InfoHub Logo

جانسەرىك راۋلانا
ياك 17-01 3 كۋرس
جەتەكشىسى ا.ب.تولەميسوۆنا

اننوتاسيا:

ترۋدنىە دەتي: چتو ستويت زا ەتيم ۆسەم يزۆەستنىم ي داۆنو پريۆىچنىم تەرمينوم؟

يا حوچۋ وبراتيت سۆوە ۆنيمانيە نا تۋ چاست ترۋدنىح دەتەي، چە پوۆەدەنيە پرينياتو نازىۆات ديەۆيانتنىم، تو ەست نە پرينياتىم ۆ وبششەستۆە.

داننايا ستاتيا سوستويت يز دۆۋح وسنوۆنىح رازدەلوۆ. ۆ پەرۆوم يز نيح يا راسكرىۆايۋ وسنوۆنۋيۋ پروبلەمۋ – پوياۆلەنيە ترۋدنىح دەتەي. ۆو ۆتوروم رازدەلە ۋكازىۆايۋتسيا سپوسوبى رەشەنيا ەتوي پروبلەمى – ۆوسپيتانيە ي پەريەۆوسپيتانيە ترۋدنىح دەتەي.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: پەريەۆوسپيتانيە، پەداگوگي، پودروستكي، روديتەلي، پسيحولوگيا.

Annotation:

Difficult child: what is behind this well-known and long-familiar term؟

I want to turn my attention to the part of difficult children whose behavior is called deviant، that is، not accepted in society. The article consists of two main sections. In the first of them I reveal the main problem-the emergence of difficult children. The second section identifies ways to solve this problem-the education and re-education of difficult children.

Key words: reeducation، educators، teenagers، parents، psychology.

ءبىرىنشى رەت "قيىن بالالار" ۇعىمى سوعىسقا دەيىنگى ۋاقىتتا پايدا بولىپ بىردەن كەڭىنەن تارالعان. ءبىراق ول العاشىندا عىلىمدا ەمەس، قاراپايىم ومىردە عانا قولدانىلعان بولاتىن. ءبىر كەزەڭدەردە بۇل ۇعىم جوعالىپ كەتتى، الايدا 50- 60 جىلدارى قوعامعا قايتا ورالدى. بۇل تەرمين دۇرىس اتالعان با؟ كەيبىر عالىمداردىڭ ويىنشا بۇل بالالاردى قورلاۋ بولىپ سانالادى، اسىرەسە وزگەلەردىڭ بالانىڭ وزىنە نەمەسە ونىڭ اتا-انالارىنا دەگەن كوزقاراستارىن وزگەرتەدى. سوندىقتان قازىرگى زامانعى پسيحولوگيا مەن پەداگوگيكا "قيىن بالالار" دەگەن سوزدەردى "ءقاۋىپ توبىنداعى بالالار"، "پەداگوگيكالىق قاراۋسىز قالعان بالالار"، "قوعامدا قاراۋسىز قالعان بالالار" دەگەن اتاۋلارمەن الماستىرادى.  [1]. ءاربىر ادام وزىندىك دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە ىشكى جاس داعدارىسىن ەڭسەرۋگە ءماجبۇر ەكەندىگىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا كەز- كەلگەن بالانى بەلگىلى ءبىر كەزدە قيىن  بالالار ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى.                                                                        

مۇنداي تەرميندى شەتەلدىك پسيحولوگيادا دا كەزدەستىرۋگە بولادى، ءبىر ەرەكشەلىگى وندا ول "پروبلەمالارى بار وقۋشىلار"دەگەن اتاۋمەن الماستىرىلعان.

الايدا عالىمدار بۇل ساناتتاعى بالالاردى قالاي اتاسا دا، ءبىزدىڭ ورتامىزدا سانى تولاستامايدى، كەرىسىنشە جىل ساناپ كوبەيۋ ۇستىندە.

"قيىن" ءسوزىنىڭ ماعىناسى وتە كەڭ اۋقىمدا قارالادى. ولاردىڭ قاتارىنا پەداگوگتارمەن جۇمىس جاساۋى قيىندىق تۋعىزاتىن نەمەسە ايتقان اقىلدى قابىلدامايتىن، ءتىپتى اتا- انالارىمەن دە ورتاق ءتىل تابىسا المايتىن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى جاتقىزامىز.

قازىرگى كەزدە پەداگوگيكالىق جاقتان قاراۋسىز قالعان نەمەسە جالپاق تىلمەن ايتقاندا تاربيەسىز جاسوسپىرىمدەردى قولعا الۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. ويتكەنى ءدال وسى جاس كەزەڭدەرىندە بالانىڭ جەكە تۇلعالىق ۇيلەسىمدى دامۋى قالىپتاسادى. ال ول ءوز كەزەگىندە مەيىرىم، ادالدىق، ەڭبەكقورلىق، قايىرىمدىلىق، تۇسىنىسپەنشىلىك، ءتارتىپ، ۇجىمشىلدىق سەكىلدى قاسيەتتەردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.

سونىمەن، تاربيەسى قيىن بالالار قانداي جاعدايدا پايدا بولادى؟

ءداستۇرلى سەبەپتەر ءتارتىبى قوعامدىق نورماعا ساي كەلمەيتىن بالالاردى ءوز ارا ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرادى:

1. پسيحولوگيالىق جانە پسيحو- فزيولوگيالىق تۇرعىدان بۇزىلۋ سەبەپتەرى؛

2. سىرتقى ورتالىق جانە پسيحولوگيالىق سيپاتتى سەبەپتەرى. [2].

ءومىردىڭ قاي كەزەڭىندە "قيىندىق" بەلگىلەرى قالىپتاسادى؟ بالالاردىڭ مىنەز-قۇلىقىنىڭ اۋىتقۋى ەرتە بالالىق شاعىندا قالىپتاسادى. بۇل كەزەڭ بالا ومىرىندەگى ماڭىزدى ۋاقىت بولىپ سانالادى. انتون سەمەنوۆيچ ماكارەنكو "بالانىڭ تۇلعاسى 5 جاسقا دەيىن قالىپتاسادى، ال 5 جاستان كەيىن بالانى قايتا تاربيەلەۋ قيىن" دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن. پسيحولوگ لەونيد ميحايلوۆيچ زيۋبين، "تاربيەلەۋگە قيىن بالالالاردىڭ بەلگىلەرى قانشا جاستان كورىنۋى مۇمكىن؟” دەگەن سۇراققا: "ول تاربيەلىك ىقپالعا ۇشىراي باستاعان ساتتەن باستاپ، دالىرەك ايتقاندا، ءوزىنىڭ تاربيەلىك ىقپالعا ۇشىراعانىن تۇسىنگەن ساتتەن باستاپ"، دەپ جاۋاپ بەرگەن. [3].

شىندىعىندا، بالا تاربيەسى ونىڭ ۇرىق تۇرىندەگى كۇيىندە ياعني، تۋىلماس بۇرىن باستالادى. ونىڭ ەڭ العاشقى وقىتۋشىسى بولىپ اتا-اناسى، ودان كەيىن بالا-باقشاداعى قاراۋشىسى، تەك سولاردان كەيىن بارىپ مەكتەپتەگى ۇستازى بولادى. ءبىراق وكىنىشكە وراي ولاردىڭ ءارقايسىسى جەكە نەمەسە ءبارى بىرگە كوپ قاتەلىكتەر جىبەرەدى. ال بالا ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ءارقاشان دامۋ ۇستىندە العا جۇرەدى. ءۇش جاسىنان باستاپ بالادا وزىندىك ءتارتىپ تۋرالى ەرەجە جانە ءنورماتيۆتى ارەكەت قالىپتاسا باستايدى. قاراپايىم ۇلگى الۋ ارقىلى ءوز اتا- اناسىنان نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىن ۇيرەنەدى. ءۇشجاسار بالا ءوز بەتىمەن جاعدايدى سىناي نەمەسە سيپاتتاي المايدى سەبەبى، اتا- اناسى ونىڭ بىردەن-بىر ۇلگى تۇتار تۇلعاسى جانە بەدەلى. مىنە ءدال وسى ءتالىم- تاربيە بالانىڭ الداعى قىلىقتارىنا، ساباعىنا، باسقا بالالارمەن ويىنىنا جانە تاعى دا باسقا ءىس ارەكەتتەرىنە دەگەن كەرى تاربيەسىنو قالىپتاستىرۋى مۇمكىن.

ونىمەن قويماي بۇل بالالار قابىلەتسىز مەكتەپ الدى جانە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ سالدارىنان ساتسىزدىككە ۇشىرامايتىندىعىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى. سولايشا جاسوسپىرىمدىك كەزەڭگە تولماي تۇرىپ قوعامنىڭ نەگاتيۆتى ىقپالىنا ۇشىرايدى. ال بۇل سەبەپتەرى ءبارى پەداگوگيكالىق جاققا ءتان بولعاندىقتان، ەڭ اۋەلى پەداگوگيكالىق قاراۋسىزدىقتى دالەيدەيدى. 

تاربيە ءۇردىسى قايتا تاربيەلەۋ پروسەسى سياقتى ەڭ الدىمەن، ءجاسوسپىرىمنىڭ جەكە- پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ ناقتى جاعدايلارىن ەسكەرە وتىرىپ قۇرىلۋى ءتيىس. بالانىڭ الەۋمەتتىك وزگەرىستەرىنە پەداگوگتارى، اتا-انالارى، باسقا دا بالالارمەن قارىم-قاتىناس سيپاتى دا اسەر ەتەدى. مۇندا پەداگوگيكالىق قۇرالداردى دۇرىس تاڭداۋ ماڭىزدى، ول بالاعا ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋگە جانە الەۋمەتتىك تاجىريبەنى تانۋعا كومەكتەسەدى.

قيىن بالالارمەن تاربيە-پروفيلاكتيكالىق جۇمىس جۇيەسى ەڭ الدىمەن:

1. بالالاردى الەۋمەتتىك قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن مامانداردىڭ كەشەندى توپتارىن قۇرۋ (الەۋمەتتىك پەداگوگتار، پسيحولوگتار، مەديكتەر جانە تاعى دا باسقالارى)؛

2. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ وتباسىنداعى، جۇمىس، وقۋ ورنى بويىنشا ءوزىنىڭ جاقىن ورتاسىمەن قارىم-قاتىناسىن ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تاربيەلەۋ ورتاسىن قۇرۋ؛

3. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە بايلانىستى پروبلەمالاردى شەشۋگە، اتا-انالاردى وقىتاتىن ءارتۇرلى بەيىندەگى مامانداردان تۇراتىن قولداۋ توپتارىن قۇرۋ؛

4. اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جۇمىس جاساۋ؛ سياقتى جۇمىستاردان تۇرۋى قاجەت. [4].

تۇزەتۋ ءىس-شارالارى باعدارلاماسىندا اتا-انالارعا جانە پەداگوگتەرگە،  جاسوسپىرىمدەردىڭ جىنىستىق-جاس ەرەكشەلىكتەرىن، جەكە-پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن جاقسى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن كەڭەس بەرۋ ەرەكشە ورىن الادى. ەسكەرەتىن جايت، اتا- انالارى ءوز بالالارىنىڭ قانداي قاسيەتتەرىن دامىتىپ نەمەسە قانداي كەمشىلىكتەرىن تۇزەتۋ كەرەك ەكەنىنە كوڭىل بولگەن ءجون. مۇنداعى ماقسات اتا-انالارعا ءوز بالالارىنىڭ بويىنداعى وزگەرتۋگە كەلمەيتىن قاسيەتتەر بولسا، ونى وزگەرتۋگە ەمەس جاقسىنى- جاماننان ايىرتا بىلۋگە ۇيرەتۋ قاجەت.

قيىن جاسوسپىرىمدەردىڭ اتا-انالارىنا كەلەسى ۇسىنىستاردى ۇسىنعىم كەلەدى. 

— "قيىن" بالانىڭ پروبلەماسىنا، ەڭ الدىمەن بالانىڭ قيىندىقتارىن ءتۇسىنۋ تۇرعىسىنان قاراڭىز.

— بالا قانداي دا ءبىر دارەجەدە ءبىزدىڭ كورىنىس ەكەنىن ۇمىتپاڭىز. ونىڭ قيىندىقتارىنىڭ سەبەپتەرىن تۇسىندىرمەي، ولاردى جويماي، ءبىز بالاعا كومەكتەسە المايمىز.

— بالاڭىزدىڭ ماسەلەلەرىن كورۋ ءۇشىن، ءوزىڭىزدى ونىڭ ورنىنا قويىڭىز.

— تاربيەدەگى قيىندىقتارعا فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراڭىز. ولار ءارقاشان ورىندى.  "تاربيەسى جەڭىل" بالالار بار دەپ ويلاۋعا بولمايدى.  بالا تاربيەسى - ءارقاشان قيىن، ءتىپتى ەڭ وڭتايلى جاعدايلار مەن مۇمكىندىكتەردىڭ وزىندە.

— ۇرەي مەن فاتاليزمنەن ساقتانىڭىز. ولار تاربيەدەگى جامان سەرىكتەر. قانداي دا ءبىر جامان قىلىققا بايلانىستى بالاڭىزدى ناشار باعالاماڭىز.

— ەڭ باستىسى، ءوپتيميستى بولىڭىز!

رەسۋرستار مەن ادەبيەتتەر:

1. https://www.kazedu.kz/referat/128827
2. https://pedagogicheskaya.academic.ru/
3. https://medaboutme.ru/
4. https://mirznanii.com/a/199949/trudnye-deti-kto-oni-prichiny-poyavleniya

---