، ەرەكشە تالانتىمەن ەلگە تانىلىپ، «سىر سۇلەيى» اتانعان تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ تۋرالى.
سىر سۇلەيى - تۇرماعامبەت
سىر بويى ەجەلدەن - اق وراق اۋىز، وت ءتىلدى شەشەندەر مەن كوسەم قاريالارعا، جەز تاڭداي انشىلەر مەن ايدارىنان جەل ەسكەن اقىن - شايىرلارعا، جىرشى - جىراۋلارعا، سال - سەرىلەرگە كەمدە بولماعان. وزگەدەن ويى اسقاق، بويى بيىك وسىنداي پاراساتتى پەرزەنتتەرىن حالىق سۇيسىنگەندىكتەن ولاردى «سۇلەي» دەپ اتايدى. سولاردىڭ ءبىرى – قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان، سۋىرىپ سالما اقىندىعىمەن، ەرەكشە تالانتىمەن ەلگە تانىلىپ، «سىر سۇلەيى» اتانعان تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ.
سىر اقىندارىنىڭ اعاسى، پوەزيا بۇلب ۇلى ت. ىزتىلەۋوۆتىڭ تۋعانىنا مىنە 130 جىل. «كوكەلتاش» مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ، ءوز ەلىنە ورالادى. قىزىلقۇم جيەگىنەن پانسيوندى مەكتەپ اشادى. بۇقارادا وقىپ جۇرگەندە ول اراب، پارسى، شاعاتاي (وزبەك) ءتىلىن ۇيرەنىپ، بيرۋني فيلوسوفياسىن تەرەڭ يگەرەدى. ءبىراق ت. ىزتىلەۋوۆتىڭ سىرعا ورالۋى ءبىر عانا مەدرەسە اشۋدا ەمەس، سىر ەلىندە شاعاتايزم - تۇركيزم ستيلىمەن ۇشتاسقان قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ تۋۋىمەن بايلانىستى بولدى.
تۇرماعامبەت 1901 جىلدان باستاپ ۇلكەن اقىن اتانعان بولسا، ونىڭ ادەبيەتكە كەلۋى سىر ءۇشىن وزىنشە ءبىر ويانۋ كەزەڭى بولدى. سونىڭ باسىندا تۇرماعانبەت تۇردى. سىر پوەزياسى ءار قيلى جانردا وزگەشە داميدى. نىسانباي، جاڭابەرگەن، بالقى بازار، رۇستەمبەك، سارسەنباي، مولداحمەت جىراۋلىق سالتىندا كورىنسە، نۇرتۋعان، ەرىمبەت قيسسا اقىنى بولىپ كورىنەدى. قاندى، كەتە جۇسىپتەر، ناعىم، داڭمۇرىندار ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان شاكىرتتەرىمەن ايتىس پوەزياسىمەن شۇعىلدانادى. تولعاۋ، تەرمە اقىندارى كوبەيەدى. وسىلاردىڭ بارىنە ۇستازدىق جاساعان، قيسسالىق ادەبيەتكە جول سالعان اقىن — تۇرماعامبەت بولعان. اڭگىمە ايتۋشىلار كوبەيۋىندە ەمەس، سىر بويىندا «تۋركيزممەن»ۇشتاسقان، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ كەلەلى تۇردە تۋىپ، سونىڭ پوەزيا دارياسىنا اينالۋىندا بولعان ەدى. تۇرماعامبەت مەكتەبىندەگى اقىندار قانداي جانردا كورىنبەسىن، بۇرىنعى فولكلور ءستيلىن تاستاپ، جازبا ادەبيەتتىڭ شىعىسقا ءتان جاڭا ۇلگىسىن جاسايدى. بۇل ءستيلدىڭ تۋىن كوتەرگەن اقىن تۇرماعامبەت بولسا، سونىڭ جاڭالىعىنا تۇسىنگەندەر ەرىمبەت، شوراياقتىڭ ومارى، ءدۇر وڭعار سياقتى كەلەلى اقىندار ەدى.
تۇرماعامبەت ءبىر عانا ەپوپەيالىق جانر ەمەس، تولعاۋ، تەرمە پوەزياسىن دا تۇگەلدەي جاڭارتىپ، وزگەشە بايىتقان اقىن. ونىڭ تولعاۋلارى قانشاما بولسا دا، ءبىر ۇيقاسپەن بىتەدى. وسى ۇيقاستى سىر بويىندا قولدانباعان اقىن كەم.
جىراۋلار تۇرماعامبەتتىڭ ءاربىر تولعاۋىنا ءان - كۇي ويلاپ شىعارعان. ولاي بولسا سىردىڭ پوەزياسى عانا ەمەس، عاجاپ مۋزىكاسىن دا تۇرماعامبەتسىز ءتۇسىنۋ قيىن.
تۇرماعامبەتتە ازداعان ايتىس ولەڭدەرى دە بار. سىر بويىندا تۇرماعامبەت ءستيلىن باستاپ قولدانعان اقىن — قاڭلى ءجۇسىپ بولعان ەدى. «تۋركي»دەپ اتالاتىن بۇل ستيل سىر ايتىستارىندا كلاسسيكالىق دارەجەدە كورىنەدى.. تۇرماعامبەت تولعاۋلارىن ەل ءىشى وسى كۇنگە دەيىن دومبىرامەن ايتادى. جاستاردى جاقسى مىنەزگە، حالىقتى قادىرلەي بىلۋگە شاقىراتىن بۇل تەرمەلەردىڭ عيبراتى عاجاپ. «ادامدىق ءىس» دەگەن تەرمەسى حالىق اراسىندا ساقتالىپ، ايتىپ ءجۇر. «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى»، دەپ بىرلىكتى ناسيحاتتايدى، «كەيبىرەۋ ءسال باقىتقا ماس بولادى، شاباقتاي شالپىلداعان قايراڭداعى» دەگەن جەردە ول بولىس - بيلەردى (1907) سىنايدى. گۋمانيست، ۇستاز اقىن ءوزىنىڭ العاشقى پوەزياسىندا ەلدى وقۋ، بىلىمگە شاقىرادى، مانساپ قۋعاندارعا اقىل ايتادى. تۇرماعامبەت پوەزياسىندا حالىقتىق مازمۇن تەرەڭ بولىپ كەلەدى. ونىڭ ءقادىرىن بىلەم دەسەڭىز حالىق ورتاسىنا بارىڭىز.
جىر جامپوزى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ارتىنا ءتالىم - تاربيە، ونەگە قالدىرىپ، وسيەتتىك ءمانى بار اقىل - ناقىلدار جازعان. اقىننىڭ شىعارمالارى دا بۇگىنگى تاڭدا ۇرپاق تاربيەسىندە تالىمدىك مانگە يە بولىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەلەدى. ول ادامداردىڭ ىزگى مۇراتىنا ۇلگى - ونەگە رەتىندە قىزمەت ەتەدى. اقىن تۇرماعانبەتتىڭ «ءتالىم» دەگەن ولەڭىندە:
اعا دەگەن ءىنىنى -
جانىم دەسە بولادى.
ەرىن كۇتكەن ايەلدى -
حانىم دەسە بولادى.
قىزعالداقتاي ۇل - قىزدى،
ءسانىم دەسە بولادى، - دەيدى.
وسى ولەڭدى وقىعان ءاربىر جاس جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرۋگە ۇمتىلادى. اقىن ولەڭدە جۇرەككە جەتەرلىك وي تاستايدى، جىر جەلىسىمەن عيبراتتىق وي تۇيەدى. وقىرمان ءاربىر شىعارماسىنان قورىتىندى شىعارىپ، وزىنە ونەگە الادى. ولەڭ ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناس نورمالارىن ناسيحاتتاۋعا قۇرىلعان.
«اقىل تون اڭداعانعا توزبايتۇعىن،
عىلىم كەن كۇندە ءونىپ، قوزدايتۇعىن.
يەلىك ەكەۋىنە ەتكەندەردىڭ
جانى جوق جەر جۇزىندە وزبايتۇعىن»، – دەپ اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانداي، مادەنيەت سالاسىنداعى شوقتىعى بيىك اسىلدارىمىزدى ارداقتاي بىلەيىك دەگىم كەلەدى.
سىر سۇلەيى - تۇرماعامبەت
سىر بويى ەجەلدەن - اق وراق اۋىز، وت ءتىلدى شەشەندەر مەن كوسەم قاريالارعا، جەز تاڭداي انشىلەر مەن ايدارىنان جەل ەسكەن اقىن - شايىرلارعا، جىرشى - جىراۋلارعا، سال - سەرىلەرگە كەمدە بولماعان. وزگەدەن ويى اسقاق، بويى بيىك وسىنداي پاراساتتى پەرزەنتتەرىن حالىق سۇيسىنگەندىكتەن ولاردى «سۇلەي» دەپ اتايدى. سولاردىڭ ءبىرى – قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان، سۋىرىپ سالما اقىندىعىمەن، ەرەكشە تالانتىمەن ەلگە تانىلىپ، «سىر سۇلەيى» اتانعان تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ.
سىر اقىندارىنىڭ اعاسى، پوەزيا بۇلب ۇلى ت. ىزتىلەۋوۆتىڭ تۋعانىنا مىنە 130 جىل. «كوكەلتاش» مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ، ءوز ەلىنە ورالادى. قىزىلقۇم جيەگىنەن پانسيوندى مەكتەپ اشادى. بۇقارادا وقىپ جۇرگەندە ول اراب، پارسى، شاعاتاي (وزبەك) ءتىلىن ۇيرەنىپ، بيرۋني فيلوسوفياسىن تەرەڭ يگەرەدى. ءبىراق ت. ىزتىلەۋوۆتىڭ سىرعا ورالۋى ءبىر عانا مەدرەسە اشۋدا ەمەس، سىر ەلىندە شاعاتايزم - تۇركيزم ستيلىمەن ۇشتاسقان قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ تۋۋىمەن بايلانىستى بولدى.
تۇرماعامبەت 1901 جىلدان باستاپ ۇلكەن اقىن اتانعان بولسا، ونىڭ ادەبيەتكە كەلۋى سىر ءۇشىن وزىنشە ءبىر ويانۋ كەزەڭى بولدى. سونىڭ باسىندا تۇرماعانبەت تۇردى. سىر پوەزياسى ءار قيلى جانردا وزگەشە داميدى. نىسانباي، جاڭابەرگەن، بالقى بازار، رۇستەمبەك، سارسەنباي، مولداحمەت جىراۋلىق سالتىندا كورىنسە، نۇرتۋعان، ەرىمبەت قيسسا اقىنى بولىپ كورىنەدى. قاندى، كەتە جۇسىپتەر، ناعىم، داڭمۇرىندار ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان شاكىرتتەرىمەن ايتىس پوەزياسىمەن شۇعىلدانادى. تولعاۋ، تەرمە اقىندارى كوبەيەدى. وسىلاردىڭ بارىنە ۇستازدىق جاساعان، قيسسالىق ادەبيەتكە جول سالعان اقىن — تۇرماعامبەت بولعان. اڭگىمە ايتۋشىلار كوبەيۋىندە ەمەس، سىر بويىندا «تۋركيزممەن»ۇشتاسقان، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ كەلەلى تۇردە تۋىپ، سونىڭ پوەزيا دارياسىنا اينالۋىندا بولعان ەدى. تۇرماعامبەت مەكتەبىندەگى اقىندار قانداي جانردا كورىنبەسىن، بۇرىنعى فولكلور ءستيلىن تاستاپ، جازبا ادەبيەتتىڭ شىعىسقا ءتان جاڭا ۇلگىسىن جاسايدى. بۇل ءستيلدىڭ تۋىن كوتەرگەن اقىن تۇرماعامبەت بولسا، سونىڭ جاڭالىعىنا تۇسىنگەندەر ەرىمبەت، شوراياقتىڭ ومارى، ءدۇر وڭعار سياقتى كەلەلى اقىندار ەدى.
تۇرماعامبەت ءبىر عانا ەپوپەيالىق جانر ەمەس، تولعاۋ، تەرمە پوەزياسىن دا تۇگەلدەي جاڭارتىپ، وزگەشە بايىتقان اقىن. ونىڭ تولعاۋلارى قانشاما بولسا دا، ءبىر ۇيقاسپەن بىتەدى. وسى ۇيقاستى سىر بويىندا قولدانباعان اقىن كەم.
جىراۋلار تۇرماعامبەتتىڭ ءاربىر تولعاۋىنا ءان - كۇي ويلاپ شىعارعان. ولاي بولسا سىردىڭ پوەزياسى عانا ەمەس، عاجاپ مۋزىكاسىن دا تۇرماعامبەتسىز ءتۇسىنۋ قيىن.
تۇرماعامبەتتە ازداعان ايتىس ولەڭدەرى دە بار. سىر بويىندا تۇرماعامبەت ءستيلىن باستاپ قولدانعان اقىن — قاڭلى ءجۇسىپ بولعان ەدى. «تۋركي»دەپ اتالاتىن بۇل ستيل سىر ايتىستارىندا كلاسسيكالىق دارەجەدە كورىنەدى.. تۇرماعامبەت تولعاۋلارىن ەل ءىشى وسى كۇنگە دەيىن دومبىرامەن ايتادى. جاستاردى جاقسى مىنەزگە، حالىقتى قادىرلەي بىلۋگە شاقىراتىن بۇل تەرمەلەردىڭ عيبراتى عاجاپ. «ادامدىق ءىس» دەگەن تەرمەسى حالىق اراسىندا ساقتالىپ، ايتىپ ءجۇر. «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى»، دەپ بىرلىكتى ناسيحاتتايدى، «كەيبىرەۋ ءسال باقىتقا ماس بولادى، شاباقتاي شالپىلداعان قايراڭداعى» دەگەن جەردە ول بولىس - بيلەردى (1907) سىنايدى. گۋمانيست، ۇستاز اقىن ءوزىنىڭ العاشقى پوەزياسىندا ەلدى وقۋ، بىلىمگە شاقىرادى، مانساپ قۋعاندارعا اقىل ايتادى. تۇرماعامبەت پوەزياسىندا حالىقتىق مازمۇن تەرەڭ بولىپ كەلەدى. ونىڭ ءقادىرىن بىلەم دەسەڭىز حالىق ورتاسىنا بارىڭىز.
جىر جامپوزى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ارتىنا ءتالىم - تاربيە، ونەگە قالدىرىپ، وسيەتتىك ءمانى بار اقىل - ناقىلدار جازعان. اقىننىڭ شىعارمالارى دا بۇگىنگى تاڭدا ۇرپاق تاربيەسىندە تالىمدىك مانگە يە بولىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەلەدى. ول ادامداردىڭ ىزگى مۇراتىنا ۇلگى - ونەگە رەتىندە قىزمەت ەتەدى. اقىن تۇرماعانبەتتىڭ «ءتالىم» دەگەن ولەڭىندە:
اعا دەگەن ءىنىنى -
جانىم دەسە بولادى.
ەرىن كۇتكەن ايەلدى -
حانىم دەسە بولادى.
قىزعالداقتاي ۇل - قىزدى،
ءسانىم دەسە بولادى، - دەيدى.
وسى ولەڭدى وقىعان ءاربىر جاس جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرۋگە ۇمتىلادى. اقىن ولەڭدە جۇرەككە جەتەرلىك وي تاستايدى، جىر جەلىسىمەن عيبراتتىق وي تۇيەدى. وقىرمان ءاربىر شىعارماسىنان قورىتىندى شىعارىپ، وزىنە ونەگە الادى. ولەڭ ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناس نورمالارىن ناسيحاتتاۋعا قۇرىلعان.
«اقىل تون اڭداعانعا توزبايتۇعىن،
عىلىم كەن كۇندە ءونىپ، قوزدايتۇعىن.
يەلىك ەكەۋىنە ەتكەندەردىڭ
جانى جوق جەر جۇزىندە وزبايتۇعىن»، – دەپ اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانداي، مادەنيەت سالاسىنداعى شوقتىعى بيىك اسىلدارىمىزدى ارداقتاي بىلەيىك دەگىم كەلەدى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «سالاۋاتتى ءومىر سالتى - بارىس تەكتەس
