InfoHub Logo

ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ ارداقتى الاش زيالىلارىنىڭ پاراساتتىلىعى، جالپى ادامگەرشىلىك تۇتاستىعى، كورەگەندىلىگىنىڭ نەگىزى ەرتەدەن باستاۋ العانىمەن ءسوز سارىنىن باستايدى. الپاۋىت حانداردىڭ ءىس – ارەكەتى، تۇبەگەيلى جەڭىسى سول زاماننىڭ قارا قىلدى قاق جارعان اقىلگوي – اقساقالدارىمەن جۇزەگە اسىپ وتىردى، حالىقتى بەيبىت زاماندا، ىمىراشىلدىقتا ۇستاپ، كوك اسپان تورىندە قازاق ۇلتىنىڭ كودى نەگىزدەلىپ، ورنىعىپ جاتتى.

ءدال سولاي، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنا قاراي كوز جۇگىرتەر بولساق، الاش زيالىلارىنىڭ تۇلعا تانىتىپ تۇرعاندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ساقتاپ، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋدى قولعا العان رۋحاني – ىزگى تۇلعالار بۇل اماناتتى تولىعىمەن ورىنداي الدى. قالاي دەگەنمەن دە بۇكىل سانالى عۇمىرىن حالقىنا ارناپ، جازىقسىز ايىپ تاعىلىپ، قازاق ۇلتىنىڭ كوسەمدەرىن جاپپاي اتۋ جازاسىنا كەسىلۋىندە دە ءبىر استىرتىن، زەردەلى ءتۇيىن جاتىر. ارۋاقتارى دا قازاق حالقىن قورعاپ – قورشاپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىز.

ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى – ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جاقىپ اقبايەۆ، مۇستافا شوقاي، مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ، باقىتجان قاراتايەۆ، حالەل مەن جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر جانە تاعى باسقالارى —پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، ۆارشاۆا، قازان، ومبى مەن ورىنبور قالالارىنىڭ جوعارعى وقۋ تەحنيكۋم ۋچيليششيلەرىنىڭ تۇلەگى ەكەندىگىن جازىپ قالدىرا وتىرا، ۇلت باستاعان كوسەمدەردىڭ بىلىممەن قارۋلانعان، ناعىز ۇلتاندى تۇلعالار ەكەندىگىن باسا ايتادى.

ەلباسى ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە، الاش زيالىلارىنىڭ جالپى مۇددەسى، كوزدەگەن ماقساتى، تۇلعالار سيپاتىنا توقتالا وتىرىپ، قيىن – قىستاۋ زاماندا قازاق ەلىنىڭ باسىنا تۇسكەن پاتشا وكىمەتىنىڭ وزبىرلىق ساياساتىنا قارسى تۇرعان مايداندىق جولىن سۋرەتتەي باستايدى. ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسى ورىن العان (1905 – 1907جج.) كەزەڭ - قازاق دالاسىنداعى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ بەل الۋىنا ءوز ىقپالىن تيگىزدى. 1905 جىلى شىلدەنىڭ 25 – كۇنى  قارقارالى قالاسىنىڭ ماڭى قوياندى جارمەڭكەسىندە “ الاش” كوسەمدەرىنىڭ باستاماسىمەن كازاق سەزى ءوتتى. قازاق سەزى ۇلتتىڭ وزىندىك جالپى بولمىسىن، ەگەمەندىك دەربەستىگىن، ءتىلىن، ءدىنىن، اۋماقتىق جەرىن تولىققاندى ساقتالۋى شاراسىندا - ارنايى ۇسىنىستارى وسى ماندە بولدى. اتاپ وتەتىن بولساق، وندا مىنانداي تالاپتار قويىلدى: شارۋالاردى كوشىرىپ اكەلۋدى توقتاتۋ، قازاقتار ءۇشىن دەربەس ءدىني باسقارما ۇيىمداستىرۋ، سەنزۋرانى جويۋ، رەسمي ءىس قاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋ، قازىلار سوتىن ەنگىزۋ، قازاق دەپۋتاتتارىن مەملەكەتتىك دۋما شاقىرۋ تۋرالى جوبانى جاساۋ جونىندەگى كەڭەستىڭ جۇمىسىنا قاتىستىرۋ. مىنە، حالقىنىڭ تۇتاستىعىن، ەلى مەن جەرىنىڭ اماندىعىن قىزعىشتاي قورعاعان الاشتىڭ زيالىلارى قاس – قاعىم ساتتە جوعارعى دارەجەدە قورعاپ، قارسى تۇرىپ، ەلدىڭ نەگىزگى تىرەگى بولىپ وتىردى.

«I جانە II دۋمالاردىڭ قۇرامىنا ءا. بوكەيحانوۆ، ش. قوسشىعۇلوۆ، ب. قاراتايەۆ سايلاندى، ولار جاڭا اگرارلىق رەفورما مەن قونىس اۋدارۋ ساياساتىن قايتا قاراۋ تالابىن العا تارتتى».  جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق حالقىن ۋاقىتشا الداپ، قۇرىققا ءتۇسىرۋىنىڭ نەگىزى – مەملەكەتتىك دۋما جايىندا. الاش زيالىلارى مەملەكەتتىك دۋما I، II دەپۋتاتتارىنىڭ قىزمەتىنە باسشى ەتىپ تاعايىندالدى، وسى تۇستا ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ ارداقتى الاش وكىلى باقىتجان قاراتايەۆتىڭ دۋمادا جاساعان ۇندەۋىنە ەرەكشە توقتالىپ، باسا نازار اۋدارتادى. باقىتجان قاراتايەۆ پاتشا وكىمەتىن قازاقستاندا ورىن الىپ وتىرعان اگرارلىق قيىندىق ماسەلەنى «قازاق جەرىنە، اتاپ ايتقاندا، ورال، تورعاي، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنا ورىس مۇجىقتارىن اكەلۋمەن شەشۋدى» قۇپتامايتىندىعىن، ونىڭ كەلەر تەرىس جاقتارىن تىزبەكتەپ مالىمدەمە جاساعانىن جازىپ كەلتىرەدى. مىنە، بۇل الاش وكىلدەرىنىڭ قازاق جەرىنە سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى عانا، بۇل نەگىزىندە ناعىز ەرلىكتىڭ، ىشكى بەكىنگەن ۇلتجاندىلىقتىڭ، كەلەر ۇرپاققا دەگەن، ۇلتتىڭ بولشاعىن جاقسى باعىتتا تۇزەۋگە دەگەن ۇمتىلىس، قارسى تۇرۋ مايدانىنىڭ كورىنىسى ەدى.

1907ج. 3 ماۋسىمىنا سايكەس، كوشپەلى قازاق حالقى سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرىلعانىن جانە قازاق ۇلتتىق كوسەمدەرىنە جاڭادان قۋعىن – سۇرگىن جىلى باستاۋ العانىن جازىپ كەلتىرەدى، قوسار دەرەك، 1908 جىلدىڭ ءا. بوكەيحانوۆ ەكىنشى رەت تۇتقىندالدى، 1908 جىلعى 3 شىلدەدە ا. بايتۇرسىنوۆ ۇستالعان ەدى.

ەلباسى قازاق حالىنىڭ كوزى، ءتىلىم ءھام قۇلاعى ءرولىن اتقارعان «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ قاراشا حالىققا ماڭىزدىلىعىن العا تارتتى، رەداكورلارى مەن شىعارۋشىلارىن («ايقاپ» - م. سەرالين مەن ە. ءالىموۆ، باتىرشا قايىرنيازوۆ، مۇحاممەد قاراشا، عۇمار قاراشيەۆ ت. ب، «قازاق» - ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، م. جۇمابايەۆ، ج. ايماۋىتوۆ، X. دوسمۇحامەدوۆ ت .ب) دارىپتەدى.

1916 جىلعى سىرىم دات ۇلى باستاعان ۇلت – ازاتتىق كوتەرىلىس -  1916 جىلعى 25 شىلدەدە نيكولاي II قول قويعان 1916 ج. 25 ماۋسىمدا ارميانىڭ قارا جۇمىسىنا تۇركىستان ولكەسىنىڭ جانە ءىشىنارا ءسىبىردىڭ 19-دان 43-جاسقا دەيىنگى ەر-ازاماتتارىن شاقىرۋ جونىندەگى جارلىعى تۇرتكى بولدى. 1916 جىلعى 13 جەلتوقسانداعى جابىق ماجىلىستە ا. ف. كەرەنسكييدىڭ جەرگىلىكتى حالىقتان اسكەري قاجەتكە ات، كيىز ءۇي، تۇيە جانە باسقا زاتتاردىڭ تىم الىنۋى جايلى ءسوز بولدى. وسى تۇستا 1917ج. قازان، اقپان توڭكەرىسى مەن 1914 – 1918 جج. ءبىرىنشى دجس كەزىندەگى الاش زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق مۇددە سارىنىمەن مۇددەلەس ءىس – ارەكەتتەرىن اشىپ، دەرەكتەر كەلتىرەدى.

قازاق ءار كەزدە «الاشىن» جادىدا ۇستايدى، جۇرەگىندە بەكىتەدى. ماڭگى تاعزىم!

سۇلتان باعدات سۇلتان قىزى

جۋرناليستيكا فاكۋلەتى 

1 - كۋرس ستۋدەنتى

---