InfoHub Logo

ابىلايدىڭ كوپ ۇلدارىنىڭ ىشىندە قالماق قىزىنان تۋعان قاسىم باسقا بالالارىنا قاراعاندا قاھارلى، ۋىتتى، كوكجال تۋسا كەرەك. حالىق ونى «قان شەڭگەلدەپ تۋعان قاسىم» دەپ اتاعان. ابىلاي قايتىس بولىپ ورنىنا ۇلكەن ۇلى ءۋالي حان بولدى. ارقا-باسى كەڭ، قازاقشىلىعى مول ءۋاليدىڭ تۇسىندا ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرىنە ورىستار قونىس تەبە باستادى. مۇنى ۇناتپاعان قاسىم اعاسى ۋاليگە اكەسى ابىلايدىڭ جولىن بەرىك ۇستاۋدى ەسكەرتەدى. قاسىم: «اكەمىز ابىلاي ەلىن، مەكەندەگەن جەرىن ورىس، جۇڭگو، قالماقتان قورعاۋدا باسىن قاتەرگە تىگىپ، بار ءومىرىن سارپ ەتىپ ەدى. ۇشى-قيىرى جوق ۇلان-بايتاق كەڭ دالادا قوس تەپكەن كوشپەلى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ىنتىماق بىرلىگى زور، جاۋىنا نامىسىن جىبەرمەيتىن ىرگەلى ەل ەتىپ، سىرتقى شەتەلگە تانىتىپ ەدى. پىشاقتى بوس ۇستاعان قولىن كەستىرەر بولماسىن»، — دەيدى.

ءۋالي ءىنىسىنىڭ ساباقتى سوزىنە قۇلاق اسپادى. جانسىزدارى ارقىلى قاسىمنىڭ قارسى نيەتىن بىلگەن رەسەي پاتشالىعى وتريادتارىن جىبەرىپ، قاسىم اۋىلىن شاۋىپ، تىنىشتىق بەرمەيدى. سوندىقتان قاسىم كوكشەتاۋدان قونىس اۋدارىپ، كوشۋگە بەل بايلايدى.

ءيا، ول كەزدە ابىلاي قايتىس بولسا دا، وتىز ۇلدىڭ ەنشىسى بولىنبەگەن ەدى. قاسىم ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەڭ جارتىسىن جىگىتتەرىنە ايداتادى. وتىز ۇلدىڭ ءبىرى قايتىس بولىپ، ايەلى اجار سۇلۋ جەسىر قالادى. ونى ءۋالي امەڭگەر رەتىندە باۋرىنا باسادى. سول اجار قاسىمعا ىلەسىپ بىرگە كوشەدى. قاسىم بالالارىمەن ءبىر تۇندە اعاسى ءۋاليدىڭ ۇيىنە كەلەدى. اي جارىق، كيىز ءۇي ءتۇرۋلى، كەرەگەنىڭ كوگەنىنەن كەۋدەسى جارقىراپ جاتىر ەكەن. قاسىمنىڭ ويى: «مال-جاندى رۇقساتسىز الىپ بارامىن، ءبىر اۋىز ەسكەرتەيىن، جاندىعىن سالىپ ۇستەمدىك كورسەتسە، كوڭىلىن قالدىرىپ، ءوز كوڭىلىمدى سۋىتىپ كەتەيىن» دەپ. ول:

— ءۋالي اعا، مالدىڭ جارىمىن ايداپ قاراتاۋعا كوشىپ بارامىن، اجار «كوپتىڭ ءبىرى بولىپ شاڭىراق تۇيەگە مىنگەنىمشە، ورتاقتان وڭاشا بۇزاۋىم ارتىق» دەپ، ول دا بىزبەن ىلەسىپ كەتىپ بارادى، بۇعان نە دەيسىز؟ — دەيدى. قاسىمنىڭ ءبىر بەتكەي مىنەزىن جاقسى بىلەتىن ءۋالي:

— ءاي، قاسىمجان-اي! الساڭ ءوز مالىڭدى الىپسىڭ، الساڭ ءوز جەسىرىڭدى الىپسىڭ، سونىڭ نەسىن ماعان ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەپتى. ول اعاسىنىڭ اتالى سوزىنە ابدەن ريزا بولىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتەدى. قاسىم بولسا ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، كەرەي، ۋاقتىڭ بىرنەشە مىڭ ءۇيىن سوڭىنا ەرتىپ، قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي وڭىرىندەگى شۋ، سوزاق بويىنا قونىس تەبەدى. سول كەزدە بۇل جەردەگى قازاقتاردى قوقاندىقتار سۇلىكتەي سورىپ، بيلەپ تۇر ەدى. ابىلايدىڭ قايتىس بولىپ، قازاق ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» بولىپ تۇرعاندا ولار قاسىمنىڭ كەلۋىنەن قاتتى قاۋىپتەندى. ويتكەنى ابىلايدىڭ كوزى حاننىڭ ءوزى كەلدى دەپ، ەندى قازاقتاردىڭ ۇجىمداسىپ، باس كوتەرەتىنە كوزدەرى انىق جەتتى.

قاسىمدى قوقاندىقتار تۇركىستاندا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە جىلى نيەتپەن شاقىرىپ، جىلى نيەتپەن قابىلداپ، ارتىنشا وپاسىزدىقپەن ءولتىردى. باتىردىڭ ەكى بالاسى ەسەنكەلدى، سارجاندى قوقان حانى مادەم: «ورىسقا قارسى باس كوتەرەمىز، اقىل-كەڭەسكە كەلىڭدەر؟» — دەپ، تاشكەنتكە الداپ شاقىرادى. «ءتۇبى ءبورىنىڭ تۇقىمى بورىلىگىن ىستەمەي قويمايدى» دەپ، ءبىر توپ قولمەن قولعا تۇسىرەدى. مۇنداي جاۋىزدىقتى سەزىپ قالعان اعىباي سارجاننىڭ بالاسى ەرجاندى الىپ قاشىپ قۇتىلادى.

قاسىمنىڭ ەستيار قىزى بوپاي مەن ءىنىسى كەنەسارى بيلىكتى قولعا الادى. قوقاندىقتار سالىقتىڭ ءتۇرىن كوبەيتىپ، باس كوتەرەرى جوق قازاقتاردى قىسىمعا الا بەردى. قوقاننىڭ قازاق اراسىنداعى سەنىمدى ءارى سىيلى ادامى قوڭىراتتان شىققان قۇرىمباي داتقا دەگەن بولاتىن. سول كەزدە ولار الىم-سالىق جيناۋدى وسى داتقا ارقىلى جۇرگىزەتىن-دى.

بىردە بوپاي ءىنىسى كەنەسارى ەكەۋى قۇرىمباي داتقامەن كەڭەسىپ، اقىلداسادى. ويتكەنى كەيىنگى كەزدەرى قوقان بەكتەرى سالىق جيناۋدى ءبىرى-بىر، ەكىسى-ەكى كەلىپ جيىلەتىپ جىبەردى. سوندىقتان قازاق رۋباسىلارىن جيناپ، قوقان بەكتەرىمەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ كەڭەسسەك. ءارقايسىسى ءبىر كەلىپ قوقاڭداي بەرمەي، الىم-سالىقتى تەك رۋ باسىلارى الاتىنداي ەتەيىك. ءسىز قوقان بەكتەرىن شاقىرىپ كەلۋگە باراسىز. قازاق رۋ باسىلارىنىڭ كەڭەسى بولماق. مەنى سىزدەردى ارنايى شاقىرۋعا جىبەردى دەڭىز.

بۇلار قۇرىمباي داتقانى قاراشانىڭ حان جولىنا قاراي تارتۋ-تارالعىسىن بەرىپ، جولعا شىعارىپ سالادى. ءسويتىپ، بوپاي ءىنىسى كەنەسارى ەكەۋى شۋدىڭ بويىندا وزىنە قاراستى اۋىلىن قوندىرادى. بەكتەر تۇسەتىن بەس-التى ءۇيدى اكەلىپ، بىر-بىرىنە قۇراستىرىپ جالعاپ، تورىنەن ەسىك شىعارىپ، وعان ماتامەن پەردە ىلەدى. تۇپكى ءۇيدى ادەيى جارعا اسىلتا تىگەدى. قوقان بەكتەرىنىڭ قورعاۋشى، كۇزەتشىلەرى تۇسەتىن ۇيلەرگە ىشىنە جاسىرىن قارۋ اسىنعان جىگىتتەرىن كۇتۋشى ەتىپ دايىندايدى. بۇل قۇپيا سىردى اپاسى بوپاي مەن ءىنىسى كەنەسارى ەكەۋىنەن باسقا ونىڭ ەڭ سەنىمدى جىگىتتەرى عانا بىلەدى.

قۇرىمباي داتقاعا سەنىمى مول قوقان جاعى شاقىرۋدى قۇپ الادى. ءسويتىپ، بەكتەر ىلە-شالا كۇزەتشى نوكەرلەرىمەن بەرى قاراي ساپار شەگەدى. استىرتىن حابارلاپ وتىرعان كەنەسارى بەكتەر تۇسەتىن تۇپكى ۇيگە قارۋلى ادامداردى داياشىلىققا قويادى. بوپاي، رۋ باسىلارى قوقان قوناقتارىنىڭ الدىنان شىعىپ قارسى الادى. اۋىل كۇزەتشىلەرى قۇپيا تىرلىكتەن ەش حابارى جوق، ابىر-سابىر قازان كوتەرىپ، اس دايىنداتىپ جاتادى. قوقاندىقتار قازاقتاردىڭ ىعى-جىعى دايىندىق ىقىلاستارىن كورىپ، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ، اتتارىنان ءتۇسىپ، ۇيگە كىرە باستايدى. بەكتەردى بىر-بىرىنە قوسپاي اڭگىمەگە سالىپ، ۇيدى-ۇيگە كىرگىزىپ، تۇپكى ۇيگە جەتكەنىنىڭ ءۇنىن شىعارماي قويداي باۋىزداپ، جاسىرا بەرەدى. ولار جايباراقات وتىرعان كۇزەتشىلەردى دە جايعاپ سالادى. سول كەزدە قۇرىمباي داتقا:

— بوپاي حانىشا، بۇلاردى مۇندا الداپ الىپ كەلگەن مەن كىنالى بولدىم، مەنى دە ءولتىر، — دەپ وتىرا كەتەدى. سوندا بوپاي حانىم:

— داتقام، بۇلاردى سىزگە ايتسام، ءسىز بارماس ەدىڭىز، — دەيدى وعان. — ءسىز بارماساڭىز، قوقان بەكتەرى وزدەرى مۇندا كەلمەس ەدى. سوندىقتان ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدى دا ويلادىم، امال جوق، اكەم مەن اكەمنىڭ جانىنداعىلاردىڭ كەگىن الۋ ءسىزدىڭ ءبىر باسىڭىزدىڭ بورىشى بولدى. داتقام، بىزبەن بىرگە ارقاعا كوشىپ ءجۇرىڭىز.

ال قۇرىمباي بولسا، جان ساۋعالاپ، ەل جۇرتىن، اتا قونىسىن تاستاپ كوشۋدى نامىس سانادى. قازاق «مال جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەمەي مە! قۇرىمباي كۇيىكتەن ۇيىندە جاتىپ، كوپ ۇزاماي دۇنيە سالدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جالبىر باتىر (ءى نۇسقا)

سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)

بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر

---