تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى
7 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: تاۋكە حاننىڭ، حاندىق قۇرعان كەزىندەگى ەلدىڭ ىشكى - سىرتقى جاعدايى، تاۋكەنىڭ
ەل ءۇشىن جاساعان ەڭبەگىن، قازاقتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا قوسقان ۇلەسىن اڭگىمەلەۋ. تاۋكە حاننىڭ “جەتى جارعى” زاڭدارى مەن قازاقتىڭ ۇلى بيلەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى دانالىقتارى تۋرالى مالىمەتتەرمەن تانىسۋ.
ءا) تاربيەلىگى: ءوز ەلىنىڭ تاريحىن بىلۋگە، قازاق تاريحىندا تاۋكە حانداي قۇدىرەتتى ساياساتكەر جانە كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ حالقىنا سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگىن باعالاي بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە، ۇلتجاندىلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تاريحي وقيعالار جونىندە ءوز كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، وي قورىتۋعا داعدىلاندىرۋ. ءتۇرلى تىرەك - سىزبالار، ءتۇرلى تانىمدىق تاپسىرمالار ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تاريحي تانىمىن كەڭەيتۋ، وتكەن جانە قازىرگى وقيعالارمەن سالىستىرا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار، سۋرەتتەر، كارتا، تىرەك - سىزبالار، ت. ب.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ساباق ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، تىرەك - سىزبامەن جۇمىس، سۇراق – جاۋاپ، توپتاستىرۋ، سايكەستەندىرۋ تەستى، اڭگىمەلەۋ،
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى، قۇقىقتانۋ، گەوگرافيا.
ساباق كەزەڭدەرى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. جاڭا ساباق.
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. تاۋكە حان بولۋ قارساڭىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى.
2. تاۋكەنىڭ حان تاعىنا وتىرۋى.
3. تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايى.
4. «جەتى جارعى»
5. ۇلى بيلەر.
جاڭا ساباقتى بايانداۋ:
ءى. وقىپ پىكىر تالداۋ ستراتەگياسى (ساباقتى تۇسىندىرە وتىرىپ، جەتەلەۋ سۇراقتارى ارقىلى وقۋشىنى قاتىستىرۋ)
1. تاۋكە حان بولۋ قارساڭىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى.
XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا باتىر قونتايشىنىڭ بيلىككە كەلۋىنە بايلانىستى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ كۇش - قۋاتى ارتتى. باتىر قونتايشى تۇسىندا قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىندا 1635، 1643، 1652 جىلدارى ءۇش رەت قارۋلى شايقاستار بولدى. وسى كەزدە قازاقتاردىڭ حان تاعىنا 1628 - 1652 جىلدارى ەسىمنىڭ بالاسى جاڭگىر وتىردى.
ونىڭ عۇمىرى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسپەن ءوتتى. قازاق حالقى ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستەگى عاجايىپ ەرلىكتەرى ءۇشىن سالقام جاڭگىر اتادى.
2. تاۋكەنىڭ حان تاعىنا وتىرۋى.
تىڭ وزگەرىستەر ەنگىزدى
«حاندىق كەڭەستىڭ» جانە «بيلىك كەڭەستىڭ» ءرولىن ارتتىردى
حان مەن بيلەر عانا سوتتىق مانساپتى اتقارۋعا ءتيىس بولدى
بيلەر جەرگىلىكتى اتقارۋشى وكىمەتكە اينالدى
فەودالدىق تالاس - تارتىس پەن بىتىراڭقىلىقتى جويىپ، ءبىر ورتالىققا باعىنعان قۋاتتى قازاق حاندىعىن قۇرۋعا كۇش سالدى
3. تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايى.
ەلدىڭ ىشكى جاعدايى وتە شيەلەنىسىپ تۇردى
ۇستەم تاپ وكىلدەرى اراسىندا ىشكى، تالاس - تارتىس پەن الاۋىزدىق ءورشى ءتۇستى
قازاق جۇزدەرى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىن مويىنداعانمەن، ءىس جۇزىندە ولار ۇلى حانعا باعىنباۋ
ءۇردىسىن ۇستاندى
سۇلتانداردىڭ وزدەرى كىشى حاندارعا باعىنعىسى كەلمەي، ءوز الدارىنا جەكە - دارا بيلىك جۇرگىزۋدى كوزدەدى
تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايى
ورىس مەملەكەتىمەن ەكونوميكالىق جانە ساياسي - ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتۋعا تىرىستى
1573 جىلى س. مالسيەۆ پەن ت. چەبۋكوۆ باستاعان ورىس ەلشىلىگى كەلدى
1694 جىلى تاۋكە حان ءى پەترمەن ەلشى اتالىقوۆ ارقىلى ساۋدا بايلانىسىن كۇشەيتۋ تۋرالى كەلىسىم جاسادى.
رەسەي بولسا قازاق حاندىعىن ءسىبىر حانى كوشىمگە قارسى وداقتاس ەتكىسى كەلدى. 1598 جىلى كوشىم ءبىرجولاتا جەڭىلىسكە ۇشىرادى
تاۋكە حان جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكە كورشىلەس جاتقان قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتاردى دا تارتتى.
4. «جەتى جارعى»
تاۋكە حان حاندىقتىڭ ىشكى جاعدايىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، مەملەكەتتىڭ كۇش - قۋاتىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتتى. سول ماقساتتىڭ ءتۇپ قازىعى «جەتى جارعى» ەدى. ەل اۋزىندا ساقتالعان «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەگەن ءسوز وسىدان قالسا كەرەك. «جەتى جارعى» قازاقتاردىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ادەتتەگى قۇقىق نورمالارى. جارعىنىڭ نەگىزى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى سياقتى» بايىرعى قازاق حاندارىنىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ مەن حالىقتى بيلەۋدەگى قالىپتاسقان ۇلگى، جوبالارىنىڭ الىندى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا «جەتى جارعىنى» جاساۋعا تاۋكە حاننىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق ەلىنىڭ تاڭداۋلى جەتى ءبيى قاتىسقان. سولاردىڭ قاتارىندا ءوز زامانىنىڭ ءۇش داناسى، ءۇش كەمەڭگەر دەپ تانىلعان قازاق حالقىنىڭ ءۇش كوسەمىنە اينالعان تولە بي، قازىبەك جانە ايتەكەلەر زاڭ جوبالارىن ساحارانىڭ سول زامانداعى تۇرمىس – تىرشىلىگىنە سايكەستەندىرە جاڭارتىپ قايتا جاساعان. قازاقشا «جارعى» دەگەن ءسوز ادىلدىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى.
1. مۇلىك زاڭى ( جەر داۋى، مال - مۇلىك داۋى)؛
2. قىلمىس زاڭى ( كىسى ءولتىرۋ، تالاۋ، شاپقىنشىلىق جاساۋ، ۇرلىق ىستەۋ)؛
3. اسكەري زاڭ ( قوسىن جاساقتاۋ، قارا قازان، ەردىڭ قۇنى، تۇلپار ات، قارا قازان ماسەلەلەرى)؛
4. ەلشىلىك جورالارى ( مايتالمان شەشەندىك، حالىقارالىق قاتىناستاعى سىپايىلىق، ادەپتىلىك، يبالىلىق)؛
5. جۇرتشىلىق زاڭى ( اس، توي، مەرەكە، دۋمان ۇستىندەگى ەرەجەلەر، ات جارىس، بايگە ەرەجەلەرى جاساۋىل جانە ت. ب.)
تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى»
1. جەر داۋى. 2. ءۇي ءىشى مەن بالا تاربيەلەۋ. 3. ۇرلىق – قارلىق، بارىمتا.
4. ءبىر حالىق پەن باسقا رۋ اراسىنداعى داۋ. 5. ۇلتىن جاۋدان قورعاۋ. 6. قۇن داۋى. 7. جەسىر داۋى.
سەرگىتۋ كەزەڭى: قازاقتا « جەتى» سانىن كيەلى دەپ ساناعان. جەتى سانىنا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەر ايتۋ.
5. ۇلى بيلەر
XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا السىرەگەن قازاق حاندىعىن نىعايتىپ، سىرتقى جاۋعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدە ۇلى بيلەردىڭ قوسقان ۇلەستەرى زور بولدى
تولە بي
- 1663 - 1756 ج. ج ءومىر سۇرگەن. ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى. جامبىل وبلىسى، شۋ وزەنى جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. دۋلات تايپاسىنىڭ جانىس رۋىنان. قازاق مەملەكەتى تاريحىنداعى اتاقتى ساياسي قايراتكەر. تاۋكە حان تۇسىندا ۇيىمداسقان بيلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
- جەتى جارعى زاڭىن جاساۋشىلاردىڭ كورنەكتى وكىل
-«قارلىعاش اۋليە»، «قارلىعاش بي» اتانعان.
قازىبەك بي
- 1667 - 1764 ج. ج. ءومىر ءسۇردى. سىر بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى. ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنان. قازاق حاندارىنىڭ اقىلشىسى، ەلشى - ماملەگەر، ديپلومات.
- جوڭعار حاندىعىنا ەلشىلىك، ماملەگەرلىك جولمەن ءۇش رەت بارعان اسقان شەشەن، ەل باسقارعان، داۋ - جانجالدى شەشكەن.
ايتەكە بي (ايتىق)
- 1682 - 1766 ج. ج. ءومىر سۇرگەن. كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى. ءالىم تايپاسىنىڭ ءتورتقارا رۋىنان شىققان.
- اتى اڭىزعا اينالعان اقىل - وي الىپتارىنىڭ ءبىرى، 12 جاسىنا دەيىن اكەسى اقشاحاننىڭ تاربيەسىندە بولىپ، ەل باسقارۋ مەن اسكەري ونەردى مەڭگەرگەن.
- بۇحار مەن سامارقان مەدرەسەلەرىندە اراب - پارسى تىلدەرىن ۇيرەنگەن.
1 - تاپسىرما «ميعا شابۋىل» ءادىسى
1. «بي» دەگەن ۇعىمدى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
2. بي بولىپ سايلانۋ ءۇشىن سايلاناتىن ادامنىڭ داۋلەتى، بايلىعى ەسكەرىلەتىن بە ەدى؟ قالاي ويلايسىڭدار؟
بي ------→ ەلشى، مامىلەگەر، ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، ويشىل، زاڭگەر، اقىن، شەشەن
3. «جەتى جارعىدا» قاراستىرىلعان ماسەلەلەر؟
4. «قۇن» دەگەن نە؟
5. قۇرىلتاي دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ قانداي ماسەلەلەر قارالدى؟
حالقىمىزدىڭ تاريحىندا بۇل اتاقتى ءۇش ءبيدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ۇلى بيلەر ءوز زامانىندا ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاپ، حالىقتىڭ بىرلىگىن، ىنتىماعىن، سالت - ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋدا زور ەڭبەگىن ءسىڭىردى. ولاردىڭ ەسىمدەرى تاريحىمىزدا ماڭگى ساقتالادى. ۇلى بيلەردىڭ قارا قىلدى قاق جارعان بيلىك كەسىمدەرى بۇگىنگى تاڭداعى ەل باسقارىپ جۇرگەن اكىمدەرىمىزگە ۇلگى - ونەگە بولۋعا ءتيىستى. بيلىك باسىنداعى ازاماتتارىمىز ءدال وسى ۇلى بيلەرىمىزدەي بولسا، حالقىمىزدا قانداي ونەگەلى ەل بولار ەدى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ كەزەڭى. “كىم جىلدام؟”
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما. تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: تاۋكە حاننىڭ، حاندىق قۇرعان كەزىندەگى ەلدىڭ ىشكى - سىرتقى جاعدايى، تاۋكەنىڭ
ەل ءۇشىن جاساعان ەڭبەگىن، قازاقتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا قوسقان ۇلەسىن اڭگىمەلەۋ. تاۋكە حاننىڭ “جەتى جارعى” زاڭدارى مەن قازاقتىڭ ۇلى بيلەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى دانالىقتارى تۋرالى مالىمەتتەرمەن تانىسۋ.
ءا) تاربيەلىگى: ءوز ەلىنىڭ تاريحىن بىلۋگە، قازاق تاريحىندا تاۋكە حانداي قۇدىرەتتى ساياساتكەر جانە كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ حالقىنا سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگىن باعالاي بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە، ۇلتجاندىلىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تاريحي وقيعالار جونىندە ءوز كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، وي قورىتۋعا داعدىلاندىرۋ. ءتۇرلى تىرەك - سىزبالار، ءتۇرلى تانىمدىق تاپسىرمالار ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تاريحي تانىمىن كەڭەيتۋ، وتكەن جانە قازىرگى وقيعالارمەن سالىستىرا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار، سۋرەتتەر، كارتا، تىرەك - سىزبالار، ت. ب.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ساباق ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، تىرەك - سىزبامەن جۇمىس، سۇراق – جاۋاپ، توپتاستىرۋ، سايكەستەندىرۋ تەستى، اڭگىمەلەۋ،
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى، قۇقىقتانۋ، گەوگرافيا.
ساباق كەزەڭدەرى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. جاڭا ساباق.
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. تاۋكە حان بولۋ قارساڭىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى.
2. تاۋكەنىڭ حان تاعىنا وتىرۋى.
3. تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايى.
4. «جەتى جارعى»
5. ۇلى بيلەر.
جاڭا ساباقتى بايانداۋ:
ءى. وقىپ پىكىر تالداۋ ستراتەگياسى (ساباقتى تۇسىندىرە وتىرىپ، جەتەلەۋ سۇراقتارى ارقىلى وقۋشىنى قاتىستىرۋ)
1. تاۋكە حان بولۋ قارساڭىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى.
XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا باتىر قونتايشىنىڭ بيلىككە كەلۋىنە بايلانىستى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ كۇش - قۋاتى ارتتى. باتىر قونتايشى تۇسىندا قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىندا 1635، 1643، 1652 جىلدارى ءۇش رەت قارۋلى شايقاستار بولدى. وسى كەزدە قازاقتاردىڭ حان تاعىنا 1628 - 1652 جىلدارى ەسىمنىڭ بالاسى جاڭگىر وتىردى.
ونىڭ عۇمىرى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسپەن ءوتتى. قازاق حالقى ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستەگى عاجايىپ ەرلىكتەرى ءۇشىن سالقام جاڭگىر اتادى.
2. تاۋكەنىڭ حان تاعىنا وتىرۋى.
تىڭ وزگەرىستەر ەنگىزدى
«حاندىق كەڭەستىڭ» جانە «بيلىك كەڭەستىڭ» ءرولىن ارتتىردى
حان مەن بيلەر عانا سوتتىق مانساپتى اتقارۋعا ءتيىس بولدى
بيلەر جەرگىلىكتى اتقارۋشى وكىمەتكە اينالدى
فەودالدىق تالاس - تارتىس پەن بىتىراڭقىلىقتى جويىپ، ءبىر ورتالىققا باعىنعان قۋاتتى قازاق حاندىعىن قۇرۋعا كۇش سالدى
3. تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايى.
ەلدىڭ ىشكى جاعدايى وتە شيەلەنىسىپ تۇردى
ۇستەم تاپ وكىلدەرى اراسىندا ىشكى، تالاس - تارتىس پەن الاۋىزدىق ءورشى ءتۇستى
قازاق جۇزدەرى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىن مويىنداعانمەن، ءىس جۇزىندە ولار ۇلى حانعا باعىنباۋ
ءۇردىسىن ۇستاندى
سۇلتانداردىڭ وزدەرى كىشى حاندارعا باعىنعىسى كەلمەي، ءوز الدارىنا جەكە - دارا بيلىك جۇرگىزۋدى كوزدەدى
تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايى
ورىس مەملەكەتىمەن ەكونوميكالىق جانە ساياسي - ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتۋعا تىرىستى
1573 جىلى س. مالسيەۆ پەن ت. چەبۋكوۆ باستاعان ورىس ەلشىلىگى كەلدى
1694 جىلى تاۋكە حان ءى پەترمەن ەلشى اتالىقوۆ ارقىلى ساۋدا بايلانىسىن كۇشەيتۋ تۋرالى كەلىسىم جاسادى.
رەسەي بولسا قازاق حاندىعىن ءسىبىر حانى كوشىمگە قارسى وداقتاس ەتكىسى كەلدى. 1598 جىلى كوشىم ءبىرجولاتا جەڭىلىسكە ۇشىرادى
تاۋكە حان جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكە كورشىلەس جاتقان قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتاردى دا تارتتى.
4. «جەتى جارعى»
تاۋكە حان حاندىقتىڭ ىشكى جاعدايىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، مەملەكەتتىڭ كۇش - قۋاتىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتتى. سول ماقساتتىڭ ءتۇپ قازىعى «جەتى جارعى» ەدى. ەل اۋزىندا ساقتالعان «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەگەن ءسوز وسىدان قالسا كەرەك. «جەتى جارعى» قازاقتاردىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ادەتتەگى قۇقىق نورمالارى. جارعىنىڭ نەگىزى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى سياقتى» بايىرعى قازاق حاندارىنىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ مەن حالىقتى بيلەۋدەگى قالىپتاسقان ۇلگى، جوبالارىنىڭ الىندى. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا «جەتى جارعىنى» جاساۋعا تاۋكە حاننىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق ەلىنىڭ تاڭداۋلى جەتى ءبيى قاتىسقان. سولاردىڭ قاتارىندا ءوز زامانىنىڭ ءۇش داناسى، ءۇش كەمەڭگەر دەپ تانىلعان قازاق حالقىنىڭ ءۇش كوسەمىنە اينالعان تولە بي، قازىبەك جانە ايتەكەلەر زاڭ جوبالارىن ساحارانىڭ سول زامانداعى تۇرمىس – تىرشىلىگىنە سايكەستەندىرە جاڭارتىپ قايتا جاساعان. قازاقشا «جارعى» دەگەن ءسوز ادىلدىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى.
1. مۇلىك زاڭى ( جەر داۋى، مال - مۇلىك داۋى)؛
2. قىلمىس زاڭى ( كىسى ءولتىرۋ، تالاۋ، شاپقىنشىلىق جاساۋ، ۇرلىق ىستەۋ)؛
3. اسكەري زاڭ ( قوسىن جاساقتاۋ، قارا قازان، ەردىڭ قۇنى، تۇلپار ات، قارا قازان ماسەلەلەرى)؛
4. ەلشىلىك جورالارى ( مايتالمان شەشەندىك، حالىقارالىق قاتىناستاعى سىپايىلىق، ادەپتىلىك، يبالىلىق)؛
5. جۇرتشىلىق زاڭى ( اس، توي، مەرەكە، دۋمان ۇستىندەگى ەرەجەلەر، ات جارىس، بايگە ەرەجەلەرى جاساۋىل جانە ت. ب.)
تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى»
1. جەر داۋى. 2. ءۇي ءىشى مەن بالا تاربيەلەۋ. 3. ۇرلىق – قارلىق، بارىمتا.
4. ءبىر حالىق پەن باسقا رۋ اراسىنداعى داۋ. 5. ۇلتىن جاۋدان قورعاۋ. 6. قۇن داۋى. 7. جەسىر داۋى.
سەرگىتۋ كەزەڭى: قازاقتا « جەتى» سانىن كيەلى دەپ ساناعان. جەتى سانىنا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەر ايتۋ.
5. ۇلى بيلەر
XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا السىرەگەن قازاق حاندىعىن نىعايتىپ، سىرتقى جاۋعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدە ۇلى بيلەردىڭ قوسقان ۇلەستەرى زور بولدى
تولە بي
- 1663 - 1756 ج. ج ءومىر سۇرگەن. ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى. جامبىل وبلىسى، شۋ وزەنى جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. دۋلات تايپاسىنىڭ جانىس رۋىنان. قازاق مەملەكەتى تاريحىنداعى اتاقتى ساياسي قايراتكەر. تاۋكە حان تۇسىندا ۇيىمداسقان بيلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
- جەتى جارعى زاڭىن جاساۋشىلاردىڭ كورنەكتى وكىل
-«قارلىعاش اۋليە»، «قارلىعاش بي» اتانعان.
قازىبەك بي
- 1667 - 1764 ج. ج. ءومىر ءسۇردى. سىر بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى. ارعىن تايپاسىنىڭ قاراكەسەك رۋىنان. قازاق حاندارىنىڭ اقىلشىسى، ەلشى - ماملەگەر، ديپلومات.
- جوڭعار حاندىعىنا ەلشىلىك، ماملەگەرلىك جولمەن ءۇش رەت بارعان اسقان شەشەن، ەل باسقارعان، داۋ - جانجالدى شەشكەن.
ايتەكە بي (ايتىق)
- 1682 - 1766 ج. ج. ءومىر سۇرگەن. كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى. ءالىم تايپاسىنىڭ ءتورتقارا رۋىنان شىققان.
- اتى اڭىزعا اينالعان اقىل - وي الىپتارىنىڭ ءبىرى، 12 جاسىنا دەيىن اكەسى اقشاحاننىڭ تاربيەسىندە بولىپ، ەل باسقارۋ مەن اسكەري ونەردى مەڭگەرگەن.
- بۇحار مەن سامارقان مەدرەسەلەرىندە اراب - پارسى تىلدەرىن ۇيرەنگەن.
1 - تاپسىرما «ميعا شابۋىل» ءادىسى
1. «بي» دەگەن ۇعىمدى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
2. بي بولىپ سايلانۋ ءۇشىن سايلاناتىن ادامنىڭ داۋلەتى، بايلىعى ەسكەرىلەتىن بە ەدى؟ قالاي ويلايسىڭدار؟
بي ------→ ەلشى، مامىلەگەر، ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، ويشىل، زاڭگەر، اقىن، شەشەن
3. «جەتى جارعىدا» قاراستىرىلعان ماسەلەلەر؟
4. «قۇن» دەگەن نە؟
5. قۇرىلتاي دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ قانداي ماسەلەلەر قارالدى؟
حالقىمىزدىڭ تاريحىندا بۇل اتاقتى ءۇش ءبيدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ۇلى بيلەر ءوز زامانىندا ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاپ، حالىقتىڭ بىرلىگىن، ىنتىماعىن، سالت - ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋدا زور ەڭبەگىن ءسىڭىردى. ولاردىڭ ەسىمدەرى تاريحىمىزدا ماڭگى ساقتالادى. ۇلى بيلەردىڭ قارا قىلدى قاق جارعان بيلىك كەسىمدەرى بۇگىنگى تاڭداعى ەل باسقارىپ جۇرگەن اكىمدەرىمىزگە ۇلگى - ونەگە بولۋعا ءتيىستى. بيلىك باسىنداعى ازاماتتارىمىز ءدال وسى ۇلى بيلەرىمىزدەي بولسا، حالقىمىزدا قانداي ونەگەلى ەل بولار ەدى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ كەزەڭى. “كىم جىلدام؟”
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما. تاۋكە حان تۇسىنداعى قازاق حاندىعى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ءبىر اينىمالىسى بار سىزىقتىق تەڭسىزدىكتەردى شەشۋ.
