InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش كونستيتۋسياسىنىڭ قابىلدانعانىنا 30 جىل.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى كونستيتۋسياسى 1993 جىلى 28 قاڭتاردا ءحىى شاقىرىلعان قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءىح سەسسياسىندا قابىلداندى. ول كىرىسپەدەن، 4 بولىمنەن، 21 تاراۋدان جانە 131 باپتان تۇرادى. كوستيتۋسيا قازاقستان مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن العان ساتتەن بەرگى كوپتەگەن قۇقىقتىق نورمالاردى: ەگەمەندىك، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى، بيلىكتى ءبولىسۋ ءپرينسيپى، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك دەپ تانۋ، پرەزيدەنتتى مەملەكەت باسشىسى دەپ تانۋ، سوت ورگاندارى - جوعارعى، كونستيتۋسيالىق جانە جوعارى اربيتراجدىق سوتتار جانە باسقالاردى قامتىدى. 1993 جىلعى كونستيتۋسيا نەگىزىنە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا مودەلى الىندى.

نەگىزگى زاڭ تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق، پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ەكەنىن ايشىقتادى. بۇل قۇجات تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋدى جانە سول ءبىر وتپەلى كەزەڭدە ۇلكەن مىندەتتەردى اتقاردى. العاشقى  كونستيتۋسيا رەسپۋبليكا ەگەمەندىگىنىڭ قالىپتاسۋىن رەسمي تۇردە بەكىتىپ، الەمدىك قاۋىمداستىققا قازاقستاننىڭ جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت مارتەبەسىن زاڭداستىردى.

الايدا، ونىڭ كەيبىر تۇستارىنا وزگەرىستەر جاساۋ قاجەت بولدى. ءبىرىنشى كونستيتۋسيادا مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسى ناقتى انىقتالىپ بەكىتىلمەدى. جوعارعى كەڭەس ەڭ جوعارعى بيلىك تۇتقاسى رەتىندە تانىلدى. وسى جوعارعى كەڭەس پەن اتقارۋشى بيلىك، ياعني مينيسترلەر كابينەتى اراسىندا باسقارۋ مەحانيزمىندە قايشىلىقتار تۋىنداپ وتىردى. 1993 جىلعى كونستيتۋسيا جەرگە جەكە مەنشىك ماسەلەسىن شەشە المادى.

سوندىقتان، ۋاقىت وتە كەلە تۇڭعىش كونستيتۋسيانىڭ كەيبىر تۇستارى نارىقتىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە سايكەس بولماي شىققانى بايقالىپ، ەكى جىل وتكەننەن كەيىن قولدانىستا جۇرگەن قازىرگى كونستيتۋسيا قابىلداندى.

بۇل، 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم بويىنشا قابىلدانعان، 9 ءبولىم، 98 باپتان تۇراتىن كونس­تيتۋسيانىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋسيادان ايىرماشىلىعى، ونىڭ مازمۇنىنىڭ ساپاسىندا ەدى. اتا زاڭدا جاڭا مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى قالانىپ، قوعامدىق دامۋدى باعىتتاۋعا جانە رەتتەۋگە قابىلەتتى تۇتاس مەملەكەتتىك بيلىك قالىپتاستىرىلدى. كونستيتۋسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەموكراتيالىق، ۋنيتارلىق، زايىرلى، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق مەملەكەت. باسقارۋ نىسانى بويىنشا قازاقستان مەملەكەتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ انىقتالدى. قازاقستاننىڭ نەگىزگى دەموكراتيالىق قاعيدالارى - ادام قۇندىلىعى، ادام قۇقىعى مەن بوستاندىقتارى، يدەولوگيالىق جانە ساياسي ءار الۋاندىلىق (پليۋراليزم)، زاڭ الدىنداعى تەڭدىككە نەگىزدەلدى.

كونستيتۋسيا مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالىپتاستىرۋشى قۇجات بولىپ تابىلادى. ول مەملەكەتتىلىك تەتىك، قوعامدىق، ساياسي ينستيتۋتتار رەتىندە قىزمەتتىڭ نەگىزى بولارلىق پرينسيپتەرىن ورنىقتىرادى، ادام مەن ازاماتتىڭ كونستيتۋسيالىق مارتەبەسىن بەلگىلەيدى، ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ نەگىزدەرىن ايقىندايدى. 

ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ تولىققاندى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن كونستيتۋسيالىق-قۇقىقتىق تۇرعىدان راسىمدەۋ - 1993 جىلعى 28 قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى كونستيتۋسيانىڭ قابىلدانۋىمەن جۇزەگە استى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى كونستيتۋسياسى:  مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن زاڭدى تۇردە راسىمدەدى، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا قازاقستاندى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە تانىتتى، ءبىزدىڭ قوعامعا جاڭادان ەنگەن كەيبىر ينستيتۋتتاردى قوعامدىق، ساياسي جانە قۇقىقتىق سالالاردا بەكىتتى، ءسويتىپ سول كەزەڭدەگى ءۇش نەگىزگى مىندەتتى شەشتى. سوندىقتان، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش كونستيتۋسياسى وتپەلى كەزەڭدە ءوز قىزمەتى مەن مىندەتتەرىن ويداعىداي اتقارا بىلگەن تاريحي ماڭىزدى قۇجات بولىپ تابىلادى.

ەل تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قازاقستان سان وزگەرىستەردى باسىنان وتكەردى. قولدانىستاعى كونستيتۋسيا بىلتىرعى وتكىزىلگەن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمعا دەيىن ءتورت رەت - 1998، 2007، 2011 جانە 2017 جىلدارى وزگەرتىلدى جانە تولىقتىرىلدى. كونستيتۋسيا ءوزىنىڭ الەۋەتىن تاۋىسقان جوق، وعان ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ونى ناقتىلايدى جانە نورمالارىن ايقىندايدى.

وتكەن جىلى 5 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ بويىنشا رەفەرەندۋم وتەتىنىن مالىمدەدى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، تۇزەتۋلەردىڭ ماقساتى «جاڭا مەملەكەتتىك ۇلگىگە، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ جاڭا فورماتىنا» جانە «سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنان ىقپالدى پارلامەنت جانە ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت بولاتىن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋ» بولىپ تابىلادى». جۇمىس توبى 33 باپقا تۇزەتۋلەر ازىرلەدى. بۇل كونستيتۋسيانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى. رەفەرەندۋم 2022 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا 77% وڭ ناتيجەمەن ءوتتى. اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋسيالىق كەڭەس كونستيتۋسيالىق سوت بولىپ قايتا قۇرىلادى. پارلامەنت ءماجىلىسى ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سايلانادى، ماجىلىستە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كۆوتاسى جويىلادى، پارلامەنت سەناتىندا پرەزيدەنت ۇسىنعان دەپۋتاتتاردىڭ كۆوتاسى قىسقارتىلادى.

ال، وسى جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا ەلىمىزدە ايرىقشا ءمانى بار تاريحي وقيعا بولدى. ەلىمىزدىڭ تاريحىندا كونستيتۋسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر العاش رەت جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. مەملەكەتىمىز  دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋ تاريحىندا جاڭا داۋىرگە جول اشىلدى. اتا زاڭىمىزعا ۇسىنىلعان وزگەرىستەردى  ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدادى. رەفەرەندۋم جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. رەفەرەندۋم ناتيجەسى ساياسي جاڭعىرۋدىڭ انىق سيمۆولىنا اينالدى. ءبىز جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىن تاڭدادىق. كونستيتۋسيالىق تۇزەتۋلەر مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرناماسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇكىل قوعامنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى. رەفەرەندۋم ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى بەلەس بولدى. ۇلتىمىزدىڭ شىنايى وزگەرىستەرگە دەگەن دايىندىعى مەن ۇيىمشىلدىعىن كورسەتتى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان حالقىنا جاساعان ۇندەۋىندە: «اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ رەفورمالارىمىزدىڭ سوڭعى ساتىسىن ەمەس، ەندى باستالعانىن بىلدىرەدى. ءبىز ەلىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋدى جالعاستىرامىز. جاڭارتىلعان كونستيتۋسيا نەگىزىندە بيلىكتىڭ بارلىق ينستيتۋتى قىزمەتىنىڭ مەيلىنشە ءتيىمدى مودەلىن قالىپتاستىرامىز. ولاردىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىم مەن تەپە-تەڭدىك مەحانيزمىن نىعايتامىز. دايەكتى ساياسي جاڭعىرۋ ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋعا، ۇلتتىق كاسىپكەرلىكتى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى» دەپ اتاپ كورسەتتى.

ءبىز ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ جۇيەسىن كەشەندى تۇردە كۇشەيتۋگە نەگىزدەلگەن باعدارىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز. قۇقىقتىق رەفورما اياسىندا كونستيتۋسيالىق سوت قايتا قۇرىلدى. 

قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى، ەل بىرلىگىن جانە قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋ – ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز. بۇل رەفورمالاردى جاڭا، ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن جاساپ جاتىرمىز. 

رەفەرەندۋم قورىتىندىسى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحىندا مۇلدە جاڭا ءداۋىر باستالعانىن كورسەتەدى. ءبىز ءقازىر بارلىق سالانى جاڭعىرتۋعا كىرىستىك. وسى جولدا مەملەكەتتى باسقارۋ ۇلگىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. سول سەبەپتى مەملەكەت باسشىسى 2022 جىلعى ناۋرىز ايىنداعى جولداۋىندا ساياسي جاڭعىرۋدىڭ اۋقىمدى باعدارلاماسىن ۇسىندى. ونىڭ باستى ماقساتى – ەلىمىزدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋ، حالىقتىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ. سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ.

كونستيتۋسيالىق رەفورما ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىن بارىنشا كۇشەيتەدى. سونىمەن بىرگە ەلىمىزدەگى ساياسي باسەكەنىڭ ءادىل جانە اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ءبىز اتا زاڭىمىزدىڭ وتىزدان استام بابىنا وزگەرىس ەنگىزدىك.  كونستيتۋسيا باپتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى وزگەردى. اشىعىن ايتساق، كونستيتۋسيامىز مۇلدە جاڭا سيپاتقا يە بولدى. ونىڭ ءبارى ازاماتتارىمىزدىڭ مۇددەسىنە تولىق ساي كەلەدى. وسىلايشا مەملەكەتىمىزدى تۇبەگەيلى جاڭعىرتامىز.

جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋدى جانە ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىن جاڭا دەڭگەيگە شىعارادى.

سونىمەن، قورىتا كەلگەندە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇسىنىسى جانە باستاماسىمەن قولعا الىنىپ، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان تۇزەتۋلەر مەن وزگەرىستەر اتا زاڭىمىزدىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسەدى. قازىرگى رەفورمانىڭ ەرەكشەلىگى – مەملەكەتىمىزدى جەتىلدىرۋ، جاڭعىرتۋ جانە نىعايتۋ. كونستيتۋسيا قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ جانە ەلدىڭ دامۋ ستراتەگياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---