تەڭىز قورقاۋى
ءبىرىنشى تاراۋ
كەيدە قالجىڭ رەتىندە بارلىق كىنانى چارلي فەراسەتكە ارتا سالسام دا، شىندىعىندا، بۇل قىرسىق ءۇشىن كىمدى جازعىرارىمدى بىلمەيمىن. ونىڭ، ءچارليدى ايتام دا، تامالپايس تاۋىنىڭ ەتەگىندە، ميلل-ۆەليدە ساياجايى بار ەدى، ءبىراق ول وندا بوس ۋاقىتىندا نيسشەنى نەمەسە شوپەنگاۋەردى كەمىرىپ جاتۋ ءۇشىن تەك قىستا عانا تۇراتىن. ال جاز شىعىسىمەن قاپىرىق ىستىعى مەن قارا شاڭى قولقانى قاباتىن قالاعا قايتا ورالىپ، قىس بويى ءۇيىلىپ قالعان بار شارۋاسىنا شابىتتانا كىرىسىپ كەتەتىن. ەگەر مەن وعان ءار سەنبى سايىن بارىپ، دۇيسەنبىگە دەيىن جانىندا جۇرەتىن ادەتىم بولماسا، وسى ءبىر قاڭتار ايىنىڭ قاقاعان سۋىعىندا، سان-فرانسيسكو شىعاناعىندا مۇنداي قىرسىققا تاپ بولماس پا ەدىم، كىم ءبىلسىن.
مەن ءمىنىپ شىققان "مارتينەس" كەمەسىن تىم سەنىمسىز دەۋگە كەلمەيتىن؛ بۇل جاڭا پاروحود ساۋساليتو مەن سان-فرانسيسكو اراسىنداعى وتكەلدى وسىمەن نە ءتورتىنشى، نە بەسىنشى رەت كەسىپ ءوتىپ كەلە جاتقان. شىعاناق ءۇستى قالىڭ تۇمان ەدى، ءقاۋىپ دەگەن بالەنىڭ سول تۇمان ىشىندە قارا مىسىقتاي بۇعىپ جاتاتىنىن قايدان بىلەيىن، ويتكەنى ول ۋاقىتتا مەن تەڭىزدە ءجۇزۋدىڭ تىلسىم سىرلارىنان مۇلدە بەيحابار بولاتىنمىن. ءالى ەسىمدە، مەن ۇستىڭگى پالۋبادا، جۇرگىزۋ رۋبكاسىنىڭ ءدال تۇبىندە، پاروحودتىڭ تۇمسىق تۇسىندا جايباراقات، كوڭىلدى تۇردىم، تەڭىز بەتىن بۇركەگەن قارا تۇماننىڭ قالىڭ پەردەسى دە ماعان اسا اسەر ەتە قويعان جوق. جەڭىل عانا ەسكەن تەڭىز جەلىنە بەتىمدى توسىپ، ءبىراز ۋاقىت سىزدى ىمىرتتا جالعىز تۇردىم — دەگەنمەن جالعىز دەۋگە دە بولماس، مەنىڭ باس جاعىمداعى شىنىلى رۋبكادا تۇرعان جۇرگىزۋشىنى، سوسىن تاعى بىرەۋدى (مەنىڭشە، ول كاپيتان بولار) سىرتتاي سەزىنگەنىم بار.
سوندا مەن "ەڭبەك ءبولىنىسى دەگەن قانداي جاقسى، ەگەر شىعاناقتىڭ ارعى جاعىنداعى دوسىما بارعىم كەلسە، ماعان تۇمان مەن جەلدى، سۋدىڭ تاسۋى مەن قايتۋىن، سونداي-اق بۇكىل تەڭىز عىلىمىن وقىپ-ۇيرەنۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق" دەپ وي تۇيگەنىم دە ەسىمدە. جۇرگىزۋشى مەن كاپيتان سياقتى ارنايى مامانداردىڭ بولعانى قانداي كەرەمەت، ولاردىڭ كاسىپتىك ءبىلىمى تەڭىز ءيىسى مۇرنىنا دا بارمايتىن مەن سەكىلدى مىڭداعان دىم سەزبەستسرگە يگىلىكتى قىزمەت ەتەدى، دەپ تولعانعانىم جانە بار. ەسەسىنە، دەيمىن مەن، كودي-سودي زاتتاردى وقىپ-ۇيرەنۋگە باس قاتىرعانشا، بار كۇش-قۋاتىمدى وزىمە قاجەتتى ماسەلەلەرگە جۇمسامايمىن با، مىسالى، امەريكا ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى ەدگار پونىڭ رول دەگەندەي. ءتىپتى وسىعان سايكەس ايتا كەتۋ دە ارتىق ەتپەس، "اتلانتيكانىڭ" سوڭعى سانىندا وعان ارنالعان مەنىڭ ماقالام دا جارىق كەرگەن عوي. پاروحودقا كەلىپ وتىرىپ، سالونعا كوز قيىعىمدى سالعاندا، "اتلانتيكاداعى" ءدال مەنىڭ ماقالام شىققان بەتكە ءۇڭىلىپ وتىرعان سىمباتتى ءبىر دجەنتلمەندى كورگەندە، ءىشىم قانداي جىلىپ كەتتى دەسەڭشى. بۇنىڭ ءوزى دە ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ تىم پايدالى جاعىن ەسكە تۇسىرگەندەي ەدى؛ جۇرگىزۋشى مەن كاپيتاننىڭ ارنايى ءبىلىمى وسى ءبىر سىمباتتى دجەنتلمەندى ساۋساليتودان سان-فرانسيسكوعا شارشاتپاي جەتكىزۋمەن قاتار وعان ەدگار پو جونىندەگى مەنىڭ ارنايى بىلىمىممەن تانىسۋعا دا مۇمكىندىك جاساپ وتىر.
مەنىڭ جەلكە تۇسىمداعى سالون ەسىگى سىقىر ەتىپ اشىلدى دا، الدەبىر قىزىل شىرايلى ادام پالۋباعا شىعىپ، ويىمدى كۇرت بۇزىپ جىبەردى. سونىڭ الدىندا عانا مەن كەلەسى كەزەكتە جازاتىن ماقالامنىڭ تاقىرىبىن ىشتەي ءپىسىرىپ تۇرعانمىن، ءتىپتى وعان "بوستاندىقتىڭ قاجەتتىگى. سۋرەتكەردى قورعاۋ تۋرالى ءسوز" دەگەن ات دا قويىپ ۇلگەرگەنمىن. قىزىل شىرايلى ادام جۇرگىزۋ رۋبكاسىنا كوز سالدى، سوسىن ءبىزدى تۇمشالاعان تۇمانعا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، پالۋبا ۇستىندە سىلتي باسىپ ارى-بەرى ءجۇرىپ كەلىپ (ءبىر اياعى اعاش ەكەنى سەزىلىپ تۇر)، اقىرى مەنىڭ قارسى الدىما تالتايىپ تۇرا قالدى؛ ءجۇزى جىلى كورىندى. بۇل ادام بۇكىل عۇمىرىن تەڭىزدە وتكىزگەن بولار دەگەن مەنىڭ بولجامىم راسقا شىققانداي.
— جاسىڭا جەتپەي شاشىڭدى اعارتاتىن-اق كۇن عوي مىناۋ، — دەپ ول جۇرگىزۋ رۋبكاسى جاققا يەك قاعىپ، كۇڭك ەتە قالدى.
— نە، سوندا بۇل ەرەكشە ءبىر قيىنشىلىق تۋعىزا ما؟ — دەدىم مەن. — ارى-بەرىدەن سوڭ ەكى جەردە ەكى — ءتورت دەگەندەي قاراپايىم عانا نارسە ەمەس پە! باعىتتى كومپاس كورسەتىپ تۇرادى، قاشىقتىق پەن جىلدامدىق ول دا بەلگىلى. مۇندا قاراپايىم اريفمەتيكالىق ەسەپتەن باسقا نە بار.
— ەرەكشە قيىنشىلىق! — دەپ ول ىزالى مىرس ەتتى. — ەكى جەردە ەكى — ءتورت دەگەندەي قاراپايىم! اريفمەتيكالىق ەسەپ!.. ءسوزىنىڭ ءتۇرىن!
ول ءسال شەگىنە ءتۇسىپ، ماعان سىناي قارادى.
— ال ءسىز التىن قاقپاعا قاراي اقتارىلا قۇلايتىن سۋدىڭ تاسۋى تۋرالى نە ايتاسىز؟ — بۇنىسى قاراپايىم سۇراقتان گورى تەرگەۋگە ۇقساپ ەدى. — اعىستىڭ جىلدامدىعى قانشا؟ ال ونىڭ بۇرا تارتۋى قالاي؟ ال مىناۋ نە — تىڭداڭىزشى! قوڭىراۋ ما؟ ءبىز تۋرا قوڭىراۋلى دابىلعا سۇعىنا كىرىپ بارامىز! قاراڭىز — باعىتتى وزگەرتتىك.
تۇمان ىشىنەن ازىناي ىشقىنعان دىبىس ەستىلدى. ارتىنشا... ءبىزدىڭ كەمەنىڭ جۇرگىزۋشىسى شتۋرۆالدى جانتالاسا ءبىر جاعىنا بۇرىپ ۇلگەردى. قوڭىراۋ ءۇنى ەندى الدىڭعى جاقتان ەمەس، بۇيىردەن ەستىلگەن. وسى مەزەتتە ءبىزدىڭ پاروحودتىڭ دا گۋدوگى قىرىلداپ قويا بەردى دە، ىلە-شالا وعان باسقا گۋدوكتار قوسىلدى.
— مىنە، تاعى ءبىر پاروحودسىماق! — دەدى قىزىل شىرايلى ادام، گۋدوك دىبىسى شىققان وڭ جاققا قاراي يەك كوتەرىپ. — ال مىناۋ! ەستيسىز بە؟ جاي عانا كەرنەيمەن بەلگى بەرىپ كەلەدى. سوعان قاراعاندا، قايداعى ءبىر شالاندا بولۋ كەرەك... ە-ەي، شالاندادا وتىرعان بايقۇستار، ساق بولىڭدار! ءيا، ءبىلىپ ەدىم-اۋ! ءقازىر بىرەۋلەر اكەسىنىڭ اتىن ۇمىتاتىن بولادى!
كوزگە شالىنباعان پاروحود گۋدوك ۇستىنە گۋدوك باستى، وعان كەرنەي قوسىلدى، ءبارىنىڭ ەسى شىعىپ كەتكەن سياقتى.
— مىنە، ەندى ءبىر-بىرىن تۇسىنگەندەي، بۇدان سوڭ اركىم ءوز جولىن تابادى، — دەدى قىزىل شىرايلى ادام، توڭىرەك تىپ-تىنىش بولا قالعان كەزدە.
ول ماعان دابىلدار مەن كەرنەيلەردىڭ بىر-بىرىنە نە دەپ بەلگى بەرگەنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ءتۇسىندىرىپ تۇرعان كەزدە كوزدەرى ۇشقىن اتىپ، ءجۇزى نۇرلانىپ كەتكەندەي بولعان.
— سول جاقتا — پاروحود دابىلى، ال اناۋ جەردە، ەستيسىز بە، قىرىلداعان تاعى بىردەمەنىڭ داۋسى شىعادى، — بۇل بۋمەن جۇرەتىن شحۋنا بولۋ كەرەك، بايقايمىن، ول مىنا تۇيىقتان سىتىلىپ شىعىپ، ەندى شىعاناققا قاراي لىقسىعان اعىسقا قارسى تىرباڭداپ بارا جاتىر.
الدىمىزداعى تىم تاياۋ جەردەن توبە قۇيقانى شىمىرلاتار ءبىر بەلگىسىز ىسقىرىق جىن قاققانداي ازىناپ قويا بەردى. وعان داۋىلپازىن داڭعىرلاتىپ "مارتينەس" تە جاۋاپ قاتىپ قويدى. ءبىزدىڭ پاروحودتىڭ دوڭعالاعى ءبىر ءسات اينالماي قالىپ، ونىڭ سۋ سابالاعان قالاقشالارى ءبىرازعا دەيىن تاستاي قاتىپ تۇردى دا، سوسىن بىرتىندەپ قايتا قوزعالىسقا كەلە باستادى. توبە قۇيقانى شىمىرلاتار جاڭاعى وتكىر ىسقىرىق ۋاقىت وتكەن سايىن بىزدەن الىستاي بەرگەن دە، تاعى ءبىر مەزەتتە قالىڭ تۇماننىڭ سوناۋ ءبىر تۇكپىرىنەن تەك قۇمىعا عانا جەتكەن. مەن جانىمداعى سەرىگىمە سۇراۋلى پىشىنمەن كوز سالدىم.
— الدەبىر جۇرەكجۇتقان كىشكەنتاي كاتەرسىماق قوي. مۇندايلاردى سۋعا باتىرىپ جىبەرسە، وبالى جوق. بۇلاردان كەلەر بالە دە جەتكىلىكتى، ال ونداي بالە كىمگە كەرەك؟ قايداعى ءبىر ميعۇلا وسىنداي يتاياققا وتىرادى دا، كوزدى جۇمىپ، اشىق تەڭىزگە شىعىپ كەتەدى. ونىمەن قويماي ىسقىرادى جانە. نەگە ىسقىراتىنىن ول ەسۋاستىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار. تەڭىز تارتىبىندە، كەمەلەردىڭ ءبارى بىر-بىرىنە جول بەرۋى كەرەك، ال الگىنى بايقاعان شىعارسىڭ، باسقالاردى ىسقىرىپ جولدان شىعارىپ كەلەدى. وڭمەڭدەپ تەك العا ۇمتىلادى. جول بەرۋدىڭ مىندەتتى ەكەنىن بىلمەيدى. قاراپايىم سىيلاستىقتىڭ ءوزى دە وسى جول بەرۋدەن تۇراتىنىن ولار كاپەرگە دە المايدى.
وسى ءبىر تۇسىنىكسىز اشۋ-ىزانىڭ ءوزى مەنىڭ دە وي-قيالىما ءبىراز قانات بايلاعان؛ جانىمداعى سەرىگىم اشۋلانا سىزدانىپ، ارى-بەرى سىلتي باسىپ جۇرگەندە، مەن تاعى دا تۇمان تۋراسىندا ادەمى ءبىر رومانتيكاعا بەرىلىپ كەتكەم. ءيا، بۇل تۇماننىڭ دا، ءسوزسىز ءوز رومانتيكاسى بار ەكەنى راس قوي. ءتۇپسىز تۇڭعيىق عارىش كەڭىستىگىندە شىر اينالىپ جۇرگەن كىشكەنتاي عانا جەر شارىنىڭ ۇستىندە ول تۇلا بويىن جۇمباققا تولتىرىپ، ارۋاقتاي سۇپ-سۇر كۇيگە ءتۇسىپ، اتتىڭ قۇيرىق-جالىنداي سوناۋ بيىكتەن سالبىراي ءتونىپ تۇرعانداي. ال وسىناۋ شەكسىز عالامدا توزاڭنىڭ ءبىر تۇيىرىندەي نەمەسە بولماشى ۇشقىنداي عانا بولىپ كورىنەتىن ادامدار اعاشتان ات، تەمىردەن كولىك ءمىنىپ، تويىمسىز، قاناعاتسىز قىزىق قۋىپ، كوزكورمەستىڭ ىشىنەن تىنىمسىز جول ىزدەيدى، اركىم وزىنىكىن ءجون كورىپ، ايقايلايدى، شۋلايدى، سويتە تۇرىپ سەنىمسىزدىك پەن ۇرەيدەن امسە جۇرەكتەرى قالتىراپ تۇرادى.
كۇتپەگەن جەردە شىققان جانىمداعى سەرىگىمنىڭ داۋسى مەنىڭ قاڭعىعان ويىمدى قايتارىپ العانداي بولدى دا، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم. ءوزىمنىڭ دە، مىنە، جەلدەي ەسىپ، جەلىك قۋىپ كەلە جاتقانىم ەسىمە تۇسكەن.
— و، و! تاعى بىرەۋ بىزگە قارسى كەلە جاتىر، — دەدى قىزىل شىرايلى ادام. — ەستيسىز بە؟ تىڭداڭىزشى؟ تۋرا ۇشىپ كەلەدى بىزگە قاراي. جەل ايداعان بىردەمە.
بەتىمدى جەڭىل جەل جەلپي بەردى؛ مەن ءبىر بۇيىردەن جانە ءسال الدىڭعى جاقتان گۋدوك ءۇنىن اپ-انىق ەستىدىم.
— بۇل دا جولاۋشىلار كەمەسى مە؟ — دەدىم مەن.
قىزىل شىرايلى ادام باس يزەپ قويدى.
— ءيا، ايتپەسە ءبۇيتىپ جىن قاققانداي جۇرە مە! ءبىزدىڭ كەمە دە ساسىپ قالدى-اۋ دەيمىن.
مەن جوعارىعا كوز سالدىم. كاپيتان كەۋدەسىنە دەيىن جۇرگىزۋ رۋبكاسىنان شىعارىپ الىپ، قالىڭ تۇمان ىشىنە ابىرجي قاراپ تۇر ەكەن. پالۋبادا ارى-بەرى اقساي باسىپ جۇرگەن مەنىڭ سەرىگىمنىڭ جۇزىنەن دە ءبىر ۇرەي بايقالعان؛ مىنا قارا تۇنەك اراسىنان كوزگە كورىنبەس الدەبىر ءقاۋىپتىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن ول دا سەزگەندەي.
ءبارى دە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولدى. قويۋ تۇمان پىشاق كەسىپ تۇسكەندەي قاق جارىلدى دا، سوڭىنان قۇددى تەڭىز بالدىرىن شۇباتقانداي قارا تۇماندى بۋداقتاتىپ، ءبىر پاروحود ءدال الدىمىزدان شىعا كەلدى. قاس قاعىم ساتتە مەن ونىڭ جۇرگىزۋ رۋبكاسىن، ودان باسىن شىعارىپ تۇرعان بۋرىل ساقال قارت ادامدى كوزىم شالىپ قالدى. ول ۇستىنە كوكشىل فورما كيىپتى، ونىسى وزىنە سونداي قونىمدى دا كورىنگەن، دەگەنمەن بارىنەن بۇرىن مەنىڭ ەسىمدە قالعانى — ونىڭ سونشاما سالقىنقاندى، سابىرلى ءتۇرى ەدى. ءولىم مەن ءومىر بەتپە-بەت كەلگەن ءدال وسىنداي ساتتەگى ونىڭ ۇستامدىلىعى كىمدى دە بولسىن قايران قالدىرعانداي بولاتىن. كوردىم، كوندىم تاعدىردىڭ جازعانىنا، ەندى نە دە بولسا قارسى تۇرام دەگەندەي ەدى ول سوندا. ءسويتىپ قاسقايا تۇرىپ ول بىزگە اسا سابىرلى دا سالماقتى كوز تاستاعان، سويتە تۇرىپ ءبىزدىڭ جۇرگىزۋشىنىڭ: "قۇرتتىڭ، قاقباس!" — دەگەن جانايقايىنا دا سەلت ەتپەگەن.
سول ءسات ەندى ەسىمە تۇسكەندە ويلايمىن، جۇرگىزۋشىنىڭ بۇل ايقايىنا جاۋاپ قاتۋ دا مۇمكىن ەمەس ەدى عوي وندا.
— تەز! تەزىرەك ۇستاپ قالىڭىز بىردەمەنى، جانە قاتتى ۇستاڭىز! — دەدى ماعان قىزىل شىرايلى ادام جاندارمەندە.
العاشىندا ابىرجىپ قالعان ول ارتىنشا جىلدام ەس جيىپ، ەرىكتەن تىس سابىرعا تۇسكەندەي ەدى.
— ال ءقازىر ايەلدەر ويبايعا باسادى، — دەدى ول وسى وقيعانى بۇرىن دا باستان كەشكەندەي ىزالانا كۇڭك ەتىپ.
مەن بىردەمەدەن ۇستاپ ۇلگەرگەنشە كەمەلەر دە سوقتىعىسىپ ءبىر-اق تىندى. الدىڭعى كەمە ءبىزدى ورتاڭعى بورتتان سوققان بولۋعا ءتيىس، ءبىراق وقيعا كوز الدىمنان تىس وتكەندىكتەن مەن ونى ءدال بايقاي الماي قالدىم. "مارتينەس" قاتتى شايقالىپ كەتتى دە، قاپتالدىڭ گۇتىر-گۇتىر سىنعانى ءبىلىندى. مەن سىزدى پالۋباعا ەتبەتىمنەن ءتۇستىم، سوسىن قايتا تۇرعانشا ايەلدەردىڭ قۇلاق تۇندىرار ويبايىن ەستىدىم. بۇل ءوزى جانتۇرشىگەرلىك داۋىس بولعانى سونشا، جۇرەگىم تاس توبەمە شىققانداي بولدى. قۇتقارۋ بەلدىكتەرى سالوندا جاتقانى ەسىمە ءتۇستى دە، سولاي قاراي جانۇشىرا ۇمتىلدىم، ءبىراق ەسىك اۋزىندا ەسى شىققان جولاۋشىلارعا سوقتىعىسىپ ولاردىڭ اراسىندا تىرباڭدادىم دا قالدىم. بۇدان كەيىن نە بولعانى ەسىمدە جوق — تەك ەمىس-ەمىس بىلەتىنىم: ايتەۋىر سالونعا جەتىپ، باس جاعىمداعى سورەدەن قۇتقارۋ بەلدىكتەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇسىرە بەرگەنىم، ولاردى قىزىل شىرايلى ادامنىڭ ۋلاپ-شۋلاعان ايەلدەرگە كيگىزە باستاعانى... سونان كەيىنگى كورىنىس تاعى دا اپ-انىق كوز الدىمدا: ۇڭىرەيىپ تەسىلىپ قالعان سالوننىڭ قابىرعاسى، ودان بۇرقىراي كىرىپ جاتقان سۇرعىلت تۇمان بۋى؛ ۇستىندە ءار ءتۇرلى زاتتار شاشىلىپ جاتقان جۇمساق توسەكتەر؛ ەدەندە اياق الىپ جۇرگىسىز كيىم-كەشەك، شۇبەرەك، ىدىس-اياق؛ بەلىنە قۇتقارۋ بەلدىگىن بايلاپ الىپ، مەنىڭ ماقالام شىققان جۋرنالدى قولىنا ۇستاعان كۇيى كوزى اتىزداي بولىپ، الدىمنان شىعا كەلگەن كەشەگى سىمباتتى دجەنتلمەن؛ اعاش اياعىن سۇيرەتە باستاپ، كايۋتادا الدىنان شىققان ادامنىڭ بارىنە بەلدىك كيگىزىپ جۇرگەن قىزىل شىرايلى ادام... دودا-دوداسى شىعىپ جىلاعان ايەلدەر...
بارىنەن بۇرىن ايەلدەردىڭ وسى ءبىر شىڭعىرعان داۋسى مەنىڭ جۇيكەمە قاتتى تيگەن. بايقاۋىمشا، قىزىل-شىرايلى ادام دا بۇعان وتە كۇيزەلسە كەرەك، ويتكەنى مىنا ءبىر سۋرەت جادىمدا ماڭگى قالىپ قويىپتى: تىعىرشىقتاي دەنەلى، سۇلۋ دجەنتلمەن جۋرنالىن پالتو قالتاسىنا سالىپ جاتىپ، توڭىرەگىنە الاق-جۇلاق قاراي بەرەدى؛ ايەلدەر بەتتەرىن جىرتىپ ايقايلاپ، بەينە ءولىپ بارا جاتقانداي جامىراسا شىڭعىرىپ، سالون ءىشى ازان-قازان بوپ كەتكەن، ال قىزىل شىرايلى ادام ەندى اشۋدان تۇتىگە بۋلىعىپ، نايزاعايدان وت شاشقان قۇدايداي قاھارلانىپ، ەكى جۇدىرىعىن جوعارى تۇيگەن كۇيى قالش-قالش ەتىپ ايقايعا باسقان.
— جابىڭدار اۋىزدارىڭدى! جاپ دەيمىن سەندەرگە!
مەن وسى كورىنىسكە قاراپ تۇرىپ، كەنەت ءوزىمدى ءبىر كۇلكى قىسقانىن سەزىندىم، ارتىنشا بۇل كۇلكىمنىڭ ەسىرىكتىڭ بەلگىسى، قويانشىقتىڭ نىشانى ەكەنىن دە ءتۇسىندىم؛ ويتكەنى مەنىڭ الدىمداعى ايەلدەر — ۇيدەگى ءوز انام مەن قارىنداستارىم سياقتى ايەلدەر — ولىمنەن قورىققان، ولگىسى كەلمەي جانتالاسقان بەيشارا جاندار ەدى. ولاردىڭ اششى ءۇنى مەنىڭ ەسىمە سويعالى جاتقان شوشقالاردىڭ شىڭعىرعانىن تۇسىرگەن — بۇل دا مەنىڭ يمانىمدى ۇشىرىپ ەدى. جاندارى نازىك، جۇرەكتەرى اسقان سەزىمتال بۇل ايەلدەردىڭ ءتۇرى ەندى ادام شوشىرلىق بولاتىن. ولار ءومىر سۇرگىسى كەلگەن، ءبىراق قاقپانعا تۇسكەن تىشقانداي دارمەنسىز ەدى، تەك شىر-شىر ەتكەنمەن باسقا امالدارى دا جوق-تى.
بۇل سۇمدىق ەدى، مۇنداي سۇمدىقتى كورىپ تۇرۋعا جانىم شىداماي، مەن ەندى پالۋباعا قاراي اتىلدىم. ارى-بەرى اندىزعان ادامداردىڭ سۇلباسىن عانا كورگەندەيمىن، تەك ايقايىن عانا ەستيمىن، — بىرەۋلەر شليۋپكالاردى تۇسىرۋگە ۇمتىلعان... ءبارى دە كىتاپتا سۋرەتتەلگەندەي. جۇك كوتەرگىشتەر قۇرىسىپ، تىستەسىپ قالعان. ءبارى دە جارامسىز. ءبىر شليۋپكانى ءتۇسىرىپ ەدى، ونىڭ تىعىنىن جابۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى: ايەلدەر مەن بالالار وتىرعان كەزدە، ىشىنە بىردەن سۋ تولىپ كەتتى دە، لەزدە تۇڭعيىققا باتا جونەلدى. ەكىنشى شليۋپكانى تەك ءبىر باسىمەن عانا ءتۇسىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بولعان: ەكىنشى باسى جۇك كوتەرگىشتە ءىلىنىپ قالعان دا، اقىرى بوس ءوزىن سۋعا شالپ ەتكىزگەن. ال ءبىزدى اپاتقا ۇشىراتىپ كەتكەن كەمەنىڭ ءىزى دە سۋىپ ۇلگەرگەن-دى، ءبىراق ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءبارى "ول مىندەتتى تۇردە قۇتقارۋشى شليۋپكالار جىبەرەدى" دەپ ۇمىتتەنگەن بولاتىن.
مەن تومەنگى پالۋباعا ءتۇستىم. "مارتينەس" جىلدام باتا باستاعان، سۋ بورتتىڭ كەمەرىنە دەيىن كوتەرىلىپ قالىپ ەدى. كوپتەگەن جولاۋشى بورتتان سەكىرە باستادى. ەندى بىرەۋلەر سۋدا مالتىعا ءجۇرىپ، وزدەرىن قايتا پالۋباعا كوتەرۋدى سۇرايدى. ولاردى تىڭداپ جاتقان دا ەشكىم جوق. توڭىرەكتەن تەك: "ولدىك! قۇتقارا كورىڭدەر!" — دەگەن جانايقايلار عانا شىعادى. ۇرەي بيلەگەن وزگەلەرمەن بىرگە مەن دە بورتتان سەكىرىپ كەتتىم. بۇنى ويلاپ ىستەدىم بە، الدە كوزدى جۇمىپ، قويىپ كەتتىم بە — ءوزىم دە بىلمەيمىن، ءبىراق سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ، نەگە جۇرتتىڭ پالۋباعا قايتا كوتەرۋدى وتىنگەنىن تۇسىنگەندەي بولدىم. سۋ تاستاي سۋىق ەكەن، جان شىداتپاس سۋىق ەكەن. وعان باتقان كەزدە، بۇكىل دەنەم وت قارىعانداي كۇيە تۇسكەن. سۋىق سۇيەگىمە دەيىن جەتىپ، اجال تىرناعى تۋرا القىمىما باتقانداي. ابايسىزدىق پەن قورقىنىشتان سۋعا قالاي شاشالىپ قالعانىمدى دا بىلمەيمىن، قۇتقارۋ بەلدىگىنىڭ كومەگىمەن قاقالىپ-شاشالىپ سۋ بەتىنە قايتا شىقتىم. اۋزىمنان تەڭىزدىڭ كەرمەك ءدامى ءبىلىندى، كەۋدەم مەن وكپەمدى ءبىر نارسە كۇيدىرە تۇنشىقتىرىپ بارا جاتقانداي.
ءبىراق بارىنەن دە سۋىق دەگەنىڭ سۇمدىق ەكەن. مەن ەندى وعان بۇدان ءارى توزە المايتىنداي، تاتار ءدامىم تاۋسىلعانداي سەزىندىم. ماڭايىمداعى ادامدار دا سۋدا تىرباڭداپ ءجۇر. ولار الدەنە دەپ بىر-بىرىنە ايقايلايدى. بۇنىمەن قوسا ەسكەكتىڭ شىلپىلىن دا ەستيمىن. بايقاۋىمشا، ءبىزدى سۋدا باتىرىپ كەتكەن پاروحود قۇتقارۋشى شليۋپكالار جىبەرگەن سياقتى. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، مەن ءوزىمنىڭ ءالى دە ءتىرى ەكەنىمە تاڭ قالامىن. ءبىراق اياقتارىمنان جان كەتىپ قالعان سەكىلدى، بۇل جانسىزدىق بىرتىندەپ جوعارى ورلەي تۇسكەندەي. كوبىكتى مايدا تولقىندار مەنى قايتا-قايتا سۋعا كومىپ وتەدى؛ مەن تاعى دا قاقالىپ-شاشالىپ قالامىن.
ايقاي-شۋ اقىرىنداپ باسەڭدەي بەرگەن؛ ەڭ سوڭعى شىڭعىرعان داۋىس ماعان الىسىراقتان جەتكەندە، "مارتينەستىڭ" مۇلدە سۋعا باتىپ كەتكەنىن سەزدىم. سونان سوڭ — قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن — ەسىمدى جيعان ساتتە بويىمدى تاعى ۇرەي بيلەي جونەلگەن. مەن جالعىز قالعان ەكەنمىن. جالىنا كومەك سۇراعان ەشكىمنىڭ داۋسىن ەستىگەم جوق، تەك قۇلاعىما تۇمان ىشىندە تىلسىم ءبىر سىردى جاسىرعان مايدا تولقىنداردىڭ شۋىلى عانا شالىنعان. كوپپەن بىرگە بولىسكەن ۇرەيدەن گورى جالعىز قالعاندا بويدى بيلەگەن قورقىنىشتىڭ سالماعى الدەقايدا اۋىر كورىندى ماعان. تولقىندار قايدا الىپ كەتكەن مەنى؟ قىزىل شىرايلى ادام سۋدىڭ اعىسى التىن قاقپا ارقىلى وتەدى دەپ ەدى. مەنى سوندا اشىق تەڭىزگە قاراي الىپ شىققان با؟ ال مەنىڭ قۇتقارۋ بەلدىگىم كەز كەلگەن مينۋتتا ىستەن شىعىپ قالۋى مۇمكىن عوي! مۇنداي بەلدىكتى كەيدە قاتتى قاعاز بەن قامىستان دا جاسايدى دەگەندى ەستىگەم، ەگەر سونداي بولىپ شىقسا، سۋعا ەزىلگەن بۇل بەلدىك تە مەنى الىسقا جەتكىزە قويماس. ال ءوزىم مۇلدە جۇزە المايمىن. جانە جاپادان-جالعىزبىن، ۇشى-قيىرسىز مىنا كوك تەڭىزدە تولقىنداردىڭ مەنى قايدا سۇيرەپ بارا جاتقانى دا بەلگىسىز. جاسىرارى جوق، مەن اقىلىمنان اداسىپ بارا جاتقاندايمىن، قارادان قاراپ ايقاي سالامىن، قۇددى ماناعى ايەلدەر سياقتى شىڭعىرامىن، تاس بوپ قاتىپ قالعان قولدارىممەن جىن ۇرعانداي سۋدى سابالايمىن.
بۇنىڭ قانشاما ۋاقىتقا سوزىلعانىن بىلمەيمىن. ءبىر مەزەت قالىڭ ۇيقىعا كەتكەندەي ەسىمنەن ايىرىلىپ قالعان ەكەنمىن، كوزىمدى اشقان ساتتە، ارادا سونشاما ۇزاق ۋاقىت وتكەن سياقتى سەزىندىم. باسىمنىڭ تۋرا جوعارعى جاعىندا تۇمان ىشىنەن سۇعىنا شىعىپ تۇرعان كەمەنىڭ تۇمسىعىن، ودان جوعارىدا بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەلگە كەرىلىپ تۇرعان ءۇشبۇرىشتى ءۇش جەلكەندى كوردىم. كەمە تۇمسىعى قاق جارىپ وتكەن سۋ كوبىكتەنىپ، تولقىندار ەكى جاققا جيىرىلا قاشىپ بارادى، ال مەن ونىڭ ءدال وسى جولىندا جاتقانىمدى بايقادىم. ايقايلاعىم كەلەدى، ءبىراق وعان كۇشىم جەتپەيدى. كەمە تۇمسىعى مەنى سۇيكەپ وتە جازداپ، ەڭكەيە العا جىلجىعان. تاۋداي تولقىندار باسىمنان اقتارىلا قۇلادى. سوسىن كەمەنىڭ قاپ-قارا بورتى جانىمنان جاناپ وتە بەردى — ونىڭ تىم جاقىنداعانى سونداي، قولىم تيە جازداعان. قالايدا ۇستاپ ۇلگەرەيىن دەپ، ىشقىنا ۇمتىلدىم، ءبىراق قاتىپ قالعان قولدارىم يكەمگە كەلمەدى. تاعى دا ايقايلايىن دەدىم، الايدا داۋسىم شىقپادى.
قارا-بۇيرا تولقىنداردى جانىمنان كەسىپ وتە بەرگەن كەمەنىڭ كورم دەيتىن ارتقى جاعى ماعان اپ-انىق كورىندى دە، شتۋرۆالدا تۇرعان جۇرگىزۋشى مەن ونىڭ جانىندا جايباراقات سيگار تارتىپ تۇرعان ادام كوزىمە وتتاي باسىلدى. ول اقىرىن عانا باسىن بۇرىپ، مەن جاقتاعى سۋعا كوز قيىعىن سالعاندا، اۋزىنان سيگار ءتۇتىنى بۇرق-بۇرق ەتە قالعان-دى. بۇل ءوزى ادامنىڭ ەرىككەن ءبىر ساتتەگى ويسىز، ماقساتسىز، قاراي سالسام نەم كەتەدى دەگەندەي انشەيىن عانا كەزدەيسوق مويىن بۇرۋ مەن كەزدەيسوق قيمىلدان تۋعان جاي ەدى.
ءبىراق مەن ءۇشىن وسى انشەيىن عانا مويىن بۇرا سالۋدىڭ ءوزى يا ءومىر، يا ولىممەن بىردەي بولعان. قويۋ تۇمان كەمەنى تاعى دا جۇتىپ بارا جاتتى. ونىڭ ارتىنان جۇرگىزۋشىنىڭ ارقاسىن جانە مەن جاققا ەرىنە كوز سالعان، وتە ەرىنە كوز سالعان اناۋ سيگارلى ادامنىڭ باسىن بايقاپ قالدىم. بۇل ويعا باتقان ادامنىڭ جاي عانا جالاڭ كوزقاراسى ەدى، مەن ونىڭ كوز اياسىنا ىلىككەن كۇننىڭ وزىندە ول مەنى كورمەي كەتەدى-اۋ دەپ، جۇرەگىم تاس توبەمە شىققان. ءبىراق... مىنە ونىڭ دا كوزى ماعان ءتۇستى. ول شتۋرۆالعا سەكىرىپ شىقتى دا، جۇرگىزۋشىنى يتەرىپ تاستاپ، الدەنە دەپ ايقايلاپ جىبەرىپ، دوڭگەلەكتى شاپشاڭ بۇراي باستادى. كەمە ءبىر جاعىنا قاراي بۇرىلا بەردى دە، تۋرا سول ءساتتىڭ وزىندە تۇمان ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى.
مەن جانە ەسىمنەن ايىرىلىپ بارا جاتقانىمدى سەزىپ، تۇنەك قويناۋىنا مۇلدە باتىپ كەتپەس ءۇشىن بار كۇشىمدى جيىپ، ارپالىسا باستادىم. ءبىراق كوپ وتپەي-اق ەسكەكتەردىڭ سىلپىلى مەن بىرەۋلەردىڭ داۋسى ءدال جانىمنان ەستىلگەن... سوسىن تاعى بىرەر سەكۋند وتكەندە:
اۋ، نەگە دىبىسىڭدى شىعارمايسىڭ سەن! — دەگەن اشۋلى داۋىستى قۇلاعىم شالىپ ەدى.
"بۇلار ماعان ايقايلايدى، ماعان!" دەپ ويلادىم. ارتىنشا كوز الدىم تاعى دا قاراۋىتىپ كەتكەن ەدى...
ەكىنشى تاراۋ
مەنى بەلگىسىز ءبىر كۇش تەربەپ، ادەمى ىرعاقپەن عارىش كەڭىستىگىندە زىمىراتىپ بارا جاتقانداي كورىندى. جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەن مىڭ سان ۇشقىنداردىڭ جانىنان زۋلاپ ءوتىپ بارامىن. مەن ولاردى جۇلدىزدار مەن وتتى شارلار ەكەن دەيمىن. وسى تەربەلىسپەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ، ەندى قايتا تومەن قۇلدىراي ۇشقان ساتىمدە، الدەبىر تۇستان جەر-دۇنيەنى كۇڭىرەنتە سوققان گونگ ءدۇمپۋى مەن ازىناي ىسقىرعان دابىل ءۇنىن ەستيمىن. عارىشتاعى وسى عاجايىپ ساپارىم تۇتاستاي عاسىرعا، سان جەتپەس جىلدارعا سوزىلعانداي تىم ءتاتتى راقاتقا باتامىن.
الايدا بۇنى ءتۇسىم بە دەيمىن، ءتۇسىم ەكەنىنە بىرتىندەپ كوزىم جەتە تۇسەدى. تەربەلىس قاشىقتىعىم ۋاقىت وتكەن سايىن قىسقارا تۇسكەندەي. مەنى ءبىر جاقتان ەكىنشى جاققا اياۋسىز لاقتىرادى. جانىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن؛ ءتۇپسىز بوس كەڭىستىكتە سونشاما جىلدامدىقپەن ارى-بەرى دوپشا دومالاپ جۇرگەن سياقتىمىن. جۇيكەگە تيەر گونگ ءۇنى ءتىپتى جيىلەپ بارادى. ونىڭ ءاربىر كۇمپىلدەتە ۇرعانىن تىجىرىنا كۇتەمىن. سونان سوڭ مەنى كۇنگە قىزعان ىپ-ىستىق، سۋسىمالى قۇم ۇستىندە سۇيرەپ بارا جاتقانداي كورىندى. تۇلا بويىمدى بىرەۋ ەزگىلەپ، تىلگىلەپ تاستاعانداي، دەنەم ۋداي اشىپ، وت بوپ جانىپ بارادى. گونگ ءۇنى داڭعىر-داڭعىر ەتەدى، قۇددى شىركەۋ قوڭىراۋى سەكىلدى: جىلتىراعان مىڭ سان ۇشقىندار جانىمنان زۋلاپ ءوتىپ جاتىر، بۇكىل الەم استان-كەستەن قوپارىلىپ، تومەن قۇلاپ كەلەتىندەي. مەن القىنا دەمىگىپ، ازەر كوزىمدى اشىپ الدىم. ەكى ادام تىزەرلەي وتىرىپ، مەنى سىلكىلەپ جاتىر ەكەن. مانادان مەنى الاپات كۇشپەن تەربەتىپ، الدەقايدا لاقتىرىپ كەلە جاتقان — تولقىن ۇستىندە شايقالعان كەمە ەكەن دە، ال سۇمدىق گونگ دەگەنىم — تولقىندار بورتقا سوققان سايىن داڭعىر-داڭعىر ەتكەن، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان جالپاق تابا بولىپ شىقتى. دەنەمدى الگى وتتاي قىزدىرعان سۋسىمالى ىستىق قۇم دا ەندى مەنىڭ جالاڭاش دەنەمدى ىسقىلاي بەرگەن بەيتانىس ادامنىڭ كەدىر-بۇدىر الاقانىنا اينالعان. دەنەم ۋداي اشيدى. باسىمدى كوتەرىپ، جالاڭاش دەنەمە قارايمىن: قاتتى ىسقىلاعان قابىرعامنىڭ سىرتى قانتالاي قىزارىپ كەتىپتى.
— بولدى! جەتتى، يونسون! — دەيدى ەكىنشىسى. — كورمەيسىڭ بە، دجەنتلمەننىڭ ءبىر قابات تەرىسى سىپىرىلىپ قالدى عوي.
يونسون دەگەن الگى ادام — زور دەنەسىنە قاراپ سكانديناۆيالىق شىعار دەپ توپشىلادىم — دەنەمدى ىسقىلاعانىن قويىپ، ورنىنان جايلاپ تۇرا بەردى. ەكىنشى ادام — سويلەۋ مانەرىنە قاراعاندا، كوكني1 سياقتى — ءتۇرى ايەلگە ۇقساس نازىكتەۋ ەكەن؛ ونىڭ سىرتقى پوشىمى ەمشەك ءسۇتىن ەمگەننەن باستاپ بۇكىل بويىنا لوندوندىق شىركەۋدىڭ قوڭىراۋ كۇمبىرىن ءسىڭىرىپ وسكەنىن ايعاقتايتىنداي. وسى ادامنىڭ باسىنداعى كىر-قوجالاق كەنەپ قالپاعى مەن بەلىندەگى ساتالاق-ساتالاق الجاپقىشىنا قاراپ، مەن ءوزىمنىڭ كامبۋز دەپ اتالاتىن كەمە اسحاناسىندا جاتقانىمدى سەزدىم.
— ءيا، ءوزىڭىزدى قالاي سەزىنەسىز، سەر؟ — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى جارامساق جىميىسپەن، بۇنىسى — بۇل جاقسىلىعىمدى ۇمىتپايتىن شىعارسىز دەگەندەي كورىنگەن.
مەن جاۋاپ ورنىنا قينالا كوتەرىلىپ، تىزەرلەي وتىردىم، سوسىن يونسوننىڭ كومەگىمەن ەكى اياعىمنان تىك تۇردىم. قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان تابالاردىڭ داڭعىرى جۇيكەمە قاتتى تيگەن. ءالى دە ەس جيار ەمەسپىن. قۇلاپ قالماس ءۇشىن ءبىر قولىممەن اعاشتان جاسالعان كip-كip، مايلى تاقتانىڭ شەتىنەن ۇستاپ تۇرىپ، ەكىنشىسىمەن جوعارىدا ىلىنگەن اۋىر ىدىستى جۇلىپ الىپ، كومىر سالعان جاشىككە اتىپ ۇردىم.
جۇيكەم توزىپ، سىركەم سۋ كوتەرمەي تۇرعانىن كوك سەزدى بىلەم، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. سوسىن بۋى بۇرقىراپ تۇرعان، ىشىندە الدەبىر سۇيىعى بار كۇرىجكەنى قولىما ۇستاتا بەردى.
— ءىشىپ الىڭىز، ءقازىر-اق قۇر اتتاي شاباسىز!
كۇرىجكەدەگى سۋسىن يت ىشپەس بىردەمە ەكەن. كەمە كوفەسى. ءبىراق بويىما قان جۇگىرتىپ، سەرگىتىپ جىبەردى. كوفەنى ۇرتتاي وتىرىپ، دال-دالى شىققان كەۋدەمە كوز جۇگىرتتىم، سوسىن سكانديناۆيالىققا بۇرىلىپ:
— راحمەت سىزگە، ميستەر يونسون، — دەدىم. — الايدا مەنى تىم مىجعىلاپ تاستادىم دەپ ويلامايسىز با؟
مەنىڭ ءسوز استارىمدى ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە، بىلمەيمىن، ءبىراق قالاي دەسەم دە مەنىڭ قىزىلجوسا بولعان كەۋدەم ءبىراز جايدان سىر اڭعارتقانداي ەدى. ول جاۋاپ رەتىندە ماعان الاقاندارىن كورسەتتى. بۇل ءبىر ەرەكشە مۇيىزدەنىپ قالعان، كۇس-كۇس، كەدىر-بۇدىر الاقان ەكەن. ساۋساق ۇشىمەن ونى اقىرىن سيپاپ كورگەنىمدە، قولىما جىلان قابىعى تيگەندەي تىتىركەنە قالدىم.
— مەنىڭ اتىم يونسون ەمەس، دجونسون، — دەدى ول اقىرىن عانا، ءبىراق تاپ-تازا اعىلشىن تىلىندە.
مەن ونىڭ ءسال كوكشىلدەۋ كوزىنەن بولماشى قارسىلىقتى اڭعاردىم، سونىمەن قوسا ودان ۇياڭداۋ عانا تۋراشىلدىق پەن ەر مىنەزدىلىكتى سەزىپ، وعان ءىشىم جىلي تۇسكەندەي بولدى.
— راحمەت سىزگە، ميستەر دجونسون، — دەپ مەن اسىعىستاۋ ءسوزىمدى تۇزەدىم دە، وعان قولىمدى ۇسىنا بەردىم.
ول ەكى اياعىنا كەزەك سالماق تۇسىرە تۇرىپ، ءبىراز كىبىرتىكتەپ قالدى؛ سوسىن باتىلسىزداۋ، ءبىراق شىن نيەتىمەن قولىمدى الدى.
— مەنىڭ ۇستىمە كيەتىن بىردەمە تابىلماس پا ەكەن؟ — دەدىم كوككە بۇرىلىپ، ءوز ۇستىمدەگى سۋعا شىلقىعان كيىمدەرىمە تىجىرىنا قاراعان كۇيى.
— تابامىز، سەر! — دەدى ول جۇلىپ العانداي. — ەگەر جيىركەنبەسەڭىز... وزىمدىكىن-اق بەرەيىن سىزگە. ءقازىر تومەنگە بارىپ، الىپ كەلەيىن.
ول ەسىكتەن جىلدام شىعىپ، جۇگىرە جونەلدى، دالىرەگىندە جىلان سياقتى جورعالاپ بارا جاتقانداي كورىندى. (ونىڭ وسى جىلان قيمىلى بۇكىل بولمىسىنا ءتان ەكەنىن مەن كەيىن بىلگەم).
— مەن وسى قايدا تۇرمىن، قاي جەردەمىن؟ — دەدىم دجونسونعا، ونىڭ تەڭىزشىلەردىڭ ءبىرى ەكەنىنە سەنىمدى تۇردە.
— ءبىز ءقازىر فاراللون ارالدارىنىڭ ماڭىندامىز جانە ونىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا، — دەدى ول مەتوديكالىق تۇرعىدان نىق جاۋاپ بەرىپ، ءارى وسىنى ايتقاندا، مۇمكىندىگىنشە اعىلشىن تىلىندە دۇرىس سويلەۋگە تىرىسقانى بايقالعان. — ءبىزدىڭ شحۋنانى "ەلەس" دەپ اتايدى. جاپون جاعالاۋلارىنان تەڭىز مىسىقتارىن اۋلاۋعا بارا جاتىرمىز.
— ال شحۋنا كاپيتانى كىم؟ كيىنىپ بولعان سوڭ مەن ونىمەن كەزدەسۋىم كەرەك.
كۇتپەگەن جەردە دجونسوننىڭ ءوڭى بۇزىلىپ، ءابىرجىپ قالعانى بايقالدى. بىردەن جاۋاپ تا بەرمەدى؛ ايتار ءسوزىن ىشتەي جۇپتاپ، بۇل ماسەلەدە قالايدا اسىقپاي، ويلانىپ سويلەۋدى ءجون كورگەنى سەزىلگەن.
— كاپيتانىمىز — قورقاۋ قارسەن، ونى ءبارى دە سولاي اتايدى. شىن اتىن ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن. ءبىراق سىزگە ايتارىم، ونىمەن وتە ابايلاپ سويلەسىڭىز. اسىرەسە، ءدال بۇگىن جىندانىپ ءجۇر. ونىڭ كومەكشىسى...
ول ءسوزىن اياقتاي العان جوق: كامبۋز كوك كىرىپ كەلگەن.
— بۇل جەردەن تەزىرەك جوعالعانىڭىز دۇرىس، يونسون! — دەدى ول. — شال سەنى پالۋبادا باسسالادى، ەگەر كوڭىلىنە جاقپاي قالساڭ — قۇرىدىم دەپ ەسەپتە.
دجونسون سولبىرەيىپ ەسىككە قاراي بەتتەدى. كەتىپ بارا جاتىپ كوكتىڭ سىرتىنان ماعان يەك قاعىپ، "جاڭا ايتا الماي قالعان سوزىمدە ۇلكەن ءمان بار، كاپيتانمەن وتە ابايلاپ سويلەس" دەگەندى تاعى دا ىممەن ءبىلدىرىپ كەتكەندەي بولدى.
كوكو قايداعى ءبىر كىر-كىر، ۋماجدالعان شۇرەكتەردى يىعىنا سالىپ، كوتەرىپ كەلگەن. كۇلىمسىگەن كوك ءيىسى بولمە ءىشىن مۇڭكىتىپ جىبەردى.
— مەن بۇلاردى شەشكەن كەزدە سۋلاۋ ەدى، سەر. سول سۋ قالپىمەن تىعا سالىپ ەدىم، سەر. ازداپ، يىستەنىپ كەتىپتى، — دەپ تۇسىندىرگەن بولدى ول. — ازىرگە وسىمەن جۇرە تۇرىڭىز، سوسىن ءسىزدىڭ كيىمدەرىڭىزدى كەپتىرىپ قويام عوي.
كەمە قاتتى شايقاپ تۇرعاندىقتان مەن جۇقا اعاش قابىرعاعا سۇيەنە جابىسىپ، كوككتىڭ كومەگىمەن ۇستىمە جامان ءبىر كۇپايكەنى كيىپ الدىم. استارىنداعى قىلشىقتى ءجۇنى دەنەمە تۇرپىدەي تيەدى. تىتىركەنىپ تۇرعانىمدى بايقاپ ۇلگەرسە كەرەك، كوك تا تىجىرىنا قالعان.
— مۇنداي كيىمگە ءومىرى ۇيرەنە المايتىن شىعارسىز. بيكەشتەردىڭ تانىندەي دەنەڭىز وتە نازىك قوي. ءسىزدى كورگەن ساتتە-اق دجەنتلمەن ەكەنىڭىزدى سەزىپ ەدىم، — دەپ قويدى ول.
بۇل ادام ماعان بىردەن ۇناماعان، ال كيىندىرۋگە كومەكتەسىپ جاتقاندا، مەن ونى مۇلدە جەك كورىپ كەتتىم. جانىما جاقىنداعان سايىن جيرەنە تۇسەمىن. ءتىپتى دەنەمە قولىن تيگىزگىم كەلمەيدى. بۇل جيىركەنىشتى سەزىم مەنى اسىقتىرا كيىندىرىپ، تەزىرەك سىرتقا شىعىپ كەتۋگە يتەرمەلەگەن. ونىڭ ۇستىنە ماعان كاپيتانعا جولىعىپ، جاعاعا جەتكىزىپ سالۋ جونىندە ءوتىنىش جاساۋىم كەرەك ەدى.
جاعاسى مىج-مىج بىرىسقان، ومىراۋىنا قان سياقتى بىردەمە قاتقان، ارزانقول ساتەن كويلەكتى دە كوك ماعان جاعى تالماي بىردەمەنى تۇسىندىرە ءجۇرىپ كيگىزىپ قويعان. سونان كەيىنگى مەنىڭ "ساندەنۋىم" بۇزاۋتۇمسىق ەكى باتەڭكەنى ەكى اياعىما سۇعىپ، ءبىر بالاعىنان ەكىنشى بالاعى سۇيەم-قارىس قىسقا شالباردى بۇتىما جاپسىرۋمەن اياقتالىپ ەدى. ازىرەيىلدىڭ ءوزى لوندوندىقتاردىڭ جانىن وسى شالباردىڭ ىشىنەن سۋىرىپ الماق بولعاندا، ساۋساعىنا بار ىلىككەنى جاڭاعى بالاقتىڭ جارتىسى عانا ما دەپ ويلاعاندايسىڭ.
— دەگەنمەن مەن كىمگە راحمەت ايتارىمدى بىلمەي تۇرمىن! — دەدىم مەن كوككە سۇراۋلى پىشىنمەن.
ءسويتىپ تۇرىپ ۇستىمە كوز سالامىن. باسىمدا — شەكەمدى عانا جاسىرعان تارلاۋ فۋراجكا، كەۋدەمدە — كويلەك ۇستىنەن كيە سالعان كۇرتە — ەتەگى بەلىمە عانا جەتەدى، جەڭى شىنتاعىمنان ءسال اسقان.
كوك ماردىمسىپ بوي تۇزەدى، جۇزىنە جىمىسقى كۇلكى ۇيىرىلە قالعان. مەنىڭ ءبىراز تاجىريبەم بار ەدى: اتلانتيكا پاروحودتارىنىڭ مالايلارى ساپار اياقتالعاننان كەيىن قالاي جىلماڭداپ تۇراتىنىن تالاي كورگەم، سولار سياقتى كوك تا ىستەگەن جاقسىلىعىنا اقى دامەتىپ تۇرعانداي كورىندى. الايدا ونىمەن كەيىنگى تانىستىعىم بۇل ويىمدى جوققا شىعارعان: كوكتىڭ ىلپىڭ-جىلپىڭى انشەيىن جارامساقتىقتان باسقا ەشتەمە ەمەس ەكەن.
— مەنىڭ ءاتى-جونىم — ماگريدج، سەر، — دەدى ول راحمەتتى ماعان ايتاسىز دەگەندەي. — توماس ماگريدج، سەر. سىزگە قىزمەت ەتۋگە ءازىرمىن، سەر!
— جارايدى، توماس، — دەدىم مەن. — كيىمدەرىم كەپكەن كەزدە ءسىزدى ەسكەرەرمىن.
ونىڭ كوزى جايناپ، بەتى نۇرلانىپ كەتتى. و باستا جەر بەتىنە الاقان جايىپ كەلگەن اتا-باباسىنىڭ رۋحى بۇنىڭ دا كوكىرەگىندە قايتا ويانىپ شىعا كەلگەندەي كورىندى.
— راحمەت سىزگە، سەر! — دەدى ول ءارى تۇسىنگەن، ءارى كەلىسكەن كەيىپتە.
مەن ەسىكتى ارى يتەردىم، كوك تە ءبىر جاققا زىتا جونەلدى؛ مەن
پالۋباعا كوتەرىلدىم. سۋدا ۇزاق قالىپ قويعاندىقتان دەنەمدى السىزدىك بيلەپ، ءالى دە اياعىمدى زورعا باسىپ كەلەمىن. جول ەكپىنى قاتتى ەكەن، مەن شايقالا تەربەلىپ تۇرعان پالۋبادا بىرنەشە قادام جەرگە تەڭسەلىپ بارىپ، رۋبكا بۇرىشىنا جەتتىم دە، قۇلاپ قالماس ءۇشىن ودان ۇستاي الدىم. تىنىق مۇحيتتىڭ جال-جال تولقىندارى ۇستىندە شحۋنا بىردە قايقايا كوتەرىلىپ، بىردە ەڭكەيە قۇلديلاپ، ەكپىندەي ءجۇزىپ كەلە جاتىر. ەگەر، دجونسون ايتقانداي، كەمە وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي بەت تۇزەگەن بولسا، وندا مەنىڭ ەسەپتەۋىمشە، جەل شامامەن وڭتۇستىكتەن ەسىپ تۇر. تۇمان جوق. كۇن اشىق. سۋ بەتى ايناداي جارقىرايدى. كاليفورنيا وسى جاقتا بولۋعا ءتيىس دەگەن ويمەن باسىمدى شىعىسقا بۇردىم، ءبىراق سوناۋ الىستا، كوز ۇشىندا كوكشىل اسپانعا جۇتىلىپ بارا جاتقان — "مارتەنيستى" سۋعا باتىرىپ، ءبىزدى اپاتقا ۇشىراتقان — قارا تۇماننان باسقا ەشتەمە كورە المادىم. ال سولتۇستىكتە، بىزگە تاقاۋ جەردە، تەڭىز استىنان شىعىپ تۇرعان شوعىر-شوعىر قۇز-جارتاستار كورىنەدى، ولاردىڭ ءبىرىنىڭ باسىندا شامشىراق جىلتىرايدى. الدەبىر كەمەنىڭ پيراميدا ىسپەتتى ءۇشبۇرىشتى جەلكەندەرى اعاراڭدايدى.
تەڭىزدى شولىپ بولعان سوڭ مەن ماڭايىمداعى ۇساق-تۇيەك قۇبىلىستارعا ءمان بەرە باستادىم. سوندا باسىما كەلگەن العاشقى وي: ءبىرىنشى كەزەكتە مەنىڭ كيىمدەرىمە كوڭىل اۋدارعاننان گورى كەمە اپاتى كەزىندە تارتقان ازابىم مەن قىل ۇشىنا ىلىنگەن تاعدىرىما ەشكىمنىڭ ءمان بەرمەگەنى قالاي؟ سوناۋ جوعارىدا، رۋبكا شتۋرۆالىندا تۇرعان جالعىز تەڭىزشىدەن باسقا ماعان كوز قيىعىن سالعان جان بالاسى جوق. ەسەسىنە مۇنداعىلاردىڭ ءبارى پالۋبا شەتىندەگى ءبىر كەزدەيسوق كورىنىسكە كىرپىك قاقپاي قادالا قالىپتى. سول جەردە ليۋك قاقپاعىنىڭ ۇستىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ دوڭكيىپ بىرەۋ جاتىر؛ جاباعىداي ۇيىسا بىتكەن قىلشىقتى كەۋدەسى جالاڭاش، كويلەگى جىرىم-جىرىم. بۋرىل تارتقان قويۋ قارا ساقالى القىمىنا دەيىن تۇتاس جاپقان. وسى قايراتتى دا ۇزىن ساقالىنىڭ ۇشىنان ءموپ-مولدىر سۋ تامشىلارى جىلتىرايدى. كوزى جۇمۋلى، تەگى ەسىنەن تانىپ جاتسا كەرەك، ءبىراق كەۋدەسىن كەرە قورقىراي دەم العانىنا قاراعاندا، قاتتى قينالىس ۇستىندە سياقتى. ماتروستاردىڭ ءبىرى ۇيرەنشىكتى قىزمەتىن اتقارۋعا كىرىسكەندەي جاي عانا قيمىلداي ءجۇرىپ، جىپكە بايلاپ بورتتان ءتۇسىرىپ جىبەرگەن كەنەپ شەلەككە سۋ تولتىرىپ الدى دا، ونى پالۋباعا اسىقپاي، سوزبالاي كوتەرىپ شىعىپ، قيمىلسىز جاتقان الگى ادامنىڭ ۇستىنە لاق ەتكىزىپ قۇيا سالدى.
ليۋك جانىندا ءبىر ادام اۋزىنداعى سيگارىن ىزالانا تىستەلەپ، ارى-بەرى سەندەلىپ ءجۇر — كەشە مەنى كەزدەيسوق سۋ بەتىنەن تاۋىپ العان وسى ادام ەكەنىن مەن ەندى عانا تانىدىم. بويىنىڭ ۇزىندىعى بەس فۋت، ون ديۋيمنان كەم ەمەس شىعار دەيمىن، ءتىپتى ون جارىمعا جەتىپ قالۋى مۇمكىن، ءبىراق الدىمەن كوزىمدى ارباعان بۇل ەمەس — مەن بىردەن ونىڭ الىپ كۇشتىڭ يەسى ەكەنىن سەزدىم. ونىڭ مىعىم دەنەسىنەن تەك قىزبا، قىزىلەتتى ادامدارعا عانا ءتان سەرىپپەلى، ءسىڭىرلى كۇش بايقالىپ ەدى، بۇل كۇش وسى الىپ ادامدى ءبىر جاعىنان قارا كۇشتىڭ قۇدايىنداي گوريللاعا ۇقساتقانداي كورىنگەن. مەن بۇنى ونىڭ سىرتقى تۇلعاسىنا بايلانىستى ەمەس، كۇشتىلىكتىڭ بەلگىسىن سىزدەرگە ەلەستەتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. ادەتتە ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدا مۇنداي سۇراپىل كۇش العاشقى تىرشىلىك يەلەرىندە: تاعى ادامدار مەن جابايى جىرتقىشتاردا عانا بولعانداي كورىنەتىنى بار عوي. جالپى، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قاينار باستاۋى، دۇنيەنىڭ دامۋى، العاشقى ماتەريانىڭ قوزعاۋشى كۇشى، ءومىردىڭ تۇپكى نەگىزى، ءبارى-بارى دە وسى ءبىر جابايى دا سۇراپىل كۇشتەن قۋات العانى راس قوي؛ قىسقاسى، باسىن كەسىپ العان جىلاندى يرەلەڭدەتەتىن دە، جاڭا سويعان تاسباقانىڭ ەتىن ءبىر نارسە ءتيىپ كەتكەندە تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتكىزەتىن دە — وسى كۇشتىڭ قۇدىرەتى ەمەس پە.
پالۋبادا سەندەلىپ جۇرگەن ادام مەنى وسىنداي ويعا جەتەلەگەن. ول اياعىن نىق باسادى، نىق تۇرادى؛ ونىڭ بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ءار قيمىلى — ماسەلەن، يىقتارىنىڭ بۇلتىڭداۋى نەمەسە سيگارىن قۇشىرلانا تىستەۋى — ءبارى دە اسىپ-توگىلىپ جاتقان كۇشتەن بەلگى بەرگەندەي. ءبىراق بۇنىڭ ءوزى دە ونىڭ سىرتقى ءتۇرى مەن قيمىل-قوزعالىسىنان كورىنىپ تۇرعان ۇلى كۇشتىڭ سارقىنشاعى، ال ەڭ نەگىزگى سۇمدىعى ىشىندە بۇعىپ جاتقانداي، ەگەر ونىسى ويانىپ كەتسە، داۋىل تۇرىپ، تەڭىز شايقالا ما، كىم ءبىلسىن.
كوك كامبۋز ەسىگىنەن باسىن شىعارىپ، سۇق ساۋساعىمەن ليۋك جانىندا تۇرعان ادامدى نۇسقاپ، "سول سونىڭ ءوزى" دەگەندەي جىميىپ قويدى. شحۋنا كاپيتانى نەمەسە كوكتىڭ "شال" دەگەنى — ءوزىم قالايدا جولىعىپ، ودان ايتەۋىر ءبىر جاعاعا جەتكىزىپ سالۋدى وتىنگىم كەلگەن ادامنىڭ — وسى ادام ەكەنى بەلگىلى بولدى. مەن وعان تالاي دۇنيەنى تۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولاتىنىمدى سەزىپ، ەندى العا ۇمتىلا بەرگەنىمدە، پالۋبادا جاتقان بەيشارا ادامدى قايتادان ءبىر سۇمدىق اۋرۋ قىسا جونەلگەن. ول ءبىر-اق ساتتە قۇرىسىپ-تىرىسا قالدى. ارقاسى دوعاداي ءيىلىپ، باسى كەگجيىپ كەتتى، كەۋدەسى كورىك باسقانداي ىرس-ىرس ەتەدى، تەگى اۋا جەتپەي جاتسا كەرەك. مەن ونىڭ ءمولت-مولت ەتىپ سۋ تامشىلاعان قويۋ قارا ساقالىنان باسقا ەشتەمە كورە المادىم.
كاپيتان — قورقاۋ لارسەن (كەمەدەگىلەر ونى سولاي اتايدى ەكەن) ارى-بەرى ادىمداي ءجۇرىپ، اقىرى ءولىپ بارا جاتقان ادامنىڭ جانىنا توقتاعان دا، وعان ىزالانا كوز سالعان. بۇل بەيشارا جاننىڭ اجالمەن اقتىق رەت ارپالىسا كۇرەسىپ جاتقان ءساتى ەدى. ونىڭ بەتىنە سۋ شاشىپ جۇرگەن جاڭاعى ماتروس تا ەندى اڭتارىلىپ تۇرىپ قالىپ ەدى، جانىنا قيسايتا قويا سالعان كەنەپ شەلەكتەن سۋ سىزدىقتاي توگىلەدى. ءولىپ بارا جاتقان ادامنىڭ وكشەسى ليۋك قاقپاعىن سارت-سارت سوعادى؛ سوسىن ءبىر ءسات اياقتارى جايلاپ سوزىلا ءتۇستى دە، سوڭعى رەت تۇياق سەرپىپ، تىم-تىرىس تىنا قالدى، ءبىراق باسى ءالى دە ەكى جاعىنا كەزەك بۇلعاڭداي بەرەدى. ءبىراق سالدەن كەيىن ول دا تىنىشتالىپ، ەرىن ۇشىنان ەڭ سوڭعى رەت شىققان جەڭىل تىنىسىمەن بىرگە جانى قوسا ۇشىپ كەتكەندەي بولدى. جاعى ءتۇسىپ، اۋزى اشىلىپ قالعان، تەمەكى ىستاعان سويداق-سويداق سارى تىستەرى سونادايدان كوزگە ۇرادى. ول وسى تۇرىمەن: "ەي، يت ءومىر، مەن سەنى ءوستىپ يت قىپ كەتتىم!" دەپ، تاعدىردى تالكەك، جالعاندى مازاق ەتىپ جاتقانداي.
ەندى مىنا قىزىققا قارا! سۇمدىق! كاپيتان كۇتپەگەن جەردە نايزاعايداي كۇركىرەپ، ءولىپ جاتقان ادامدى جەتى اتاسىنان باستاپ ال كەپ سىباسىن. اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعادى. بوقتىقتىڭ نەشە ءتۇرى كەتكەن. ونىسىمەن قۇدايدى دا، قۇدايدان بىلايعىنى دا وڭدىرىپ جاتقان جوق. ءار ءسوزى تاننەن ءوتىپ، جانعا قادالادى. مۇنداي بىلاپىت سوزدەردى مەن كوشەدەگى كوكايىلداردان دا ەستىمەگەن شىعارمىن. بىلاپىت دەيمىن-اۋ، مەن ءوزىم ادەبيەتتىڭ ادامى بولسام دا، قاجەت كەزىندە ءدال وسىنداي وتكىر دە بەينەلى، سونىمەن قاتار تۇلا بويىنان ۋ تامعان سوزدەردى تاباندا ويلاپ تابا الماس ەدىم. بۇل جەردە مەنىڭ تۇسىنگەنىم: مىنا ءولىپ جاتقان تەڭىزشى — كاپيتاننىڭ كومەكشىسى بولعان، كەمە سان-فرانسيسكودان شىعار كۇنى ول ءبىر جاققا قاڭعىپ كەتكەن، ونىسىمەن قويماي، مىنە ولمەيتىن ۋاقىتتا ءولىپ، ءدال ساپارعا شىعار الدىندا كاپيتاندى وڭ قولسىز قالدىرعان.
مەن ەسىمنەن تانا جازداعانىمدى ەجىكتەمەي-اق قويايىن، بۇنى دوستارىمنىڭ وزدەرى-اق تۇسىنەر. بوقتىق، بىلاپىت سوزدەر مەنىڭ جانىما قاي ۋاقىتتا دا قاتتى ءتيۋشى ەدى. مىنانى ەستىگەندە جۇرەگىم اينىپ، قۇسقىم كەلدى. مەنىڭ ۇعىمىمدا ءولىم دەگەن نارسە بارىنەن جوعارى، بارىنەن دە قاسيەتتى بولاتىن. اجالدىڭ اياعى اۋىر بولعانمەن جولى جىڭىشكە سياقتى كورىنۋشى ەدى ماعان. ال مىناداي ءقادىرسىز، اياۋسىز ءولىم مەن ءۇشىن قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن سۇمدىق ەدى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، قورقاۋ لارسەننىڭ قارعىس پەن نالەتكە تولى بوقتىق سوزدەرى مەنىڭ توبە شاشىمدى تىك تۇرعىزعان. ول سوزدەردىڭ ۋىتتىلىعى مەن وتتىلىعى سونداي، مىنا ءمايىتتىڭ بەتىن قاپ-قارا قىپ، كۇيدىرىپ جىبەرەردەي كورىنگەن، ەگەر اناۋ سۋلى قارا ساقالدىڭ ۇشى كەنەت بىتىرلاپ جانىپ، تۇتىندەپ شىعا كەلسە، مەن وعان تاڭدانباس ەدىم. ءبىراق ءولىپ قالعان ادامعا ەندى ءبارىبىر عوي. دەگەنمەن ول ءالى دە ماڭايىنداعىلاردى مازاق قىلىپ، تاعدىردى تالكەك ەتىپ جاتقانداي ەدى. وسىنىسىمەن دە ول ءدال ءقازىر كوبىمىزدەن بيىك تۇرعانداي كورىنگەن.
ءۇشىنشى تاراۋ
قورقاۋ لارسەن بوقتىعىن قالاي كەنەت باستاسا، سولاي كەنەت اياقتاعان. ول سيگارىن اياعىنا دەيىن تارتىپ بولىپ، ءبىر ءسات توڭىرەگىنە بۇرىلىپ ەدى. نازارى الدىمەن ماگريدجكە تۇسكەن.
— و، سۇيىكتى كوك؟ — دەدى ول ەركەلەتكەن بولىپ، ءبىراق داۋسى ىزعارلى دا ءزىلدى ەستىلدى.
— ءيا، مەنمىن، سەر! — دەپ، كوك جارامساقتانا قالدى.
— سەن بولساڭ، ايتشى، ابايسىزدا موينىمدى ءۇزىپ الام دەپ قورىقپايسىڭ با سەن؟ بۇل ساعان اسا پايدالى بولا قويماسىن بىلەتىن شىعارسىڭ. كومەكشى ءولدى، ەندى سەنەن دە ايىرىلىپ قالعىم كەلمەيدى مەنىڭ. سەن ءوز دەنساۋلىعىڭدى وتە كۇتۋىڭ كەرەك، كوك. ءتۇسىندىڭ بە؟
سوڭعى ءسوزدىڭ سالماعى الدىڭعىلاردىڭ ءبارىن باسىپ كەتكەن، ساڭق ەتىپ شىعىپ، تاڭق ەتىپ باسقا تيگەندەي بولدى.
— ۇقتىم، سەر! — كوك بۇرىسە ءتۇستى.
بۇدان سوڭ مايىتكە سۇقتانا قاراپ تۇرعاندار دا تەز ەس جيىپ، اركىم ءوز ورنىنا قاراي زىتا جونەلدى. ءبىراق بىرنەشە ادام كامبۋز بەن ليۋك ورتاسىنداعى قۋىستا بوگەلىپ قالعان دا، اقىرىن اڭگىمەلەسىپ تۇرا بەرگەن. مەن بۇلاردىڭ ماتروستار ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم، راسىندا، كەيىن بىلسەم، ولار — باسقالارعا قاراعاندا ءبىرشاما جەڭىلدىككە يە بولعان، تەڭىز مىسىقتارىن اۋلاۋعا شىققان اڭشىلار ەكەن.
— يوگانسون! — دەدى قورقاۋ لارسەن ايقايلاپ. ماتروس سول ساتتە جەتىپ كەلدى. — قولىڭا ينە مەن ءجىپ ال دا، مىنا سەرىنى "كەبىنگە" وراپ تىگە بەر. ەسكى جەلكەندى قويمادان تاباسىڭ. زىت!
— ال اياعىنا نە بايلايمىز، سەر؟ — دەدى ماتروس ادەتتەگى "قۇپ بولادى، سەر!"-دەن كەيىن.
— ءقازىر ونىڭ دا امالىن تابامىز. ەي، كوك، قايداسىڭ؟ — دەپ قورقاۋ لارسەن ايقاي سالدى.
توماس ماگريدج ىنىنە سۋ تولعان سۇرتىشقان سەكىلدى كامبۋزدان الاق-جۇلاق ەتىپ اتىپ شىقتى.
— تريۋمگە ءتۇس تە، ءبىر قاپ كومىر الىپ شىق.
— جىگىتتەر، ارالارىڭدا نە ءتاۋراتى، نە قاندايدا ءبىر دۇعا كىتاپشاسى بار بىرەۋ بار ما؟ — دەپ قورقاۋ لارسەن ەندى اڭشىلار جاققا بۇرىلعان.
ولار باسىن شايقادى، سوسىن توپ ورتالارىنان الدەكىم قالجىڭ سياقتى بىردەمە ايتتى دا، ءبارى قارق-قارق كۇلدى. ونىڭ نە ايتقانىن مەن ەستىمەي قالدىم.
كاپيتان سوسىن ماتروستارعا قاراپ:
— ونداي قاسيەتتى دۇنيە مۇمكىن سەندەردەن تابىلىپ قالار؟ — دەگەن.
ولار ۇندەمەدى. بۇعان قاراعاندا، ءتاۋرات پەن دۇعا كىتاپشاسى بۇل جەردە قاسقالداقتىڭ قانىنداي بولسا كەرەك. دەگەنمەن ماتروستاردىڭ ءبىرى كۇزەتتە تۇرعانداردان دا سۇراپ كورەيىك دەپ، جوعارىعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق بىرەر مينۋتتان كەيىن قۇر قول قايتىپ كەلدى.
كاپيتان يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— قايتەمىز، بۇل سورلىنى ەندەشە بوس سوزبەن باس اۋىرتپاي-اق بورتتان لاقتىرا سالامىز دا. ايتپاقشى، مۇمكىن مىنا سۋدان ءسۇزىپ العان جاس جىگىتىمىز بىردەمەنى جاتقا بىلەتىن شىعار. ءتۇرى پوپقا ۇقسايتىن سەكىلدى.
قورقاۋ لارسەن وسىنى ايتتى دا، شۇعىل مەن جاققا بۇرىلدى.
— ءسىز، راسىندا، پاستور بولارسىز؟
وسى مەزەتتە اڭشىلار دا ماعان ءبىر كىسىدەي وشارىلا قاراعان. ولار التاۋ ەدى. مەن ءوزىمدى مىنا كيىمدەرىممەن قورا شەتىنە قاداي سالعان قاراقشىداي سەزىنىپ، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانا بەردىم. ارتىنشا قارق-قارق كۇلكى ەستىلدى. بۇل كۇلكىنى ءتىپتى پالۋبادا ءتىسى اقسيىپ جاتقان ءمايىت تە توقتاتا العان جوق. بۇل كۇلكىدەن نە ادەپ، نە يمان، نە ادامدىقتىڭ مىسقالداي بەلگىسى بايقالماعان. ويتكەنى بۇل جان دۇنيەنىڭ جابايىلانىپ كەتكەن كورىنىسى ەدى.
قورقاۋ لارسەن كۇلگەن جوق، ايتسە دە ونىڭ سۇرعىلتتاۋ كوزىنەن ءبىرتۇرلى راقات سەزىمنىڭ ۇشقىنى جىلتىراعان. مەن وعان جاقىنداي بەردىم. جاقىنداعان سايىن ونى تولىعىراق تاني تۇسكەندەي بولدىم، بۇعان دەيىن ونى سىرتتاي باقىلاپ تۇرىپ، تۇر-تۇسىنە اسا ءمان بەرمەگەن ەكەنمىن. ءبىر قاراعاندا جالپاقتاۋ كورىنەتىن بەت ءپىشىنى نەگىزىنەن ءسال سوپاق، بۇدىرلى، ءبىراق ءبىتىم كەسكىنى ءتۇزۋ، ءتىپتى اجارلى دەسە دە بولعانداي ەكەن. دەگەنمەن سىرتقى تۇرىنەن العان العاشقى اسەرىم سياقتى بۇنىڭ ءوزى دە لەزدە ۇمىتىلىپ، ونىڭ ىشكى قۋاتى، جان دۇنيەسىنىڭ سوناۋ تۇكپىرىندە بۇلقىنىپ، بۇرقانىپ جاتقان بۇلا كۇشى مەنى تاعى دا وزىنە ىنتىقتىرا تۇسكەن. ەرەكشە بىتكەن جاق سۇيەگى، قايىڭنىڭ بەزىندەي يەگى، جۇپ-جۇمىر بۇعاعى، تىك قاباعى مەن قاسقا ماڭدايى — ءبارى-بارى دە كوزدەن تاسادا جاتقان عاجاپ كۇشتىڭ نەمەسە الاپات جان قۋاتىنىڭ كورىنىسى مە دەيسىڭ. بۇل كۇشتىڭ ولشەمى دە، شەگى دە جوق سەكىلدى، سونداي-اق ونى ەشقانداي قالىپتى ۇعىم اياسىنا سىيدىرۋ دا مۇمكىن ەمەستەي.
مەن ونىڭ ۇلكەن، ادەمى كوزدەرىنەن دە كوپ سىردى اڭعارىپ ۇلگەردىم. قويۋ قارا قاستىڭ استىندا قوس شىراقتاي جانىپ تۇرعان وسىناۋ كوزدەردە ەرەكشە ءبىر قاسيەت بار ەدى. ولاردىڭ سۇستى سۇرعىلت ءتۇسى كۇن ساۋلەسىمەن سان قۇبىلىپ تۇراتىن جىبەك ماتا سەكىلدى — ءسات سايىنعى وزگەرىسى ءتىپتى قايران قالدىرادى. ءيا، بۇل كەزدەر بىردە قويۋ-سۇرعىلت نەمەسە اشىق-سۇرعىلت، ەندى بىردە سۇرعىلت-كوكشىل نەمەسە تەڭىز تەكتەس قۇبىلمالى كوكشىل تۇسكە بويالا قالادى. وسى قۇبىلمالى قوس جانار ءسات سايىن بەت پەردەسىن وزگەرتىپ وتىراتىن ونىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ ايناسى دا سياقتى، تەك ول الدەبىر قاقتىعىستى وقيعا ۇستىندە عانا ومىردەگى ناعىز بولمىسىن ابايسىز بايقاتىپ الا ما دەپ ويلايمىن. بۇل كوزدەردىڭ تۇنەرگەن قارا اسپانعا دا، جالاڭ قىلىشتان جارق ەتكەن ۇشقىنعا دا، تەرىسكەيدىڭ تەمىردەي قارىعان سۋىعىنا نەمەسە ءتىپتى تۇستىكتىڭ جىلى شۋاعىنا دا اينالىپ شىعا كەلۋى وپ-وڭاي شىعار. سونداي-اق مۇنداي كوزدەن كەيدە كەز كەلگەن ايەلدىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الاتىن قۇدىرەتتى ماحاببات وتى دا مازداي، جانىپ شىعا كەلۋى مۇمكىن عوي.
جارايدى، اڭگىمەمىزدى ءارى جالعايىق. مەن كاپيتانعا ءوزىمنىڭ پاستور ەمەس ەكەنىمدى، وكىنىشكە قاراي ەشقانداي دۇعا دا بىلمەيتىنىمدى ايتا باستاپ ەدىم، ول ءسوزىمدى كۇرت ءبولىپ جىبەردى.
— ال سوندا نانىڭىزدى قالاي تاۋىپ جەپ ءجۇرسىز؟
جاسىرارى جوق، مۇنداي سۇراقتى ماعان بۇرىن ەشكىم قويعان جوق ەدى، ءتىپتى ءوزىم دە بۇنى ەشقاشان ويلاعان ەمەسپىن. سوندىقتان اۋەلدە اۋزىما ءسوز دە تۇسپەي قالعان.
— مەن... مەن — دجەنتلمەنمىن، — دەي بەردىم مىڭگىرلەپ.
كاپيتاننىڭ ەزۋىنە مىسقىل ءۇيىرىلىپ شىعا كەلدى.
— مەنىڭ ءوز كاسىبىم بار... مەن جۇمىس ىستەيمىن... — دەدىم سوتتىڭ الدىندا تۇرعانداي ءارى اقتالا، ءارى ابدىراي سويلەپ. بۇنى ايتقاندا جانە ءسوز ەمەس ءسوزدى اۋىزعا الىپ، تۇسىندىرمەيتىندى ءتۇسىندىرىپ، كوپتىڭ الدىندا ءوزىمدى ىڭعايسىز جايعا قالدىرعانىمدى دا سەزىپ تۇردىم.
— ولمەس كۇنىڭىزدى سونىمەن كورىپ ءجۇرسىز بە؟
سۇراقتىڭ توتەسىنەن قويىلعانى سونداي، قاپەلىمدە ەستەن تانا جازدادىم، اۋزىما ءسوز تۇسپەي قالدى، ءمۇعالىمنىڭ الدىنداعى بالا سەكىلدى باسىم تومەن سالبىراپ كەتكەن.
— ءسىزدى سوندا كىم اسىراپ ءجۇر؟ — دەدى ول ىلە-شالا.
— ماعان تۇراقتى ءتۇسىپ تۇراتىن ءتۇسىم بار، — دەدىم ماقتانىشتى تۇردە. ءبىراق تىم ەسىپ جىبەرگەنىمدى ءتۇسىنىپ، ءتىلىمدى تىستەي قويدىم.
— كەشىرىڭىز، سىزگە ايتايىن دەگەنىم ءتىپتى دە بۇل ەمەس... مەن... مەن ءوتىنىش ايتايىن دەپ ەدىم سىزگە.
ءبىراق كاپيتان مەنى ودان ءارى سويلەتپەي باستىرمالاتا جونەلدى.
— ول ءتۇسىمنىڭ يەسى كىم؟ كىمنىڭ ماڭداي تەرى؟ ا؟ ارينە اكەڭنىڭ. سەن تالتاڭداساڭ، تەك سونىڭ ارقاسىندا تالتاڭداپ ءجۇرسىڭ. ايتپەسە سەن كىمسىڭ؟ ولىلەردىڭ ەسەبىنەن عانا كۇن كورىپ جۇرگەن بىرەۋسىڭ. سەن سياقتى اق ساۋساقتار وزدىگىنەن ءبىر كۇن دە ءومىر سۇرە المايدى، اۋىزدارىڭا ىلعي دا بىرەۋ جەم سالىپ، سۋ قۇيىپ تۇرماسا، كەز كەلگەن ساتتە ارام قاتاسىڭدار سەندەر. قانە، الاقاندارىڭدى كورسەتشى ماعان.
ونىڭ ىشتە بۇعىپ جاتقان الاپات كۇشى ءبىر-اق ساتتە بۇرق ەتىپ سىرتقا شىققانداي، مەن ەس جيىپ ۇلگەرگەنشە جانىما جالعىز-اق اتتاپ جەتىپ كەلگەن دە، وڭ قولىمدى شاپ بەرىپ ۇستاپ، كوزىنە تاقاي بەرگەن. مەن ونى بوساتىپ الايىن دەپ بارىنشا بۇلقىنىپ كورىپ ەدىم، ءبىراق قۇرساۋداي قىسقان تەمىر قولدىڭ شەڭگەلى بىلەك سۇيەگىمدى بىتىر-بىتىر سىندىرىپ بارا جاتقانداي كورىندى. مۇنداي ساتتە نامىسىڭدى قورعاۋ تۇگىلى شىبىن جانىڭدى ساقتاپ قالۋ مۇڭ شىعار. مەن ونىڭ جالعىز قولىنىڭ ۋىسىندا بۇركىت ىلگەن تۇلكىدەي تىرباڭ-تىرباڭ ەتەمىن، ءبىراق بوساي المايمىن، بۇلقىنعان سايىن تەمىر قولدىڭ شەڭگەلى قىسا تۇسەدى. اقىرى بارلىق قورلىققا شىداپ، تىپ-تىنىش تۇرۋعا ءماجبۇر بولدىم.
بۇل ۋاقىتتا ماتروستار ولىكتىڭ قالتاسىن تۇك قالدىرماي اقتارىپ بولىپ، ودان تابىلعان ۇساق-تۇيەك زاتتاردى پالۋباعا جيناپ قويىپ، ءوزىن ەسكى جەلكەنگە وراپ، ال يوگانسەن ونى جۋان اق جىپپەن بىلعارىدان جاساعان گاردامان دەگەن ەرەكشە ينە ارقىلى ءار جەرىنەن ءبىر شالىپ تىگە باستاعان.
قورقاۋ لارسەن مەنى مازاق قىلعانداي بەتىن تىرجىڭ ەتكىزدى دە، قولىمدى قويا بەردى.
— سول ولگەندەردىڭ ارقاسىندا ۇلبىرەپ قالعان قول عوي بۇل. بۇنىمەن ىدىس-اياق جۋىپ، بوتقا پىسىرگەننەن باسقا ەشتەمەگە جاراماسسىڭ.
— مەنى ءبىر جاعاعا جەتكىزىپ سالىڭىز، — دەدىم اقىرى باتىلداۋ ءتىل قاتىپ. — قانشا سۇراساڭىز دا تولەيمىن. جول شىعىنى، اناۋ-مىناۋ، ءبارى مەنىڭ ەسەبىمنەن.
— ولگەندەردىڭ ەسەبىنەن ەمەس پە؟ — دەپ ول مىرس ەتتى. — ال مەنىڭ ۇسىنىسىم باسقاشا، ءسىزدىڭ پايداڭىز ءۇشىن، — دەدى سوسىن تاعى. — مىنە، كورىپ تۇرسىز، كومەكشىم ءولىپ قالدى، سوندىقتان قىزمەتتە ازداپ اۋىس-كۇيىس جاساسام دەيمىن. ماسەلەن، ماتروستاردىڭ ءبىرى كومەكشىنىڭ ورنىن الادى، يۋنگا ماتروستىڭ ورنىنا باككە بارادى، ال ءسىز يۋنگانىڭ قىزمەتىن اتقاراسىز. بۇل قىزمەتىڭىز ءۇشىن ايىنا جيىرما دوللار جانە ءبىراز ازىق-تۇلىك الاسىز. ال نە دەيسىز؟ سىزگە وسىدان ارتىق قانداي جاقسىلىق كەرەك! مەن ءسىزدى ادام ەتىپ شىعارام، ءبىلدىڭىز بە، ادام ەتىپ. سوندا ءسىز ەكى اياعىڭىزدان تىك تۇرىپ كەتەتىن بولاسىز، مۇمكىن ازداپ سىلتىپ قالۋىڭىز دا عاجاپ ەمەس.
مەن بۇل سوزگە اسا ءمان بەرگەم جوق. كوزدەرىم الىستا ەدى. الگىندە وڭتۇستىك-باتىستان توبەسى قىلتيىپ قانا كورىنگەن الدەبىر كەمەنىڭ كىشكەنتاي جەلكەنى ەندى ءبىرشاما ءوسىپ قالعان، ۋاقىت وتكەن سايىن ونىڭ كەسكىن-پىشىنى دە ايقىندالا تۇسكەن. بايقاۋىمشا، ول دا مىنا "ەلەس" تەكتەس شحۋنا سياقتى، تەك سىرتقى ءتۇرى ءسال كىشىلەۋ مە دەيمىن. ول شايقالا ىرعاتىلىپ، جەلكەندەرىن جەلبىرەتە كەرىپ، بىزگە قاراي اققۋداي سىرعىپ كەلەدى. كەرەمەت كورىنىس! كوڭىلىڭە جەلىك بىتىرەدى. مىنا ءجۇرىس، مىنا باعىتىمەن كوپ وتپەي-اق بىزبەن ونىڭ قاتارلاسا بەرەتىنىنە يمانداي سەنىپ تۇرمىن. جەل كۇشەيە تۇسكەن-دى. كۇننىڭ كوزىن بۇلت شالعان. تەڭىز بەتى كۇڭگىرت تارتىپ، كوك تولقىندار لىقسي تولقىپ، اق كوبىكتەر اسپانعا اتا باستاعان. ءبىزدىڭ شحۋنا دا ءجۇرىسىن جەدەلدەتە تۇسكەنى بايقالادى، ءوزى ءبىر بۇيىرىنە تىم قيسايىپ العان-دى. قاپتالداعى تۇتقالار سۋعا باتىپ ۇلگەرگەن، بورتقا ۇرعان تولقىندار ەندى پالۋباعا شاپشيدى. ليۋك شەتىندە وتىرعان اڭشىلار شەكپەن ەتەگىمەن اياقتارىن قىمتاي تۇسەدى.
— انا شحۋنا ءقازىر جانىمىزدان وتەدى، — دەيمىن مەن ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن. — قايتىپ بارا جاتقان كەمە مە، قالاي... مۇمكىن ول سان-فرانسيسكونى بەتكە العان بولار.
— ابدەن مۇمكىن، — دەيدى قورقاۋ لارسەن، سوسىن باسىن باسقا جاققا بۇرىپ، ايقاي سالعان. — كوك! ەي، كوك!
توماس ماگريدج كامبۋزدان جۇگىرىپ شىقتى.
— قايدا الگى يۋنگا؟ شاقىرشى ونى مۇندا.
— قۇپ بولادى، سەر!
توماس ماگريدج كورم جاققا جىلدام بارىپ، شتۋرۆال جانىنداعى باسقا ليۋكتەن تومەن ءتۇسىپ كەتتى دە، بىرەر سەكۋندتان كەيىن پالۋباعا قايتا كوتەرىلدى، ونىڭ سوڭىنان ون جەتى، ون سەگىزدەر شاماسىنداعى، ءتۇرى قوڭىرقاي تارتقان، شەگىر كوزىنەن اشۋ مەن ىزا بىلىنگەن ءبىر جاس جىگىت كورىندى.
— مىنە ول، سەر، — دەدى كوك.
ءبىراق قورقاۋ لارسەن بۇدان ءارى وعان نازار اۋدارعان جوق، يۋنگاعا بۇرىلىپ:
— اتىڭ كىم؟ — دەدى گۇر ەتىپ.
— دجوردج ليچ، سەر، — دەپ ول قاباعىن كىرجىڭ ەتكىزدى، تەگى نە ءۇشىن شاقىرعانىن سەزسە كەرەك.
— فاميلياڭ يرلاندىق ەمەس، — دەپ كاپيتان قويىپ قالدى. — سەنىڭ كەسپىرىڭە و'تۋل نەمەسە ماك كارتي دەگەن الدەقايدا جاراسىمدى بولار ەدى. بايقايمىن، شەشەڭنىڭ قوينىنا قايداعى ءبىر يرلاند اتىن جامىلعان بىرەۋ تۇنەپ شىققان عوي، شاماسى.
مىناداي قورلاۋدان جىگىتتىڭ جۇدىرىعى جۇمىلىپ، جەلكەسى كۇدىرەيە قالعانىن بايقادىم.
— ءجا، بولدى، — دەپ، قورقاۋ لارسەن ءسوزىن ءارى جالعادى. — ءوز فاميلياڭدى ۇمىتىپ قالعانىڭا ۇلكەن ءبىر سەبەپ بولعان شىعار. شىندىعىندا، سەن قانداي اتى-جونگە يە بولساڭ دا، ماعان ول ايران ىشكەنمەن بىردەي. سەن، ارينە، تەلەگراف تاۋىنانسىڭ2. بۇل سەنىڭ ماڭدايىڭدا جازۋلى تۇر. مەن سەنىڭ اعاڭدى دا بىلەمىن. سەندەردىڭ بارلىقتارىڭ دا ەسەكتەي قىرىس، سايتانداي سايقالسىڭدار. ءبىراق سەن ساسپاي-اق قوي، بۇل جەردە سەنى ءالى-اق قامىرداي يلەيتىن بولامىز. ۇقتىڭ با؟ ايتپاقشى، مۇندا سەن كىم ارقىلى جالداندىڭ؟
— ماك-كريدي جانە سۆەنسون اگەنتتىگى ارقىلى.
— سەر! — دەپ اقىرىپ جىبەردى كاپيتان.
— ماك-كريدي جانە سۆەنسون اگەنتتىگى ارقىلى، سەر! — دەدى جىگىت ءسوزىن تۇزەتىپ، ءبىراق كوزىنەن ۇشقىن جارق ەتە قالدى.
— اۆانستى كىم الدى؟
— سولار، سەر.
— ءوزىم دە سولاي دەپ ويلاپ ەدىم. سەنىڭ، بالكىم، قۋانىشىڭ قوينىڭا سىيماعان بولار. سوڭىڭنان بىرەۋلەردىڭ اڭدىپ جۇرگەنىن سەزدىڭ، ءبىلدىڭ! سولاي عوي؟
يۋنگانىڭ كوزى قاس قاعىم ساتتە قاسقىردىڭ كوزىندەي وت شاشا قالعان. قاتتى ىزا قىسقاندىقتان با، جون ارقاسى دا كۇدىرەيىپ شىعا كەلىپ ەدى.
— قاپ، مىنانى ەستىگەنشە... — دەپ ول ايقايلاپ جىبەرۋگە از قالعان. ءسوز اياعىندا نە ايتقىسى كەلگەنىن مەن تۇسىنبەي قالدىم، تەگى ىزامەن كاپيتاندى سىباپ جىبەرە جازدادى-اۋ دەيمىن.
— نە؟ — لارسەننىڭ ءۇنى ءتىپتى سىبىرعا جاقىن شىقتى، بۇنىسىمەن ونى مازاق ەتىپ تۇرعانداي كورىندى.
ءبىراق يۋنگا بۇل ساتتە ويىن دا، بويىن دا جيناپ الا قويعان.
— جايشا، سەر. ءسوزىمدى قايتىپ الدىم.
— سونىڭمەن دە مەنى مويىنداپ تۇرسىڭ،— دەپ كاپيتان ريزالىقپەن جىميدى.— جاسىڭ نەشەدە سەنىڭ؟
— ون التىعا جاڭا تولدىم، سەر.
— وتىرىك ايتاسىڭ! سەن ون سەگىزدەن اسقان جىگىتسىڭ. جانە سەن ءوز جاسىڭا قاراعاندا الدەقايدا مىعىمسىڭ. بۇلشىق ەتتەرىڭ بۇقانىكىنەن بىردە-بىر كەم ەمەس. ءقازىر بوقتىعىڭدى جيناپ ال دا، باكتاعى كۋبريككە جونەل. ەسكەكشى ماتروس بولاسىڭ. بۇنى قىزمەتىنىڭ وسكەنى دەپ ەسەپتە، ۇقتىڭ با؟
كاپيتان ودان جاۋاپ كۇتپەستەن، ءمايىتتى جەلكەنگە وراپ تىگىپ جاتقان ماتروسقا بۇرىلىپ:
— يوگانسەن، — دەدى ءامىرلى.— سەن ناۆيگاسيا3 جايىنان بىردەمە بىلەسىڭ بە؟
— جوق، سەر.
— وكىنىشتى! دەگەنمەن ءبارىبىر سەن كومەكشى بولاسىڭ. كيىم-كەشەگىڭدى كايۋتاعا اپار، مىناۋ جاتقان توسەككە ەندى سەن جاتاسىڭ.
— قۇپ بولادى، سەر! — دەپ يوگانسەن كوڭىلدى ءتىل قاتىپ، سول ساتتە-اق باكقا جونەلدى.
ءبىراق بۇرىنعى يۋنگا ءالى دە تۇرعان ورنىنان قوزعالعان جوق ەدى.
— ال سەن نە كۇتىپ تۇرسىڭ؟— دەدى وعان كاپيتان.
— مەن مۇندا ماتروس بولۋعا كەلگەم جوق، سەر. مەن يۋنگا بولۋعا جالدانعام. ماتروس بولعىم كەلمەيدى.
— جۇگىڭدى جيناپ ال دا، باكقا جونەل!
بۇل جولعى بۇيرىق ءامىرلى دە ءزىلدى شىقتى. الايدا بۇرىنعى يۋنگانىڭ قاباعى تۇنەرىپ، ءمىز باقپاي تۇرىپ العان.
وسى ساتتە قورقاۋ لارسەن ءوزىنىڭ سۇمدىق كۇشىن تاعى دا كورسەتىپ ەدى. ءبارى دە كۇتپەگەن جەردە، جاي وتىنداي جارق ەتكەن جىلدامدىقپەن بولدى. ول جالعىز-اق سەكىرىپ، التى فۋتتاي جەردەگى يۋنگاعا جەتتى دە، جۇدىرىقپەن ىشتەن پەرىپ كەپ جىبەردى. وسى ساتتە سوققى وزىمە تيگەندەي ءتوس شەمىرشەگىم گۇدىر ەتە تۇسكەندەي بولدى. بۇنى مەن سىزدەرگە سول مەزەتتەگى ءوز جۇيكەمنىڭ قالاي تىتىركەنە قالعانى مەن مۇنداي كورىنىستىڭ ءوزىم ءۇشىن قانشالىقتى جابايى كورىنگەنىن ناقتى سەزدىرۋ ءۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىن عوي. ءجا، بۇدان كەيىن نە بولدى دەيتىن شىعارسىزدار. يۋنگا، سالماعى كەم دەگەندە ءجۇز الپىس بەس فۋنتتاي بولاتىن الپامساداي جىگىت، بىردەن ەكى بۇكتەتىلىپ ءتۇستى. قۇددى ول لارسەننىڭ جۇدىرىعىنا جىپكە قىستىرعان سۋلى شۇبەرەكتەي ءىلىنىپ قالعان. سوسىن ونىڭ بيىككە ءبىر-اق ۇشىپ، كويلەك ەتەگى دەلەڭ-دەلەڭ ەتكەن كۇيى ەكى-ۇش قادام جەردە جاتقان ولىك جانىنا گۇرس ەتىپ قۇلاپ تۇسكەنىن كوردىم. قۇلاپ تۇسكەندە باسى مەن يىعى تاقتايعا قاتتى سوعىلعان. ءسويتىپ ول سول جەردە بۇكتەتىلىپ قالا بەردى.
— ال قالاي؟— دەپ لارسەن كەنەت ماعان بۇرىلعان.— ءسىز ويلانىپ بولدىڭىز با؟
مەن بىزگە تىم تاقاپ قالعان ماناعى شحۋناعا قارادىم. ول "ەلەسكە" قاراما-قارسى، نەبارى ەكى ءجۇز ياردتاي جەردە كەلە جاتىر ەدى. بۇل ءوزى ادەمى، قۋىرشاقتاي عانا كەمە ەكەن. جەلكەندەرىنىڭ بىرىنەن ءىرى ساندارمەن جازىلعان نومىرىنە دەيىن اپ-انىق كورىنەدى. بۇرىن كىتاپتاردان كورگەن كەمە سۋرەتتەرىن ەسكە الا كەلىپ، بۇنى مەن لوسماندىق بوت پا دەپ ويلادىم.
— بۇل قانداي كەمە؟ — دەپ سۇرادىم كاپيتاننان.
— "لەدي ماين" دەگەن لوسماندىق بوت، — دەدى ول. — ءوزىنىڭ لوسماندارىن جەتكىزىپ سالىپ "سان-فرانسيسكوعا" قايتىپ بارا جاتقان بەتى. بۇل وعان مىناداي جەلدە بەس-التى ساعاتتا جەتىپ بارادى.
— وتىنەم سىزدەن، وعان بەلگى بەرىڭىزشى، مەنى جاعاعا جەتكىزىپ سالسىن.
— تۇسىنەم ءسىزدى، ءبىراق وكىنىشكە قاراي مەن بەلگى بەرەتىن كەرنەيىمدى تەڭىزگە ءتۇسىرىپ الىپ ەدىم، — دەدى كاپيتان. اڭشىلار ورتاسىنان قارق-قارق كۇلكى ەستىلدى.
ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراعان كەزدە، بويىمدى ءبىرتۇرلى ۇرەي بيلەپ كەتتى. يۋنگانى ول ءبىر دەمدە قالاي جەر قاپتىرعانىن كورىپ تۇرىپ، ونىمەن قالاي قارسىلاسۋعا بولادى. ال قارسىلاسا قالساڭ، بۇل جىگىتتىڭ كورگەنىن سەن دە كورۋىڭ مۇمكىن. ءتىپتى ودان زورعىسىن! راس، جۇرەگىم شايلىعىپ قالدى. ءبىراق سوسىن مەن نە ىستەدى دەيسىز عوي؟ بۇل مەنىڭ ومىردەگى ەڭ باتىل قادامىمنىڭ ءبىرى بولعان شىعار! بورتقا تۇرا ۇمتىلىپ، بار داۋسىممەن ايقايعا باستىم-اۋ!
— ە-ە-ەي، "لەدي ماين!" مەنى جاعاعا الا كەتىڭدەرشى! وزدەرىڭمەن بىرگە جاعاعا. مىڭ دوللار تولەيمىن. مىڭ دو-وللار!
شتۋرۆالدا تۇرعان ەكى ادامعا ەس-تۇسسىز قولىمدى بۇلعاي بەرەمىن. ونىڭ ءبىرى كەمە جۇرگىزىپ كەلەدى دە، ەكىنشىسى اۋزىنا رۋپوردى تاقاپ، بوس تۇر. مەن موينىمدى بۇرعام جوق، ءبىراق جەلكە تۇسىمدا تۇرعان حايۋان-ادام ءقازىر-اق جالعىز جۇدىرىقپەن جالپ ەتكىزەتىن شىعار دەپ ويلادىم. بۇل سوققىنى قانشا كۇتكەنىمدى بىلمەيمىن، اقىرى شىداماي ارت جاعىما بۇرىلىپ ەدىم، لارسەن ورنىنان دا قوزعالعان جوق ەكەن — ماناعى تالتايعان قالپى سيگارىن قۇشىرلانا تارتىپ، جايباراقات تۇر ءيتىڭ.
— نە بوپ قالدى؟ تىنىشتىق پا؟ — دەگەن داۋىس شىقتى "لەدي ماين" جاقتان.
— ءيا! ءيا!.. جو-جوق!— دەپ ويبايعا باسىپ مەن تۇرمىن. — تىنىشتىق ەمەس! قۇتقارىڭدار! قۇتقارا كورىڭدەرشى مەنى! مىڭ دوللار تولەيمىن جاعاعا دەيىن. مى-ىڭ دوللار!
— جۇرە بەرىڭدەر! فريسكودان جىگىتتەرىمىز ءبىراز سىلتەڭكىرەپ جىبەرىپ ەدى، — دەدى لارسەن وڭەشىن سوزىپ. — ال مىناۋ، — دەپ ول مەنى نۇسقاعان، — اۋزىن يت جالاعانشا ىشكەن عوي.
"لەدي ماين" رۋپورىنان كۇلكى جاڭعىرىقتى دا، كەمە جانىمىزدى جاناپ وتە بەردى.
— ءبىزدىڭ اتىمىزدان ونى سىلەيتىپ سالىڭدار. — كەمە ۇستىندەگى ەكەۋ كەزەكتەسە بىزگە قول بۇلعادى.
ءىزاعا بۋلىققان مەن بورت جيەگىنە شىنتاقتاي تۇرىپ، الگى كەمەنىڭ سوڭىن الا ەكى جاققا جارىلا قاشىپ بارا جاتقان اقكوبىك تولقىندارعا كوزىم بوتالاي قارادىم. ول نەبارى بەس-التى ساعاتتان سوڭ سان-فرانسيسكودا بولادى! مەنىڭ باسىم اينالىپ، جۇرەگىم شانشىدى، كوكىرەگىمە دە ءبىر قاتتى ءتۇيىن بايلانىپ، كەۋدەمدى اشىتىپ جىبەرگەن. اقباس تولقىندار بورتتى ۇرىپ، بەتىمە سۋىق سۋ شاشادى. جەل مۇلدە كۇشەيە تۇسكەن، "ەلەس" ءبىر جاعىنا قيسايىپ الىپ، ەكپىندەتە سىرعىپ كەلەدى. پالۋبا ۇستىنە سۋدىڭ بۇرق-بۇرق توگىلگەنىن ەستيمىن.
كەرى بۇرىلعان ساتتە، اياعىنان ارەڭ تۇرىپ كەلە جاتقان يۋنگانى كوردىم. كوزى قانتالاپ، ءوڭى ولىكتەي بوزارىپ كەتىپتى. قاتتى اۋىرىپ، قينالىپ تۇرعانى انىق ەدى.
— قالاي، ليچ، باققا باراسىڭ با؟ — دەدى كاپيتان.
— ءيا، سەر.
— ال سەن شە؟ — دەپ ول ماعان بۇرىلدى.
— مەن سىزگە مىڭ دوللار... — دەي بەرىپ ەدىم:
— قوي بۇنى! — دەدى ول. — ودان دا ماعان يۋنگانىڭ قىزمەتىن اتقارۋعا كەلىسەسىڭ بە، سونى ايت! الدە سەنىمەن دە اينالىسىپ كورەيىن بە؟
نە ىستەيمىن؟ اۋزىمنان قارا قان اققانشا قارسىلاسا بەرەم بە. مىنانىڭ ءولتىرىپ جىبەرۋى دە وپ-وڭاي عوي. مەن ونىڭ ىزعار شاشقان كوزىنە قادالا قارادىم. مۇنداي مەيىرسىز، جىلۋسىز، قارا تاستاي بەزەرگەن كوز ادام بالاسىندا سيرەك كەزدەسەتىن شىعار. ادەتتە كەز كەلگەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ كوزىنەن مىسقالداي بولسىن ادامگەرشىلىكتىڭ ۇشقىنى سەزىلۋشى ەدى، ال مۇندا ونىڭ جۇرناعى دا جوق سەكىلدى.
— قالاي، كەلىسەسىڭ بە؟
— ءيا، — دەدىم مەن.
— "ءيا، سەر" دەڭىز، — دەپ تۇزەتىپ قويدى ول.
— ءيا، سەر، — دەدىم قايتالاپ.
— ءاتى-جونىڭىز كىم ءسىزدىڭ؟
— ۆان-ۆەيدەن، سەر.
— اتىڭىز؟
— حەمفري، سەر. حەمفري ۆان-ۆەيدەن.
— جاسىڭىز؟
— وتىز بەستە، سەر.
— جارايدى. كوككە بارىڭىز، ول سىزگە نە ىستەيتىنىڭىزدى كورسەتەدى.
مەن ءسويتىپ ەرىكتەن تىس قورقاۋ لارسەننىڭ ق ۇلى بوپ شىعا كەلدىم.
ويتكەنى ول مەنەن كۇشتى ەدى. بار ماسەلە سوندا. ول ۋاقىتتا بۇنى مەن الدەبىر قۇدىرەتتىڭ كۇشى، تاعدىردىڭ جازۋى دەپ بىلگەم. ءتىپتى ءقازىر دە، باياعى وتكەن كۇندەردى ەسكە العاندا، سول ۋاقىتتا باسىمنان كەشكەندەردىڭ ءبارى ەشقانداي اقىلعا سىيماس دۇنيەدەي كورىنەدى. الداعى ۋاقىتتا دا ونى ءدال سولاي — سۇمدىق-كوكەسىندەي كورە بەرەتىن شىعارمىن.
— توقتاي تۇرىڭىز!
كامبۋزعا جەتە بەرە اياعىمدى كىلت تەجەدىم.
— يوگانسەن، ءبارىن جوعارىعا شاقىر. جاعدايدىڭ ءبارىن رەتتەدىك، ەندى ءولىمدى جونەلتىپ، ارتىق-اۋىس زاتتاردان پالۋبانى تازارتىپ العانىمىز ءجون بولار.
يوگانسەن كوماندانى جيناپ اكەلگەنشە، ەكى ماتروس كاپيتاننىڭ نۇسقاۋىمەن جەلكەنگە ورالعان ءمايىتتى ليۋك قاقپاعىنا جاتقىزدى. كەمەنىڭ ەكى قاپتالىندا ءتۇبىن توڭكەرىپ قويعان ەكى كىشكەنتاي شليۋپكا بايلاۋلى تۇر ەدى. تاقتايدا جاتقان اۋىر ءمايىتتى بىرنەشە ماتروس كوتەرىپ الىپ، اياقتارىن تەڭىز جاققا قاراتىپ، الگى شليۋپكالاردىڭ جەل جاقتاعىسىنىڭ ۇستىنە دۇڭك ەتكىزىپ قويا سالدى. سوسىن ونىڭ اياعىنا كوك اكەلگەن ءبىر قاپ كومىردى بايلادى.
تەڭىزدە ءولىم جونەلتۋ ماعان قاي ۋاقىتتا دا ەرەكشە سالتاناتپەن، ايرىقشا داستۇرمەن وتەتىندەي كورىنەتىن، ءبىراق مەن كۋاسى بولعان مىنا كورىنىس بۇرىنعى ءتاتتى ەلەستەرىمنىڭ ءبارىن ءبىر-اق ساتتە جوق قىلىپ ەدى. الاسا بويلى، قوڭىر كوزدى اڭشىلاردىڭ ءبىرى (دوستارى ونى سموك دەپ اتاعانىن ەستىپ قالدىم) ءولىم تۋرالى الدەبىر بوقاۋىز انەكدوتتى ايتىپ تۇردى. وعان قالعاندارىنىڭ ابالاعان، قىڭسىلاعان، ىرباڭداعان كۇلكىسى قوسىلدى. ماتروستار تىقىر-تىقىر باسىپ، پالۋباعا جينالا باستادى. كۇزەتتەن كەلگەن كەيبىرى ۇيقى تىعىلعان كوزدەرىن تىرنالاي تۇرىپ، سىبىر-كۇبىر اڭگىمەگە كوشكەن. ماتروستاردىڭ تۇرىنەن ءتۇڭىلۋ، تىكسىنۋ سياقتى الدەبىر كوڭىلسىز نىشان سەزىلىپ ەدى. مىنا كاپيتانمەن ساپارلاس بولۋ ولارعا وڭاي تيمەگەنى بايقالادى. ارەدىك-ارەدىكتە وزدەرى قورقاۋ لارسەنگە ۇرلانا قاراپ قويادى، سوعان قاراعاندا، ودان قاتتى قورقاتىن سەكىلدى.
كاپيتان تاقتايدىڭ جانىنا كەلدى، ءبارى باس كيىمدەرىن شەشتى. مەن پالۋباعا جينالعانداردىڭ ءبارىن كوزبەن ساناپ شىقتىم. ولار جيىرما ادام ەكەن؛ دەمەك، جۇرگىزۋشى مەن مەنى قوسا ەسەپتەگەندە، ءبارى — جيىرما ەكى ادام. مەن ءۇشىن بۇلاردىڭ ءدال ەسەبىن ءبىلىپ الۋدىڭ ەش ارتىقشىلىعى جوق ەدى، ويتكەنى وسىناۋ جىلجىمالى شاعىن الەمدە مەن ولارمەن بىرەر اپتا، نەمەسە بىرەر اي ەمەس، مۇمكىن ءتىپتى جىلداپ جولداس بولام با، كىم ءبىلسىن. بەت-جۇزدەرى قورعاسىنداي اۋىر وسىناۋ ماتروستاردىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن نەمەسە سكانديناۆتار ەدى. ال بەتتەرىن ايعىز-ايعىز ءاجىم تورلاعان اڭشىلار ولارعا قاراعاندا الدەقايدا مىعىم، كوڭىلدى كورىنەدى، سونداي-اق ولاردىڭ ءاربىر ارەكەتىنەن الدەنەگە دەگەن قۇشتارلىق تا سەزىلگەندەي. قىزىق! بۇرىن دا ايتىپ وتكەنىمدەي، سىزدەرگە ازىرەيىلدەي كورىنىپ وتىرعان قورقاۋ لارسەننىڭ كەسكىن پىشىنىندە، شىندىعىندا، كوزگە ەرەكشە ۇرىپ تۇرعان سۇيكىمسىز ەشتەمە جوق ەدى. راس، ونىڭ بەتىندە دە تەرەڭ-تەرەڭ ءاجىم سىزىقتارى بار، ءبىراق ونىسى اسقان جىگەر مەن قايراتتىلىقتان عانا حابار بەرگەندەي. ونىڭ بەت قۇبىلىستارىنان ءتىپتى تۋراشىلدىق پەن بىربەتكەيلىكتى دە اڭعارۋعا بولادى. وسىنداي ادام جاڭا عانا يۋنگا سياقتى جاس جىگىتتى بىت-شىت قىلىپ سوقتى دەگەنگە مۇلدە سەنگىڭ كەلمەيدى.
مىنە ول بىردەمە ايتايىن دەپ اۋزىن اشا بەرىپ ەدى، ەكىلەنە سوققان جەل شحۋناعا لاپ قويىپ، ونى ءبىر جاعىنا قاتتى قيسايتىپ جىبەردى. جەلكەندەر جەلپىلدەپ، ارقاندار ازىناي ىسقىردى. اڭشىلاردىڭ كەيبىرى ابىرجىپ اسپانعا قاراعان. ءمايىت جاتقان جەل جاقتاعى بورت اق كوبىككە ءبىراز مالىنىپ بارىپ، قايتا قايقايىپ شىعا كەلگەندە، پالۋبا ءۇستى قىزىل اسىقتان سۋعا تولىپ كەتتى. سوسىن كەنەت نوسەر قۇيا جونەلدى: ءىرى-ىرى تامشىلار پالۋبانى بۇرشاقتاي ۇرىپ جاتىر. سوسىن وسى جاۋىن ارالاس قاتتى جەل ءبىزدى سىلكىپ-سىلكىپ وتە شىققان كەزدە، كاپيتانعا قايتا ءتىل بىتكەن، ءبارى ونى قاس قاقپاي، باس كيىمدەرىن شەشىپ تۇرىپ تىڭداعان ەدى.
— مەن ءولىم جونەلتۋ ءراسىمىنىڭ ءبىر عانا ۇزىگىن جاتقا بىلەمىن، — دەدى لارسەن. — بۇل جەردە تەك سونى ايتامىن: "ءتانىن تەڭىز قۇشسىن بەيباقتىڭ!" مىنە وسىلاي! ەندى تاستاي بەرىڭدسر ونى تەڭىزگە.
ول ءۇنسىز باس يزەدى. ليۋك قاقپاعىن ۇستاپ تۇرعاندار ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ قالعان؛ ءراسىمنىڭ تىم قىسقالىعى قارىندارىن اشىرعان سەكىلدى. ءبىراق كاپيتان ولارعا دۇرسە قويا بەرسىن.
— سايتان العىرلار، كوتەرسەڭدەرشى مىنا باسىن. نەمەنەگە اۋىزدارىڭدى اشىپ تۇرسىڭدار ءبارىڭ!
بىرەۋ تاقتايدىڭ باسىن اسىعىس كوتەرىپ قالعاندا، بورتتان سىرعي قۇلاعان ءمايىت شۇڭقىرعا لاقتىرعان يتتەي بولىپ، ەكى اياعىمەن تومەن قاراي زۋلاي جونەلدى. اياقتارىنا بايلاعان كومىر تولى قاپ بەيشارانى بىردەن تەرەڭگە تارتىپ اكەتكەن...
— يوگانسەن! — كاپيتان جاڭا كومەكشىسىنە ايقاي سالدى.— مىنا تۇرعانداردىڭ ەشقايسىسى ەشقايدا كەتپەسىن. توپسەل مەن كليۆەردى جيناپ الىڭدار! جىلدام! زيۋيد-وستى كۇتۋىمىز كەرەك. گرودتان ءريفتى الىپ تاستاۋدى دا ۇمىتپاڭدار. ستاكسەلدەن دە.
پالۋبا ءۇستى اپ-ساتتە قايناعان تىرلىككە اينالدى. يوگانسەن ءار بۇيرىعىن مىق شەگەدەي قاعادى. ماتروستار ارقانداردى تارتقىلاپ، جەلكەندەردى ءتۇسىرىپ، قۇرال-جابدىقتاردى جيناستىرىپ، كەمەنىڭ و جاق-بۇجاعىنا زىر جۇگىرەدى. ال قارا جەردىڭ تىرلىگىنە عانا جارالعان مەن سياقتى ادامعا بۇنىڭ ءبارى ميعا كىرمەس، تۇيسىك جەتپەس بىردەمە. مەنى ادام دەپ، كوڭىل اۋدارىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. مەنى قويشى، ءبىر قاپ كومىرمەن بىرگە ماڭگىلىككە كەتكەن جاڭاعى ءمايىتتى ايتساڭشى. كوزدەن كەتتى — كوڭىلدەن دە كەتتى بەيشارا. ەندى مىنالاردىڭ اراسىندا ول ءۇشىن تيتتەي دە قايعىرعان بىرەۋ بار ما ەكەن؟ ءاي، قايدام! نەتكەن جانى قاساڭدانىپ كەتكەن ادامدار. بىرەۋ ءولدى دەپ توقتاپ قالعان دۇنيە، توقىراپ قالعان تىرلىك تە جوق: كەمە ءوز جولىمەن كەتىپ بارادى مىنەكي، پالۋبادا قايناعان جۇمىستىڭ ءتۇرى انەكي. قانداي سۇمپايى دۇنيە بۇل! ءبارىن دە كورىپ تۇرمىن، ەستىپ تۇرمىن مەن. انە، اڭشىلار سموك ايتقان الدەبىر انەكدوتقا قارق-قارق كۇلەدى. ماتروستار ماچ باسىنداعى جەلكەندەرمەن اۋرە. قورقاۋ لارسەن بۇلت ەندى قاي جاقتان شىعار ەكەن دەگەندەي ءتۇپسىز اسپانعا تۇڭىلە كوز سالادى. مەزگىلىنەن بۇرىن مەرت بولعان الگى ادام بۇل ۋاقىتتا مۇمكىن تەڭىز تۇبىنە جەتىپ تە قالعان شىعار.
تەڭىزدىڭ قاتال دا اياۋسىز زاڭىن بۇلايشا ءتۇيسىنۋ كەنەت مەنىڭ جۇرەگىمدى تىتىركەندىرىپ جىبەرگەن دە، كوز الدىمداعى تىرلىكتىڭ ءبارى ماعان سونشاما سۇرقايى، سونشاما كوڭىلسىز، جالپى ءومىر دەگەنىڭ ازاپ مەن قاسىرەتتەن عانا تۇراتىن، قارا باقىرلىق قۇنى جوق بوس دۇنيە بوپ كورىنگەن. مەن ۆانتتىڭ تۋرا جانىنداعى فالشبورتتان ۇستاعان كۇيى كوبىكتى تولقىندار مەن كوكمۇنار تۇمانعا قاراپ، ۇزاق-ۇزاق ويلانىپ تۇرا بەردىم. سان-فرانسيسكو مەن كاليفورنيا جاعالاۋلارى سول تۇماننىڭ ار جاعىندا قالىپ بارا جاتىر ەدى. ارەدىك-ارەدىكتە جاڭبىر ارالاس جەل سوعىپ وتەدى. بۇل جەل كۇشەيگەن سايىن تەڭىز بەتىندەگى كوكمۇناردىڭ كوبەسى سوگىلىپ، اسپان اشىلا تۇسكەنىن بايقايمىن. ال ءبىزدىڭ جۇمباق كەمە ءوزىنىڭ حايۋان تەكتەس ەكيپاجىمەن بىرگە كوك تەڭىزدى كوكتەي ءوتىپ، وڭتۇستىك-باتىستى بەتكە الىپ، سوناۋ تىنىق مۇحيتتىڭ شالقار ايدىنىنا قاراي اسىعا ءجۇزىپ بارادى.
ءتورتىنشى تاراۋ
"ەلەس" دەپ اتالاتىن وسى اڭشىلار شحۋناسىنىڭ جاعدايىنا قالايدا قالىپتاسسام دەگەن مەنىڭ بارلىق ۇمتىلىسىم ءومىرى تاۋسىلىپ بىتپەس مەحنات پەن قورلىقتان باسقا ماعان ەشتەمە بەرمەگەن. كوماندا جاعى — "دوكتور"، اڭشىلار — "توممي"، ال كاپيتان — "كوك" دەپ اتايتىن ماگريدج سايتان سياقتى بىردەن وزگەرىپ سالا بەرىپ ەدى. مەنىڭ يۋنگانىڭ ورنىنا بارۋىم ونى ءتىپتى ەسىرتىپ جىبەردى. باياعى جاعىمپازدىعىنىڭ جۇرناعى دا قالماعان: ەندى تەك ايقايلاۋ مەن بوقتاۋدى عانا بىلەدى. ويتكەنى ونىڭ الدىندا كەشەگى اق ساۋساق، مەنمەنسىگەن دجەنتلمەن ەمەس، بار بولعانى "يۋنگا" اتىن جامىلعان كوپتىڭ ءبىرى، ارتتىڭ كىرى تۇر ەدى.
كۇلكىلى بولسا دا ايتايىن، ماعان ول ءوزىن "ميستەر ماگريدج" دەپ اتاۋدى تالاپ ەتەدى، ال مىندەتتەرىمدى تۇسىندىرۋگە كەلگەندە، سونشاما ءوزى دورەكى. شاعىن-شاعىن ءتورت كايۋتادان تۇراتىن كايۋت-كومپانياعا قىزمەت كورسەتۋمەن قاتار مەن ونىڭ كامبۋزداعى جۇمىسىنا دا كومەكتەسۋىم كەرەك-تى، اياق-تاباق جۋۋ مەن كارتوپ تازالاۋ كەزىندەگى مەنىڭ وتە يكەمسىزدىگىم ونىڭ يت-جىنىن ۇستاتادى دا، بۇنىڭ ارتى مازاق پەن قورلاۋعا ۇلاسادى. مەنىڭ بۇرىنعى جاعدايىمدى، دالىرەك ايتقاندا، بۇعان دەيىن قانداي ءومىر سۇرگەنىمدى قاپەرگە الىپ جاتقان ول جوق. بۇل وعان ايران ىشكەنمەن بىردەي ەدى. جاسىرارى جوق، العاشقى كۇننىڭ اياعىندا-اق مەن ونى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ كەتتىم، شىندىعىندا، ومىردە مەن ەشكىمگە ءدال وسىلاي جيرەنىشتى قاراماعان شىعارمىن.
"جاڭبىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى" دەگەندەي، ءدال سول كۇنى ءبىزدىڭ "ەلەس" زيۋيد-وست جەلى ساپىرعان تاۋداي تولقىندارعا تاپ بولىپ، زاريفلەندى جەلكەندەرىن كوتەرىپ (مۇنداي تەرميندەردىڭ ماعىناسىن مەن كەيىنىرەك تۇسىنگەم)، قاتتى شايقالىپ، تىم بەرەكەسى قاشىپ كەلە جاتقان-دى. التى جارىم كەزىندە مەن كوكتىڭ نۇسقاۋىمەن كايۋت-كومپانيادا داستارقان جايىپ، كۇن بۇزىلا قالعان جاعدايدا قالقان بولسىن دەگەن ويمەن وعان الدىن-الا تور قۇرىپ، سودان كەيىن عانا ۇستەلدەرگە تاماق اكەلە باستاعام. وسىعان بايلانىستى مەن تەڭىزدىڭ قاتتى تەربەلىسىمەن العاش رەت قالاي تانىسقانىمدى دا ايتا كەتكىم كەلەدى.
قولىما ۇلكەن شاينەك ۇستاپ، قولتىعىما بىرەر بولكە جاڭا پىسىرىلگەن ناندى قىستىرىپ، كامبۋزدان ەندى شىعا بەرگەنىمدە، سوڭىمنان ميستەر ماگريدجدىڭ:
— كوزىڭە قارا، ايتپەسە سۋ استىندا قالاسىڭ!— دەگەنىن ەستىپ قالعام. وسى مەزەتتە گەندەرسون دەگەن ۇزىنتۇرار اڭشىلاردىڭ ءبىرى "ءتورتىنشى كلاستان" (ولار قالجىڭ رەتىندە وزدەرىنىڭ كۋبريكتەرىن سولاي اتايتىن) كايۋت-كومپانياعا قاراي بەت الىپ كەلە جاتىر ەدى. ال قورقاۋ لارسەن يۋتتە ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى سيگارىن تارتىپ تۇرعان.
— كەلە جاتىر، كەلە جاتىر! ساق بولىڭدار! — دەگەن كوكتىڭ جانداۋىسى شىقتى.
نەنىڭ "كەلە جاتقانىن" قايدان بىلەيىن، اڭىرىپ تۇرا قالدىم. ارت جاعىمنان كامبۋز ەسىگى ساتىر-سۇتىر جابىلىپ ۇلگەردى دە، گەندەرسون بىردەن ۆانتقا قاراي ۇمتىلعان، سوسىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ونىمەن جوعارى ورمەلەي جونەلدى. مەن سوندا عانا بورتتان اسىپ قۇلاپ كەلە جاتقان اقكوبىكتى الىپ تولقىندى بايقادىم. ول تۋرا ماعان قاراي اقتارىلا قۇلاعان. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم، ويتكەنى مۇنداي جايلاردىڭ ءبارى ماعان ءالى بەيتانىس ەدى. عايىپتان ءقاۋىپ تونگەنىن مەن ەندى عانا ءتۇسىنىپ، جۇرەگىم تاس توبەمە شىققان. ەسىمنەن تانىپ قالعاندايمىن، نە قوزعالىس، نە قيمىل جوق مەندە. وسى ساتتە يۋتتا تۇرعان قورقاۋ لارسەن:
— ءاي، بىردەمەدەن ۇستاساڭشى سەن... حەمپ!4 — دەپ ايقاي سالعانىن ەستىدىم.
ءبىراق ەندى كەش ەدى. نە دە بولسا ءبىر جەرىنەن ۇستاپ قالايىن دەپ ۆانتقا قاراي سەكىردىم، وسى ارالىقتا سۋ ماعان اقتارىلا قۇلادى دا، دۇنيە استان-كەستەڭ بولىپ كەتتى. قاقالىپ-شاشالىپ جاتىرمىن. پالۋبا اياق استىمنان كوشە جونەلدى. جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستىم دە، الدەقايدا دومالاي جونەلدىم. دولى ءبىر كۇش مەنى ارى دا ۇشىرادى، بەرى دە ۇشىرادى. دومالاتىپ بارىپ قاتتى زاتقا سوعادى. قابىرعالارىمدى بىر-بىرلەپ قاقىراتا سىندىرىپ جاتقانداي. جوق، قابىرعامنان بۇرىن وڭ اياعىمنىڭ وڭباي جارالانعانىن ءبىلدىم... سوسىن تولقىندار قايتىپ، مەن ازداپ ەس جيا باستادىم. ەندى عانا بايقادىم، جەل جاقتاعى بورتتان كامبۋزدىڭ ارتىنا، ودان كۋبريككە قاراي لاقتىرعان. تىزەم تۇزداي اشيدى، اياعىمدى باسا المايتىن سەكىلدىمىن. "سىنعان، — دەپ ويلادىم.— سىنعان!" ءبىراق كامبۋزدان كوك ايقايلاپ تۇر.
— ەي، سەن! قايدا ءجۇرسىڭ قاڭعىپ؟ شاينەك قايدا؟ بورتتان ۇشىرىپ جىبەرگەن جوقسىڭ با ءوزى؟ بۇدان دا ارام قاتقانىڭ جاقسى ەدى سەنىڭ!
مەن ورنىمنان ازەر تۇرىپ، كامبۋزعا اقساڭداي جونەلدىم. ۇلكەن شاينەك ءالى دە قولىمدا ەدى، ونى كوكقا ۇستاتا بەردىم. ءبىراق ول بۇعان مىسە تۇتپاي بۇرق-بۇرق سويلەپ ءجۇر، بۇنىسى جورتا نەمەسە شىنىمەن.
— ءاي، ۇلبىرەگەن بايقۇس-اي! قولىڭنان نە كەلەدى سەنىڭ، ا؟ نە كەلەدى؟ توكپەي-شاشپاي ءبىر شاينەك شايدى كوتەرىپ جۇرە المايسىڭ! ال مەن بۇنى تاعى دا دايىنداپ يت بولامىن!
ءبىر مينۋتتان كەيىن ول:
— نەمەنەگە وتىرىك قينالعان بوپ تۇرسىڭ سەن، ا؟ اياعىڭدى اۋىرتىپ الدىڭ با؟ ءوي، تۇك كورمەگەن بايقۇس! — دەپ تاعى دا قىجىرتا باستاعان.
ءوز اياعى ءدال مەنىكى سياقتى سىرقىراپ تۇرسا، بىلەر ەدى ول قالاي "وتىرىك قينالعاندى!" مەن بار كۇشىمدى تىستەنە جيىپ، كامبۋز بەن كايۋت-كومپانيا ارالىعىندا كۇنى بويى ارى-بەرى اقساڭداپ جۇرە بەردىم. بۇل وقيعا مەنىڭ ومىرىمە ەكى بىردەي ءىز قالدىرعان: بىرىنشىدەن، تىزەمنىڭ ۇرشىعىن قاتتى جارالاپ الىپ، ونىڭ زاردابىن ايلار بويى كورگەنمىن — ونى ەمدەۋ جونىندە ءتىپتى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس، ەكىنشىدەن، يۋتتان ايقايلاعان قورقاۋ لارسەننىڭ ارقاسىندا "حەمپ" دەگەن اتقا يە بولدىم. بۇدان كەيىن ەشكىم مەنى ءوز اتىممەن اتاعان ەمەس، بۇعان قۇلاعىم ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەنى سونداي، كەيىن ءوزىمدى تۋعاندا-اق وسى ەسىمگە يە بولعانداي سەزىنەتىن بولعام.
قورقاۋ لارسەن، يوگانسەن جانە التى بىردەي اڭشى ورنالاسقان كايۋت-كومپانياعا قىزمەت كورسەتۋ ماعان وتە قيىن تيگەن. وسى ءبىر كىشكەنتاي، تار كايۋتادا ارى-بەرى قوزعالىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن مۇڭ ەدى. اسىرەسە شحۋنانى جەل شايقاعان كەزدە، اندا ءبىر سوعىلىپ، مۇندا ءبىر سوعىلىپ، ەسىم اۋىپ قالا جازدايدى. ءبىراق بارىنەن دە ماعان اۋىر تيگەنى — مۇنداعىلاردىڭ "ولمەسەڭ، ومە قاپ" دەگەندەي مەيىرىمسىزدىگى ەدى. اۋىرعان تىزەمدى كيىم سىرتىنان مەزگىل-مەزگىل سيپاپ قويىپ جۇرەمىن، سيپاعان سايىن ونىڭ كۇننەن كۇنگە ءىسىپ، دومبىعىپ بارا جاتقانىن بايقايمىن. ول سىزداپ اۋىرعان كەزدە باسىم قوسا اۋىرادى. كايۋت-كومپانيانىڭ قابىرعاسىندا دوڭگەلەك اينا ءىلۋلى تۇراتىن، ارى ءوتىپ، بەرى ءوتىپ ءجۇرىپ، وعان كوزىم تۇسكەندە، ءوڭىم قاشىپ، جاعىم سۋالىپ، كوزىم الارا تۇسكەنىن كورەمىن. بۇنى ۇستەل باسىندا وتىرعاندار كورمەيدى ەمەس، كورەدى، الايدا جۇمعان اۋىزدارىن اشپايدى. بۇل جاعدايدا مەنىڭ تەك لارسەنگە عانا ءىشىم جىلىعان جايى بار. تۇستەن كەيىن تارەلكالاردى جۋىپ تۇرعان ساتىمدە جانىمنان ءوتىپ بارا جاتىپ ول:
— مۇنداي ۇساق-تۇيەككە كوڭىل اۋدارا بەرمە! بىرتىندەپ ۇيرەنىپ كەتەسىڭ. مۇمكىن ءبىراز قينالۋىڭ دا، ءبىراق ەسەسىنە قالاي ءجۇرۋدى دە ۇيرەنەسىڭ. بۇنى نە، پارادوكس دەۋشى مە ەدى، قالاي؟ — دەگەن ول.
— ءيا، سولاي، سەر، — دەدىم مەن. بۇل سوزىمە ونىڭ ءىشى ءجىبىپ قالعانى سەزىلدى.
— سەن ادەبيەتتەن دە بىردەمە بىلەتىن شىعارسىڭ، سولاي ما! ءجا، رەتىنە قاراي وزىڭمەن ءبىر اڭگىمەلەسەرمىن.
بۇدان كەيىن ول ماعان نازار اۋدارماي شۇعىل بۇرىلىپ، پالۋباعا شىعىپ كەتكەن.
كەشكە تاۋسىلىپ بىتپەس شارۋامنىڭ ءبارىن ءبىتىرىپ، اقىرى "ۋھ" دەگەن كەزىمدە، مەنى اڭشىلار جاتاتىن كۋبريككە جىبەرىپ ەدى. مۇندا جەتكەن بويدا، سىرت كيىمىمدى دە شەشپەستەن ءبىر بوس توسەككە قۇلادىم. راقات! اياعىما تىنىشتىق! ۋاقىتشا بولسىن قازىمىر كوكتەن دە قۇتىلدىم. ۇستىمدەگى كيىمدەرىم دە كەۋىپ ۇلگەرگەن، جانە ءبىر تاڭقالارلىعى — كەشەدەن بەرى بىردە تەڭىزدە، بىردە كەمەدە قانشاما رەت سۋ استىندا قالسام دا بويىمدى ەشقانداي سۋىق الماعانىن بايقادىم. ادەتتە مۇنداي جاعدايدا بىردەن ىستىعىم كوتەرىلىپ، توسەككە قۇلاپ تۇسەر ەدىم دە، سوسىن ابدەن جازىلعانشا شەشەم جانىمدا وتىرار ەدى.
ال ءقازىر اياعىمنىڭ اۋىرعانى عانا جانىما باتىپ بارادى. تىزەم قىپ-قىزىل بوپ ءىسىپ كەتكەن، سوعان قاراعاندا ۇرشىعىن شىعارىپ العان سياقتىمىن. سونى توسەگىمدە الاقانىممەن سيپالاپ وتىرعانىمدا، جانىمنان ءوتىپ بارا جاتقان گەندەرسون:
— جاراقاتىڭ جامان ەكەن، — دەگەن اياعىما ءسال كوز توقتاتىپ تۇرىپ.— ءبىراق ەشتەمە ەتپەس، مىقتاپ تاڭىپ تاستا، جازىلىپ كەتەدى.
بار جاناشىرلىق وسى. جانىمدا گۋ-گۋ ەتىپ، تەمەكى تارتىپ وتىرعان اڭشىلار (ولاردىڭ التاۋى دا وسىندا ەدى) بۇعان دا جاراماعان. ەگەر ۇيدە ءوستىپ جارالانىپ قالسام، مەنى مىندەتتى تۇردە حيرۋرگ ەمدەر ەدى، تامىر-تانىستار كەلىپ، كوڭىلىمدى سۇراپ، ءبارى مەن ءۇشىن بايەك تە بولار ەدى. ءبىراق مىنالارعا جازىق تا جوق قوي، وزگەنى قويىپ وزدەرىن دە اياي بىلمەيتىن ادامداردان نە سۇرايسىڭ. بارىنە ەتتەرى ءولىپ كەتكەن، بارىنە ەنجار قارايتىن بىرەۋلەر. كىم ءبىلسىن، تەڭىزدەگى قالىپتاسقان قاتىگەز جاعداي ولاردى وسىعان ۇيرەتىپ، وسىعان ادەتتەندىرگەن شىعار.
مەن سۇمدىق شارشاعان ەدىم، دالىرەگىندە مۇلدە دىمىم قۇرىپ بىتكەن، ءبىراق تىزەم سىرقىراپ اۋىرىپ، ۇيىقتاي الماي-اق قويدىم.
ىڭقىلدامايىن دەپ، ءوزىمدى كۇشپەن تەجەپ جاتىرمىن. ۇيدە، ارينە، نە ىستەگىڭ كەلسە، سونى ىستەيسىڭ عوي، ال مىنا جاڭا ورتا، جات ادامداردىڭ اراسىندا ولىمتىگىڭدى كورسەتپەگەنگە نە جەتسىن! قىزىق! اڭ سياقتى جابايى كورىنەتىن وسى ادامدار نامىسقا كەلگەندە قاس باتىرداي قاسقايىپ شىعا كەلەدى دە، ال تۇرمىستىق ۇساق-تۇيەك ۇستىندە وزدەرى دە تىم ۇساقتاپ كەتەدى ەكەن. مىسالى، كەيىن مىناداي جاعدايدىڭ كۋاسى بولعانىم بار. كەرفۋت دەگەن اڭشى سۇق ساۋساعىن ابايسىز پىشاقپەن تۋراپ تۇسىرگەندە، ول قىڭق ەتىپ داۋىس شىعارعاندى قويىپ، بەتىنەن بولماشى قينالعانى دا بىلىنبەگەن. سويتكەن كەرفۋرتتىڭ تۇككە تۇرعىسىز دۇنيەگە شالا بۇلىنگەنىن دە تالاي رەت كوردىم. بۇعان دا ءبىر مىسال ايتايىن.
بەلەك دەگەن يتبالىقتاردىڭ كۇشىگى تۋا سالىپ سۋدا ءجۇزىپ كەتەدى دەيدى كەرفۋت. جوق، ولاردىڭ كۇشىكتەرى سۋدا جۇزە المايتىنى ءۇشىن دە يتبالىقتار قۇرلىقتا تۋادى، سوسىن عانا ولاردى تاياز سۋدا ءجۇزدىرىپ ۇيرەتەدى، دەيدى لەتيمەر دەگەن اڭشى. جو-وق، ولاي ەمەس، دەپ كەرفۋتتىڭ كوزى شاتىناپ شىعا كەلەدى. بۇنىڭ ارتى قىزىل كەڭىردەك داۋعا، قىپ-قىزىل ۇرىسقا اينالادى.
مۇنداي ساتتە كۋبريكتەگى ءتورت اڭشىنىڭ ءبىرى توسەكتە شالجايىپ جاتىپ، ەندى ءبىرى ورىندىققا شىرەنە وتىرىپ الىپ، كولدەنەڭنەن سوزگە قوسىلىپ كەتەدى. داۋ ودان سايىن قىزا تۇسەدى. كەيدە بىر-بىرلەپ، كەيدە تۇتاستاي جامىراپ قويا بەرەدى. سوزدەرىن تىڭداساڭىز، كۇلكىڭىز كەلەدى. قۇددى بولماسقا داۋلاسقان كىشكەنتاي بالالار سياقتى. شىندىعىندا، بۇلاردىڭ سوزىندە ءبىر ءتۇيىر ءمان دە بولمايدى، انشەيىن ءبارى — قۇر ايقاي، دالەلسىز جوققا شىعارۋدان باسقا تۇك ەمەس. يتبالىق كۇشىگىنىڭ تۋا سالىپ ءجۇزىپ كەتۋىن، يا جۇزە الماۋىن ولار ويعا قونىمدى بىردەمەگە نەگىزدەپ ايتسا جاقسى عوي، جوق، بۇل جونىندە ءار قايسىسى نە ويلاسا، سونى ايتىپ قالۋ ءۇشىن، ايتقاندارىن قالايدا "قاھارماندىقپەن" قورعاۋ ءۇشىن اق تەر-كوك تەرگە تۇسەدى. وسىنداي تالاس-تارتىس ۇستىندە اركىم ءوز قارسىلاسىنىڭ ۇلتى مەن ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن قوزعاپ، ونىڭ باياعىدا سۇيەگى قۋراپ قالعان اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىن كوردەن نەشە تۇرعىزىپ الادى. مەنىمەن ساپارلاس بوپ بارا جاتقان ادامداردىڭ ءوي-ورىسى مەن ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن وسىدان-اق سەزە بەرىڭىزدەر!
ولاردىڭ اۋزىنان تەمەكى ءبىر تۇسپەيدى، تارتاتىندارى — تۇككە تۇرعىسىز ساسىق بىردەمە. كۋبريك ىشىندە كوك تۇتىننەن كوزىڭ اشىلمايدى. ەگەر مەن كەز كەلگەن اۋرۋعا تىم بەيىمدەۋ ادام بولسام، بۇل ءتۇتىن مەن كەمەنىڭ دامىلسىز شايقالۋى مەنى، ءسوز جوق، تەڭىز اۋرۋىنا ۇشىراتقان بولار ەدى. ءبىراق ونسىز دا جارالى تىزەمنىڭ جانىمدى كوزىمە كورسەتىپ كەلە جاتقان ءتۇرى مىناۋ.
توسەكتە ويعا باتىپ جاتىپ، مەن، ارينە، بارىنەن بۇرىن "ياپىراۋ، مەن وسى جاعدايعا قالاي تاپ بولدىم؟" دەپ ويلايمىن.
ويلاعان سايىن باسىم قاتادى. نەتكەن سۇمدىق! قانداي وكىنىشتى! كەشە عانا حەمفري ۆان-ۆەيدەن دەگەن ابىرويلى اتىم، عالىم، جازۋشى، ادەبيەتشى دەگەن دىرداي اتاعىم بار ادام ەدىم، ەندى مىنە قايداعى ءبىر شحۋناعا تاپ بولىپ، الدەبىر اڭ سياقتى ادامداردىڭ ورتاسىندا يتتەن ءقادىرسىز بوپ كەلە جاتىرمىن. ءيا، كەشەگى بەلگىلى جازۋشى، بۇگىن كەمەدەگى قولبالا! يۋنگا! مەن ومىردە ەشقاشان قارا شارۋانىڭ قامىتىن كيگەن ادام ەمەسپىن. ال مىنا كامبۋز سياقتى ءاسۇيدىڭ جۇمىسى ءتىپتى تۇسىمە دە كىرمەگەن. جاراتقاننىڭ ماڭدايىما جازعانى — ءبىر قالىپتى، ورنىقتى، وتىرىپ ىستەيتىن قىزمەت ەدى. ول — ءتاپ-تاۋىر ايلىعى، تۇراقتى تابىسى بار عالىمنىڭ قىزمەتى ەدى. ساياسات، سپورت، ساۋدا سياقتى دۇنيەلەر مەنى ەشقاشان قىزىقتىرعان ەمەس. اكە-شەشەم، قارىنداستارىم، ءبارى مەنى بالا كەزىمنەن كىتاپ "قۇرتى" دەيتىن. ومىرىمدە ءبىر-اق رەت تۋريستىك ساياحاتقا قاتىستىم، ونىڭ وزىندە جول ورتادا قاشىپ كەتىپ، سۇيگەن ىسىمە، وتىرىقشى قالپىما قايتا ورالعانىم بار. ال سوندا كۇندەردىڭ كۇنىندە مىنا قۇساپ كارتوپ ارشىپ، ىدىس-اياق جۋىپ، كەمەنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن قولبالاسى بولام دەپ ويلادىم با! شىندىعىندا، مەن قارا جۇمىسقا كەلگەندە وتە ءالسىز ەدىم. دارىگەرلەر ماعان "شىمىرسىڭ، مىقتىسىڭ" دەپ ماقتاپ قوياتىن، سىرتتاي قاراعاندا دەنە ءبىتىمىم سولاي كورىنەتىن دە شىعار، الايدا مەن جاتپاي-تۇرماي جاتتىعۋ جاساپ، ءوزىمدى شىنىقتىرعان ادام ەمەسپىن. سوندىقتان بۇلشىق ەتتەرىم بوس، سۇيەگىم بوركەمىكتەۋ بولاتىن. بۇنى مەنى ماقتاعان الگى دارىگەرلەر دە بايقاپ، تۇراقتى تۇردە گيمناستيكامەن اينالىسۋ جونىندە تالاي رەت كەڭەس تە بەرگەن. ءبىراق مەن باسقادان بۇرىن باسىمدى جاتتىقتىرۋعا كوبىرەك كوڭىل بولگەم دە، مىناداي اۋىر جۇمىسقا مۇلدە قابىلەتسىز، دارمەنسىز بوپ شىعا كەلگەم عوي.
بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم: الدا مەنىڭ قانداي اۋىر دا ايانىشتى كۇندەردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن سىزدەرگە كۇنى بۇرىن سەزدىرىپ، ءوزىمدى از دا بولسا اقتاپ الايىن دەگەنىم دە.
سونىمەن قاتار مەن الىستا قالعان شەشەم مەن قارىنداستارىمدى دا ويلادىم. ولاردىڭ قانداي قايعىعا باتاتىنى بەلگىلى عوي. ويتكەنى سۋعا باتىپ كەتكەن "مارتينەسپەن" بىرگە حابارسىز جوعالعانداردىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ءاتى-جونىم جۇرەدى، ارينە. ونى گازەتتەن وقىعان ۋنيۆسرسيتەتتەگى ارىپتەستەرىم مەن دوستارىم "ءاي، بەيشارا-اي!" دەپ، باس شايقاعانىن دا كورىپ تۇرعاندايمىن. بۇلارمەن قوسا چارلي فەراسەت دوسىم دا: "سول كۇنى تاڭەرتەڭ ونى ۇيدەن شىعارىپ سالىپ تۇرعاندا-اق جۇرەگىم بىردەمەنى سەزىپ ەدى" دەپ ساۋەگەيليتىنىن دە بىلەمىن.
بۇل ارالىقتا "ەلەس" شحۋناسى كولدەنەڭ-كولدەنەڭ كوك تولقىنداردى كەسىپ ءوتىپ، قايناپ جاتقان قازان-ۇيىقتاردا بىردە قۇلدىراي قۇلاپ، بىردە قايقاڭ ەتىپ شىعا كەلىپ، ارتىنا اقكوبىكتى، ءۇشبۇرىشتى ءىز قالدىرىپ، الىستان الىسقا قۇلاش ۇرىپ — سوناۋ تىنىق مۇحيتتىڭ تۋرا كىندىك تۇسىنا قاراي جەلدەي ۇشىپ بارا جاتىر ەدى. سىرتتا تەپسىنە سوققان جەلدىڭ تەڭىز بەتىن ايرانداي ساپىرىپ جاتقانىن سەزەمىن. ونىڭ ۋىلدەگەن ءۇنى كامبۋز ىشىنە قۇنىعا، تۇنشىعا جەتەدى. توبەمدەگى پالۋبا ۇستىنەن ارى-بەرى جۇرگەن اياق تىقىرىن ەستيمىن. جان-جاعىم تۇگەل تاعدىرعا نالەت ايتقانداي وكسي مە، وكىرە مە، تاقتاي قابىرعالار شيقىلداپ، اعاش تىرەۋىشتەر سىقىرلاي ما — ايتەۋىر، ءبارى دە جۇيكەگە قاتتى تيەدى. اڭشىلاردىڭ ءمانسىز، ءدامسىز داۋى ءالى بىتكەن جوق، سانانىڭ ءسابي شاعىن باستان كەشىپ جاتقان جابايىلار دا، ءتايىرى. داۋىستارى قۇلاق جارادى. كەمەمەن بىرگە شايقالىپ تۇرعان اسپالى شامنىڭ كۇڭگىرت-سارى جارىعىندا ولاردىڭ قىپ-قىزىل بوپ شىعا كەلگەن بەتتەرىنە دەيىن اپ-انىق كورەمىن. كوك تۇتىنگە كومىلگەن قۋىقتاي بولمەلەر ماعان تاس داۋىرىندەگى تاعىلاردىڭ ۇڭگىرىندەي ەلەستەيدى. قابىرعادا كلەەنكادان جاسالعان كۇرتەلەر مەن شالبارلار ءىلۋلى تۇر؛ سورەلەردە بىرنەشە قوساۋىز مىلتىق پەن ۆينتوۆكالار جاتىر. وسىنىڭ ءبارى ماعان تەڭىز قاراقشىلارى مەن پيراتتاردىڭ ءومىرىن بەينەلەگەن ەسكى ءبىر سۋرەتتى ەسىمە تۇسىرگەن. ۇزاق ويدىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ، مۇلدە ۇيقىم كەلەر ەمەس. بۇل ءبىر ۇزاققا سوزىلعان، تىم ۇزاققا سوزىلعان مازاسىز دا كوڭىلسىز ءتۇن بولىپ ەدى مەن ءۇشىن.
بەسىنشى تاراۋ
اڭشىلار كۋبريگىنە تۇنەپ شىعۋىمنىڭ بۇل باسى عانا ەمەس، سوڭعىسى دا بولدى. كەلەسى كۇنى كاپيتان جاڭا كومەكشىسى يوگانسەندى ءوز كايۋتاسىنان قۋىپ شىققان دا، ونى اڭشىلاردىڭ جانىنا جىبەرگەن. ال مەنى بۇرىن دا ەدەل-جەدەل ەكى ادام تۇرىپ كەتكەن ءبىر شاعىنداۋ كايۋتاعا اۋىستىردى. بۇنىڭ سەبەبىن اڭشىلار كەيىن ءبىلىپ، بارماقتارىن تىستەپ ەدى. سويتسە يوگانسەن ءتۇنى بويى كورگەن-بىلگەن، ەستىگەندەرىن كۇندىز داۋىستاپ قايتالاپ شىعادى ەكەن. وسىعان شىداي الماعان قورقاۋ لارسەن بۇل ءيتتىڭ قىزىعىن ەندى سەندەر كورىڭدەر دەپ، ونى اڭشىلار جاققا اۋدارا سالعان عوي.
ۇزاق ءتۇن كىرپىگىم ايقاسپاي شىققان مەن تاڭەرتەڭ مىج-مىج بولىپ، ورنىمنان ازەر تۇردىم. سونىمەن "ەلەس" شحۋناسىنداعى ەكىنشى كۇنىم دە باستالعان. توماس ماگريدج مەنى تاڭعى ساعات بەس جارىمدا توسەگىمنەن تومپەشتەپ جۇلىپ الىپ ەدى. ءتىپتى بيلل سايكە5 تە ءيتىن بۇلاي وياتپاعان شىعار. ءبىراق بۇل قىلىعى ءۇشىن سول ساتتە سىباعاسىن دا الىپ ۇلگەردى. ونىڭ بەيمەزگىل ءابىر-دۇبىرى اڭشىلاردىڭ ءبىرىن وياتىپ جىبەرگەن دە، ىزاعا بۋلىققان ول توسەك جانىندا تۇرعان ەتىگىن ماگريدجگە قاراي اتىپ ۇرعان. اۋىر ەتىك زۋلاپ بارىپ، قۇلاق شەكەدەن سارت ەتە تۇسكەن. ماگريدج كەشىرىم سۇراپ وبەكتەپ، سىرتقا زىتا قاشقانىن بىلەمىن. كامبۋزگە كەلگەندە بايقاسام، قۇلاعى قانتالاپ ءىسىپ كەتكەن ەكەن. سودان مىجىرايعان قۇلاق قايتا قالپىنا كەلگەن دە جوق، ماتروستار اراسىندا بۇدان سوڭ ول "قيسىق قۇلاق" اتانىپ كەتە بارعان.
قۇددى سول جامباسىمنان تۇرعانداي-اق، بۇل كۇن ماعان قاي جاعىنان دا قىرىن قاراپ ەدى. كەۋىپ ۇلگىرگەن كيىمدەرىمدى كەشە كەشكىسىن كامبۋزدان اكەلىپ قويعام، سونى ەندى بىردەن كيىپ، كوكتىڭ كوك ءيىسى مۇڭكىگەن بوقتىقتارىن لاقتىرىپ تاستادىم دا، قالتاسىنان ءاميانىمدى ىزدەي باستادىم. ونىڭ ىشىندە ۇساق سەنتتەرمەن بىرگە (اقشاعا كەلگەندە مەنىڭ ەسەبىم كۇشتى بولاتىن) جارتىلاي التىن، جارتىلاي قاعاز ءجۇز سەكسەن بەس دوللار اقشام بارتۇعىن. ءامياندى تاپتىم، الايدا ىشىندە بىرنەشە كۇمىس تيىننان باسقا دىم جوق. مەن بۇنى پالۋباعا شىعىسىمەن (كامبۋزدەگى جۇمىسىما) كوككە ايتتىم. مەن، ارينە، ونىڭ اشۋلاناتىنىن بىلگەم، ءبىراق ءدال مۇنداي تۇلان تۇتىپ شىعا كەلەتىنىن كۇتكەن جوق ەدىم. كوزدەرى شاتىناپ، ەكى ەزۋى كوبىكتەنىپ، ال كەپ بۇرقىراسىن!
— تاپقان ەكەنسىڭ ۇرىنى! — دەيدى ول ايقايلاپ. — قولىڭنان بوق كەلمەي تۇرىپ، ەندى مەنى قارالاعانىڭ قالدى ما! الدە تىنىش ومىرگە تويىپ بولدىڭ با؟ ولاي بولسا، مۇرنىڭدى قان قىلايىن مەن سەنىڭ! مەن بۇعان جاقسىلىق جاساپ جۇرسەم، ايتقان راحمەتى وسى ەكەن عوي بۇنىڭ. كەشە عانا سەنى سۋدان سۋىرىپ الىپ، ونە-بويىڭدى ۋقالاپ جىلىتىپ، اۋزىڭا ءدارى قۇيىپ، ادام ەتكەن كىم ەدى سەنى. سونىڭ ءبارىن ءبىر-اق كۇندە ۇمىتىپ قالعان ەكەنسىڭ! وي، مالعۇن! وي، يمانسىز! ءقازىر بىت-شىتىڭدى شىعارايىن مەن سەنىڭ!
ول جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ، ماعان تۇرا ۇمتىلسىن! ۇيات تا بولسا ايتايىن، مەن سوققىدان جالتارىپ، كامبۋزدان اتىپ شىقتىم. باسقا نە ىستەيمىن؟ قارعىس اتقىر بۇل كەمەنى قارا كۇش قانا بيلەپ تۇرعانىن كەشەدەن بەرى كورىپ كەلەم. ادام سوزىمەن بىرەۋدى جولعا سالۋ مۇمكىن ەمەس مۇندا. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ءبىر تۇتام عانا بويى، ءبىر جاپىراق قانا ەتى بار، ءومىرى قولىنا قالام مەن قاعازدان باسقا ەشتەمە ۇستاماعان، بولبىر دا بوس ادام مىنا قارا ديۋلارعا نە ىستەي الادى؟ وزدەرىنە نە ءسوز، نە تاياق وتپەس بۇل كوك سياقتىلارمەن ۇستاسىپ نە بەرەكە تاباسىڭ؟ جوق، ءبارى دە دالباسا!
مەن سوندا ءوزىمدى ءارى اقتاۋ، ءارى الدارقاتۋ ءۇشىن وسىلاي دەپ ويلاعانمىن. ءبىراق مۇنداي اقتاۋ كوڭىلىمدى كونشىتە قويماعان، ءتىپتى ءقازىر دە ونىمەن ءوزىمدى الداي المايمىن. مەن تاپ بولعان جاعداي ەشقانداي ادەتتەگى قالىپقا سىيمايتىن، سوندىقتان ونى اقىلعا سالۋعا دا كەلمەيتىن — بۇل جەردە تەك ويلانباي ىسكە كىرىسۋ كەرەك-تى.
ءتىپتى لوگيكا تۇرعىسىنان دا ماعان ۇيالۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى، سويتە تۇرا سول وقيعا ەسىمە تۇسكەندە، قانشاما رەت بەت قىزارتتىم دەسەڭشى، ويتكەنى قور بولعان، جەر بولعان ەركەكتىك نامىستى سەزىنۋ وڭاي ەمەس قوي.
دەگەنمەن بۇنىڭ ءبارى نەگىزگى اڭگىمەدەن تىس دۇنيە. مەن اسىعىس كامبۋزدان اتىپ شىققانىم سونداي، تىزەمنىڭ قاتتى اۋىرىپ كەتكەنىن سەزدىم. ءبىراق قينالعانىما قاراماي پالۋبادان دا جىلدام ءتۇسىپ، يۋت تۇبىندەگى ۇيشىككە جەتتىم. ارتىما قاراسام، كوك جوق، تەك جوعارىدان داۋسىن ەستيمىن.
— قاراڭدارشى اناعان! قالاي زىتىپ بارادى، ا! اقساق اياعىمەن ساۋعا جەتكىزبەيدى! بەرى كەل، بايعۇس، تيمەيمىن. قورىقپاي-اق قوي، قورىقپا، ماماسىنىڭ بالاسى!
مەن قايتا ورالىپ جۇمىسىما كىرىستىم. وسىمەن ءىس بىتكەندەي ەدى، الايدا جابۋلى قازان جابۋىمەن دە قالماعان... ارتىنشا كايۋت-كومپانياعا داستارقان جايىپ، ساعات جەتىدە كەمەدەگىلەرگە تاماق بەرە باستادىم. داۋىل تۇندە توقتاعان، ءبىراق سۋ بەتى باياۋ جەلمەن ءالى دە تولقىپ جاتىر، مايدا تولقىندار كەمە قاپتالىن شىلپ-شىلپ ۇرادى. "ەلەس" ەكى توپسەل مەن بومكليۆەردەن باسقا بارلىق جەلكەنىن كوتەرىپ، ەكپىندەي ءجۇرىپ كەلەدى. جەلكەندەر تۇنگى كۇزەت كەزىندە قويىلعان، قالعان ۇشەۋى، ماتروستاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، تۋرا ءقازىر، تاڭعى تاماقتان كەيىن بىردەن كوتەرىلمەك. ويتكەنى ءبىزدى وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي قۋالاي ايداپ بارا جاتقان مىنا شتورمدى قورقاۋ لارسەن قالايدا ۇتىمدى پايدالانىپ قالۋدى ويلاپ، الدىمىزدا كۇتىپ تۇرعان "پاسسات" دەپ اتالاتىن سولتۇستىك-شىعىس جەلىنە مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك جەتىپ الۋدى ماقسات ەتكەن كورىنەدى. بۇدان ءارى... بەلدەۋدى بويلاپ ۇزدىكسىز سوعىپ تۇراتىن سول جەلدىڭ ىرقىمەن جاپونياعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇزاق سونار جولدىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىن كوكتەي ءوتىپ، ودان وڭتۇستىكتەگى تروپيكتى ايماققا ءتۇسىپ، ال سوسىن ازيا جاعالاۋلارى ارقىلى تاعى دا سولتۇستىككە بۇرىلۋدى كوزدەگەن ەكەن.
تاڭعى استان كەيىن مەن ەشكىمدى دە قۋانتا قويمايتىن جانە ءبىر جايسىز وقيعاعا تاپ بولدىم. ىدىس-اياقتاردى جۋىپ بولعان سوڭ، كامبۋزدەگى پەشتىڭ كۇلىن سىپىرىپ-سيىرىپ تازالاپ، ونى شەلەككە سالىپ العام دا، بورتتان اسىرىپ توگىپ تاستايىن دەپ، پالۋباعا شىققام. قورقاۋ لارسەن مەن گەندەرسون شتۋرۆال جانىندا قىزۋ اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن. كەمە رۋلىنەن دجونسون دەگەن ماتروستى كوردىم. مەن جەل جاقتاعى بورتقا بەتتەي بەرگەنىمدە، ول ماعان قول كوتەرگەن. بۇنىسىن امانداسقانى ەكەن دەپ ويلاعام. سويتسەم جەل جاققا كۇل شاشپا دەگەندى ىممەن بىلدىرگەنى ەكەن عوي. ونى قايدان بىلەيىن، قورقاۋ لارسەن مەن الگى اڭشىنىڭ جانىنان اقىرىن ءوتتىم دە، قولىمداعى شەلەكتى بورتتان اسىرا اقتارا سالدىم. سول-اق ەكەن، بۇرقىراي ۇشقان اپپاق كۇل قارسى الدىنداعى مەنى قويىپ، سوناداي جەردە تۇرعان لارسەن مەن گەندەرسوندى كومىپ ءوتسىن! ەكى-اق اتتاپ جانىما جەتكەن كاپيتاننىڭ قالاي اياعىمنان سارت ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەرگەنىن سەزبەي قالدىم. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي جويقىن كۇشتى كورسەم كوزىم شىقسىن. ارتقا قاراي تەڭسەلە شايقالىپ بارىپ، رۋبكاعا تىرەلدىم. باسىم زەڭىتىپ، كوزىم بۇلدىراپ كەتتى. جۇرەگىم اينىپ، قۇسقىم كەلدى. سوسىن نە زاماتتا عانا بار كۇشىمدى جيىپ، بورتقا ۇمتىلدىم. ءبىراق بۇل ۋاقىتتا قورقاۋ لارسەن مەنى ۇمىتىپ تا كەتىپ ەدى، كويلەگىندەگى كۇلدى قاعىپ، تۇك بولماعانداي گەندەرسونمسن اڭگىمەلەسىپ تۇرا بەردى. بۇنىڭ ءبارىن يۋتتان كورىپ تۇرعان يوگانسەن ىلە-شالا ەكى ماتروستى كۇلدى سىپىرىپ الۋ ءۇشىن پالۋباعا جىبەرگەن.
سول كۇنى تاڭەرتەڭ، بۇل وقيعادان كەيىن ءبىراز ۋاقىت وتكەندە، مەن جانە ءبىر قىزىقتىڭ بەتىن اشتىم. كوكتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، كاپيتاننىڭ كايۋتاسىن جيناپ، تازالاۋ ءۇشىن تومەنگە تۇسكەم. سوندا نە كوردى دەيسىز عوي. توسەكتىڭ باس جاعىنا ىلىنگەن ۇزىن سورە كىتاپقا لىق تولىپ تۇر ەكەن. كىتاپ تۇپتەرىنەن الدىمەن شەكسپير، تەننيسون، ەدگار پو جانە دە-كۋينسيدىڭ ءاتى-جونىن وقىدىم. عىلىمي شىعارمالار ءبىر بولەك. ولاردىڭ اراسىندا تيندال، پروكتور، ءدارۆيننىڭ ەڭبەكتەرى بار. سونداي-اق استرونوميا مەن فيزيكاعا قاتىستى كىتاپتار دا كوزگە ۇرادى. بۇدان ءارى... ءبۋلفينچتىڭ "ميفتىك عاسىرى"، شوۋدىڭ "اعىلشىن جانە امەريكان ادەبيەتىنىڭ تاريحى"، دجونسوننىڭ ەكى تومدىق "جاراتىلىس تاريحى"... جانە مەتكالف، گيد، كەللوگتىڭ بىرنەشە گرامماتيكاسى. تاڭقالارلىق دۇنيە! بۇعان قوسا "ءپىرادارلارعا ارنالعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ" ءبىر داناسىن كورگەندە، مەن ەرىكسىز ەزۋ تارتتىم.
مۇنداي كىتاپتاردىڭ اناداي جەكسۇرىن ادامنىڭ بولمەسىنەن تابىلۋى — قالاي ويلاساڭ دا اقىلعا سىيماس دۇنيە ەدى. راس، العاشىندا مەن ونىڭ بۇل كىتاپتاردى وقيتىنىنا كۇمان كەلتىرگەم. الايدا توسەگىن جيناستىرۋعا كىرىسكەندە، جاستىق استىنان براۋنينگتىڭ كەمبريدجدىك نۇسقاسىن كورىپ، تاعى تاڭقالدىم — لارسەن بۇنى ۇيىقتار الدىندا وقىعان سەكىلدى، ويتكەنى كىتاپتىڭ "بالكوندا" دەگەن ولەڭ باسىلعان بەتى اشىق جاتىر ەكەن. ونىڭ كەيبىر تۇستارىنا قارىنداشپەن بەلگى قويىلعان. شحۋنا وقىس شايقاپ جىبەرگەندە قولىمنان كىتاپ ءتۇسىپ كەتتى دە، اراسىنان ءار ءتۇرلى گەومەتريالىق فيگۋرالار سىزىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز جالپ-جالپ ەتىپ جەرگە قۇلاعان.
دەمەك، بۇل ادامنىڭ جابايى قىلىق، جەكسۇرىن ارەكەتتەرىنە قاراپ، ونى مۇلدە نادان دەۋگە كەلمەيدى ەكەن. جۇمباق! وتە جۇمباق دۇنيە بۇل! ءبىر ادامنىڭ باسىندا — بىر-بىرىمەن ۇيلەسپەس ەكى ءتۇرلى قاسيەت، ەكى ءتۇرلى قۇبىلىس. ءيا، مەن بۇعان دەيىن دە بايقاعام، ول كەيدە عانا ءبىر كىبىرتىكتەپ قالعانى بولماسا، نەگىزىنەن تىم ادەمى، تىم شەشەن سويلەيتىن. جانە كىممەن قالاي سويلەسۋدى دە بىلەدى. ماسەلەن، اڭشىلار مەن ماتروستار الدىندا تىلىنە جارگون سوزدەردى كوبىرەك قوسسا، ال مەنىمەن سويلەسكەندە، ءار ءسوزىن ءدال دە تازا جەتكىزەدى.
مەن ەندى ونى كەزدەيسوق باسقا قىرىنان تانىعان سوڭ، ءبىراز باتىلدانىپ الدىم دا، وعان اقشامنىڭ جوعالعانىن ايتۋدى ارتىق كورمەدىم. سوسىن پالۋبا ۇستىندە جالعىز تۇرعان ءساتىن پايدالانىپ، جانىنا باردىم دا:
— مەنى ۇپتەپ كەتتى، — دەدىم وعان اقىرىن.
— سەر دەپ سويلەڭىز، — دەدى ول گۇر ەتىپ.
— مەنى ۇپتەپ كەتتى، سەر، — دەدىم قايتالاپ.
— قالاي؟ — دەپ ول ماعان تەسىرەيە قارادى.
مەن وعان سۋ كيىمدەرىم كەپسىن دەپ كامبۋزگە ءىلىپ قويعانىمدى، ال سوسىن ودان اقشامنىڭ جوعالعانىن، ونى ايتقان كەزدە كوكتىڭ مەنى قۋىپ ءجۇرىپ ۇرا جازداعانىن جىپكە تىزگەندەي ايتىپ بەردىم.
قورقاۋ لارسەن مەنى تىڭداپ بولعان سوڭ مىرس-مىرس كۇلدى.
— و، كوك وڭايدان ولجا تابايىن دەگەن ەكەن! — دەدى ول العاشىندا جاي عانا مىسقىلمەن. سوسىن لەزدە ءتۇسىن سۋىتىپ:
— ايتىڭىزشى، — دەدى ماعان. — مەنىڭ مىنا بەيشارا ءومىرىم سول اقشانىڭ قۇنىنا تاتي ما، جوق پا دەپ ويلادىڭىز با ءسىز؟ ءجا، بۇل باسقا اڭگىمە. ەڭ باستىسى، بۇل سىزگە ساباق بولدى. ەندى ءوز اقشاڭىزعا ءوزىڭىز قالاي يە بولۋ كەرەكتىگىن بىلەتىن بولاسىز. بۇعان دەيىن بۇل ىسپەن، بالكىم، ءسىزدىڭ سەنىمدى وكىلىڭىز نەمەسە ءىس باسقارۋشىڭىز اينالىسقان بولار.
ونىڭ كوزىنەن تاعى دا مىسقىل ۇشقىنىن بايقادىم، ءبىراق شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەگەندەي:
— اقشامدى قايتارىپ السام ەكەن؟ — دەدىم باتىل تۇردە.
— ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. مۇندا ءسىزدىڭ سەنىمدى وكىلىڭىز دە، ءىس باسقارۋشىڭىز دا جوق، بار سالماق وزىڭىزگە تۇسەدى. ەگەر دوللارىڭىز قايتا قولىڭىزعا تۇسسە، ونى قاتتىراق قىسىپ ۇستاڭىز. جەردە جاتقان اقشا ۇرلانۋعا ءتيىس. جانە ءسىز وسى قىلىعىڭىزبەن كۇناعا باتتىڭىز. ءسىز جانىڭىزداعى ادامداردىڭ كوزىن قىزىقتىرىپ، ارام ىسكە يتەرۋگە قاقىڭىز جوق ەدى. ال ءسىز سونى ىستەدىڭىز. كوكتى ءسويتىپ قاقپانعا ءتۇسىردىڭىز. سونىڭىزبەن دە ونىڭ ولمەس جانىنا ءقاۋىپ ءتوندىردىڭىز. ايتپاقشى، ءسىز جاننىڭ ولمەيتىنىنە سەنەسىز بە؟
بۇل سۇراقتى قويعاندا، ول قاسىن ءسال كوتەرىپ قالعان، وسى ساتتە ماعان سۇرعىلت كوزدىڭ ار جاعىنان الدەبىر پەردە اشىلىپ، ونىڭ جانى جالت ەتىپ كورىنگەندەي بولدى. ءبىراق بۇل ەلەس سياقتى بىردەمە ەدى. ايتپەسە، قورقاۋ لارسەننىڭ جانىنا جان بالاسىنىڭ ۇڭىلە المايتىنىنا مەن سەنىمدى ەدىم. ءيا، ونىڭ جانى مىڭ كىلت سالساڭ دا اشىلمايتىن قۇپيا قۇلىپ سياقتى ەكەنىنە كەيىن تالاي رەت كوزىم جەتكەن-دى. ول ەشقاشان بەت پەردەسىن شەشكەن ەمەس، تەك شەشكەن بولىپ ويناۋدى عانا بىلەتىن.
— مەن ولمەس جاندى ءسىزدىڭ كوزىڭىزدەن كورەمىن، — دەدىم مەن "سەر" دەگەندى ادەيى اۋىزعا الماي، اڭگىمەنىڭ ىڭعايى وعان جول اشاتىنداي كورىنگەن.
لارسەن راسىندا دا وعان ءمان بەرگەن جوق.
— بۇنىمەن ءسىز: "كوزىڭىزدەن جاندى بىردەمە كورەم" دەگەندى ايتقىڭىز كەلگەن بولار. ءبىراق بۇل جاندىلىق ماڭگى ەمەس.
— جوق، مەن ودان جاندىدان دا جاندىنى كورگەندەيمىن، — دەدىم مەن بۇرىنعىدان دا باتىلىراق.
— ونى سانا دەگەن ءجون شىعار. سانا — ءومىردىڭ جەمىسى، ءبىراق ول ماڭگىلىكتىڭ، ولمەس جاننىڭ كەپىلى ەمەس.
بۇنىمەن لارسەننىڭ ناقتى ويلاي بىلەتىنى، ويلاعانىن جانە جاقسى جەتكىزە الاتىنى بايقالىپ ەدى. ول ماعان "ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەسسىڭ-اۋ" دەگەندەي ءسال كوز توقتاتىپ تۇرعان دا، سوسىن كوك تەڭىزگە كوز بۇرعان. نەگە ەكەنىن بەلگىسىز، جانارى قاراۋىتىپ، قاباعى تۇيىلە تۇسكەندەي بولدى. بايقايمىن، بويىن كوڭىلسىزدىك بيلەگەن سياقتى.
— مۇندا قانداي ءمان بار؟ — دەدى ول ءبىر مەزەت مەن جاققا قايتا بۇرىلىپ. — ال مەن ولمەيدى ەكەم، سوندا ول نە ءۇشىن كەرەك؟ كىم ءۇشىن كەرەك؟
مەن ۇندەگەم جوق. ءوزىمنىڭ يدەاليستىك تۇسىنىكتەرىمدى بۇل ادامعا قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرە الامىن؟ ماسەلەن، تۇسىڭىزدە كورگەن اۋەن، ءان سياقتى بىردەمەنى بىرەۋگە ءدال سول قالپىندا ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە ءسىزدىڭ قۇدىرەتىڭىز جەتەر مە ەدى؟ جالپى وزىڭە اپ-ايقىن كورىنىپ تۇرعان دۇنيەنى باسقاعا دا ءدال سولاي جەتكىزىپ بەرۋ مۇمكىن بە ءوزى؟
— سوندا ءسىز، جالپى، نەگە سەنەسىز؟ — دەدىم مەن ءوز كەزەگىمدە.
— مەن ءومىردىڭ جالعان ەكەنىنە سەنەمىن، — دەدى ول جۇلىپ العانداي. — ءيا، جالعان ەكەنىنە، بوس اۋرە ەكەنىنە! ول — مىناۋ ءومىردى اشىتىپ، بوجىتىپ، كوپىرتىپ تۇراتىن اشىتقى سياقتى بىردەمە. ول ءبىر نارسەنى مينۋتتاپ، ساعاتتاپ، جىلداپ نەمەسە ءتىپتى عاسىرلاپ اشىتا بەرەدى، اشىتا بەرەدى. ءبىراق تۇبىندە ءبارىبىر اشىتقانىن قويادى. ءوزىنىڭ اشىتقىسىنان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ەكى ەلى بالىق ءبىر ەلى بالىقتى جۇتادى. ءوز كۇشىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇشتىلەر السىزدەردى جەيدى. كىمگە ءساتى تۇسسە، ول كوبىرەك ءومىر سۇرەدى، — بار بولعانى وسى! انا جاققا قاراڭىزشى — بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟
ول پالۋبا ورتاسىندا ارقانداردى ولاي-بۇلاي تارتقىلاپ، ارپالىسىپ جاتقان ماتروستار جاققا شىدامسىزدانا قول نۇسقادى.
— ولار كۇيبەڭ-كۇيبەڭ قوزعالادى، بىردەمە ىستەيدى، ال شىندىعىندا مەدۋزالار دا قوزعالادى عوي. قوزعالادى — ويتكەنى بىردەمە جەۋ ءۇشىن، جەيدى — ويتكەنى قوزعالۋ ءۇشىن. بار ماسەلە وسىندا! قىسقاسى، ءتىرى جاننىڭ ءبارى ءوزىنىڭ قۋ تاماعى ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، ال قۋ تاماق ولارعا ءومىر بەرەدى. بۇل — ۇشى جوق، ءتۇيىنى جوق شەڭبەر. ونىڭ شەتىنە، شەگىنە جەتە المايسىڭ. انە، ولار دا سول شەڭبەردى اينالىپ ءجۇر. ءبىراق، ايتەۋىر بىردە قوزعالىس توقتايدى. ولار كۇيبەڭدەگەنىن قويادى. ءولدى — ءبىتتى.
— ولاردىڭ جارقىن ماقساتى، اقجارما ارمانى بار. ول — ...
— تاماق جەۋ، — دەدى ول ءسوزىمدى كۇرت ءبولىپ.
— جوق، ودان باسقا دا...
— تاعى دا تاماق جەۋ. كوبىرەك جەۋ، ءتاتتىسىن جەۋ. — ونىڭ داۋسى تىم قاتقىل شىقتى. ءازىلدىڭ نىشانى دا جوق. — وتىرىك دەسەڭ، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن، ولاردىڭ بار ارمانى — كوبىرەك اقشا الۋ ءۇشىن ساپاردىڭ ءساتتى بولۋى، نەمەسە مەنى ءولتىرىپ، كاپيتان بولۋ، سوسىن عايىپتان قازىنا تابۋ، — قىسقاسى، ولار قالايدا جاقسىراق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، توبەسىندە باسپانا، توسەگىندە قۇس جاستىق بولۋ ءۇشىن ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى سورادى. وعان جەتىپ السا، مىنا ءقازىر وزدەرى ىستەپ جاتقان بار اۋىر جۇمىستى باسقالاردىڭ موينىنا سالادى. ەكەۋىمىز دە ءدال وسىندايمىز. بىرەۋىمىزدىڭ كوپ، بىرەۋىمىزدىڭ از جەۋىمىزدى ەسەپتەمەگەندە، بىزدە باسقاداي ەش ايىرما جوق تەگىندە. ءقازىر مەن ولاردى دا، سەنى دە جەپ كەلەمىن. ال ءسىز بۇرىن مەنەن كوپ جەگەنسىز. ءسىز جۇمساق توسەكتە جاتتىڭىز، جاقسىنى كيدىڭىز، ءتاتتىنى جەدىڭىز. ال وسى توسەكتى، كيىمدى، ءتاتتىنى كىم جاسادى؟ ءسىز ەمەس. ءسىز ەشقاشان ماڭدايىڭىزدان تەر شىعارىپ جۇمىس ىستەپ كورگەن جوقسىز. ءسىز اكەڭىزدەن قالعان نەسىبەمەن عانا تىرلىك ەتكەن ادامسىز. ءسىز جەردە تۇرعان ءبىرقازاننىڭ اۋزىنداعى بالىقتى اسپاننان كەپ قاقشىپ تۇسەر قىزعىش دەگەن قۇس سياقتىسىز. ءسىز "وزدەرى قۇرىپ، وزدەرى وعان مەملەكەت دەگەن ات بەرىپ، سول اتتىڭ اياسىندا باسقالاردىڭ بارىنە بيلىك جۇرگىزىپ، ولاردىڭ اۋزىنداعىسىن تارتىپ جەپ جۇرگەن" جوعارىداعى وزبىر توپتىڭ ءبىرىسىز. ءسىز جىلى كيىمدەر كيەسىز، ال سول كيىمدەردى تىككەن، دايىنداعان ادامدار دىردەك قاعىپ جالاڭاش جۇرەدى، سىزدەردەن نەمەسە سىزدەردىڭ اقشالارىڭىزعا يە بولىپ وتىرعان سەنىمدى وكىلدەرىڭىز بەن ءىس باسقارۋشىلارىڭىزدان — جىلاپ-ەڭىرەپ جۇمىس سۇرايدى.
— بۇل ەندى باسقا ماسەلە عوي! — دەيمىن مەن.
— مۇلدە ولاي ەمەس! — كاپيتان ارس ەتە قالعان. — بۇل يتتىك. بۇل جانە... ءومىر. ال يتتىكتىڭ يتجاندىلىعىندا قانداي ءمان بار؟ بۇنىڭ ءبارى قايدا اپارادى؟ بۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن كەرەك؟ سىزدەر تاماق جاسامايسىزدار، وندىرمەيسىزدەر، ءبىراق جەيسىزدەر، ال سول سىزدەر جەگەن نەمەسە سىزدەر لاقتىرىپ تاستاعان تاماق — ونى جاساپ، ءبىراق ودان اۋىز تيە الماي قالعان ونداعان، جۇزدەگەن بەيشارالاردى اشتىقتان قۇتقارعان بولار ەدى. ءسىز ءوزىڭىز قانداي ولمەس دۇنيەگە ەڭبەك ءسىڭىردىڭىز؟ نەمەسە ولار؟ ەندى ەكەۋىمىزگە قارالىق. ءقازىر ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز مەنىڭ قولىمدا تۇر، سوندا ءسىز دارىپتەگەن ولمەس ءومىردىڭ قۇنى قانشا؟ ءسىز باياعى ەستىگەنىڭىزدى ودان ءارى جالعاستىرۋ ءۇشىن قالايدا ءوزىڭىزدىڭ ۇيرەنشىكتى قۇرلىعىڭىزعا كەتكىڭىز كەلەدى، ءبىراق مەنىڭ ءوز يتتىگىم ۇستەم بوپ تۇرعان بۇل شحۋنادا ءسىزدى ۇستاپ تۇرمىن. جانە ۇستاي دا بەرەمىن. بۇل جەردەن ءسىز نە ادام بوپ شىعاسىز، نە سۇيەگىڭىز شىعادى. مۇندا كەز كەلگەن ساتتە ءولىپ تە كەتۋىڭىز مۇمكىن. مەنىڭ جالعىز-اق جۇدىرىعىم جانىڭىزدى جاھاننامعا جىبەرەدى، ويتكەنى ءسىز مەن ءۇشىن تۇككە تۇرعىسىز قۇرت-قۇمىرسقاسىز. ەگەر ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ جانىمىز ولمەس بولسا، ونىمەن نە ىستەيمىز؟ بۇكىل ءومىرىمدى تاعى دا يتتىكتەرگە جۇمسايمىز با؟ وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن كەرەك؟ ءسىزدى مۇندا نە قۇدىرەتپەن ۇستاپ وتىرمىن مەن؟
— ويتكەنى ءسىز ماعان قاراعاندا كۇشتىرەكسىز.
— ال مەن نەگە كۇشتىرەكپىن؟ — دەدى ول جۇلىپ العانداي. — ويتكەنى سىزگە قاراعاندا مەنىڭ اشىتقىم كوبىرەك. بۇنى ءسىز قالاي تۇسىنبەيسىز، ا؟ قالاي تۇسىنبەيسىز؟
— ءبىراق بۇلايشا ءومىر ءسۇرۋ — ۇمىتسىزدىك قوي! — دەدىم مەن.
— بۇنىڭىز دا دۇرىس شىعار، — دەدى ول. — ءبىراق ءومىردىڭ وزەگى بوپ تابىلاتىن وسى اشىتقىنىڭ جالپى نە كەرەگى بار؟ ەگەر قوزعالماساق، تۇك ىستەمەسەك — وندا، ارينە، ۇمىتسىزدىك تە بولمايدى. الايدا بار ماسەلە مىنادا: ءومىردىڭ بۇكىل مانسىزدىگىن بىلە تۇرىپ ءبىز ءبارىبىر ءومىر سۇرە بەرگىمىز كەلەدى، قوزعالعىمىز كەلەدى، ويتكەنى تابيعات ءبىزدى سولاي جاراتقان — ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، قوزعالۋ ءۇشىن... مۇنسىز ءومىر توقىراپ، توقتاپ قالار ەدى. مىنە، ءسىزدىڭ جانىڭىز بويىڭىزدا تۇر، ول سىزگە ماڭگى ولمەستى ارمانداتادى. ويتكەنى ونىڭ ءوزى ولگىسى كەلمەيدى. مىنە قايدا ماسەلە! مىنە ناعىز يتتىك!
ول وكشەسىمەن شۇعىل بۇرىلدى دا، كورمگە جۇرە بەردى، ءبىراق يۋت بۇرىشىنا جەتپەي كىلت توقتاپ:
— ايتپاقشى، كوك ءسىزدىڭ قانشا اقشاڭىزدى قاعىپ كەتتى؟ — دەگەن ماعان قايتا قاراپ.
— ءجۇز سەكسەن بەس دوللار، سەر، — دەدىم مەن.
ول ءتۇسىندىم دەگەندەي باسىن يزەدى دە كەتە باردى. ارادا ءبىر مينۋت وتكەندە، مەن تومەنگە ءتۇسىپ، تۇستىك قامىنا كىرىسە باستاعان كەزىمدە، ول ءبىر ماتروستى ەشكىدەي باقىرتىپ سوعىپ جاتقانىن ءبىلدىم.
التىنشى تاراۋ
تاڭەرتەڭ شتورمنىڭ ارىنى قايتىپ، سۋ بەتى ەركىن تىنىستاي باستاعان. بۇل ۋاقىتتا "ەلەس" مۇحيتتىڭ شەتسىز-شەكسىز، تىپ-تىنىق ايدىنىندا شاعالاداي باياۋ قالقىپ كەلە جاتتى. اراكىدىك اۋادان جەڭىل لەپ ەسەدى. پالۋبادا تۇرعان كاپيتان سوناۋ سولتۇستىك-شىعىس جاققا كوز تالدىرا قاراپ، پاسسات جەلىن اسىعا كۇتەدى.
ەكيپاج دا تۇپ-تۇگەل پالۋبا ۇستىندە — ولار شليۋپكالاردى الدا تۇرعان اڭشىلىق ماۋسىمعا دايىنداۋمەن الەك. شحۋنادا جەتى شليۋپكا بار ەدى: التاۋى — اڭشىلاردىكى دە، كاپيتاننىڭ — تۋزيگى. ءار شليۋپكا كومانداسىندا — ءبىر اڭشى، ءبىر ەسكەكشى جانە جۇرگىزۋشى بولسا، ال بورت كومانداسىندا — ەكى-اق ادام: ەسكەكشى مەن جۇرگىزۋشى عانا. ءبىراق كۇزەتتىك قىزمەتتى اڭشىلار دا اتقارا بەرەدى، ويتكەنى ولار دا كاپيتاننىڭ قۇزىرىندا ەدى.
"ەلەس" سان-فرانسيسكو مەن ۆيكتورياداعى بۇكىل كاسىپتىك فلوتيليا ىشىندە ەڭ ۇشقىر شحۋنا ەسەپتەلەتىن. ءبىر كەزدە ول ادەيى شاپشاڭ جۇزۋگە لايىقتاپ جاساعان جەكە مەنشىك ياحتا بولعان كورىنەدى. بۇنىسى ونىڭ سىرتقى تۇرىنەن-اق اپ-ايقىن سەزىلىپ تۇراتىن. كەشە كەشكىلىك كۇزەتتىڭ ەكىنشى كەزەگىندە، دجونسون ەكەۋىمىز ءبىراز اڭگىمەلەسىپ قالدىق. ول ماعان ءبىزدىڭ شحۋنا جونىندە ءوزى بىلەتىن بارلىق جايدى ايتىپ بەردى. ايتقاندا، جۇيرىك ات تۋرالى بىرەۋلەر قالاي تامسانا، سۇيسىنە سويلەسە، ول دا بۇل كەمە جونىندە اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، ءبىراز جەرگە سىلتەگەن. ءبىراق بۇل ساپاردان اسا جاقسىلىق كۇتپەيتىنىن دە جاسىرماعان، سەبەبى قورقاۋ لارسەن وسىنداي كاسىپتىك كەمە كاپيتاندارىنىڭ ىشىندە ەڭ جاماناتقا كوپ يە بولعانداردىڭ ءبىرى ەكەن. ال دجونسون تەك "ەلەسكە" قىزىعۋشىلىقپەن عانا كەلىسىمشارتقا قول قويىپ قالىپ، ارتىنان بۇنىسىنا قاتتى وكىنگەن كورىنەدى.
دجونسوننىڭ ايتۋىنشا، "ەلەس"— سالماعى سەكسەن توننا بولاتىن، كونسترۋكسياسى وتە كەرەمەت شحۋنا. ەنىنىڭ ۇزىندىعى — جيىرما ءۇش فۋت، ال ۇزىندىعى توقساننان اسادى دەيدى. قورعاسىننان جاسالعان ەرەكشە اۋىر فالشكيلى كەمەنىڭ ورنىقتىلىعى مەن قانشا جەلكەن كوتەرسە دە مىزعىماس بەرىكتىگىن قامتاماسىز ەتەتىن كورىنەدى. ەگەر پالۋبادان گروت-ستەنگا كلوتيگىنە دەيىن ءجۇز فۋت دەسەك، وندا فوك-ماچتىڭ بيىكتىگى ستەنگامەن قوسا ەسەپگەندە، ون فۋت قىسقا بولۋعا ءتيىس. بۇنىڭ ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ۇشى قيىرسىز كوك مۇحيتتىڭ ۇستىندە جيىرما ەكى ادامنىڭ تاعدىرىن ارقالاپ كەلە جاتقان بۇل كەمەنىڭ قانداي كەمە ەكەنىن بايقاتايىن دەگەنىم عوي. ءبىراق ول قانشا كەرەمەت بولسا دا، وسىناۋ ۇشان-تەڭىز سۋ بەتىندە قالباڭ قاققان ءبىر تال جاپىراق، ءبىر ءتۇيىر داندەي عانا دۇنيە ەدى. ال ەندى وسى قۇيتاقانداي دۇنيەمەن جەر تۇبىنە بەت العان مىنا ادامدار نەتكەن جۇرەك جۇتقان دۇلەيلەر دەپ تاڭقالامىن.
جۇرەك جۇتقان دەمەكشى، گەندەرسون مەن ستەنديش دەگەن كاليفورنيالىق ءبىر اڭشى كامبۋزدە اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، مەن مىناداي جايدى دا قۇلاعىم شالىپ قالعان. قورقاۋ لارسەن جەلكەندى كەمەمەن جۇزۋدە نەبىر كوزسىز ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ەڭ ەرجۇرەك كاپيتانداردىڭ ءبىرى ەكەن. ەكى جىل بۇرىن ول بەرينگ تەڭىزىندە سۇمدىق شتورمعا تاپ بولىپ، "ەلەس" و باستاعى ماچىنان ايىرىلىپ قالادى دا، سوسىن كوپ وتپەي-اق ودان الدەقايدا مىقتى، الدەقايدا اۋىر قازىرگى ماچتى جاساتىپ الادى. ونى ورناتىپ بولعاندا لارسەن: ەندى بۇدان ايىرىلعانشا اۋدارىلىپ قالعانىم ارتىق دەپ، شىرت تۇكىرگەن دەسەدى.
عايىپتان قىزمەتى ءوسىپ شىعا كەلگەن يوگانسەننەن باسقالاردىڭ ءبارى وسى كەمەگە قالاي تاپ بولعاندارى جونىندە نەشە ءتۇرلى سەبەپ ايتىپ، وزدەرىنشە اقتالعان بولادى. كوماندانىڭ قاق جارتىسى الىس ساپارعا جۇزەتىن تەڭىزشىلەر ەدى، ولاردىڭ بىردە-بىرى، ءوز ايتۋلارىنشا، بۇرىن بۇل شحۋنا جونىندە دە، كاپيتان جونىندە دە ەشتەمە بىلمەگەن، ال بۇدان ازداپ حابارى بارلار ءسوزدى الدىمەن اڭشىلار جاققا بۇرادى: ءسوز جوق، كەرەمەت مەرگەن جىگىتتەر، ءبىراق مىنەزدەرى وتە شاتاق، مۇنداي جىندىلاردى ەسى دۇرىس ەشبىر كەمە جۇمىسقا الماس ەدى، — دەيدى ولار.
مەن لۋيس دەگەن تاعى ءبىر ماتروسپەن تانىستىم. جاڭا شوتلانديادان شىققان وسى دوڭگەلەك ءجۇزدى، كوڭىلدى جىگىتتى تىڭداي بەرسەڭ، سويلەي بەرۋدەن ول جالىقپايدى ەكەن. تۇستەن كەيىن كوك ۇيىقتاپ جاتقان، مەن ادەتتەگىدەي كارتوپ تازالاپ وتىرعام. وسى مەزەتتە كامبۋزعا لۋيس كىرىپ كەلگەن، تەگى اڭگىمەدەن ءىشقۇسا بوپ جۇرسە كەرەك. ول مەنىڭ قارسى الدىما وتىرىپ الىپ، ىشىنە سىيماي جۇرگەن ءبىراز سىرىن اقتارا باستاپ ەدى. ايتۋىنشا، ول ون جىلدان بەرى ءار ماۋسىم سايىن تەڭىز مىسىعىن اۋلاۋعا شىعىپ تۇرىپتى. شليۋپكا جۇرگىزۋدە ەكى فلوتيليادا وعان تەڭ كەلەتىن ماتروس جوق كورىنەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ مىنا كەمەگە ءبىر ءىشىپ جۇرگەن كەزىندە كەزىگىپ قالادى دا، كەلىسىم-شارتقا ويلانباي-اق قول قويا سالادى. سونىسىنا ءقازىر قاتتى وكىنەدى ەكەن. ساۋ كەزىم بولسا، مۇنداي بالەگە باس سۇعىپ نەم بار، دەپ قويادى ول.
— ءاي، دوسىم-اي، — دەيدى سوسىن ماعان اياي قاراپ. — مەنى قويشى، مەن ساۋ باسىما ساقينانى ىشكىلىكتەن تاپقان اداممىن عوي، بارىنەن دە سەنى ايتساڭشى، بۇكىل تەڭىز بەتىنەن ءدال وسىنداي كەمەگە قالاي عانا جولىقتىڭ ەكەن، ا؟ قيىن-اق بولعان، قيى-ىن، قيىن!.. شىندىعىندا، تەڭىز مىسىقتارىن اۋلاۋ دەگەنىڭىز ءبىر راقات دۇنيە عوي، شىركىن. ەگەر ولاردى باسقا ءبىر كەمەدە ءجۇرىپ اۋلاساڭ، ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى. ال، مىنا تاجالدىڭ ۇستىندە... ءاي، قيىن عوي، قيى-ىن! كور دە تۇر، بۇل ساپاردا تالاي سۇمدىقتى كورەتىن بولامىز ءالى. جارتى جولعا جەتپەي جاتىپ، كەشە انە — كاپيتاننىڭ كومەكشىسى ءولدى. بۇل — باسى. ءيا، تالاي سۇمدىقتى كورەمىز ءالى. ءوز ارامىزداعى اڭگىمە عوي، جاسىرماي ايتا سالايىن، بۇل قورقاۋ لارسەن دەگەنىڭىز ناعىز جىرتقىشتىڭ ءوزى، ول كاپيتان بولىپ كەلگەلى مىنا "ەلەس" تە قاسىرەتتىڭ قارا قازانىنا اينالعان. بۇل قازاندا كىمدەردىڭ جانى وتقا كۇيىپ، مايعا شىجعىرىلمادى دەسەڭشى! ءالى ەسىمدە، بۇدان ەكى جىل بۇرىن حاكودات دەگەن جەردە، وسى كەمەنىڭ ماتروستارى باس كوتەرگەن كەزدە، قورقاۋ لارسەن ءتورت جىگىتتى بىردەي تاباندا اتىپ تاستاعان. ول ۋاقىتتا مەن بۇل شحۋنادان نەبارى ءۇش ءجۇز يارد جەردە، زاكىردە تۇرعان "ەلما ل." دەگەن كەمەدە ماتروس بولاتىنمىن. سوندا عوي ونى كورىپ جۇرگەنىم. جانە ءدال سول جىلى ول، قورقاۋ لارسەندى ايتام دا، ءبىر ادامدى جالعىز جۇدىرىقپەن جەر جاستاندىرعانىن دا كورگەنبىز. ءيا، ءيا، ءبىر-اق سوققىمەن ونى تۇرعان جەرىندە اياعىن كوكتەن كەلتىرگەن. ال كەيىن، تاعى بىردە ول كۋريل ارالدارىنىڭ گۋبەرناتورى مەن سونداعى پوليسيا باستىعىنا نە ىستەگەنىن قاراڭىز! بۇل ەكى جاپون دجەنتلمەنى قۋىرشاقتاي ادەمى، ناپ-نازىك ايەلدەرىمەن "ەلەسكە" قوناققا كەلگەن. وي، و-وي، راسىندا، سونداي سۇلۋ ايەلدەر ەدى عوي ولار! ال سوندا قورقاۋ لارسەن زاكىردى كوتەرىپ، ولارمەن قوشتاسار كەزدە، الدىمەن ەكى ەركەكتى وزدەرى ءمىنىپ كەلگەن سامپان دەگەن كىشكەنتاي قايىقتارىنا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن دە، سوسىن قاپىدا ۇلگىرمەي قالعان سياقتانىپ، ارتتاعى ەكى ايەلدى شحۋنامەن الا قاشقان. سودان بۇل بايعۇستاردى ءبىر اپتادان كەيىن عانا ارالدىڭ ەكىنشى جاعىنا قالدىرىپ كەتكەن عوي. ولار اياقتارىنداعى ءبىر ميل جۇرۋگە دە جارامايتىن جەڭىل-جەلپى ساندالدارىمەن تاۋدان اسىپ، قالاي ۇيلەرىنە جەتكەنىن كىم ءبىلسىن. ە، مەن بىلمەيدى دەيسىڭ بە، ءبارىن دە بىلەمىن. بۇل قورقاۋ لارسەن دەگەنىڭ ايۋان عوي، ايۋان! بارىپ تۇرعان جىرتقىشتىڭ ءوزى! بۇنداي جىرتقىشتار تۋرالى اپوكاليپسيستىڭ وزىندە ايتىلعان. اياعى جاقسىلىقپەن بىتپەيدى بۇنىڭ... تەك ەسىڭدە بولسىن، بۇنى مەن ساعان ايتقام جوق. اۋزىڭا يە بول. ويتكەنى مىنا مەنىڭ، جۋان قارىن ءلۋيستىڭ، قانداي جاعدايدا دا، ءتىپتى باسقالاردىڭ ءبارى بالىققا جەم بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، بۇل ساپاردان امان قايتسام دەگەن اقجارما ءۇمىتى بار.
ول شامالى ءۇنسىز وتىردى دا، سوسىن تاعى:
— قورقاۋ لارسەن! — دەدى قاباعىن تىرجيتىپ. — قانداي تاۋىپ قويىلعان ات! شىندىعىندا، ناعىز قورقاۋ عوي ول! قورقاۋ! قاسقىردىڭ ەڭ جىرتقىشى! ادامداردىڭ ىشىندە ءبىر تاس جۇرەكتەر بولادى، ال لارسەندە جالپى جۇرەك دەگەن جوق شىعار. قورقاۋ! قورقاۋ! بار بولعانى — سول عانا!
— سوندا قالاي؟ — دەيمىن تاڭدانىپ. — ونىڭ قورقاۋ ەكەنىن، جىرتقىش ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ادامدار قالاي وعان بارادى؟ قالاي ول ەكيپاج جيناپ الادى!
— جەردەن بولسىن، كوكتەن بولسىن، ايتەۋىر ءبىر جەردەن جۇمىس تابۋ دەگەندى نە، سەن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەدى ول كەلتتەرگە ءتان قىزبالىقپەن. — ماعان دا سونداي جۇمىس كەرەك بولدى. باسقالارعا دا. سونىڭ وزىندە ەگەر مەن كەلىسىم-شارتقا قول قويار كەزدە ساۋ بولسام، بۇل شحۋنانى جەلكەمنىڭ شۇڭقىرى كورسىن دەپ جۇرە بەرەر ەدىم... ە، مۇندا ءجونى ءتۇزۋ كەمەگە جالداناتىن ادام دا جوق قوي. مىناداي تومىرىق، توپاس اڭشىلاردى ەسى دۇرىس قاي كەمە جۇمىسقا الادى. ال اناۋ باكتا تۇرعان ماتروستار كەزىندە كىمگە جالدانعانىن، قايدا جالدانعانىن وزدەرى دە بىلمەي قالعان بەيشارالار. ەندى بىلەتىن بولادى! بىلگەندە، بارماقتارىن شاينايتىن بولادى. قاتتى ايايمىن بايقۇستاردى. ءبىراق بارىنەن ءوزىمدى ويلايمىن. بۇل كارى قاسقىر ءلۋيستى الدا نە كۇتىپ تۇر دەگەندە، ءتۇن ۇيقىم تورتكە بولىنەدى. بايقا، اۋزىڭا يە بول! مەن ساعان ەشتەمە ايتقام جوق، ءبىلدىڭ بە!
ءبىر مينۋتتان سوڭ ول ءسوزىن ءارى جالعاعان.
— مىنا اڭشىلار، ءبىر قاراعاندا، قاق-سوعى جوق جۇپ-جۋاس ادامدار سياقتى كورىنەدى، ءبىراق، كور دە تۇر، تۇبىندە العاشقى بوپ باس كوتەرەتىن وسىلار بولادى. الايدا قورقاۋ لارسەنگە ولار تۇك تە قىلا المايدى، اۋىزدارىن اشقان ساتتە مويىندارىن بۇراپ الادى... دەگەنمەن وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس ولار. مىسالى، قاراڭىز: مەن جۇرگىزەتىن شليۋپكادا حورنەر دەگەن اڭشى بار. بىلاي قاراساڭ، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس ناعىز جۋاستىڭ ءوزى. ال وسى جۋاسىڭ وتكەن جىلى ءوز شليۋپكاسىنىڭ جۇرگىزۋشىسىن ءبىر-اق ساتتە و دۇنيەگە اتتاندىرعان دا جىبەرگەن. "قايعىلى وقيعا"— ءبىتتى! ماسەلەنىڭ قالاي بولعانىن مەن تەك ءبىر جىلدان كەيىن عانا يوكاگامادا كەزىكتىرگەن ونىڭ ەسكەكشىسىنەن ەستىپ-بىلگەم... ال ەندى اناۋ قارا-قوجالاق، قورتىق جىگىت سموكتىڭ كىم ەكەنىنە قاراڭىز: ول بروكەنەرلىك قىلمىسى ءۇشىن سىبىردەگى تۇز كەنىندە ءۇش جىل كاتورگىدە بولىپ كەلگەن ادام: ورىستاردىڭ مىس ارالىندا زاڭسىز اڭ اۋلاپ جۇرگەن جەرىندە ۇستالعان دا، اياق-قولىنا شىنجىر بايلاعان كۇيى كاتورجنيكتەردىڭ ورتاسىنا تۇسكەن عوي. ال ول جەردە نە ىستەگەن دەيسىز؟ جۇمىس كەزىندە جانىنداعىلاردىڭ بىرىمەن جانجالداسىپ قالادى دا، اقىرى سموك ونى تەرەڭ شاحتا تۇبىنەن قاۋعاعا سالىپ، شىعارىپ جىبەرەدى. ءبىراق بولشەك-بولشەك كۇيدە: بۇگىن — اياعىن، ەرتەڭ — قولىن، بۇرسۇگىنى — باسىن...
— اۋ، ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟ — دەپ مەن ايقايلاپ جىبەردىم.
— مەن نە ايتىپ تۇرمىن؟ ەشتەمە ايتىپ تۇرعام جوق. مەن ساڭىراۋمىن، ساقاۋمىن، ەگەر جەر باسىپ جۇرگىسى كەلگەندەرگە دە ايتارىم سول — اۋىزدارىن جاۋىپ ءجۇرسىن. ال مەن نە ايتتىم؟ ولاردىڭ ءبارى دە تەك كەرەمەت جىگىتتەر، ونىڭ ىشىندە سموك تا، ءبىراق ونى قۇداي توبەسىنەن ۇرىپ، ون مىڭ جىل كۇناسىنان تازارتىپ، سوسىن توزاقتىڭ وتىنا تاستاسىن دەدىم. باسقا نە دەدىم! تۇك دەگەم جوق.
مەن ءبىرىنشى رەت بورتقا تاپ بولعان كەزىمدە، ونە بويىمدى ىسقىلاپ، ءبىر قابات تەرىمدى سىپىرىپ العان اناۋ دجونسون دەگەن ماتروستى بۇكىل ەكيپاجدىڭ ىشىندەگى ەڭ ءجونى ءتۇزۋ، يماندى، ءبىرتوعا ادام با دەپ قالدىم. ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعى مەن ادامدىق قاسيەتتەرى ءبىر قاراعاندا-اق بايقالىپ تۇرادى، سونىمەن قاتار تىم قاراپايىمدىلىعى مەن ۇياڭداۋ مىنەزى دە ادامدى وزىنە تارتا تۇسەدى. دەگەنمەن ونى وتە جۋاس دەۋگە دە بولماس ەدى. قاجەت كەزىندە ءوزىنىڭ نامىسىن دا، جەكە كوزقاراس، پىكىرىن دە قورعاپ قالۋعا تولىق شاماسى بار ەكەنىنە كەيىن تالاي رەت كوزىم جەتكەن. اسىرەسە، ونىڭ بىردە ءوز ءاتى-جونىن دۇرىس ايتۋدى قورقاۋ لارسەننەن قالاي تالاپ ەتكەنىن ەشۋاقىتتا ۇمىتا المايمىن. بۇنى ءتىپتى لۋيس تە ەسىنە جاقسى ساقتاپ قالعان ەكەن. ول وسى جونىندە جانە دجونسونعا قاتىستى باسقا دا ماسەلەلەر تۋرالى بىلايشا سىر قوزعاعان-دى.
— بۇل دجونسون دەگەن شۆەدىڭىز وتە ءبىر تاماشا ادام، — دەيدى ول. — باكتە تۇرعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى دا سول. ءبىراق ونىڭ قورقاۋ لارسەنمەن ايتەۋىر ءبىر كۇنى ۇستاسىپ قالاتىنى انىق ەندى. مەن بىلەم عوي، بىلگەن سوڭ ايتام دا! ول كۇن دە الىس ەمەس، دجونسوننىڭ باسىنا ءبىر قارا بۇلتتىڭ ءتونىپ كەلە جاتقانىن سەزەم مەن، سەزەم. مەن وعان دوس رەتىندە اقىلىمدى دا تالاي رەت ايتتىم، لارسەنگە دەگەن قىجىلىڭدى كورىنگەنگە ايتا بەرمە دەدىم، قايتەسىڭ، تىڭدامايدى. ىلعي دا ول تۋرالى بىردەمەنى كۇڭكىلدەيدى دە جۇرەدى، ونى بىرەۋلەر جەتكىزبەيدى دەيسىڭ بە، جەتكىزەدى. كورەسىڭ سوسىن ناعىز قان قاساپتى! كۇشتىلەر كۇشتىلەردى ۇناتا ما! دجونسوننىڭ دا كۇشى جەتكىلىكتى، ەگەر ونى تۇمسىقتان ءبىر پەرسە، ول دا قاراپ قالمايدى. وي، قيىن، قيى-ىن! ەگەر ءىس ناسىرعا شاپسا، مەن باسقا ەسكەكشىنى قايدان تابامىن. سەن بىلەسىڭ بە، بۇل اقىماقتى شال "يونسون" دەپ اتاعاندا نە بولعانىن! "مەنىڭ اتىم دجونسون، سەر" دەپ، تۇزەتكەن ول، جانە جاي تۇزەتىپ قويماي، ءار دىبىسىن ءبولىپ-بولىپ، تىستەنىپ تۇرىپ ايتقان. سونداعى شالدى كورسەڭ سەن! مەن: "ءبارى ءبىتتى! ءقازىر ونى بىت-شىت قىلادى!" دەپ ويلاعام. ءبىراق بۇل جولى ولاي بولمادى، ال كەلەسى بىردە پالۋبانىڭ قان ساسيتىنى انىق ەندى، الدە تەڭىز سىرىن مەن تۇسىنبەيتىن شىعارمىن، سوندىقتان ساۋەگەيلىك جاساۋ دا قيىن عوي.
توماس ماگريدج مەن ءۇشىن كۇن وتكەن سايىن جيىركەنىشتى بولىپ بارادى. مەن ونى "ميستەر"، "سەر" دەپ اتاۋىم كەرەك. جانە ءار ءسوز سايىن. ونىڭ ءبۇيتىپ اسپەنسي بەرۋىنە قورقاۋ لارسەننىڭ دە ىقپالى بار ما دەيمىن. ءبىراق ونىڭ ءدال كوكپەن اۋىز جالاساتىنداي ءجونى جوق سياقتى كورىنەدى ماعان، كىم ءبىلسىن، مۇمكىن بۇل دا كەزەكتى ويىنىنىڭ ءبىرى شىعار زالىمنىڭ. ونىڭ ەكى-ۇش رەت كامبۋزعا باس سۇعىپ، كوكپەن الدەنە جونىندە اڭگىمەلەسىپ كەتكەنى بار ەدى، ال بۇگىن تۇستەن كەيىن ون بەس مينۋت بويى ول كوكپەن يۋتتا سويلەسىپ تۇرىپ العان. بۇل "كەزدەسۋدەن" كەيىن ماگريدج كامبۋزعا كەلىپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ، كۇنى بويى ءبىر ءاندى مۇرىن استىنان ىڭىلدادى دا ءجۇردى.
— مەن باستىقتارمەن ءتىل تابىسا بىلەم عوي، — دەپ قويدى ول سوسىن ءبىر مەزەت. — ءيا، ولاردىڭ الدىندا ءوزىمدى قالاي ۇستاۋدى دا، قالاي سويلەۋدى بىلەم. سوندىقتان ءبارى دە مەنى سىيلايدى. مىسالى اناۋ سوڭعى شكيپەردى الايىق — مەن ونىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا كايۋتاسىنا بارىپ، ەمىن-ەركىن اڭگىمەلەسىپ، كەيدە ونىمەن بىرەر ستاكاندى تارتىپ جىبەرىپ جۇرگەن اداممىن عوي. "ماگريدج — دەيتىن ول. — ماگريدج، سەن ءوز جولىڭدى تابا الماي قالعان جىگىتسىڭ". "ول قانداي جول؟" دەيمىن تاڭدانىپ. "سەن ءوز نەسىبەڭدى ەشقاشان ءوز ەڭبەگىڭمەن تابۋعا ءتيىس ەمەس دجەنتلمەن بوپ تۋۋىڭ كەرەك ەدى" دەيدى ول حەمپ، وتىرىك دەسەڭ ءولىپ-اق كەتەيىن، ول ماعان تۋرا وسىلاي دەدى عوي، تۋرا وسىلاي — ءسوز بە ءسوز! ال مەن ونىڭ كايۋتاسىندا وتىرمىن، تىڭداپ وتىرمىن، الدىمدا — روم، اۋزىمدا — ونىڭ سيگارى...
ونىڭ اڭگىمەسى مەنىڭ قۇسقىمدى كەلتىرگەن. ماعان ەش ۋاقىتتا بىرەۋدىڭ ءسوزى مۇنداي جيىركەنىشتى كورىنگەن ەمەس. كوكتىڭ ىڭىرسىعان جىلبىسقى داۋسى، وتىرىك جىميعان مونتانى كۇلكىسى، ءوزىن ءوزى كوتەرە سويلەگەن كوپشىكتى ءسوزى، ءبارى-بارى دە مەنىڭ جۇيكەمە ءتيىپ، قاراداي قالشىلداپ كەتتىم. ءسوز جوق، بۇرىن-سوڭدى مەن كەزىكتىرگەن ادامداردىڭ ىشىندە بۇدان وتكەن جەكسۇرىن بولماعان شىعار. بۇعان قوسا ول ايتىپ جەتكىزگىسىز ارام، بىلاپىت ادام ەدى، تاماقتىڭ ءبارى نەگىزىنەن سونىڭ قولىنان وتەتىندىكتەن، كىرپياز باسىم، قالايدا ونىڭ قولى تيمەگەن بىردەمەنى جەۋگە تىرىسامىن.
مەنىڭ قولدارىم قارا جۇمىسقا تىم يكەمسىز عوي. ەندى قورلىقتىڭ كوبىن سودان كورىپ ءجۇرمىن. ساۋساقتارىما كىردىڭ ءسىڭىپ كەتكەنى سونداي، ونى شوتكىمەن جۋىپ كەتىرە المايمىن. تىرناقتارىم قارايىپ، ۇشتارى مۇجىلە باستاعان، الاقاندارىم قولدىراعان؛ بۇل ازداي، بىردە كەمە قاتتى شايقالىپ كەتكەندە، مەن تەڭسەلىپ بارىپ، ىستىق پەشكە شىنتاقتاي قۇلاعانىم بار. ۇرشىعى شىققان تىزەمە ەندى كۇيگەن شىنتاقتار قوسىلىپ، ەكەۋى بىردەي سولقىلداعاندا جانىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن. ءبىراق جان باعاتىن جاعداي جوق، ەرتەدەن كەشكە دەيىن كامبۋز ىشىندە جارالى اياعىمدى سۇيرەتىپ، سىلتيمىن دا جۇرەمىن. دەمالىس دەگەن تۇسىمە دە كىرمەيدى.
دەمالىس! بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن بۇرىن ەشۋاقىتتا تۇسىنبەگەن ەكەم عوي. شىندىعىندا، وسى كەمەگە كەزىككەنشە مەن ءومىر بويى دەمالىستا ءجۇرىپپىن-اۋ! سونى قالاي تۇسىنبەگەم، قالاي سەزىنبەگەم. ال ءقازىر بولماعاندا جارتى ساعات ەشتەمە ويلاماي، ەشتەمە ىستەمەي قول قۋسىرىپ وتىرۋدىڭ ءساتى تۇسسە، بۇل مەنىڭ ومىردەگى ەڭ ءبىر راقاتقا باتقان ءساتىم دەپ بىلەر ەدىم. ەسەسىنە بۇنىڭ ءبارى دە ماعان ساباق بولعانداي. ءيا، ءقازىر مەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ قانداي بەينەتپەن ءومىر سۇرەتىنىن جاقسى ءبىلىپ الدىم. جۇمىس دەگەننىڭ مۇنداي ازاپتى بولاتىنىن بۇرىن كىم بىلگەن. سۇمدىق ەكەن عوي بۇل! تاڭعى ساعات بەس جارىمنان — تۇنگى ساعات ونعا دەيىن مەن ءبارىنىڭ قۇلاقكەستى قۇلىمىن، ال وزىمە دەگەن ءبىر مينۋت ۋاقىتىم جوق، تەك كەشكى ۆاحتانىڭ سوڭىندا پالۋباعا شىعىپ، ءسال بەل جازىپ الاتىنىم بولماسا. ءبىراق بۇل جەردە دە كوك تىنىشتىق بەرمەيدى، كامبۋزدىڭ تاماق ءيىسى سىڭگەن تار اۋاسىنان كەيىن ءبىر مەزەت اشىق اسپان استىندا ەركىن تىنىستاپ، كۇن ساۋلەسى ويناپ جاتقان تەڭىز بەتىنە قىزىعا قاراپ، پالۋبادا ءار ءتۇرلى جۇمىستارمەن كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ەتىپ جۇرگەن ماتروستاردىڭ قيمىلىن قىزىقتاپ، ەندى-ەندى بوي سەرگىتە باستاعان كەزدە: "ەي، سەن نە عىپ تۇرسىڭ انداعى جەردە اۋىزىڭدى اشىپ. مەن نە، سەنى كورمەي تۇرمىن با؟" دەپ، ول ايقايعا باسىپ شىعا كەلەدى.
بايقايمىن، كۋبريكتەگى اڭشىلار اراسىنا سىزات تۇسكەن سياقتى، كەشە سموك پەن گەندەرسون توبەلەسىپ قالىپتى. گەندەرسون جاس تا بولسا كوپتى كورگەن، تالايدى باستان كەشىرگەن، تاجىريبەلى اڭشىلاردىڭ ءبىرى ەدى. وسى ءبىر مىنەزى اۋىر جىگىتتى وڭايشىلىقپەن ورنىنان قوزعاۋ قيىن-دى. اقىرى، مىنە، ول دا قوزعالىپتى، ويتكەنى سموكتىڭ كوزى كوگەرىپ ءجۇر، كوزى عانا ەمەس، بۇكىل بەتىندە ۇسقىن جوق، قۇددى يت تالاعان كۇشىكتەي.
كەشكى استىڭ الدىندا وسى ءبىر حايۋان تەكتەس ادامداردىڭ بۇكىل بولمىسىن تانىتاتىن تاعى ءبىر سۇمدىق وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. بۇل كەمەگە جاڭادان كەلگەن تاجىريبەسى از، كەز كەلگەن جۇمىسقا يكەمسىز گارريسون دەگەن جاس جىگىت بار ەدى. تەگى بۇل ساپارعا ونى ارمانشىلدىعى ايداپ اكەلسە كەرەك. كەز كەلگەن ۋاقىتتا باعىتىن وزگەرتىپ، و جاقتان ءبىر، بۇ جاقتان ءبىر سوعىپ تۇراتىن باياۋ جەلدىڭ كەزىندە، كەمە دە ونىڭ ىڭعايىنا قاراي امالداپ، جالتارىپ وتىراتىن ءساتى بولادى. مۇنداي مەزەتتە جەلكەندەردى بورتتىڭ ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا اۋىستىرۋ قاجەت بولادى دا، ول ءۇشىن ءبىر ماتروستى سوناۋ بيىككە — ماچتىڭ قىل ۇشىنداعى فور-توپسەلدى جىلجىتۋعا جىبەرەدى. نوك گافەلگە وتەتىن شكوت دەگەن ارقان دوڭگەلەك شىعىرعا تۇتىلىپ قالعان كەزدە، گارريسون جوعارىدا تۇرعان. مەنىڭ بىلۋىمشە، شكوتتى تازالاپ جىبەرۋدىڭ ەكى ءتۇرلى امالى بارتۇعىن: ءبىرىنشىسى — فوكتى ءتۇسىرۋ، بۇل سالىستىرمالى تۇردە ءارى جەڭىل، ءارى قاۋىپسىزدەۋ، ەكىنشىسى — ديريك-فالمەن ورمەلەپ، سوناۋ كوز ۇشىنداعى نوك گافەلگە دەيىن كوتەرىلۋ، بۇل — جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيۋ.
يوگانسەن ەكىنشىسىن تاڭداعان دا، گارريسوندى فالمەن كوتەرىلۋگە جۇمساعان. جاس جىگىتتىڭ جۇرەكسىنىپ تۇرعانى اركىمگە دە تۇسىنىكتى ەدى. بۇعان تاڭقالۋعا دا بولمايتىن، ويتكەنى قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ارقان-جىپتەرمەن سەكسەن فۋت بيىككە ورمەلەۋ — ءومىرىڭدى قىل ۇشىنا بايلاۋمەن بىردەي عوي. ەگەر جەل بىركەلكى سوعىپ تۇرسا، ءقاۋىپ ازداۋ بولار ەدى، الايدا بۇيرات-بۇيرات ۇزىن تولقىندار ۇستىندە "ەلەس" قابىقتاي قالتىلداپ، ءبىر جاعىنا ءاربىر قيسايعان سايىن جەلكەندەر جەلپ-جەلپ ەتىپ، ارقان-جىپتەر بىردە شيرىعىپ، بىردە بوساپ تۇرادى. ولار قاتتىراق ءبىر سەرپىپ قالسا، وعان جابىسىپ تۇرعان ادام قامشى ۇشىنداعى شىبىنداي ۇشار ەدى.
گارريسون بۇيرىقتى ەستىگەنمەن بىردەن قيمىلداي قويمادى. مۇمكىن ول ماچ باسىنا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت شىققالى تۇرعان شىعار. يوگانسەن قالاي بوقتاپ، قالاي ايقايلاۋدى قورقاۋ لارسەننەن تەز-اق ۇيرەنىپ العان ەكەن، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ، گارريسوندى بارىنشا سىباي باستاعان.
— جاپ اۋزىڭدى، يوگانسەن! — دەپ، كاپيتان وعان اقىرىپ جىبەردى. — بۇل كەمەدە مەن عانا بوقتايمىن، بۇنى تۇسىنەتىن كەز جەتتى! ەگەر سەنىڭ كومەگىڭ كەرەك بولسا، ونى دا ءوزىم ايتامىن. ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءيا، سەر، — كومەكشى جىم بولدى.
بۇل ۋاقىتتا گارريسون ارقان بويىمەن اقىرىن ورمەلەي باستاعان. كامبۋز ەسىگىنەن قاراپ تۇرمىن، جىگىت بيىككە كوتەرىلگەن سايىن بەزگەك تيگەندەي ءدىر-دىر ەتەدى. وتە ابايلاپ، باياۋ جىلجىپ بارادى. كوگىلدىر اسپان اياسىندا بۇكىل دەنەسى اپ-انىق كورىنەدى، قۇددى ءوز سىلەكەي-جىبىمەن تارتىلىپ بارا جاتقان الىپ ورمەكشى سياقتى.
گارريسونگە بيىككە قاراي ءسال ەڭكىشتەۋ تارتىلعان ارقان بويىمەن كوتەرىلۋگە تۋرا كەلگەن، — ءار ءتۇرلى شىعىرشىقتار ارقىلى گافەل مەن ماچت باسىنان وتكىزىلگەن ديريك-فال عانا ونىڭ كەيدە اياعىنا، كەيدە قولىنا تىرەۋىشكە جارايدى. بارىنەن دە قيىندىعى سول — ءارى باياۋ، ءارى تۇراقسىز ەسكەن جەل جەلكەندەردى جەتكىلىكتى تۇردە كەرىپ ۇستاپ تۇرا المايدى. گارريسون نوك گافەلگە دەيىنگى جارتى جولدان ەندى وتە بەرگەندە، كەمە الدىمەن جەل ءوتى جاققا، سوسىن قايتا ەكى تولقىن اراسىنداعى ساي جاققا قاتتى شايقالىپ كەتكەن. ول فالعا تاستاي جابىسىپ، قاتتى دا قالدى. تومەندە، ودان سەكسەن فۋتتاي جەردە تۇرعان مەن جاس جىگىتتىڭ ءومىر ءۇشىن قانداي ارپالىسقا تۇسكەنىن جان-جۇرەگىممەن سەزىپ تۇرمىن. ءدال ءقازىر سىرەسە قالعان ساتتەگى ونىڭ بىلەۋ-بىلەۋ بۇلشىق ەتتەرىنە دەيىن كورگەندەيمىن. جەل تىنعان، جەلكەندەر بۇرىسە تۇسكەن، ارقاندار سالبىراپ قالعان. گارريسون ءىلىنىپ تۇرعان فال اۋىر سالماقتان ءتىپتى قاتتى بۇگىلە تۇسكەن. ءبارى دە قاس-قاعىم ساتتىك قۇبىلىس. سوسىن گافەل كۇتپەگەن جەردە قايتا ءوز ورنىنا كەلىپ، ەڭ ۇلكەن جەلكەن كىلت جەلگە تولىپ، قۇددى زەڭبىرەكتەن وق اتقانداي گۇرس ەتە ءتۇستى دە، ال كەنەپتەن جاسالعان ءۇش جەلكەنشە بىرىنەن سوڭ ءبىرى مىلتىق ۇنىندەي پارس-پارس ەتە قالدى. گارريسون فالدا كەنەدەي جابىسقان كۇيى شىرقاپ ۇشا جونەلدى. ءبىراق بۇل ۇشۋ قالاي تەز بولسا، سولاي تەز توقتاعان دا. بۇل — فالدىڭ شەگىنە جەتكەن تىرەۋى، قامشىنىڭ شىبىندى كەيىن سەرپۋى ەدى. گارريسون بۇعان توتەپ بەرە المادى، ءبىر قولى فالدان شىعىپ كەتىپ، ەكىنشىسى ازەر ۇستاپ قالعان. ءبىراق بۇل دا سەكۋندتىق قانا جارماسۋ بولدى. ارتىنشا... قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا باسى تومەن، اياعى كوكتەن كەلگەن. "ءبىتتى! — دەدىم مەن كوزىمدى جۇمىپ. — قۇلادى!.." جوق، قۇلاماپتى، كوزىمدى قايتا اشسام، ول عايىپتىڭ قۇدىرەتىمەن اياقتارىن ارقانعا وراپ ۇلگەرىپتى دە، باسىمەن تومەن سالبىراي قالىپتى. سوسىن... جىلانقۇرتتاي باسىن قايقاڭ ەتكىزىپ قايتا جوعارى كوتەرىپ، ەكى قولىمەن بىردەي فالعا جابىسا كەتتى. ءسويتىپ، ايتەۋىر، بۇرىنعى قالپىنا قايتا كەلىپ، ارقانعا تاسكەنەدەي جابىسا تۇسكەن.
— ول ەندى اۋزىنان جىنىن شىعاراتىن شىعار، — كامبۋز سىرتىنان، قورقاۋ لارسەننىڭ داۋسىن ەستىدىم. — ساق بول، يوگانسەن! ساقتان! ءقازىر باستالادى!
شىندىعىندا دا، گارريسون تەڭىز اۋرۋىنا ۇشىراعانداي جۇرەگى اينىپ، قۇسقىسى كەلىپ تۇرعانى بايقالدى. ارقاندى بارىنشا قىسقان قالپى تاستاي قاتقان — قوزعالىس جوق، قىبىر جوق. ءبىراق يوگانسەن دە ۇستى-ۇستىنە بۇيرىق بەرگەنىن قويار ەمەس.
— ماسقارا! سۇمدىق! — دەدى دجونسون تىستەنىپ، ءبىراق ءار ءسوزىن اعىلشىن تىلىندە اسىقپاي دۇرىس ايتتى. ول گروت-ۆانتتىڭ تۇبىندە، مەنىڭ جانىمدا تۇرعان. — جاس جىگىت ونسىز دا تىرىسىپ جاتىر عوي. نەمەنە سونشاما اسىقتىرىپ. بۇل دەگەنىڭىز...
"ولىمگە يتەرۋ عوي" دەگەندى ايتپاس بۇرىن ول ءتىلىن تىستەي قويدى.
— وي، اقىرىن! — دەپ لۋيس وعان سىبىر ەتتى. — ولگىڭ كەلىپ تۇرماسا اۋزىڭدى جاپساڭشى!
ءبىراق ونى تىڭداعان دجونسون جوق، كۇيىنە سويلەپ جۇرە بەردى. وعان سوسىن ستەنديش دەگەن تاعى ءبىر اڭشى قوسىلعان.
— تىڭداڭىزشى، — دەدى ول كاپيتانعا. — بۇل جىگىت مەنىڭ ەسكەكشىم ەدى. مەن ودان ايىرىلىپ قالعىم كەلمەيدى.
— دۇرىس ايتاسىز، ستەنديش، — دەدى وعان كاپيتان. — ول — سەنىڭ شليۋپكاڭدا ەسكەكشى، ال مەنىڭ شحۋنامدا — ماتروس. مەن ءوز ماتروسىما ءوزىم بيلىك جاسايمىن. ءتۇسىندىڭ بە؟
— بيلىك جاسايمىن دەپ ادامدى... — دەپ ستەنديش ءسوزىن ءارى جالعاي بەرىپ ەدى:
— توقتات ءسوزدى! — دەپ لارسەن ارس ەتە قالدى. — مەن ايتتىم — ءبىتتى! ول — مەنىڭ ماتروسىم. كەرەك قىلسام، ونىڭ ەتىن شىجعىرىپ تا جەيمىن، اسىپ تا جەيمىن. ءسوز وسى، كەتە بەر!
اڭشىنىڭ كوزىنەن اشۋ وتى ءبىلىندى، ءبىراق ءسوز تالاستىرۋدى ارتىق كوردى مە، ءۇنسىز بۇرىلىپ كۋبريككە بەتتەدى؛ سوسىن ول تراپ ۇستىندە توقتاپ، بيىككە كوز سالدى. بۇل ۋاقىتتا ماتروستار دا تۇپ-تۇگەل پالۋباعا جينالىپ، ءومىر مەن ءولىم ايقاسقان سوناۋ بيىككە قاس قاقپاي قاراپ قالعان. قازىرگى وندىرىستىك قوعامدىق قۇرىلىستان باسقالاردىڭ ءومىرىن ەزىپ-جانشۋعا ەمىن-ەركىن بيلىك العان وسىناۋ ادامداردىڭ قاتىگەزدىگى مەن قايىرىمسىزدىعى مەنى مۇلدە ءتۇڭىلدىرىپ ەدى. ادام ەڭبەگىنىڭ وسىنشاما قاۋىپ-قاتەرگە تولى بولاتىنىن بۇرىن كىم بىلگەن! ونى بىلەتىندەي مەنىڭ ءجونىم دە جوق-تى، ويتكەنى تۇرمىستىق تەرەڭ يىرىمدەردەن مەن قاشان دا قاشىقتاۋ جۇرگەن اداممىن عوي. ادام ءومىرى ماعان ىلعي دا الدەبىر قۇدىرەتىمەن سونشاما قاسيەتتى، سونشاما قىمبات كورىنەتىن، ال مىنا جەردە ونىڭ كوك تيىندىق قۇنى جوق، تەك كوممەرسيالىق ەسەپ-قيساپتىڭ ورنىندا جۇرەتىن بىردەمە سياقتى ەكەنىن ءبىلدىم. جوق، مۇنداعىلاردىڭ ءبارىن ولاي دەي المايمىن، ماتروستار ءوز ارىپتەسىنىڭ مۇشكىل ءحالىن سەزىنگەن سەكىلدى، سولاردىڭ ءبىرى — اناۋ دجونسون عوي، ال كاپيتان مەن اڭشىلار "ولمەسەڭ، ومە قاپ" دەپ تۇرعانى انىق ەندى. جاڭاعى ستەنديش تە ماتروسقا شىن جانى اشىعان ادام ەمەس، ونىڭ ويى — ەسكەكشىدەن ايىرىلسام، مەنىڭ كۇنىم نە بولماق. ەگەر گارريسون باسقا شليۋپكانىڭ ەسكەكشىسى بولسا، ستەنديش تە وندا تۋرا مىنا اڭشىلار سياقتى ماچ باسىنا ءماز بولىپ قاراپ تۇرماسىنا كىم كەپىل
جارايدى، گارريسونعا قايتا ورالايىق. شىرقاۋ بيىكتە قالتىلداپ تۇرعان بۇل بايقۇستى يوگانسەن ون مينۋت بويى جەر-جەبىرىنە جەتىپ تۇرىپ، اقىرى تاعى دا العا جىلجىتۋعا ءماجبۇر ەتكەن. سونىمەن قالايدا تىرمىسا ءجۇرىپ، نوك گافەلگە دە جەتتى-اۋ، ايتەۋىر. بۇل جەردە ول كولدەنەڭ ارقانعا ءمىنىپ، "ۋھ" دەپ ءبىر تىنىس العان. سوسىن شكوتتى تازالاپ بولعان سوڭ، وعان تەك قايتۋ عانا قالىپ ەدى. ءبىراق بۇل دا وڭاي ەمەس-تى، جوعارىعا شىققاندا قانداي جولدان وتسە، ەندى تومەندە دە سونداي جول، ءتىپتى ودان دا ءقاۋىپتىسى كۇتىپ تۇرعان. ەكىنشىدەن، كورىققانى، شارشاعانى جانە بار. مەن جەردەن ءبارىن دە كورىپ تۇرمىن: ول الدىمەن تومەنگە قاراي شۇباتىلىپ جاتقان ارقان-جىپتەرگە كوزى باقىرايا ءبىراز قاراپ وتىردى دا، سوسىن پالۋباعا ءۇڭىلدى. قولدارى قالتىراپ، اياقتارىنىڭ ءدىر-دىر ەتكەنى بايقالدى. قورىققان كەزدە ادامنىڭ بەتى ءدال وسىلاي قارا توپىراق بوپ كەتەتىنىن بۇرىن مەن ەشۋاقىتتا كورگەن ەمەسپىن. يوگانسەن ەندى وعان "ءتۇس!" دەپ ايقايلاپ تۇر. ال ول كەز كەلگەن مينۋتتا گافەلدەن قالپاقتاي ۇشارىن سەزىپ، وعان جانۇشىرا جابىسا تۇسەدى. قورقاۋ لارسەن پالۋبادا سموكپەن جايباراقات اڭگىمەلەسىپ ءجۇر، اسپانداعى گارريسوندى الدەقاشان ۇمىتقان، تەك جەردەگى جۇرگىزۋشىگە سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ:
— ەي، باعىتتان اۋىتقىپ باراسىڭ سەن. كوزىڭە قارامايسىڭ با، اقىماق! — دەپ قويادى.
— قۇپ بولادى، سەر، — دەپ جۇرگىزۋشى شتۋرۆالدى اقىرىنداپ بۇرا باستايدى.
ونىڭ "قاتەلىگى" سول — ءسال دە بولسا جەلكەندەردى جەل كەرىپ، ولاردى ءبىر باعىتتا ۇستاسىن دەگەن نيەتپەن كەمەنى ازداپ جەلگە قارسى بۇرعانى. بۇنىسى — گارريسونعا كومەگى ەدى ونىڭ.
ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، جاعداي جان توزگىسىز. ءبىراق توماس ماگريدج بۇل وقيعادان دا ءبىر ەرمەك تاپقان سياقتى. مينۋت سايىن كامبۋزدان باسىن قىلتىڭ-قىلتىڭ شىعارىپ، ىرجاڭ-ىرجاڭ كۇلىپ، وزىنشە قالجىڭ ايتقان بولادى. نەتكەن جەكسۇرىن دەسەڭشى! وسى ساتتەگى وعان دەگەن اشۋ-ىزام بۇعان دەيىنگىنىڭ بارىنەن اسىپ تۇسكەن. مەن ونى، راس، ءولتىرىپ جىبەرگىم كەلگەن. ءيا، ومىردە مەن ءبىرىنشى رەت ادام ولتىرگىم كەلدى. الگى ءبىزدىڭ جازۋشىلار جازعانداي "قان اڭسادىم" سول ساتتە. جالپى ادام ءومىرىنىڭ قاسيەتتى ەكەنى راس شىعار، الايدا توماس ماگريدجدىڭ ءومىرى ماعان الدەبىر قارعىس اتقان قارا پالە سياقتى بىردەمە كورىنگەن. قاراداي "قان اڭساي" باستاعانىما ارتىنشا قورقىپ قالدىم، باسىما ءقايداعىبىر جامان وي كەلدى: ءوزىمدى قورشاعان مىنا سۇرقاي ورتانىڭ سالقىنى ماعان دا تيە باستاعانى ما؟ كەشە عانا ادامگەرشىلىك تۋىن اسپانعا كوتەرىپ، ءولىم جازاسىنا قارسى وجەكتەپ ءسوز سويلەپ، جۇرتتى تەك ىزگىلىك پەن يماندىلىققا شاقىرعان ادام كىم ەدى؟ ول — وزگەدەن بۇرىن مەن ەدىم عوي.
ارادا تاعى دا جارتى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن. گارريسون بولسا، ءالى اسپاندا ءىلىنىپ تۇر. كەنەت پالۋبادا دجونسون مەن ءلۋيستىڭ ءبىر نارسە جونىندە قاتتى داۋلاسا باستاعانىن بايقادىم. بۇنىڭ ارتى دجونسوننىڭ لۋيسكە قولدى ءبىر سىلتەپ، الدەقايدا ادىمداي جونەلگەنىمەن بىتكەن. كورىپ تۇرمىن: ول پالۋبانى كەسىپ وتە كەلىپ، فور-ۆانتقا سەكىرىپ شىقتى دا، جوعارى ورلەي باستادى. بۇنى قورقاۋ لارسەننىڭ دە قىراعى كوزى شالىپ قالعان:
— ءاي، قايدا باراسىڭ سەن؟ — دەپ ايقاي سالدى.
دجونسون كىلت توقتاپ، كاپيتانعا تۋرا قاراعان قالپى:
— جىگىتتى ءتۇسىرىپ الۋىم كەرەك، — دەدى نىعىزداپ.
— جانىڭنىڭ بارىندا ءتۇس قانەكي انداعى جەردەن! ءتۇس دەپ تۇرمىن ساعان، ءتۇس!
دجونسون نە ىستەرىن بىلمەي كىبىرتىكتەپ ءبىراز تۇردى دا، اقىرى ۇزاق جىل قۇلدىققا ۇيرەنگەن ادەتى جەڭدى مە، پالۋباعا سالبىراي ءتۇسىپ، تىمىرايعان كۇيى باككە جۇرە بەردى.
مەن بەس جارىمدا كايۋت-كومپانياعا ءتۇسىپ، داستارقان جايۋعا كىرىسكەم، ءبىراق نە ىستەپ جۇرگەنىمدى ءوزىم دە سەزبەيمىن: كوز الدىمدا تەك — شايقالعان گافەل مەن وعان شىبىنداي جابىسا تۇسكەن ماتروس... بۇدان باسقا ەشتەمە كورمەيمىن، ەشتەمە سەزبەيمىن. قانداي ايانىشتى ەدى!
ساعات التى كەزىندە دە... ءبىر جاعىنان جۇرتقا تاماق بەرىپ، ءبىر جاعىنان كامبۋز ەسىگىنەن سىعالاي ءجۇرىپ، قايتا-قايتا ماچ باسىنا قارايمىن! ول باياعى ورنىندا. ال ۇستەل باسىنداعىلار قاننەن-قاپەرسىز باسقا ءبىر اڭگىمەنى گويىتىپ وتىر. بايقاۋىمشا، ولاردىڭ بىردە بىرەۋىن جانى قىل ۇشىندا تۇرعان انا جىگىتتىڭ تاعدىرى الاڭداتار ەمەس. الايدا، قۋانىشتىڭ كوكەسى سول، ءبىر ارەدىكتە مەن كامبۋزگس جۇگىرىپ بارا جاتىپ، گارريوسوننىڭ ۆانتتان باك ۇستىندەگى ليۋككە قاراي شايقالا تەڭسەلىپ، تۇسە باستاعانىن كوردىم. بۇدان سوڭ بىرەر مينۋت وتكەندە، ونىڭ اياعى پالۋباعا دا ءتيدى-اۋ، ايتەۋىر.
بۇل وقيعانى ءتامامداۋ ءۇشىن مەن ءوزىمنىڭ قورقاۋ لارسەنمەن اڭگىمەمدى قىسقاشا ايتىپ وتۋگە ءتيىسپىن. ول ماعان كايۋت-كومپانيادا، ىدىس-اياقتاردى جيناستىرىپ جۇرگەن كەزىمدە جولىققان.
— ءتۇرىڭىز بۇزىلىپ كەتىپتى عوي، — دەدى ول. — نە جەتتى سىزگە بۇگىن؟
گارريسونمەن بىرگە مەنىڭ دە قاتتى كۇيزەلگەنىمدى ول ارينە ءبىلىپ تۇر. بىلە تۇرا "نە جەتتى؟" دەيدى مونتانىسىپ. بۇنىسى — بۇگىنگى وقيعانى بۇل قالاي قابىلدادى ەكەن، بايقايىن دەگەن قۋلىعى.
— مىنا جىگىتكە دەگەن سۇمدىق قاتىگەزدىك مەنى قاتتى قاپالاندىردى،— دەدىم مەن تۋراسىنان باسىپ.
ول مىرس-مىرس كۇلدى.
— بۇنىڭىز تەڭىز اۋرۋى سياقتى بىردەمە دە. ونى بىرەۋ كوتەرەدى، بىرەۋ كوتەرمەيدى دەگەندەي...
— مەنىڭ جايىمنىڭ وعان نە قاتىسى بار؟— دەدىم جۇلىپ العانداي.
— قاتىسى وتە كوپ دەدى ول. — قوزعالىس جاعىنا كەلسەك، تەڭىزدەگى سياقتى جەردە دە قاتىگەزدىك جەتكىلىكتى. بىرەۋ جەردەگىنى ۇناتپايدى، بىرەۋ تەڭىزدەگىنى. ماسەلە سوندا عانا.
— ءسىز ادام ءومىرىن سونشاما ويىنشىق قىلاسىز. سوندا قالاي، ءسىز ءۇشىن ونىڭ قارا باقىرلىق قۇنى بولماعانى ما؟
— قۇنى؟ ول قانداي قۇن؟ — لارسەن ماعان ءارى سۇراۋلى، ءارى مىسقىلدى تۇردە قاراعان. — ءسىز ءوزى قانداي قۇن تۋرالى ايتىپ تۇرسىز؟ ونى جانە نەمەن ولشەپ تۇرسىز؟ جالپى، ءومىردى كىمدەر باعالايدى وسى؟
— مەن باعالايمىن، — دەدىم مەن.
— ءسىز ونى قالاي باعالايسىز؟ دالىرەك ايتقاندا، بىرەۋدىڭ ءومىرىن. سىزدىڭشە، ول قانشا تۇرادى؟
ءومىردىڭ باعاسى؟ مەن ونى قالاي انىقتاي الام، قالاي ولشەيمىن؟ ادەتتە، كەز كەلگەن ساۋالعا مۇدىرمەي جاۋاپ بەرەتىن مەن ءدال وسى سۇراققا كەلگەندە، نە دەرىمدى بىلمەدىم. شىندىعىندا، لارسەننىڭ مىسى باسىپ كەتكەندەي. ءيا، مەن سولاي دەپ ويلادىم، دەگەنمەن باستى سەبەپ — ەكەۋىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدىڭ مۇلدە قايشى، مۇلدە سايكەس كەلمەيتىندىگىندە ەدى. باسقا ماتەرياليستەرمەن وي جارىستىرعان كەزدە، مەن ايتەۋىر ءبىر ورتاق پىكىر، ورتاق تۇيىنگە جولىعاتىنمىن، ال قورقاۋ لارسەنمەن سويلەسكەندە، ءبىزدىڭ بىردە-بىر وي-پىكىرىمىز ءبىر جەردەن شىققان ەمەس. مۇمكىن مەنى مۇدىرتكەن — ونىڭ ومىرلىك كوزقاراستارىنىڭ تىم قارابايىرلىعى شىعار: وزىنە ۇساق-تۇيەك، ماڭىزسىز كورىنگەن نارسەنىڭ ءبارىن لاقتىرىپ تاستاپ، ول بىردەن ماسەلەنىڭ مانىنە كوشەدى جانە نە ايتسا دا ۇزىلدى-كەسىلدى ايتادى دا، مەن ءبىلىپ تۇرعان دۇنيەمنەن جاڭىلىپ قالامىن. ءومىردىڭ قۇنى! قالاي مەن بۇعان ويلانباستان، بىردەن جاۋاپ بەرەمىن؟ ءومىر — قاسيەتتىنىڭ قاسيەتتىسى، بۇل — مەن ءۇشىن اكسيوما. مىنە، ونىڭ قۇندىلىعى دا سوندا — مۇنداي اقيقي شىندىققا قالاي كۇمان كەلتىرۋگە بولادى. بارشاعا بەلگىلى وسى ءبىر شىندىققا لارسەن مەنەن دالەل تالاپ ەتكەندە، مەنىڭ ساسىپ قالعانىم راس.
— بۇل جونىندە ءبىز كەشە دە اڭگىمەلەسكەنبىز، — دەدى ول. — مەن سوندا ءومىردى اشىتقىعا تەڭەگەم، ال اشىتقى كوزگە كورىنبەس ميلليونداعان اشىتقىش ساڭىراۋقۇلاقتاردان تۇرادى، ولار ءبىرىن-بىرىن جەگەن كەزدە اشىتقى پايدا بولادى. ءومىر دە سول سياقتى، ءتىرىمىن دەيتىن جاننىڭ ءبارى ءبىر-بىرىن جەيدى، جۇتادى، قۇرتادى. سۇرانىس پەن ۇسىنىس تۇرعىسىنان، ءومىر دەگەنىڭ ومىردەگى ەڭ ارزان، ەڭ قۇنسىز دۇنيە. تابيعاتتا سۋدىڭ دا، جەردىڭ دە، اۋانىڭ دا بەلگىلى ءبىر مولشەرى، شەگى بار، ال بىرەۋدەن بىرەۋدى تۋعىزاتىن ومىردە مولشەر دە، شەك تە جوق. تابيعات وتە ءوسىمقور نارسە. ايتالىق، ميلليونداعان ۋىلدىرىعى بار بالىققا قاراڭىز. وزىڭىزگە نەمەسە ماعان قاراڭىز. ءبىزدىڭ بەلىمىزدە ميللليونداعان ءومىردىڭ وزەگى بار. سول ءومىردىڭ ءارقايسىسىن ادام ەتىپ شىعارار بولساڭ، وندا ەكەۋىمىز تۇتاستاي ءبىر حالىقتىڭ، ءبىر ەلدىڭ اكەسى بولار ەدىك. ءومىر دەيسىز؟ بوس ءسوز ول! تۇككە تۇرعىسىز بىردەمە ول. ارزانداردىڭ ارزانى، قۇنسىزداردىڭ قۇنسىزى ول. ونىڭ جۇرمەيتىن جەرى، كىرمەيتىن ەسىگى جوق. تابيعات ونى قالاي بولسا، سولاي شاشادى. قاي جەردە ءبىر ومىرگە ورىن بولسا، سول جەردە مىڭداعان ءومىر قونىس تەبەدى. سوسىن جالعىز بىرەۋى — ەڭ مىقتىسى، ەڭ جالماۋىزى قالعانشا ءبىرىن-بىرى جەيدى كەپ.
— ءدارۆيندى وقىعانىڭىز كورىنىپ تۇر، — دەدىم مەن. — ءبىراق ءسىز باسقا بىرەۋدىڭ ءومىرىن قالاي بولسا سولاي ويىنشىق قىلعانىڭىزدى تىرلىك ءۇشىن كۇرەس دەپ ەسەپتەسەڭىز، وندا ءسىز دارۆين ءىلىمىن بۇرمالاعانىڭىز.
ول يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ءسىز بۇنى ادام ومىرىنە عانا قاتىستى ايتىپ تۇرسىز، ال باسقادا شارۋاڭىز جوق، ويتكەنى ءسىز بالىقتى، كۇستى، جان-جانۋاردى مەنەن ارتىق بولماسا كەم قىرمايسىز. ادامنىڭ ءومىرى نە، سولاردان ارتىق پا. ارتىق دەسەڭىز، ايتىڭىزشى، نەسىمەن ارتىق ول؟ ەگەر ونىڭ مىسقالداي كۇنى، تيتىمدەي ارتىقشىلىعى بولماسا، مەن نەگە ونى قورعاشتاۋىم كەرەك؟ تەڭىزدە ماتروستاردىڭ بارىنە كەمە تابىلا بەرمەيتىنى سەكىلدى، قۇرلىقتا جۇمىسشىلارعا دا امسە فابريكتەر مەن ماشينالار جەتىسىپ جاتپايدى. قۇرلىقتا تۇراتىن سىزدەر جارلى-جاقىبايلاردى قانشالىقتى قالا سىرتىنا، شەتكى كوشەلەرگە ىعىستىرىپ تاستاپ، قانشاما ولاردى اشتىق پەن جالاڭاشتىققا ۇرىندىرساڭىزدار دا (بۇل دا ءومىردى ويىنشىق قىلۋ عوي)، ولار كوبەيۋ ۇستىنە كوبەيە بەرەدى، ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەي سىزدەردىڭ باستارىڭىز قاتادى. سىزدەر لوندوندىق جۇكشىلەردىڭ ءبىر ساعاتتىق جۇمىسقا بولا بىر-بىرىمەن اش قاسقىرداي جۇلىسقانىن ايتەۋىر بىردە كورگەندەرىڭىز بار ما؟
ول جاۋاپ كۇتپەي-اق تراپقا بۇرىلىپ جۇرە بەردى، ءبىراق ويىنا بىردەمە تۇسكەندەي قايتا اينالىپ كەلىپ:
— بايقادىڭىز با، — دەدى. — ءومىر ءوز قۇنىن ءوزى باعالاعانى بولماسا، باسقاداي وندا ەشقانداي قۇن جوق قوي. ارينە ول جەز بولسا دا، ءوزىن التىنداي كورەدى، ويتكەنى كىم-كىمنىڭ دە وزىنە دەگەن ماحابباتى بولەك تە. الىسقا بارماي-اق، بۇگىن مەن ماچ باسىندا ۇستاعان ماتروسقا قاراڭىز. ءومىر ءۇشىن ول قالاي جانتالاستى! سول ساتتە ول قولى مىقتاپ ۇستاپ تۇرعان ءبىر تۇتام ءارقان-جىپتى مىڭ-سان گاۋھار، جاقۇت، اسىل تاسقا ايىرباستاماس ەدى. سونداي ءومىردىڭ سىزگە قاجەتى بار ما؟ جوق. ماعان دا ەشقانداي. ال ول ءۇشىن؟ كۇمانسىز. ءبىراق ول باعالاعان قۇنعا مەن كەلىسپەيمىن، ويتكەنى تىم اسىرىپ جىبەرگەن. ەگەر ول قۇلاپ، ميى بىت-شىت بوپ شاشىراپ كەتسە دە، دۇنيە قاراڭ قالمايدى، ەرتەڭ-اق مىڭ-مىڭداعان تىرىلەر ومىرگە كەلەدى. ەندەشە جالعىز ونىڭ ومىرىندە قانداي قۇن بار. بولسا، تەك ءوزى ءۇشىن عانا، ءبىراق بۇل دا الدامشى، ويتكەنى ءولىپ كەتسە، قانداي قىمباتىن جوعالتقانىن ءوزى دە بىلمەي قالادى. دەمەك ءومىر تەك وعان قىمبات، التىننان دا، كۇمىستەن دە. ول قۇلادى — التىن، كۇمىس شاشىلىپ ءتۇستى پالۋباعا. ءبىز ونى سىپىرىپ-سيىرىپ بورتتان ارى شاشامىز. ءولدى-قالدى ءبىر ادام، سۇيەگىمەن ءبىز نە ىستەگەنىمىزدى دە بىلمەيدى. ودان ول دا ەشتەمەسىن جوعالتپايدى، ويتكەنى ونى سەزەتىن سانا جوق، جۇرەك جوق — ءبارى ولگەن. ولگەنگە ەندى ءبارىبىر. ال، بۇعان نە دەيسىز؟
—نە دەيمىن؟ ءسىز قانداي ماسەلەگە دە ءبىر ءۋاج تابا بىلەسىز، — دەدىم مەن.
بۇدان باسقا ەشتەمە ايتا المادىم دا، الگىندە جۋىپ جاتقان اياقتارىمدى قايتا قولعا الدىم.
جەتىنشى تاراۋ
ءۇش كۇن بويعى قۇبىلمالى جەلدەن سوڭ، اقىرى سولتۇستىك-شىعىس پاسسات جەلىنە دە جەتتىك-اۋ. ۇيقىمدى جاقسى قاندىرىپ العاننان كەيىن اياعىمنىڭ اۋىرعانىنا دا قاراماستان پالۋباعا جۇگىرىپ شىقتىم؛ ءبىزدىڭ "ەلەس" تۇمسىقتاعى ءۇش كليۆەردەن باسقا بارلىق جەلكەندەرىن كوتەرىپ، تولقىنداردى اق كوبىككە وراپ، قۇددى قانات بايلاپ العانداي ەكپىندەتە ۇشىرتىپ كەلەدى ەكەن. كورم ۇستىندە قوڭىر سالقىن جەل ەسەدى. بۇل پاسسات دەگەن نەتكەن عاجاپ دەسەڭشى! ءبىر قالىپتى لەكي سوققان جەلدىڭ ەكپىنىمەن كۇندى كۇنگە، ءتۇندى تۇنگە ۇرىپ، تىنىمسىز زۋلاپ كەلەمىز. شىندىعىندا، شحۋنانىڭ ءوزى زۋلاپ كەلەدى، ادەتتەگىدەي قۇرال-جابدىقتاردىڭ ءبىرىن كوتەرىپ، ءبىرىن ءتۇسىرىپ، توپسەلدەردى اۋىستىرىپ، جانتالاسىپ جاتقان ەشكىم جوق، ماتروستار تەك شتۋرۆال جانىندا، كۇزەتتە تۇرعاندى عانا بىلەدى. كۇن باتقان سوڭ شكوتتار ازداپ اۋىرسىنا باستايدى دا، سوسىن تاڭەرتەڭ شىق كەپكەن كەزدە قايتا قالپىنا كەلىپ، اڭقىلدايدى دا وتىرادى. بار بولعانى — سول.
ءبىزدىڭ جىلدامدىعىمىز — ون ۋزەل، كەيدە ون ءبىر، ون ەكىگە جەتەدى. سولتۇستىك-شىعىستان ەسكەن ىلەسپە جەلدە دامىل جوق، تۋ سىرتىمىزدان گۋلەي بەرەدى، گۋلەي بەرەدى، ال ءبىز العا سامعاي تۇسەمىز، تاۋلىگىنە ەكى ءجۇز ەلۋ ميل دەگەنىڭ ەندى بىزگە تۇك ەمەس. بۇل جىلدامدىق مەنى ءارى قۋانتادى، ءارى مۇڭعا باتىرادى، ءوزىم سۇيگەن سان-فرانسيسكو ۋاقىت وزعان سايىن الىستاپ بارادى، ال قيالداعى تروپيكا كۇننەن كۇنگە جاقىنداپ كەلەدى. تروپيكاعا جاقىنداعان سايىن كۇن دە جىلي تۇسكەن. كەشكى كۇزەتتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ماتروستار پالۋباعا شىعىپ، شەشىنىپ تاستاپ، راقاتتانا تەڭىز سۋىنا شومىلادى. سۋ بەتىنەن بىرتىندەپ ۇشپا بالىقتار دا كەزىگە باستاعان، شحۋناعا ۇشىپ تۇسكەن ولاردى تۇنگى كۇزەتتەگىلەر پالۋبا ۇستىنەن ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ جيناپ الادى دا، ماگريدجگە تاپسىرادى. سوسىن كۇنى بويى كامبۋزدەن قۋىرىلعان بالىقتىڭ ءيىسى اڭقيدى دا تۇرادى. كەيدە دجونسون كەزدەيسوق بۋشپريتتەن ۇستاپ العان دەلفيننىڭ ەتىن جەپ تە قارىق بولىپ قالامىز.
دجونسون ءوزىنىڭ بۇكىل بوس ۋاقىتىن سول جەردە — بۋشپريتتە وتكىزەدى نەمەسە سالينگكە شىعىپ الىپ، پاسساتتىڭ ىعىمەن قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان "ەلەستىڭ" ەركىن دە جەڭىل قيمىلىنا ۇزاق-ۇزاق قىزىعا قاراپ تۇرادى. ەندى ءبىر ساتتە جەلگە تولعان جەلكەندەر مەن شىنىداي ءمولدىر اسپانعا سۇيسىنە كوز سالىپ، ساعاتتار بويى ءۇنسىز ويلانىپ وتىرادى.
ءيا، ايتەۋىر، كۇندىز-تۇنى ءبارىمىزدىڭ "جانىمىزدى نۇرعا، ءتانىمىزدى راقاتقا بولەگەن" ءبىر عاجايىپ دۇنيەگە تاپ بولعاندايمىز. ۇزاقتى كۇن تاۋسىلىپ بىتپەس كامبۋزدىڭ كۇيكىتىرلىك جۇمىسىمەن جۇرسەم دە، كەيدە سىرتقا سىتىلىپ شىعىپ، بۇرىن ءوڭىم تۇگىل تۇسىمە دە كىرمەگەن وسىناۋ عاجايىپ دۇنيەنى تاماشالاۋدىڭ رەتىن تاۋىپ قويامىن. توبەمىزدە تەڭىز تۇستەس كوكپەمبەك، شايداي اشىق اسپان شىنىداي مولدىرەپ، كوك جىبەكتەي ۇلبىرەپ تۇرادى. سوناۋ كوكجيەكتەن اق مامىقتاي قالقىعان اقشا بۇلتتاردىڭ تىزبەك-تىزبەك ۇزىن شوعىرى كورىنەدى.
سول كۇندەردىڭ بىرىندە كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنداعى جارتى باك ۇستىندە وتكىزگەن ءبىر ءتۇنىمدى مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتا المايمىن. فورشتۆەن تۇبىندە قازانداي قايناپ سان قۇبىلىپ ويناپ جاتقان اق كوبىكتەرگە قاراپ، قيالعا باتىپ جاتقانمىن. قۇلاعىما قۇددى تاۋ بۇلاعىنىڭ سىلدىرىنداي كەرەمەت ءبىر جانعا جايلى دىبىس ەستىلگەن. سول دىبىس — سول سىلدىردىڭ الديىمەن ءوزىمنىڭ قازىرگى يۋنگا "حەمپ" ەكەنىمدى ءبىر ساتكە ۇمىتىپ، باياعى وتىز جىل بويى كىتاپ كەمىرگەن حەمفري ۆان-ۆەيدەن قالپىما قايتا تۇسكەندەي كۇي كەشكەم. ءوستىپ جاتقان ساتىمدە قورقاۋ لارسەننىڭ ادەتتەگى ادۋىندى، ءبىراق شابىتتانا سويلەگەن داۋسى مەنىڭ شارىقتاپ، الىستاپ كەتكەن ويىمدى كۇرت بۇزىپ جىبەرىپ ەدى. قىزىق. ول تۇنگى اسپانعا قاراپ مىناداي ولەڭ وقىپ تۇر ەكەن.
وڭتۇستىكتە جىلتىلداپ، جىمىڭدايدى جۇلدىزدار،
قۇس جولىنداي اعارعان كەمە ارتىندا ءبىر ءىز بار.
كيل جاپىرىپ تولقىندى، كيت ساپىرىپ ايدىندى،
جەلبىرەيدى جەلكەندەر، جەل سوعادى ايبىندى.
تاڭعى شىقتار مولدىرەپ، مولتىلدەيدى بيىكتە،
بورت قاپتالىن كەپتىرەر كۇن ساۋلەسى ءسۇيىپ تە.
الدىمىزدا جول جاتىر بىزگە تانىس ەرتەدەن،
جەلكەنىڭدى جەل كەرنەپ، زاۋلا العا، جەل-كەمەم!
—قالاي، حەمپ؟ ۇناي ما ساعان بۇل؟ — دەدى ول ماعان ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن.
مەن ونىڭ بەتىنە قارادىم. كوزى جايناپ، ءوڭى بالبۇل جانىپ تۇر ەكەن.
— مەن سىزدەن ءدال مۇنداي ونەردى كۇتكەن جوق ەدىم، — دەدىم مەن سالقىنداۋ عانا.
— قالايشا؟ بۇل دەگەنىڭىز ناعىز ءومىر ەمەس پە!
— ءيا، ەشقانداي ءمان-ماڭىزى جوق، تۇككە تۇرعىسىز ءومىر، — دەدىم مەن ونىڭ ءوز ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ.
ول كۇلىپ جىبەردى. مەن ءبىرىنشى رەت ونىڭ داۋسىنان كوتەرىڭكى كوڭىلدىڭ شىن كورىنىسىن بايقادىم.
— اتتەڭ، ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن مەن سىزگە ءبىر تۇسىندىرە الماي-اق قويدىم-اۋ! قالاي دەسەڭىز دە، ول اركىمنىڭ وزىنە عانا قىمبات دۇنيە عوي. ماسەلەن، ءدال ءقازىر ماعان ءوز ومىرىمنەن قۇندى ەشتەمە دە جوق. ءيا، ءسىز ءتىپتى اسىرا باعالاپ تۇرسىز دەسەڭىز دە ايتايىن، مەنىڭ ومىرىمە ءقازىر باعا جەتپەيدى. ويتكەنى مەن ونى ءدال وسىلاي باعالايمىن. وتە قىمبات ول! وت-تە! ءبىراق تەك مەن ءۇشىن!
ول ءبىر مەزەت ءۇنسىز قالدى. بايقايمىن، ءوز ويىن دالەلدەۋ ءۇشىن بۇلتارتپاس ءبىر دايەكتەر ىزدەي باستاعان سەكىلدى. ايتقانداي-اق ارتىنشا:
— ءسىز سەزەسىز بە، — دەدى ول ماعان قۋلانا جىميىپ. — مەن ءقازىر عاجاپ ءبىر كۇيدى باستان كەشىرىپ تۇرمىن. قۇددى بۇكىل دۇنيە تەك مەن ءۇشىن جاراتىلعان سەكىلدى، بۇكىل قۇدىرەتتى كۇش تەك مەندە عانا سياقتى. قۇددى بۇكىل اقيقات الدىمنان اشىلىپ، زۇلىمدىقتان ىزگىلىكتى، جالعاندىقتان شىندىقتى اجىراتىپ، كوزىم قيانداعىنى، كوڭىلىم قيالداعىنى كورەتىن ءتارىزدى. قىسقاسى، قۇدايعا سەنۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرمىن ءقازىر... ال ەندى وسىنداي كۇيگە قالاي ءتۇستىم مەن؟ بۇل قايدان كەلگەن قۋانىش ءوزى؟ نەدەن راقات، نەدەن ءلاززات تاپتىم مەن وسى؟ الدە بۇل ىشتەي ءوسۋدىڭ بەلگىسى مە؟ جوق، بۇنىڭ ءبارى دە اسقازاننىڭ دۇرىس كەزىندە تاماقتىڭ تاماشا قورىتىلۋىنان. قۇرساعىڭ جاقسى جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزدە، تابەتىڭ دە جاقسى اشىلىپ، بۇكىل كۇش-قۋاتىڭ ارتا تۇسەدى. بۇل — اشىتقىنىڭ بوجۋى، اققاينار شاراپتىڭ بويعا تاراۋى، بۇل — ءومىردىڭ بىزگە جەم تاستاپ الداۋى، سونىسىمەن ول بىرەۋلەردى كەرەمەت ويعا باتىرىپ، ەندى بىرەۋلەردى قۇدايدى كورۋگە ۇمتىلدىرادى نەمەسە ونى قولدان جاساۋعا يتەرمەلەيدى. بار بولعانى وسى: ءومىردىڭ ماستانۋى، اشىتقىنىڭ بوجۋى، ءومىردىڭ ءمانسىز قۋانىشى، بۇل اشىعان ەكەن دەسەك ءتىرى ەكەن دەگەن سانانىڭ ساندىراعى. ءبىراق وكىنىشتى! ويتكەنى ەرتەڭ-اق مەن وسى قىلىعىما باس شايقايمىن، بارماق تىستەيمىن. تاڭەرتەڭ ماستىعىم تارقايدى، باسىم اۋىرادى. سول ساتتە ەرتەڭگى كۇنى ولەتىنىم ەسكە تۇسەدى، شىندىعىندا، وسى ساپاردا-اق ءولىپ كەتۋىم ابدەن مۇمكىن عوي؛ ءيا، سوسىن ىشتەي اشىپ بىتەمىن دە، مىنا ۇلانعايىر تەڭىزدىڭ مىسقالداي اشىتقىسىنا ءوزىم دە اينالىپ كەتە بارام، ءسويتىپ بالىقتاردىڭ جەمى بولامىن. مىنە قايدا وكىنىش! ءبىر بوكال شامپاننىڭ ءبىر ساتكى جەلىگى دەگەن وسى بولادى، حەمپ!
ول پالۋباعا جولبارىستاي جۇپ-جۇمساق، جىم-جىرت سەكىرىپ ءتۇستى دە، ماعان كەنەتتەن قالاي جولىقسا، كەنەتتەن سولاي عايىپ بولدى.
"ەلەس" ەكپىندەتە جۇيتكي بەرگەن. فورشتۆەن تۇبىندە اق كوبىكتەر ايرانداي ساپىرىلىسىپ، قازانداي قايناپ، الدەبىر كۇركىرەگەن، سارقىراعان سارىنعا باسقان. كەيدە ول دەمى جەتپەي بۋلىعىپ، قىر-قىر ەتىپ تۇنشىعا تىنىستاعانداي بولادى. وسى ءبىر قۇبىلمالى سارىنعا قۇلاق توسىپ جاتىپ، لارسەننىڭ جاڭاعى قىزىق قىلىقتارىن بىرتىندەپ ەستەن شىعارا باستادىم.
كەنەت پالۋبادا ءبىر ماتروس مايدا قوڭىر داۋىسپەن "پاسسات جىرىن" اندەتە جونەلگەن.
ەكپىنىم قاتتى، لەبىم ءتاتتى جەلمىن مەن،
تاعدىرعا كونگەن، كەمەگە ەرگەن
يتتەن دە ادال جەلمىن مەن.
عايىپتان تۋعان بۇلتتاردى قۋعان
قۋات-كۇشىم ارىندى.
جەلكەدەن ەسىپ، جەلكەندى كەرىپ،
قۋانتىپ كەلەم ءبارىڭدى.
سەگىزىنشى تاراۋ
قورقاۋ لارسەن ماعان كەيدە انشەيىن ءبىر جىندى ادام سياقتى كورىنەدى، ءتىپتى ناعىز جىندىنىڭ ءوزى بولماسا دا، وسىنىڭ ءبىر جەرى جەتىسپەيتىن شىعار دەپ ويلايمىن — ويتكەنى ونىڭ كەيبىر قىلىعى ساۋ ادامنىڭ تىرلىگىنە مۇلدە ۇقساماس ەدى. ال كەيدە ونىڭ بويىنان كەرەمەتتەي كەمەڭگەرلىك پەن شىن مانىندەگى ۇلىلىقتىڭ ۇشقىندارىن بايقايمىن. ءبىراق اقىر سوڭىندا كوزىم جەتكەن ءبىر نارسە — بۇل قورقاۋ لارسەن دەگەنىڭىز ءوز زامانىنان كەمىندە مىڭ جىل كەش تۋعان جەر بەتىندەگى العاشقى ادامداردىڭ بۇگىنگى تۇياعى، قازىرگى وركەنيەت داۋىرىندەگى ءتىرى ءاناحرونيزمنىڭ ءدال ءوزى. جانە ول ءسوز جوق، باسىنان باقايشاعىنا دەيىن ينديۆيدۋاليست، سونىمەن قاتار جالعىزدىقتان جاپا شەككەن تىم ايانىشتى تۇلعا. بۇكىل ەكيپاجدا وعان ەشكىم جاقىن كەلە المايدى. بۇل مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى جاراتىلىسىنان ارتىق بىتكەن ونىڭ بىلەك كۇشى مەن جۇرەك كۇشى ونى باسقالاردان ىلعي دا بولەكتەتىپ تۇرادى. ول وزگەلەردىڭ ءبارىن بالا سياقتى كورەدى — ءتىپتى اڭشىلاردى دا — تىشقانمەن ويناعان مىسىق سەكىلدى ولارعا ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى، مازاق قىلادى، قورلايدى، جانىنا جاقپاي قالسا، قولىن قوسا جۇمساپ جىبەرەدى. كەيدە "وسى يتتەردىڭ ىشىندە نە جاتىر ەكەن، كورەيىنشى" دەگەندەي، ءار ءتۇرلى امالدارمەن ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە كوز جۇگىرتىپ، قول سۇعىپ تا بايقايدى. مۇنداي ساتتە ول تاجىريبە ءۇشىن تىشقانداردى سويىپ تاستاپ، ونىڭ ءاربىر مۇشەسىن زەرتتەپ قاراپ وتىراتىن ۆيۆيسەكتورعا ۇقساپ كەتەر ەدى.
مىسالى، قاراڭىز: ول ۇستەل باسىندا اڭشىلاردىڭ بىرىنە سۇقتانا كوز تىگىپ وتىرادى دا، كەنەت وعان نامىسقا تيەر ءبىر ءسوزدى قويىپ قالادى. سوسىن بۇل ەندى نە دەر ەكەن، قالاي اشۋلانار ەكەن دەپ، وعان قاباق استىنان قاس قاقپاي قاراي بەرەدى. بۇنىڭ انشەيىن ادەيى قىجىرتۋ ەكەنىن الگى بايعۇس قايدان ءبىلسىن، قاراداي كۇيىپ-پىسىپ، شالا بۇلىنەدى. ءىس ءمانىسىن سىرتتاي ءبىلىپ تۇرعان ماعان بۇنىڭ ءبارى كۇلكىلى كورىنەدى. راس، مەن ءبارىن ءبىلىپ تۇرامىن: لارسەننىڭ جاڭاعىداي بىرەۋدى قاساقانا اشۋلاندىرىپ الىپ، سوسىن ءوزىنىڭ دە جىنى قوزىپ شىعا كەلۋى — ادەتتەگى بوس ويىنان باسقا تۇك ەمەس، ايتپەسە كومەكشىسى ولگەننەن كەيىن مەن ونىڭ شىن اشۋلانعانىن ەش ۋاقىتتا كورگەن ەمەسپىن جانە كورگىم دە كەلمەيدى. ونداي سۇمدىق كورىنىستىڭ كۋاسى بولۋدى قۇداي ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن.
اڭگىمە ايتەۋىر ونىڭ ادام تۇسىنبەس قىلىقتارى تۋرالى بولعاسىن، مەن مىنا ءبىر وقيعانى دا ايتىپ وتەيىن دە، سونىمەن بۇل تاقىرىپقا نۇكتە قويايىن.
بىردە تۇستەن كەيىن مەن كايۋت-كومپانيانى جيناستىرىپ بىتە بەرگەن كەزىمدە، كۇتپەگەن جەردە قورقاۋ لارسەن مەن توماس ماگريدج ىشكە كىرىپ كەلىپ ەدى. كوكتىڭ قۇيتاقانداي قۇجىراسى بۇل بولمەگە جاپسارلاس ورنالاسقانمەن ول ارى ءوتىپ، بەرى ءوتىپ جۇرگەندە مۇندا ەشقاشان كىدىرگەن ەمەس-تى، — قۇيرىعىن قىسقان ۇرى يتتەي قاشان دا الاق-جۇلاق ەتىپ، قاسىمنان زۋ ەتىپ وتە شىعاتىن.
— ءيا، سونىمەن سەن "ناپالەون" ويناي بىلەم دە؟ — دەدى قورقاۋ لارسەن وعان وتىرىك ريزا كەيىپپەن. — ارينە، بىلەسىڭ، ويتكەنى سەن اعىلشىنسىڭ عوي. مەن دە بۇل ويىندى اعىلشىن كەمەسىندە جۇرگەندە ۇيرەنگەم.
كاپيتان ونىمەن ادامشا سويلەسىپ، تەرەزەسىن تەڭ ۇستايتىنداي بۇل توماس ماگريدجدى كىم دەيسىڭ ساسىق قوڭىزدان باسقا، سويتە تۇرا ءوزىن بەكزاتتارشا ۇستاۋعا تىرىسىپ، تەك قايقايىپ-شالقايىپ جۇرۋگە جاراتىلعان ادامداي ءبىر ءسات كىسىمسي قالۋى مەنىڭ ءارى جىنىما تيگەن، ءارى كۇلكىمدى كەلتىرگەن. ءتىپتى مەنىڭ بار-جوعىمدى ەلەيتىن ءتۇرى كورىنبەيدى، شىندىعىندا بۇعان ونىڭ مۇرشاسى دا جوق-تى. جايشىلىقتا جاساۋراپ، سۋلانىپ تۇراتىن كوزدەرى ەندى ەرەكشە نۇرلانا قالعان، بۇنى تولىق سۋرەتتەپ بەرۋگە مەنىڭ ءقازىر ءتىلىم دە جەتەر ەمەس.
— كارتانى اكەل، حەمپ، — دەپ بۇيىردى قورقاۋ لارسەن ماعان، ەكەۋى ۇستەلگە جايعاسىپ بولعان سوڭ. — جانە ۆيسكي مەن سيگاردى دا ۇمىتپا — ءبارىن مەنىڭ توسەگىمنىڭ استىنداعى جاشىكتەن تاباسىڭ.
مەن كايۋت-كومپانياعا قايتا ورالعان كەزدە، كوك ءوزىنىڭ ءومىر-تاريحىنا بايلانىستى ءبىر قۇپيا اڭگىمەنى باستاپ تا جىبەرگەن ەكەن، ودان مەنىڭ شالا-شارپى ۇققانىم: ول جولدان تايعان الدەبىر اقسۇيەك ادامنىڭ بالاسى ەكەن (نەكەسىز تۋعان با، بىردەمە)، سوعان سايكەس كەزىندە ونى انگلياعا سىيدىرماعان، ءتىپتى وعان قايتىپ كەلمەس ءۇشىن اقشا دا تولەپ تۇراتىن كورىنەدى. "اقشانى اياماي توگەدى ماعان، تەك ولارعا قارامدى كورسەتپەسەم بولعانى"— دەپ قويادى ول.
مەن ريۋمكالار اكەلەيىن دەپ ەدىم، قورقاۋ لارسەن تىرجىڭ ەتە قالدى دا، "ستاقان" دەگەندى ىممەن جەتكىزدى. سوسىن ول الدارىنا قويعان ەكى ايىر ستاقانعا ەكى ەلى عانا جەتكىزبەي سۋ قوسىلماعان تازا ۆيسكي قۇيدى دا، "ناپقا" جەتۋ ءۇشىن!" دەپ سارت-سارت سوعىستىرىپ، قاعىپ سالدى. بۇدان سوڭ كارتالاردى ارالاستىرىپ، تاراتۋعا كىرىسكەن.
ولار، ارينە، اقشاعا ويناعان، ويناعان سايىن ۇتىس كولەمىن كوبەيتە تۇسكەن. ۆيسكيدى دە قايتا-قايتا ءىشىپ وتىردى. ءبىرى تاۋسىلعان كەزدە، كاپيتان ەكىنشىسىن اكەلۋدى بۇيىرادى. بىلمەيمىن، قورقاۋ لارسەن كارتا ۇرلاپ وتىردى ما — ودان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى عوي — الدە شىنىمەن قولى ءجۇرىپ تۇردى ما، ايتەۋىر ىلعي دا ۇتا بەردى. ال كوك قايتا-قايتا توسەگىنە جول تارتىپ، اقشا اكەلىپ تۇردى. مۇنداي ساتتە وزىنشە باي ادامسىنىپ، تالتاڭداپ بارىپ، تالداڭداپ قايتادى، ءبىراق ءيتتىڭ بالاسى ءبىر سەنت ارتىق اكەلمەيدى دە. ءبىراق بىرتىندەپ قيمىلى قولاپايسىزدانىپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، قالعىپ-مۇلگي باستاعان — قولىندا قانداي كارتا تۇرعانىن دا بىلۋدەن قالعانداي ەدى. سوسىن كەزەكتى رەت اقشا اكەلۋگە كەتىپ بارا جاتىپ، كىر-كىر قولىمەن قورقاۋ لارسەننىڭ يىعىنان ۇستاعان دا:
— اقشا دەگەنىڭىز مەندە پىشەن! ءبىلدىڭىز بە، پىشەن! — دەگەن ءتىلىن شايناي ءتۇسىپ.
قورقاۋ لارسەن ۆيسكيدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ىشسە دە بىلق ەتپەگەن؛ جانە كوكتەن ارتىق بولماسا، ءبىر گرامم كەم دە ىشكەن جوق، سويتە تۇرا تۇرىنەن تۇك بايقالماعان. ماگريدجدىڭ كەيبىر قىلىقتارى دا وعان ەشقانداي اسەر ەتپەگەن سياقتى.
كوك اقىر سوڭىندا دجەنتلمەنشە جەڭىلە بىلەتىنىن سالتاناتتى تۇردە مالىمدەپ، سوڭعى اقشاسىن ۇستەل ۇستىنە قويىپ، ەڭىرەپ تۇرىپ جىلاپ جىبەردى. قورقاۋ لارسەن وعان ءبىر ءسات قىزىقتاي قاراپ تۇرىپ قالىپ ەدى، قۇددى سكالپەلدىڭ ءبىر-اق سىزۋىمەن ونىڭ قارنىن قاق جارىپ، ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلگىسى كەلگەن سەكىلدى، ءبىراق "ونىڭ ىشىندە بوقتان باسقا نە بار دەيسىڭ" دەگەندەي ارتىنشا قولىن ءبىر سىلتەگەن.
— حەمپ، ءتاڭىر جارىلقاسىن، ميستەر ماگريدجدى قولتىعىنان كوتەرىپ، پالۋباعا جەتكىزىڭدەرشى، — دەدى ول ماعان ايرىقشا ىزەتپەن. — بەيشارانىڭ كۇيى بولماي قالدى. دجونسونعا ايتىڭىز، بۇنى بىرەر شەلەك سۋمەن سىيلاپ جىبەرسىن.
مەن كوكتى پالۋباعا شىعارىپ، دجونسون جاردەمگە شاقىرعان ەكى-ۇش ماتروستىڭ قولىنا تاپسىردىم. "مەن... مە-ەن دجەنتلمەننىڭ بالاسىمىن" دەپ، شاتىپ-بۇتقان ميستەر ماگريدج سول جەردە قالا بەردى. باسقىشپەن كايۋت-كومپانياعا ءتۇسىپ، ۇستەل ءۇستىن جيناستىرا باستاعان كەزىمدە، العاشقى شەلەكتەن كەيىن-اق ونىڭ سۋعا قاقالىپ-شاشالىپ، وگىزدەي وكىرگەن داۋسىن ەستىدىم.
قورقاۋ لارسەن ۇتقان اقشاسىن ەسەپتەۋگە كىرىسكەن.
— تۋرا ءجۇز سەكسەن بەس دوللار، — دەدى ول داۋىستاپ. — وسىلاي شىعاتىنىن ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم. ال كەشەگى كۇنى ول كەمەگە قايىرشى قالپىندا كەلىپ ەدى.
— ءسىزدىڭ بۇل ۇتقان اقشاڭىز مەنىكى عوي، — دەدىم باتىل تۇردە.
ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— كەزىندە گرامماتيكانى مەن دە وقىپ ەدىم، حەمپ. ءبىراق سىزدەن ايىرماشىلىعىم — مەن ەتىستىكتىڭ شاقتارىن جاقسى بىلەمىن. ياكي ءسىز "مەنىكى" دەپ سويلەگەننەن گورى "مەنىكى ەدى، مەنىكى بولاتىن" دەگەنىڭىز ءجون عوي.
— بۇل گرامماتيكانىڭ ەمەس، ەتيكانىڭ ماسەلەسى، — دەدىم مەن.
— ءسىز بىلەسىز بە، حەمپ، — دەدى ول باياۋ داۋىسپەن. — مەن ومىردە ءبىرىنشى رەت "ەتيكا" دەگەن ءسوزدى باسقا بىرەۋدىڭ اۋزىنان ەستىپ تۇرمىن. وسى كەمەدە ءسىز ەكەۋىمىزدەن باسقا ءبىر ادام بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلەدى دەپ ويلامايمىن.
— وسىنداي تىلمەن سويلەيتىن بىرەۋدى كەزىكتىرۋ — مەنىڭ عۇمىر بويعى ارمانىم ەدى،— دەدى ول ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرىپ. — ەگەر ايتەۋىر بىردە ونداي ادام جولىعا قالسا، مەن ونىمەن كەز كەلگەن تاقىرىپتا ەركىن سويلەسە بەرەر ەدىم دەپ تە ارماندادىم. اقىرى، مىنە، سوعان جەتكەن سياقتىمىن. دەگەنمەن، بۇنى ءسوز اراسىنداعى اڭگىمە دەپ ءبىلىڭىز. ال تۋراسىنا كوشسەك، ءسىز قاتەلەستىڭىز. ماسەلە گرامماتيكادا دا، ەتيكادا دا ەمەس — فاكتىدە.
— تۇسىنەم،— دەدىم مەن،— فاكتى سول، اقشا سىزدە.
ونىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى. بايقايمىن، مەنىڭ تۇيسىگىمە ريزا بولعان سياقتى.
— الايدا ءسىز ادىلەت دەگەن ماسەلەنى اينالىپ ءوتتىڭىز،— دەگەندى مەن جانە قوسىپ قويدىم.
— سولاي دەڭىز!— دەپ ول اۋزىن قيسايتىپ جىبەردى. — بايقاۋىمشا، ءسىز ءالى دە "ادىلەت" پەن "قيانات"، "جاقسىلىق" پەن "جاماندىق" دەگەن ۇعىمدارعا سەنىپ ءجۇر ەكەنسىز.
— ال ءسىز نە، سەنبەيسىز بە؟ مۇلدە سەنبەيسىز بە؟
— مىسقالداي دا. كۇشتىنىكى قاي ۋاقىتتا دا دۇرىس. ادىلەت دەگەن — سول. ءبارى دە وسىعان كەپ تىرەلەدى. ال السىزدەر ءار قاشان كىنالى. نەمەسە بۇنى بىلاي دا ايتۋعا بولادى: كۇشتىلىك — جاقسىلىق، السىزدىك — جاماندىق. ءتىپتى بۇدان دا دۇرىسى: كۇشتىلىكتىڭ جاقسىلىعى سول — ول پايدالى، ال السىزدىكتىڭ جاماندىعى — ونىڭ بەس تيىندىق پايداسى جوق. مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق قويايىق: مىنا اقشاعا يە بولۋ — ماعان وتە جاعىمدى، ال بۇعان يە بولۋعا مۇمكىندىگىم بولا تۇرىپ، سىزگە بەرە سالسام — بۇل مەنىڭ وزىمە دە، ومىرىمە دە جاساعان ادىلەتسىزدىگىم! ەندى مەنى تۇسىنگەن شىعارسىز...
— الايدا بۇنى وزىڭىزدە قالدىرۋ ارقىلى ماعان جاماندىق جاساپ تۇرسىز عوي.
— تۇك تە ولاي ەمەس! ادام بىرەۋگە جاماندىق جاسامايدى. ول تەك وزىنە عانا جاماندىق جاسايدى. مەنىڭ كوزىم ءبىر نارسەگە باياعىدا جەتكەن، بىرەۋلەرگە جاقسىلىق جاساعان سايىن ىلعي دا الدىمەن ءوزىم زيان شەگەمىن. ءسىز قالايشا تۇسىنبەيسىز؟ ەكى ءتۇيىر اشىتقى، ءبىر-بىرىن جەگەن كەزدە، ولاردىڭ قايسىسى كىنالى بولادى! ەشقايسىسى! ويتكەنى بىرەۋدى جەۋگە، بىرەۋگە ءوزىن جەگىزبەۋگە تىرىسۋ ولاردىڭ تابيعاتىندا بار. بۇل زاڭدىلىقتى بۇزسا، ولار قۇپياعا باتادى.
— سوندا ءسىز الترۋيزمگە سەنبەيسىز بە؟
بۇل ءسوز وعان نەگىزىنەن تانىس بولسا كەرەك، ءبىراق ءسال دا بولسا ويلانۋعا ءماجبۇر ەتكەن.
— توقتاڭىز، بۇل دەگەنىڭىز ادامداردىڭ بىر-بىرىنە ىقپال ەتۋى سياقتى بىردەمە ەمەسپە ەدى؟..
— ءيا، ءسىزدىڭ بۇل تۇسىنىگىڭىزگە ونىڭ ءبىراز جاقىندىعى بار،— دەدىم مەن ونىڭ سوزدىك قورىنداعى ازداعان اقتاڭداققا ءمان بەرمەي. سەبەبى ول ءوز ءبىلىمىن ءوزى كوتەرگەن ادام عوي. ونى ارنايى وقىتقان كىم بار دەيسىڭ. ويلاپ-تۇيگەنى وتە كوپ، ءبىراق پىكىرلەسەتىن ادامى تىم از بولعانى بايقالىپ تۇرار ەدى. — الترۋيستىك ىس-ارەكەت دەپ ءبىز وزىنەن بۇرىن وزگەنىڭ قامىن ويلاۋدى ايتامىز. ياكي بۇل ەگويزمگە قاراما-قارسى ۇعىم عوي.
ول باسىن يزەپ قويدى.
— ءيا، ءيا، ەندى ەسىمە ءتۇستى. بۇل ءسوز ماعان سپەنسەردەن كەزدەسىپ ەدى.
— سپەنسەردەن؟— دەدىم مەن سەلك ەتىپ. — ءسىز سوندا ونى وقىعاسىز با؟
— ازداپ،— دەدى ول. — ونىڭ "نەگىزگى باستاۋلارىن" ءتاپ-تاۋىر جىلىكتەگەن سياقتى ەدىم، ءبىراق "بيولوگيا نەگىزدەرىندە" جەلكەنىم قيسايىپ، ال "پسيحولوگيادا" كەمەم مۇلدە قايراڭداپ قالعان. شىندىعىن ايتسام، ودان قالاي شىعارىمدى ءوزىم دە بىلمەي شاتاسقانىم بار. بۇنىڭ ءبارى تۇيسىگىمنىڭ ازدىعىنان شىعار دەپ ويلاعام، ەندى بىلسەم، دايىندىعىم تىم شامالى ەكەن. وعان ءتىسىم باتۋ ءۇشىن جاق سۇيەگىم مىقتى بولۋ كەرەك ەكەن. سول كىتاپتارعا قانشاما باس قاتىرعانىمدى ءبىر بىلسە، سپەنسەر مەن ءوزىم عانا بىلەتىن شىعارمىن. الايدا "ەتيكا ناتيجەلەرىنەن" ءبىراز دۇنيە الدىم دا. "الترۋيزممەن" العاشقى جۇزدەسكەنىم سوندا ەدى، بۇل ەندى عانا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر مىنە.
"سپەنسەردىڭ ەڭبەگىنەن بۇل نە ءتۇيدى ەكەن؟" دەپ ويلادىم مەن. بۇل فيلوسوفتىڭ ىلىمىنە ابدەن قانىق مىنا مەنىڭ بىلۋىمشە، الترۋيزم — ادام ءىس-قىلىعىنىڭ يدەال نەگىزدەرىندە جاتۋشى ەدى. ءسىرا، قورقاۋ لارسەن ونىڭ ىلىمىنەن ءوز تابيعاتىنا جاقىن تۇستارىن عانا قابىلداپ، قالعاندارىن تۇپ-تۇگەل لاقتىرىپ تاستاسا كەرەك.
— سپەنسەردسن باسقاداي تاعى نە ۇقتىڭىز؟ — دەدىم مەن.
ول قاباعىن كىرجيتىپ، ءسال ويلانىپ قالدى، تەك ايتىلماي قالعان ويلارىنىڭ اراسىنان ەڭ قاجەتتى دەگەندەرىن ىرىكتەي باستاعان سەكىلدى. مەن ىشتەي قوقيلانىپ قويدىم، ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلۋگە ول قالاي قۇمار بولسا، مەن دە ەندى ونىڭ كەڭ سارايىنا سولاي سۇقتانا تۇسكەم. ەشكىم ەسىگىن اشپاعان بۇل سارايدا نە جاتىر ەكەن دەيمىن قىزىعىپ. اقىرى ونى دا كوردىم: عاجابى سول — ءارى قىزىق، ءارى ادام شوشىرلىق دۇنيە!
— قىسقاشا ايتقاندا،— دەدى ول. — سپەنسەردىڭ تۇجىرىمى مىناداي: ادام ەڭ الدىمەن ءوز جايىن، ءوز مۇددەسىن ويلاۋى كەرەك. ول سوندا عانا يماندىلىق پەن جاقسىلىققا جەتەدى. سونان سوڭ بالا-شاعا، وتباسىنىڭ جاعدايىن ويلاعانى ءجون. ەڭ سوڭىندا، مۇمكىندىگى بولىپ جاتسا، ادامزاتتىڭ قامىن جەسىن.
— الايدا ادامنىڭ ءوزىن دە، بالا-شاعا، وتباسىن دا سونداي-اق ادامزاتقا قاتىستى بارلىق جاقسىلىقتى دا بىرگە، ءبىر مەزەتتە ويلاعانى دۇرىس قوي. ەڭ ىزگىلىكتى دە پاراساتتى ءىس سول ەمەس پە،— دەدىم مەن.
— مەن بۇعان كەلىسپەس ەدىم،— دەدى ول. — مۇنداي ىستەن ەشقانداي پاراساتتىلىق تا، ىزگىلىك تە كورىپ تۇرعام جوق. ءسىز ايتقان بالا-شاعا، ادامزات دەگەن ماسەلەلەردى مەن الىپ تاستايمىن. سولارعا بولا ارام تەر بولار شامام جوق. بۇنىڭ ءبارى بوس ساندىراق — ايتپەسە، و دۇنيەدەگى ومىرگە سەنبەيتىن بىرەۋگە ارناپ شىعارىلعان بىردەمە — بۇنى ءسىز تۇسىنۋگە ءتيىسسىز. ەگەر مەن ماڭگى ومىرگە سەنگەن بولسام، الترۋيزممەن اينالىسۋ ماعان پايدالىراق بولار ەدى. ونداي جاعدايدا كەۋدەمدەگى شىبىن جانىمدى مەن بارىنەن دە جوعارى قويار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن. ءبىراق مەنىڭ الدىمنان ولىمنەن باسقا ەشتەمە كورىنبەسە، بۇعان قوسا بۇل جارىق جالعاننىڭ سونشاما قىسقا ەكەنىنە كوزىم جەتىپ تۇرسا، سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ بويىمدا ءومىر دەگەن اتاۋمەن قايناپ، بوجىپ جاتقان اشىتقىنىڭ ءبارىن الدەبىرەۋلەرگە جاقسىلىق جاساۋعا جۇمساۋىم كەرەك پە؟ جوق، مەن ولاي ەتە المايمىن. ولاي ىستەسەم، ەڭ الدىمەن، بۇل — مەنىڭ وزىمە ءوزىم ىستەگەن قاستاندىعىم، بۇكىل تىرشىلىگىمە ءنار بەرىپ تۇرعان ءوز اشىتقىمدى ءوزىم شاشىپ-توككەنىم بولار ەدى. وسى اشىتقىمدى بوجىتىپ، تىرباڭ-تىرباڭ تىرشىلىك جاساپ جاتقان مىنا ولشەۋلى عۇمىرىمدا بىرەۋلەرگە جاقسىلىق ىستەيمىن بە، الدە تەك ءوزىمدى عانا ويلايمىن با،— بۇدان كەلىپ-كەتەر ماعان ەشتەمە دە جوق.
— مۇنداي جاعدايدا مەن ءسىزدى ينديۆيدۋاليست، ماتەرياليست، سونداي-اق، ءسوز جوق، گەدونيست دەپ باعالار ەدىم.
— كۇشتى ءسوز!— دەپ ول كۇلىپ قويدى. — ءبىراق "گەدوميست" دەگەنىڭىزدى تۇسىنبەدىم...
مەنىڭ انىقتامامدى تىڭداپ بولعان سوڭ، ول "ۇقتىم" دەگەندەي باس يزەدى.
— ال بۇعان قوسا،— دەدىم مەن تاعى،— ماسەلە جەكە مۇددەگە تىرەلگەن ساتتە ءسىز ءتىپتى ۇساق-تۇيەك ءىستىڭ ءوزىن قالاۋىڭىزعا قاراي بۇرا سالاتىن ادامسىز.
— مىنە ەندى ءسىز مەنى تۇسىنە باستادىڭىز،— دەدى ول قۋانىشتى تۇردە.
— ياكي ءسىز مورال دەگەن دۇنيەدەن بەس كۇن بۇرىن تۋعان ادامسىز عوي؟
— ۇستىنەن ءتۇستىڭىز.
— دەمەك ءسىز وتە قورقىنىشتى ادام بولعانىڭىز عوي؟
— ءدال سولاي!
— سوندا ادامدار جىلاننان، جولبارىستان نەمەسە اكۋلادان قالاي قورىقساق، سىزدەن دە سولاي قورقۋى كەرەك پە؟
— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى، قانداي ادام ەكەنىمدى، مىنە، اقىرى ءسىز دە ءبىلىپ الدىڭىز،— دەدى ول. — مەنى قاسقىر دەپ بوسقا اتامايدى عوي. قاسقىردىڭ ىشىندە قورقاۋى.
— ءسىز — قۇبىجىقسىز،— دەدىم مەن باتىل تۇردە. — ءسىز نە نارسەنى ادەيى، كەرىسىنشە ىستەيسىز. قىڭىرسىز، قياسسىز! بۇل جاعىنان ءسىز براۋنينگ6 شىعارماسىنداعى سەتەبوس7 تۋرالى وي تولعايتىن كاليباننان8 اۋمايسىز. ءيا، ءسىز تۋرا سول كاليباننىڭ ءوزىسىز.
بۇل تەڭەۋدى ول تۇسىنبەي، قاباعى كىرجيە قالدى. تەگى مەن ەسكە الىپ وتىرعان پوەمانى وقىماسا كەرەك.
—مەن ءقازىر ءدال سول براۋنينگتى وقىپ جاتىرمىن. بايقايمىن، وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس، العاشقى بەتتەردەن-اق ءتىسىم سىنا باستاعان سەكىلدى،— دەپ ول بىردەن مويىنداعانىن ءبىلدىردى.
قىسقاسى، مەن ونىڭ كايۋتاسىنا جۇگىرىپ بارىپ، اتالعان كىتاپتى الىپ كەلدىم دە، "كاليباندى"9 وعان داۋىستاپ وقىپ بەردىم. ول مەنى بار پەيىلىمەن، زور ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىردى. مۇنداعى قاراپايىم پايىمدار مەن قارابايىر تۇجىرىمدار ونىڭ تۋرا وڭ جاڭباسىنا كەلگەن سياقتى. پاراقتان پاراققا اۋىسقان سايىن ول پوەمانىڭ ولقى تۇستارى مەن كەيبىر كوڭىلگە قونبايتىن جەرلەرىنە سىن پىكىرلەر ايتۋىن دا كوبەيتە بەردى. ال سوڭعى بەتكە جەتكەن كەزدە، ول ماعان قايتالاپ تاعى وقۋىمدى وتىنگەن. ءسويتىپ قاتارىمەن ءۇش رەت وقىعان سوڭ، ءبىز ەندى جالپى فيلوسوفيا، عىلىم، ەۆوليۋسيا جانە ءدىن جونىندە پىكىر تالاستىرۋعا كوشكەنبىز. ونىڭ وي قورىتىندىلارىنان باياعى جابايى ادامداردىڭ اقىل-ويىنا ءتان نە نارسەنىڭ بەتىن عانا قالقۋ، ءۇستىرتىن باعا بەرۋ، دالسىزدىك پەن قيسىنسىزدىق بايقالا بەردى. ءبىراق ونىڭ وسى قارابايىر ويلارىنىڭ وزىندە الدەبىر كۇش بار ەدى، جانە ونىڭ قارابايىر ماتەرياليزمى چارلي فەراسەتتىڭ نازىك تە كۇردەلى ماتەرياليستىك تۇسىنىكتەرىنەن الدەقايدا ومىرگە جاقىن كورىنگەن. بۇنى ايتقاندا مەن، ونى تىڭداپ وتىرىپ، ءوزىمنىڭ و باستاعى يدەاليستىك كوزقاراستارىما كۇمانمەن قاراي باستادىم دەي المايمىن، الايدا مەنىڭ سەنىم ۇستانىما قورقاۋ لارسەننىڭ ۇستى-ۇستىنە جاساعان شابۋىلىنىڭ مىقتىلىعى سونداي، مەنى بۇرىنعى تۇعىرىمنان بىلقىلداتىپ تاستاماسا دا، وعان ويلى كوزبەن قاراۋعا ەرىكسىز ءماجبۇر ەتكەن.
ءوستىپ قانشاما وتىرعانىمىزدى بىلمەيمىز. كەشكى استىڭ ۋاقىتى ءوتىپ بارادى، ءبىراق داستارقان ءالى جاسالماعان. مەن مازاسىزدانا باستادىم، سوسىن ءبىر ۋاقىتتا قاباعىنان قار جاۋعان توماس ماگريدج كايۋت-كومپانياعا باس سۇعا بەرگەندە، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ ەدىم، قورقاۋ لارسەن:
— وتىرا بەر،— دەدى ماعان. سوسىن ەسىك جاققا بۇرىلىپ: — ماگريدج، بۇگىن ءبارىن ءوزىڭ ىستەيسىڭ. حەمپ مەنىڭ جانىمدا بولادى. ەستىدىڭ عوي. كەتە بەر.
ەندى مىنا قىزىققا قارا. بۇدان سوڭ مەن بۇكىل كەش بويى كاپيتان مەن اڭشىلاردىڭ جانىندا وتىردىم دا، ال توماس ماگريدج جۇگىرىپ ءجۇرىپ بىزگە قىزمەت جاسادى، ىدىس-اياقتى دا ءوزى جۋدى. بۇل قورقاۋ لارسەننىڭ كەزەكتى ويىنى ەدى، بۇنىڭ ءوزى ەرتەڭگى كۇنى ماعان تىم جاقسىلىق بولا قويماسىن دا سەزگەنمىن. الايدا ازىرگە ەكەۋمىز تاۋسىلىپ بىتپەس اڭگىمەمىزدى جالعاستىرا بەردىك. ارينە، اڭشىلار بۇدان ءبىر ءسوز تۇسىنگەن جوق، تۇسىنبەسە دە بايقۇستار امالسىز تىڭداۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى.
توعىزىنشى تاراۋ
سونىمەن قورقاۋ لارسەننىڭ جانىندا باقانداي ءۇش كۇن بولدىم. ءۇش كۇن بويى راقاتتانىپ ءبىر دەمالدىم. بۇل كۇندەرى بار ىستەگەن جۇمىسىم — كايۋت-كومپانيادان تاماق ءىشىپ، كاپيتانمەن تەك ادەبيەت، ءومىر، تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋ بولعان. ال توماس ماگريدج مۇرنىنان سۋى اعا ءجۇرىپ، مەن ءۇشىن بارلىق جۇمىستى ءوزى ىستەگەن.
— شكۆالدان ساق بول! باسقا ساعان ايتارىم جوق،— دەگەن ماعان لۋيس، ەكەۋىمىز جارتى ساعاتتاي پالۋبادا وڭاشا قالعان ساتتە. بۇل ۋاقىتتا قورقاۋ لارسەن اڭشىلار اراسىنداعى كەزەكتى جانجالدىڭ وتىن ءسوندىرىپ جۇرگەن. — ەرتەڭگى كۇنى نە بولاتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى، — دەدى لۋيس مەنىڭ ءسوز اراسىنداعى سۇراعىما جاۋاپ رەتىندە. — شالدىڭ مىنەزى مىنا تەڭىزدىڭ اعىسى مەن جەلى سياقتى، ءسات سايىن قۇبىلىپ تۇرادى. بىرەر كۇن ونىڭ جانىندا بولىپ، ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسكەنىڭە بولا سەن ونى ءبىلدىم، ءتۇسىندىم دەپ ويلاما. سەن ءۇشىن ءقازىر توبەڭنەن شايداي اشىق اسپان، الدىڭنان ايقارا جول اشىلعانداي بولىپ تۇر، ءبىراق ءدال وسى كوڭىل-كۇيىڭدى ول ءبىر كەزدە ادەمى پايدالانادى دا، الگى اشىق اسپانىڭدا كۇتپەگەن جەردە نايزاعاي ويناتىپ، سەنىڭ ۇمىتپەن كەرگەن جەلكەنىڭدى ءبىر-اق ساتتە بىت-شىت قىلادى.
راسىندا، لۋيس ايتقان "شكۆال" مەنى كوپ كۇتتىرگەن جوق. وسى ءبىر كۇندى كۇتىپ جۇرگەندەي مەن بولعان جايعا تىم تاڭقالا دا قويمادىم. كاپيتان ەكەۋىمىز، ادەتتەگىدەي، ءومىر، تىرشىلىك تۋرالى قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسكەنبىز. مەنىڭ باتىلدانىپ كەتكەنىم سونداي، باسقانىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاپ، ونىڭ تۋرا وزىنە شابۋىلداۋعا كوشكەم. ول تۋرالى، ونىڭ قىلىقتارى تۋرالى ويىمداعىنىڭ ءبارىن جاسىرماي ايتىپ بەردىم. ايتقاندا تۋرا، ءوزى باسقالاردى قالاي سويىپ سالسا، مەن دە ونى اياماي ىشەك-قارىنىنا دەيىن ارشىپ، اقتارىپ سالدىم. مويىندايمىن، مەن بۇل جولى تىم قاتتىراق كەتكەم. اقىماق باسىم، ايتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، ونىڭ سوڭعى شىدامى تاۋسىلعانشا باس-كوز دەمەي سوزبەن شىقپىرتا بەرىپپىن، شىقپىرتا بەرىپپىن. ءبىر كەزدە ونىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوزى قىزارىپ شىعا كەلگەن. بۇل كوزدى ەندى اقىل، سانا، ۇستامدىلىقتان كورى تەك ادام تانىماس اشۋ عانا بيلەپ الىپ ەدى... ءبىر ءسات مەن اۋىز اشىپ ۇلگىرگەنشە، ول ىشقىنا سەكىرىپ كەلىپ، بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي العان. مەن دە ىلە-شالا ەس جيىپ، دەنەمدى ءدىرىل بيلەپ تۇرسا دا، شاراسىنا سىيماي شاتىناپ تۇرعان كوزدەرگە تىكە قاراي قالدىم. الايدا ونىڭ الاپات كۇشى مەنىڭ ساعىمدى بىردەن سىندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. سىعىمداي قىسقان تەمىر قولدىڭ شەڭگەلى بىلەگىمدى قاتتى قىسقانى سونشالىق، جان داۋسىمنىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزىم دە سەزبەگەم. اياقتارىم بۇرالىپ، دەنەم تالتىرەكتەپ كەتتى. قولىم ءقازىر بىتىر-بىتىر سىناتىن شىعار دەيمىن.
لارسەن كەنەت ەس جيىپ الا قويدى دا، مەنى مازاق قىلعانداي مىرس-مىرس كۇلىپ، قولىمدى قويا بەردى. مەن ءالىم قۇرىپ، ەدەنگە ەتبەتىمنەن ءتۇستىم، ال ول سيگارىن تۇتاتىپ، تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي ماعان ۇزاق قاراپ تۇردى. جەردە ەكى بۇكتەتىلىپ جاتقان مەن ونىڭ كوزقاراسىنان ءوزىم بۇرىن تالاي رەت بايقاعان الدەبىر تاڭدانىس پەن مازاسىزدىقتى بايقادىم. قۇددى "وسى مەن نە ىستەپ قويدىم، بۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن كەرەك؟" دەپ، ءوز سۇراقتارىنا ءوزى جاۋاپ بەرە الماي تۇرعان سەكىلدى ەدى.
اياعىمنان ازەر تۇرىپ، تراپقا قاراي بەتتەدىم. ەندى ماعان كامبۋزگە قايتا بارۋدان باسقا ەشتەمە قالماعان — لۋيس ايتقان "اشىق كۇندەرىمنىڭ بىتكەنى وسى ەدى. سول جاق قولىمنان جان كەتىپ قالعانداي، بىرنەشە كۇن بويى ونى كوتەرە الماي ءجۇردىم، كوپكە دەيىن شانشىپ، سىزداپ اۋىرعانى دا باسىلمادى. بۇل تەك لارسەننىڭ قاتتىراق ۇستاپ، قىسىپ جىبەرگەنىنەن عانا. ايتپەسە ول قولىمدى نە بۇراپ، نە ءبىر نارسەمەن ۇرىپ جىبەرگەن جوق-تى.
سول ساتتە مەن قانداي دۇلەي كۇشتەن امان قالعانىمدى تەك ەرتەڭىندە عانا ءبىلدىم. تاڭەرتەڭ كامبۋزدە كارتوپ تازالاپ وتىر ەدىم، كۇتپەگەن جەردە ىشكە كىرىپ كەلگەن ول كەشەگى قىلىعىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي:
— قولىڭىز اۋىرىپ قالعان جوق پا؟ — دەگەن ماعان سىناي قاراپ.
— بۇدان دا زورعىسىن كورۋىم مۇمكىن ەدى،— دەدىم اششى مىرس ەتىپ.
ول ەشتەمە دەگەن جوق، تەك قولىنا تازالانباعان جۇدىرىقتاي ءبىر كارتوپتى الدى دا، ونى سىعىمداي ۇستاپ قىسىپ قالدى. كارتوپ جۇمىرتقاداي بىرق ەتتى. سوسىن "بايقاعان شىعارسىز" دەگەندەي ماعان سىعىرايا قاراپ، ساۋساق اراسىنان بىلجىراي اققان اپپاق ءسولدى ءبىر ۋىس قارا قابىقپەن قوسا شەلەككە سىلكىپ تاستاپ، جۇرە بەردى. كەشەگى كۇنى قۇداي مەنى ءبىر سۇمدىقتان ساقتاعان ەكەن دەپ، ءتاۋبامدى ءۇيىرىپ مەن قالدىم.
الايدا قورقاۋ لارسەننىڭ جانىندا بولعان سول ءۇش كۇندە مەن ءبىراز كۇش جيىپ، ءتاپ-تاۋىر الدەنىپ العام. اياقتارىم دەمالىپ، ىسىگى قايتىپ، ەڭ باستىسى، وتكەن جولى شىعىپ كەتكەن تىزەمنىڭ ۇرشىعى قايتا ورنىنا ءتۇسىپ ەدى. دەگەنمەن، ءوزىم كۇنى بۇرىن سەزگەندەي-اق، راقاتىن كورگەن بۇل ءۇش كۇننىڭ كەيىن بەينەتىن دە از كورمەگەم. توماس ماگريدج ماعان مۇلدە قىرسىعىپ الدى. ونىڭ الدىندا وتىرسام وپاق، تۇرسام سوپاق بولدىم. ورىنسىز كەمىتەدى، ءجونسىز تيىسەدى، ايتەۋىر، مەنى قالايدا قورلاپ قالۋعا تىرىسادى. بىردە ءتىپتى جۇدىرىعىن الا جۇگىرگەنى بار. بۇل ۋاقىتتا مەنىڭ جۇيكەم دە ۇزىلگەلى شاق جۇرگەن، ىشقىنا ايقايلاپ، مەن دە تۇرا ۇمتىلدىم وعان. ول مەنەن ءدال مۇنداي اشۋ كۇتپەسە كەرەك، بىردەن ءجۇنى جىعىلىپ سالا بەردى. مىنا مەن، حەمفري ۆان-ۆەيدەن، سول ساتتەگى ءتۇرىمدى ەلەستەتسەم، ءالى كۇنگە دەيىن قاراداي قىسىلامىن. قالاي قىسىلمايمىن، مىنا كورىنىسكە قاراڭىزشى: ساسىق كامبۋزدىڭ ءبىر بۇرىشىندا بۇكىرەيىپ مەن وتىرمىن، قولىم — جۇمىستا، كوزىم — كوكتا. ول جەكسۇرىن جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ، ماعان ۇمتىلىپ كەلەدى. ال مەن ءبورىنى كورگەن يتتەي ءجۇنىم تىكىرەيىپ، كوزىم قىزارىپ، ءتىسىمدى شىقىرلاتا تۇسەمىن. ءبىراق بويىمنان الدەبىر دارمەنسىزدىك پەن ۇرەي دە سەزىلەدى. ال وسى ءقايبىر جەتىسكەن كورىنىس دەيسىڭ. بۇل جەردە مەن ناعىز ەركەكتەن كورى دولى قاتىنعا كوبىرەك ۇقساپ كەتتىم بە دەپ قورقامىن. تەك، ايتەۋىر، جۇدىرىقتان امان قالعانىم عانا كوڭىلگە مەدەت.
سونىمەن توماس ماگريدج ماعان ءتونىپ كەلىپ، تايقىپ كەتكەن. ءبىراق، قاپىسىن تاۋىپ قالايدا مەنەن ءوش العىسى كەلگەنى ونىڭ ۇشقىن اتىپ تۇرعان كوزدەرىنەن انىق بايقالىپ ەدى. جاسىرارى جوق، مەنىڭ دە كەۋدەمە كەك قاتقان. ەندى ەكەۋىمىز ءبىر توردىڭ ىشىنە قاماعان ەكى جىرتقىش سەكىلدى تۇبىندە ءبىر-بىرىمىزدى جەمەي تىنبايتىنىمىز بەلگىلى بوپ قالىپ ەدى. ارينە، ول مەنى بىردەن قۇرتىپ جىبەرۋگە شاماسى جەتپەيتىنىن سەزگەن. سەزگەن دە ءوش الۋدىڭ، قورقىتۋدىڭ باسقا ءبىر امالىن ىزدەپ تاپقان. كامبۋزدە كوپتەن پايدالانىپ كەلە جاتقان ءبىر ەسكى پىشاق بار ەدى. ەسكى بولعانمەن ءتۇرى تىم قورقىنىشتى ەدى ءباتشاعاردىڭ. ونى ءوزىم العاش ۇستاعان كەزدە، جۇرەگىمنىڭ شىم ەتە قالعانىن ءالى كۇنگە ۇمىتا المايمىن. مىنە ەندى قانجارداي ۇزىن قارا پىشاقتى ماگريدج كۇندىز-تۇنى قايراۋعا كىرىسكەن. باسقا جۇمىستان قولى قالت ەتسە بولدى، ونى تىزەسىنە قويىپ الىپ، قايراي بەرەدى، قايراي بەرەدى. قايراپ وتىرىپ، ماعان الاكوزىمەن قاراپ قويادى. سوسىن تاعى قايرايدى. ءبىر مەزەت ونىمەن ساقال-مۇرتىن قىرىپ كورەدى دە، "وسىنىڭ ءبىر جەرى وتپەي تۇر-اۋ" دەگەندەي الماستاي وتكىر ءجۇزىن بارماق باسىمەن سىيپاپ-سىيپاپ الىپ، جانە قايرايدى. قايراپ وتىرىپ، تاعى ماعان كوز سالىپ قويادى. اقىر سوڭىندا بۇل مەنىڭ كۇلكىمدى كەلتىرگەن — قالاي دەسەڭدە، بۇنىسى ەندى اقىلعا سىيمايتىن دۇنيە ەدى.
الايدا بۇنىڭ اقىرى جاقسىلىققا اكەلمەۋى ءابدسن مۇمكىن بولاتىن. ءساتى كەلگەندە كوك مەنى وسى پىشاقپەن كەز كەلگەن ساتتە جايراتىپ سالۋعا ءار كەزدە دايىن تۇرعان. بۇنى ول باتىلدىقپەن ەمەس، مەنەن شىن مانىندە قورىققانىنان ىستەيتىنىن مەن جاقسى تۇسىنگەم.
كوپ وتپەي-اق ماتروستار اراسىندا: "ماگريدج حەمپكە پىشاعىن قايراپ ءجۇر ەكەن" دەگەن ءسوز تاراپ كەتكەن. بۇعان بىرەۋلەر كۇلگەن، بىرەۋلەر كوكتى مازاق ەتكەن. ءبىراق مازاققا ءمان بەرگەن ماگريدج جوق، جىمىسقى ءبىر جىميىسپەن باس شايقاپ قويىپ، پىشاعىن ودان ءارى قايراي تۇسكەن. ول ءوستىپ نە ىستەسەم دە ءوزىم بىلەم دەپ جۇرەر بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن، ءبىر كۇنى بۇل ىسكە دجوردج ليچ ارالاسپاسا...
بۇل ليچ كوكتىڭ كاپيتانمەن كارتا وينىنان كەيىن ونى "تەڭىز سۋىمەن سىيلاعانداردىڭ" ءبىرى ەدى. ال ونىڭ كاپيتان بۇيرىعىن قالاي ادەمى ورىنداعانىن كوك ارينە ۇمىتقان جوق-تى. ۇمىتپاعانىنىڭ دالەلى عوي، ليچ وعان دورەكىلەۋ ءبىر قالجىڭ ايتىپ ەدى، ول ونى اكە-باباسىنان ءتۇسىپ ءبىر-اق سىباعان. ءوز كەزەگىندە ليچ تە ونى ءتۇپ-تۇقيانىنان قايىرعاندا، ول وعان پىشاعىن جالاڭداتىپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى. ءسويتىپ... ءبىز ەس جيىپ ۇلگىرگەنشە، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، ءليچتىڭ قىلشىقتى بىلەگى قىزىل قانعا بويالىپ قالدى. كوك سوسىن ارتا قاراي سەكىرىپ ءتۇسىپ، قورعانىس ءۇشىن پىشاقتى كولدەنەڭ ۇستاي قويدى. ءبىراق ليچ قولىنان قانى سورعالاپ تۇرسا دا وعان قارسى ۇمتىلعان جوق، تەك تىستەنىپ تۇرىپ:
— توقتاي تۇر، ءالى ەكەۋىمىز ەسەپتەسەتىن بولامىز، — دەدى. — جاقسىلاپ تۇرىپ ەسەپتەسەمىز. مەن ءقازىر اسىقپايمىن. سەنىڭ دە قولىڭنان پىشاق تۇسەتىن كەز بولادى. سوندا بىلەسىڭ ءليچتىڭ كىم ەكەنىن!
ول وسىنى ايتتى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ماگريدج ونىڭ كەكتەنىپ كەتكەنىن ءبىلدى، نە ىستەپ قويعانىن ەندى عانا تۇسىنگەندەي ءجۇزى بوزارىپ سالا بەردى. ءبىراق ونىڭ ماعان دەگەن ءتىس قايراۋى بۇدان كەيىن ءتىپتى ءورشي تۇسپەسە، ءبىر دەم دە باسىلعان جوق. ول وزىنە تاعى ءبىر جاۋ تاپقانىنا قاراماستان جاڭاعى وقيعانىڭ ماعان ۇلكەن ساباق بولعانىن ءتۇسىنىپ، بۇرىنعىدان دا ەسىرە ءتۇسسىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىر رەت قان شىعارىپ كورگەن قارانيەتتىڭ تاعى دا سونى اڭساپ تۇراتىنىن مەن دە جەتە تۇسىنگەم. مۇنداي كەزدەگى ادامنىڭ جان كۇيزەلىسى قانشاما كۇردەلى بولسا دا كوكتەي جەكسۇرىننىڭ بۇكىل ىشكى تابيعاتى ماعان ايناداعىداي اپ-انىق ەدى، — مەن ونى اشىق جاتقان كىتاپتىڭ بەتىندەي سۋدىراتىپ وقىر ەدىم.
كۇندەر وتە بەردى. پاسساتتىڭ ىعىمەن "ەلەس" تە بۇرىنعىداي اق كوبىكتى بۇرقىلداتىپ، العا قاراي زۋلاي بەردى، ال مەن وسىناۋ كۇندەرى تەك توماس ماگريدجدى باقىلاۋمەن بولدىم. ونىڭ كوزدەرىندە وشپەندىلىك وتى كۇن سايىن ءورشي تۇسكەن. جاسىرارى جوق، مەنىڭ بويىمدى ۇرەي بيلەي باستاعان، ءيا، سۇمدىق ۇرەي بيلەگەن. قالاي ۇرەيلەنبەيسىڭ، ول ادەتتەگىدەي پىشاعىن قايراي بەرەدى، قايراي بەرەدى. وتكىرلىگىن بارماق باسىمەن بايقاپ الىپ، ماعان قارايدى. قاراعان كەزدە كوزدەرىنەن قىپ-قىزىل وتتىڭ ۇشقىنى بىلىنەدى. سونداي ساتتە الدىمنان ءوزىمدى جەمەي قويمايتىن جىرتقىشتى كورگەندەي بولامىن. ودان ابدەن قورىققانىم سونداي، ءتىپتى ەسىكتەن تۋرا الدىممەن شىعۋدان دا قالعانمىن — وعان ءسال-پال تۋ سىرتىمدى بەرسەم، قارا پىشاق ارقامنان سارت ەتە قالاتىنداي بوپ تۇرادى. بۇنى سىرتتاي بايقاپ جۇرگەن ماتروستار مەن اڭشىلار مىرس-مىرس كۇلەتىندى شىعارعان. وسىنداي ازاپ پەن مازاقتان مۇلدە شارشاعانىم شىعار، كەيدە ءوزىمدى جىندانا باستاعانداي سەزىنەم. ءبىراق ماڭايىمدا ىلعي دا جىندىلار مەن جىرتقىشتار جۇرگەن كەزدە، ماعان ءبىر ءسات تە ءوزىمدى جوعالتۋعا بولمايتىن ەدى. ويتكەنى كەز كەلگەن مەزەتتە مەنىڭ ءومىرىم قىل ۇشىنان قيىلىپ كەتۋى مۇمكىن-دى. ءوستىپ تاعدىرىم تىعىرىققا تىرەلگەن ۋاقىتتا بۇل كەمەدە مەنى تۇسىنگەن، ماعان قول ۇشىن سوزعان ءبىر ادام تابىلساشى. كەيدە بار جاعدايىمدى ايتىپ، قورقاۋ لارسەننەن كومەك سۇراعىم كەلەدى، ءبىراق ونىڭ مىسقىلعا تولى كوزدەرى مەن ومىرگە دەگەن، وزگەگە دەگەن جەككورىنىشتى پايىم-تۇسىنىكتەرى مەنى ەرىكسىز تەجەي تۇسەدى. كەيبىر كۇندەرى ءتىپتى ءوزىمدى ءوزىم ولتىرسەم بە دەپ تە وقتالام، الايدا ارتىنشا ەس جيىپ الام دا، قاراڭعى ءتۇننىڭ بىرىندە بورتتان سەكىرىپ كەتپەس ءۇشىن بار كۇش-قۋاتىمدى جيناقتاۋعا تىرىسامىن.
قورقاۋ لارسەن مەنى بىرنەشە رەت تاعى دا پىكىر تالاسقا تارتقىسى كەلگەن، ءبىراق مەن سالقىن عانا جاۋاپ بەرىپ، ودان قاشقاقتاي ءتۇستىم. اقىر سوڭىندا ول ماعان قايتادان كايۋت-كومپانياعا قىزمەت ەتۋدى بۇيىردى دا، كامبۋزدەگى مەنىڭ جۇمىسىمدى تۇگەلدەي كوككە تاپسىرعان. مەن وسى ورايدى پايدالانىپ، كوك ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى جاعدايدى، ونىڭ ماعان نەگە وشىگىپ العانىن، وتكەن جولعى ءۇش كۇندىك دەمالىستىڭ اقىرى وزىمە بالە بولىپ جابىسقانىن، ءبارى-بارىن وعان جاسىرماي جايىپ سالدىم.
ول ماعان كەكەسىنمەن كوز سالعان.
— سونىمەن ءسىز ودان قورقادى ەكەنسىز عوي؟ — دەدى سوسىن.
— ءيا، — دەدىم مەن مويىنداپ،— وتە قورقامىن.
— مىنە سىزدەر بارلىقتارىڭىز وسىندايسىزدار،— دەدى ول وكىنىشتى سىڭايدا. — ءوز ومىرلەرىڭىز تۋرالى قايداعى ءبىر ميعا قونباس بىردەمەنى بىلجىرايسىزدار. سىزدەر ءۇشىن ءومىر — ماڭگى، جان — ماڭگى. سويتە تۇرا ولىمنەن قورقاسىزدار! ال الدەبىر اقىماقتىڭ، قورقاقتىڭ قولىنان پىشاق كورگەندە، جاڭاعى ساندىراقتىڭ ءبارى ەستەرىڭىزدەن شىعىپ، ءومىر-ومىر دەپ زار يلەيسىزدەر. قالاي سوندا سىزدەر ماڭگىلىككە سەنەسىزدەر، ا؟ وزدەرىڭىزشە — قۇدايسىزدار، ال قۇدايدى ولتىرۋگە بولمايدى. دەمەك كوك تا، ءسىزدى ولتىرە المايدى، ويتكەنى ءسىز قايتا تىرىلۋگە سەنەسىز. ەندەشە نەدەن قورقاسىز؟
ءيا، سىزدىڭشە، ءومىر — ماڭگىلىك. ماڭگىلىك ءومىر الدىندا ءسىز ميلليونەرسىز، جانە قازىنا-بايلىعىڭىز اسپانداعى جۇلدىزدان دا قيساپسىز، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن دە شەكسىز. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ وسىناۋ باي كاپيتالىڭىزدى قالاي بولسا سولاي شاشا المايسىز. ماڭگىلىك ءومىردىڭ باسى دا جوق، اياعى دا جوق. ماڭگىلىكتىڭ اتى ماڭگىلىك، ءسىز بۇل فانيدە ولگەنمەن و دۇنيەدە، باقيدا ماڭگى جاسايسىز. بۇل نەتكەن كەرەمەت — جانىڭىز تاننەن قۇتىلىپ، ەركىندىككە، ماڭگىلىككە سامعايدى! كوك ءسىزدى ولتىرە المايدى. ول تەك سىزگە ماڭگىلىك ومىرگە جولداما عانا بەرەدى.
ال ءسىز ازىرگە و جاققا بارعىڭىز كەلمەسە، كوكتى نەگە ءوز ورنىڭىزعا جىبەرە سالمايسىز؟ ءسىزدىڭ ءومىر تانىمىڭىز بويىنشا كوك تە ماڭگىلىك عۇمىردىڭ ميلليونەرى عوي. ەندەشە ءسىز قالايشا ونى بانكروتقا وتىرعىزىپ كەتەسىز. ونىڭ اكسياسى ءارقاشان دا الپاريدە ساقتالۋى كەرەك. ءسىز ونى ولتىرگەنمەن ءومىرىن قىسقارتا المايسىز، ويتكەنى ول ءومىردىڭ باسى دا، اياعى دا جوق. قاي جەردە، قانداي جاعدايدا دا بۇل ادام ماڭگى ءومىر سۇرە بەرەدى. ولاي بولسا، ونى ويلانباي-اق و دۇنيەگە اتتاندىرىپ جىبەرىڭىز. كەۋدەسىنە پىشاقتى سۇعا سالساڭىز بولعانى، جانى ەركىندىككە ۇشا جونەلەدى. ال ءقازىر بۇل جان ساسىق كەۋدە، تار قاپاستا تۇنشىعىپ جاتىر، ونى بوساتىپ جىبەرسەڭىز — ساۋابىن الاسىز. ءيا، ويلانباڭىز، كوككە پىشاقتى اياماي سالىڭىز، مەن ءسىزدى سوسىن ونىڭ ورنىنا قويامىن. ايلىعىڭىز — قىرىق بەس دوللار، بۇل از اقشا ەمەس!
جوق، قورقاۋ لارسەننەن ەشقانداي قايىر دا، ءۇمىت تە كۇتۋگە بولمايدى ەكەن. ەندى تەك وزىمە عانا سەنۋىم كەرەك، ءوزىمنىڭ قاجىر-قايراتىم مەن رۋح كۇشىم عانا مەنى امان ساقتاپ قالادى مىنا كەمەدە. مەن وسى ويعا بەكىدىم دە، توماس ماگريدج مەنىمەن قانداي قارۋ ارقىلى كۇرەسسە، مەن دە سونداي قارۋمەن كۇرەسۋدى ويلاپ، يوگانسەننەن ەگەۋ، قايراق سۇراپ الدىم.
شليۋپكالاردىڭ بىرىندە جۇرگىزۋشى بولىپ ىستەيتىن لۋيس بىردە ماعان قالبىرداعى ءسۇت پەن ءبىراز قانت تاۋىپ بەرۋدى وتىنگەن. بۇل تاعامدار ساقتالاتىن قويما كايۋت-كومپانيانىڭ ەدەنى استىندا ورنالاسقان ەدى. ىڭعايى كەلگەن ساتتە بەس قالبىر ءسۇتتى ودان الىپ شىعىپ، لۋيس كۇزەتتە تۇرعان كەزدە اپارىپ بەردىم دە، ودان ءدال ماگريدجدىڭ پىشاعى سەكىلدى، ءبىر جاعىنان شولاق قانجارعا ۇقساس جالپاق تەمىر ءارى ۇزىن، ءارى ۇشكىر بىلىك سۇراپ الدىم. ءبىراق قىرلارى مايىرىلىپ، بەتىن توت باسىپ قالعان ەكەن، لۋيس ەكەۋىمىز ونى قالىپقا كەلتىرىپ الدىق: لۋيس شارىقتى اينالدىرىپ تۇردى دا، مەن تەمىردىڭ جان-جاعىن قايراپ، ءجۇزىن پىشاقتاي ەتىپ وتكىرلەپ الدىم (سونىمەن ول دايىن قانجار بولىپ شىعا كەلىپ ەدى). ءسويتىپ بۇل كۇنى تۇندە ادەتتەگىدەن الدەقايدا جاقسى ۇيىقتاپ شىقتىم.
تاڭەرتەڭ، تاماقتان كەيىن ماگريدج تاعى دا پىشاعىن قايراۋعا كىرىسكەن. قۇلاعىمدا باياعى ىزىڭ: چيرك، چيرك، چيرك... مەن وعان ۇرەيلەنە كوز سالىپ قويامىن، ويتكەنى وسى مەزەتتە ەڭكەيىپ پەشتىڭ كۇلىن الىپ جاتىر ەدىم. ەسىكتەن شەگىنشەكتەپ شىعىپ، كۇلدى بورت اسىرا توگىپ كەلدىم؛ بۇل ۋاقىتتا كوك گارريسونمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن،— ماتروستىڭ اڭقاۋ دا قاراپايىم جۇزىنەن الدەنەگە قاتتى تاڭدانعانى بايقالادى.
— سولاي!— دەيدى ماگريدج. — سولاي بولعان!.. بۇدان سوڭ سوت ماعان قانداي شەشىم شىعاردى دەيسىز؟ ەكى جىل. رەدينگ تۇرمەسىنە. بۇعان مەنىڭ تۇكىرگەنىم بار، ەسەسىنە اۋزىن قان جالاتتىم ول جەكسۇرىننىڭ. سەن ونى كورسەڭ عوي! پىشاق تۋرا وسىنداي ەدى. مايعا كىرگەندەي جىلپ ەتە تۇسكەن. ال ول قالاي شىڭعىردى دەيسىڭ! ونداي كەرەمەت كورىنىستى تەاتردان دا كورمەيسىڭ! — كوك اناۋ ەستىپ تۇر ما دەگەندەي ماعان قاراپ قويعان دا، اڭگىمەسىن ءارى جالعاعان. — "مەن سەنى رەنجىتەيىن دەگەن جوق ەدىم، توممي،— دەيدى ول مۇرنىنان سۋى اعىپ،— وتىرىك ايتسام، قۇداي اتسىن مەنى!" — "ءا، بۇل ساعان از ەكەن عوي ءالى، كورسەتەيىن ەندەشە!" — دەيمىن دە، وعان وڭدى-سولدى قولىمدى سىلتەيمىن كەلىپ. ءسويتىپ بەتىن ايعىز-ايعىز ءتىلىپ سالعام ونىڭ، ال ول بولسا شوشقاداي شىڭعىرادى دەيسىڭ. سوسىن... سوسىن ءبىر كەزدە پىشاعىمدى شاپ بەرىپ ۇستاي العان — مەن ونى جۇلقىپ تارتىپ قالعاندا، قولىنان قارا قان بۇرق ەتە تۇسكەن. سونداعى ءتۇرىن كورسەڭ عوي ونىڭ!
ءار سوزىنەن قان ءيىسى اڭقىعان بۇل اڭگىمەنى كومەكشىنىڭ داۋسى ءۇزىپ جىبەردى دە، گارريسون كورم جاققا جۇگىرە جونەلدى، ال ماگريدج كامبۋزدىڭ بيىك تابالدىرىعىنا وتىرىپ، تاعى دا پىشاعىن قايراۋعا كىرىستى. وسىنى كۇتكەندەي-اق قولىمداعى قالاقتى تاستاي سالىپ، الگى لۋيس ەكەۋىمىز جاساپ العان قانجاردى ۇستەل استىنان سۋىرىپ الدىم دا، كومىر سالاتىن جاشىكتىڭ ۇستىنە وتىرىپ، مەن دە ونى قايراي باستادىم. كورىپ وتىرسىڭ با دەگەندەي، ماگريدجگە قاراپ قويامىن. كورىپ وتىرمىن دەگەندەي ول دا ماعان قاباق استىنان كوز سالادى. ءبىراق، ءبىر قىزىعى، تۇرىنەن نە تاڭدانىس، نە قورقىنىش بىلىنبەيدى — ەشتەمەگە الاڭدار ءتۇرى جوق، بار زەيىنى پىشاقتا عانا. ءوستىپ ەكەۋىمىز قاراما-قارسى وتىرىپ الىپ، ءبىرىمىز پىشاقتى، ءبىرىمىز قانجاردى ەكى ساعات بويى قايرادىق. ەكى ساعاتتا بۇل سۇمدىق تۋرالى بۇكىل ەكيپاج حاباردار بولىپ ۇلگىرگەن دە، ارتىنشا كامبۋز ءىشى اڭشىلار مەن ماتروستارعا لىق تولعان. ءبارى ءبىزدى قورشاپ تۇر. تەگىن تۇرعان جوق، ءبىزدى بىر-بىرىمىزگە ايداپ سالىپ، قولتىعىمىزعا سۋ بۇركىپ، "ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قال" دەپ تۇر. ءتىپتى ەڭ جۋاس، ەڭ ۇندەمەس دەگەن دجون حورنەر اتتى اڭشىنىڭ ءوزى ماعان: قانجارىڭدى قابىرعادان ەمەس، ىشتەن سال، سالعان كەزدە بىردەن سۋىرىپ الماي، يسپاندارشا بۇراپ جىبەر، دەپ قويادى. ال ليچ جارالى قولىن مەنىڭ كوزىمە تاقاپ تۇرىپ: "مىنانىڭ كەگىن ءوزىم الايىن، ماعان دا ماگريجدەن بىردەمە قالدىر" دەيدى جانىعا ءتۇسىپ. قورقاۋ لارسەن بولسا، جارتى يۋتتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءوزى ايتاتىن "اشىتقى" ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەلى جاتقان بىزگە بىرەر مارتە كوز سالعان دا، كەتە بارعان.
جاسىرمايمىن، سول مەزەتتە ءومىردىڭ قۇنى مەن ءۇشىن تىم كۇماندى كورىنگەن. ءيا، ونىڭ ادام قىزىعاتىنداي ەشبىر ءمانى دە، ءسانى دە جوق ەدى،— انشەيىن ءبىر ەكىاياقتى ەكى ماقۇلىق بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرىپ الىپ، قولدارىنداعى شاربولاتتارىن تاسقا ەگەي بەرسە، ال ادام دەگەن سيقى عانا بار قالعان قارا توبىر بۇلارعا جانىعا، سۇيسىنە قاراپ تۇرسا — بۇل جەردە ءومىردىڭ قانداي قۇنى بولۋى مۇمكىن! بۇل قارا توبىردىڭ قاق جارتىسى تەك قانا قان تىلەپ تۇرعانى انىق ەدى. ولار ءۇشىن بۇل ءبىر تاپتىرماس تاماشا ەدى. جانە مەن ويلايمىن، ەگەر ءبىز ءومىر ءۇشىن (ءولىم ەمەس) ايقاسا كەتسەك، بۇلاردىڭ بىردە-بىرى ءبىزدى ايىرىپ الۋعا ۇمتىلماس تا.
ەكىنشى جاعىنان، بۇنىڭ ءبارى اقىماقشىلىق قوي. ءتىپتى بالالىق دەسە دە بولادى. سەنبەسەڭىز، قاراڭىز: كەشەگى ادەبيەتشى، ەل تانىعان جازۋشى حەمفري ۆان-ۆەيدەن كامبۋزدە قانجارىن قايراپ وتىر... چيرك، چيرك، چيرك... قايراپ وتىرىپ، قانجار ءجۇزىن باس بارماعىمەن سيپاپ-سيپاپ قويادى — ال، ءوز كوزىڭىزگە سەنىپ كورىڭىز! مەنەن مۇندايدى كىم كۇتەر ەدى. ولار ءۇشىن مەن قاشان دا "ۇلبىرەگەن اق ساۋساق" ەدىم عوي. ەندى سول "ۇلبىرەگەن اق ساۋساق" قانجار قايراپ، كىسى ولتىرمەك بوپ وتىر. بۇعان باسقانى قويىپ، حەمفري ۆان-ۆەيدەننىڭ ءوزى سەنەر مە ەكەن. مىنە قايدا ماسقارا!
دەگەنمەن ءىس تىم ناسىرعا شاپپاي اياقتالىپ ەدى. ارادا ەكى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن توماس ماگريدج پىشاعى مەن قايراعىن بىلاي الىپ قويىپ، ماعان قولىن سوزعان.
— مىنا حايۋانداردى ءماز قىلىپ قايتەمىز،— دەدى ول. — ءبىز ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى باۋىزداپ تاستاعانشا بۇلاردىڭ كوڭىلى كونشىمەيدى. سەن جىگىت ەكەنسىڭ، حەمپ! ءوزىڭ ايتقانداي جۇرەگىڭدە وتىڭ بار جىگىت ەكەنسىڭ! راس ايتام، ريزا بولدىم ساعان! كەلشى ماعان، اكەلشى قولىڭدى، حەمپ!
مەن ءوزىمدى قانداي قورقاقپىن دەسەم دە، مىناعان قاراعاندا باتىر سياقتى سەزىندىم. مۇمكىن سودان با، الدە شىنىمەن كوڭىلىمنىڭ قالعانى ما، جالپاڭ قاعىپ ونىڭ قولىنا جارماسا ءتۇسۋدى ارتىق كوردىم.
— جارايدى، قولىڭدى بەرمەسەڭ بەرمەي-اق قوي،— دەدى ول رەنجىمەگەن سىڭاي تانىتىپ. — سەن ءبارىبىر مىقتى جىگىتسىڭ! — سوسىن ءوزىنىڭ ءجۇنى جىعىلىپ قالعانىن بىلدىرگىسى كەلمەي، قاراپ تۇرعاندارعا دۇرسە قويا بەرگەن. — كەتىڭدەر ءارى! جوعالتىڭدار كوزدەرىڭدى ءبارىڭ!
بۇل ازداي قولىنا قايناپ تۇرعان قازاندى كوتەرىپ الىپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، قىزىقتاۋشىلار جاپا-تارماعاي ەسىككە قاراي قاشقان. بۇنىسىنا ءوزى دە ريزا بولعانداي، ويتكەنى مەنەن جەڭىلىپ سالى سۋعا كەتىپ تۇرعاندا، بىرەۋلەردىڭ وزىنەن قاشقانى وعان اجەپتاۋىر دەمەۋ بولعان سەكىلدى. دەگەنمەن، ساقتىقتى دا ۇمىتقان جوق — اڭشىلاردى اينالىپ وتكەن.
— كوكتىڭ كۇنى ءبىتتى،— دەدى سموك، حورنەرگە قاراپ.
— دۇرىس ايتاسىڭ،— دەدى ول. — بۇدان بىلاي ول حەمپتىڭ الدىندا ارتىن قىسىپ جۇرەتىن بولادى.
بۇنى ەستىپ تۇرعان ماگريدج مەن جاققا ۇرلانا قاراپ قويدى، ءبىراق مەن ونى كورمەگەندەي، ەشتەمە ەستىمەگەندەي بولدىم. ءوز جەڭىسىمە تىم ماساتتانعام دا جوق، الايدا شىققان بيىگىمنەن ەندى قايتا تۇسكىم دە كەلمەگەن. دەگەنمەن، سموكتىڭ ايتقانى كەلگەن دە. بۇل كۇننەن كەيىن كوك مەنەن نەعۇرلىم الىس ءجۇرۋدى ءجون كورگەن، كەيدە ءتىپتى جاعىنىپ قالعىسى كەلەتىنىن دە بايقايمىن. مەن ونى بۇرىنعىداي "ميستەر"، "سەر" دەگەندى قويدىم، كارتوپ تازالاپ، ىدىس-اياقتى دا جۋمايمىن. تەك وزىمە تيەسىلى جۇمىستى عانا ىستەيمىن دە، جۇرە بەرەمىن. قانجارىم بەلدىگىمنەن تۇسپەيدى — ونى ىلعي كورتيك سياقتى تاعىپ جۇرەمىن. ال ماگريدجبەن تاكاپپار دا وكتەم تۇردە سويلەسەمىن، كەيدە جەكىپ، ۇرسىپ تاستايتىن دا كەزىم بار.
ونىنشى تاراۋ
مەنىڭ قورقاۋ لارسەنمەن جاقىندىعىم ارتا ءتۇسىپ ەدى. ءبىراق بۇل "جاقىندىقتىڭ" مىرزا مەن مالاي اراسىنداعى نەمەسە، بۇدان دا كورى، كارول مەن قىلجاقباس اراسىنداعى جاقىندىقتان (بۇندايدى ەگەر "جاقىندىق"دەيتىن بولساق) ەشقانداي ايىرماسى جوق-تى. شىندىعىندا، مەن وعان الدانىش قانا ەدىم، ۇلكەن ادام بالامەن قالاي ويناسا، ول دا مەنىمەن سولاي وينايتىن. مەنىڭ مىندەتىم — ونى كوڭىلدەندىرۋ، وندا دا ونىڭ بار جاعدايى دۇرىس بولىپ، ءوزى كوڭىلدى جۇرگەندە عانا. ال مەنەن دە جالىعىپ كەتسە نەمەسە كوڭىل كۇيى بولماسا، مەن ءبىر-اق ساتتە كايۋت-كومپانيادان قۋىلىپ، كامبۋزگە توپ ەتە تۇسەمىن. ايتەۋىر، ازىرگە ودان امان-ساۋ قۇتىلىپ جۇرگەنىمە دە شۇكىر دەيمىن.
مەن ونىڭ سونشالىقتى جالعىزدىق كەشىپ جۇرگەنىن تۇسىنە باستادىم. بۇكىل شحۋنادا ودان قورىقپايتىن دا، ونى جەك كورمەيتىن دە ەشكىم جوق. ءدال سونداي-اق ونىڭ دا ۇناتاتىن ءبىر ادامىن تابا المايسىڭ. بار قاسىرەت وعان قۇدايدىڭ ۇيىپ-توگىپ بەرە سالعان ارتىق كۇشىندە مە دەيمىن. سول كۇشىن ول كىمگە جۇمسارىن بىلمەي دال سياقتى. بۇل جاعىنان ول ارۋاقتار الەمىنە قۋعىندالىپ كەتكەن توممينسوننىڭ تاكاپپار ليۋسيفەرىنە ۇقسار ەدى.
جالعاندا جالعىزدىقتان قيىن نە بار، لارسەندە بۇل ءوزىنىڭ باياعى شىققان ناسىلىنە ءتان ۋايىمشىلدىقپەن استاسىپ كەتكەن ەدى. مەن ونى بىلگەن سايىن بايىرعى سكانديناۆيالىق اڭىزداردى جاقسى تۇسىنە باستاعام. قۇدايلاردىڭ مىنا سۇمدىق الەمىن قولمەن جاساعان اققۇبا ءوڭدى، اقسارى شاشتى جابايىلار كەزىندە قانداي ماتەريالدان توقىلسا، بۇل ادام دا ءدال سونداي ماتەريالدان توقىلعان عوي.
وندا لاتىندىق ناسىلگە ءتان جەڭىلتەكتىكتىڭ تيتىمدەي دە نىشانى سەزىلمەيدى. ونىڭ كۇلكىسى تەك مىسقىلعا تولى يۋموردان تۇرادى. ءبىراق سيرەك كۇلەدى. كوبىندە مۇڭعا باتىپ جۇرەدى. وسى مۇڭنىڭ ءوزى دە ءتۇپ تامىرىمەن باياعى ناسىلدىك تەگىنەن بەلگى بەرەتىندسي. بۇعان ول بابالاردان قالعان مۇرا ىسپەتتى. ويعا شىرمالعان بۇل ۋايىمشىلدىق ونىڭ حالقىن تەرەڭ اقىلعا جەتەلەگەن، بويلارىنا اسقان كىرپيازدىق پەن اسقاق ادامگەرشىلىك دارىتقان.
ءبىراق، شىن مانىندە، بۇل ۋايىمشىلدىقتىڭ تۇپكى تەگى دىندە، ونىڭ ىشىندەگى يزۋۆەرلىك فورمادا جاتىر ەدى. الايدا قورقاۋ لارسەنگە بۇل دا جۇبانىش بولا الماعان. ويتكەنى ونىڭ دوعال ماتەرياليزمىنە بۇل قايشى كەلەتىن. سوندىقتان ءوزىن سارى ۋايىم باسقان كەزدە، ودان شىعار جولدى ول قارا كۇشپەن تاباتىن. ەگەر بۇل ادام تىم قورقىنىشتى بولماسا، مەن وعان كەيدە اياي قارار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن. ال ونىڭ ايانىشتى كەزدەرى ءجيى بولىپ تۇراتىن. بۇعان ءبىر عانا مىسال ايتايىن. بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن مەن ونىڭ گرافينىنە سۋ قۇيىپ قويايىن دەپ، كايۋتاسىنا كىرسەم، ول ەكى قولىمەن باسىن سىعىمداي ۇستاپ، قاتتى قينالىپ وتىر ەكەن. مەنىڭ كىرگەنىمدى كورگەن دە جوق. بايقايمىن، ەكى يىعىن قۇرىستىرا قىسىپ، قالايدا دىبىس شىعارمايىن دەپ، تىستەنە تۇسەدى. تەگى ءبىر جەرى قاتتى اۋىراتىن سەكىلدى. مەن سىبدىرىمدى بىلدىرمەي كايۋتادان شىعا بەرگەنىمدە، ونىڭ "و، قۇداي! و، جاراتقان يەم!" دەپ، قىستىعا كۇبىرلەگەنىن ەستىپ قالدىم. بۇنىسى، ارينە، قۇدايعا سيىنعانى، جاراتقانعا جالبارىنعانى ەمەس، قينالعان ساتتە كەز كەلگەن ادامنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز عوي.
تۇستىك كەزىندە ول اڭشىلاردان: "سەندەردە باس اۋرۋدىڭ ءبىر ءدارىسى بار ما؟" دەپ سۇراعان. تەگى ولاردان مۇنداي ءدارى تابىلمادى-اۋ دەيمىن، كەشكە قاراي ول كايۋت-كومپانيانىڭ و بۇرىشى مەن بۇ بۇرىشى اراسىندا جارالى ارىستانداي الاسۇرىپ ەدى.
— مەن ەش ۋاقىتتا اۋىرىپ كورگەم جوق، حەمپ،— دەدى ول، مەن ونى كايۋتاعا سۇيەپ اپارعان كەزدە. — ءتىپتى بۇرىن باس ساقيناسى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەۋشى ەدىم، ال ەندى مىنا پالەنىڭ قايدان پايدا بولعانىن تۇسىنبەيمىن.
بۇل اۋرۋ ءۇش كۇن بويى ونىڭ جانىن قويارعا جەر تاپقىزباعان. ءبىراق ول ەشكىمگە سالماعىن سالعان جوق جانە ەشكىمگە مۇڭىن دا شاقپادى. اۋرۋدى وسىلاي كوتەرۋ تەك جابايى اندارعا ءتان شىعار. نە بۇل تەڭىزشىلەر اراسىندا قالىپتاسقان سالت بولۋى دا مۇمكىن.
ءبىراق بۇگىن تاڭەرتەڭ كايۋتاسىن جيناستىرۋعا كىرگەنىمدە، ول ادەتتەگىدەي سەرگەك، جىپ-جيناقى وتىر ەكەن. ءوزى ءبىر قىزۋ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتىپتى. ۇستەلى مەن توسەگىنىڭ ءۇستى ءار ءتۇرلى ەسەپ، سىزبا قاعازدارعا لىق تولعان. قولىنا بىردە سيركۋل، بىردە بۇرىش ۇستاپ، تاباقتاي كالكا قاعازعا الدەبىر سىزبالاردى ءتۇسىرىپ جاتىر.
— ءا، حەمپ ەكەنسىڭ عوي! سالەم!— دەدى ول. — مىنا ءبىر شاتپاقتى ءقازىر عانا ءبىتىرىپ ەدىم. قالاي شىققانىن كورىپ جىبەرىڭىزشى؟
— بۇل نە سوندا؟
— بۇل تەڭىزشىلەر جۇمىسىن جەڭىلدەتۋگە ارنالعان جوبا. بۇنى ىسكە اسىرسا، كەمە جۇرگىزۋ دە بالانىڭ ويىنشىعىنداي بوپ قالادى،— دەپ ول كوڭىلدەنە سويلەي جونەلدى. — ەندى ىلعي دا ەسەپپەن باس قاتىرىپ وتىرۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. ءتىپتى تۇماندى تۇندەردىڭ وزىندە، اسپاندا ءبىر جۇلدىز كورىنسە بولدى، قاي جەردە كەلە جاتقانىڭدى بىردەن بىلەسىڭ. مىنە، قاراڭىز! مەن مىنا سىزبانى اسپان الەمى كارتاسىنىڭ ۇستىنە قويامىن دا، ەندىكتەرگە كەلتىرىپ الىپ، ونى سولتۇستىك ەندىك بويىمەن اينالدىرامىن. كالكادا شەڭبەر بيىكتىگى مەن پەلەنگ10 سىزىقتارى بەلگىلەنگەن. مەن كالكانى جۇلدىزدار بويىنشا ورنالاستىرام دا، ونى كارتا شەتىندەگى ساندارعا جەتكەنشە اينالدىرامىن. سونىمەن ءبىتتى! كەمەنىڭ ناقتى تۇرعان جەرى — وسى!
ول بۇنى ماساتتانىپ تۇرىپ ايتتى. ايتقاندا، كوزدەرى ۇشقىن اتىپ تۇردى. بۇل كوزدەر بۇگىن كوك تەڭىزدەي كوكپەڭبەك ەدى.
— ءسىزدىڭ ماتەماتيكادان دا مول حابارىڭىز بار ەكەن عوي،— دەدىم مەن. — قاي جەردە وقىدىڭىز؟
— وكىنىشكە قاراي، ەش جەردە،— دەدى ول. — مەن ءبارىن دە وزدىگىمنەن ۇيرەنگەم. — سوسىن تاعى:
— ال ءسىز قالاي ويلايسىز؟— دەدى. — بۇنى مەن نە ءۇشىن ويلاپ تاپتىم؟ "سۋسىما قۇمدا" ءىز قالدىرعىم كەلدى مە؟ — ول قارق-قارق كۇلدى. — جوق، مۇلدە ولاي ەمەس. انشەيىن پاتەنت ءۇشىن. بۇنى ساتىپ، اقشاما اقشامدى تولتىرىپ، باسقالار يت بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە، مەن ءوز يتتىگىمدى جاساپ جۇرە بەرسەم دەيمىن. مىنە، مەنىڭ ماقساتىم! دەگەنمەن بۇل جۇمىس ماعان از قۋانىش تا سىيلاعان جوق.
— شىعارماشىلىق قۋانىش،— دەگەندى مەن قىستىرىپ قويدىم.
— بالكىم، سولاي دەگەن دە ءجون شىعار. ومىردەن قۋانىش، ءلاززات تابۋدىڭ بۇدان باسقا دا امالدارى كوپ قوي. ماسەلەن، ولىلەردى كورىپ، ءتىرى جۇرگەنىڭدە قۋانۋ، ماتەريانىڭ ماڭگىلىك قوزعالىسىن سەزىپ قۋانۋ، بويىڭداعى اشىتقىنىڭ بوجىپ، كوپىرىپ، ساعان قۋات بەرىپ تۇرعانىنا قۋانۋ دەگەندەي.
مەن قولىمدى ءبىر سىلتەپ، توسەكتى جيناۋعا كىرىستىم. ونىڭ سۇيەككە ءسىڭدى ماتەرياليزمىنە بۇدان ارتىق قارسىلىق بىلدىرۋگە مەن دارمەنسىز ەدىم. ول دا وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى دەگەندەي سىزباسىمەن اينالىسىپ كەتتى. ال سىزباسى وتە نازىك جۇمىس ەدى. ءاربىر سىزىعى مەن ولشەمى سونشاما دالدىك پەن ەپتىلىكتى قاجەت ەتەتىن مۇنداي جۇمىستى مىناداي قارا كۇشتىڭ يەسى قالاي ىستەيدى ەكەن دەپ قايران قالاسىڭ.
توسەكتى جيناپ بولىپ، مەن وعان ۇرلانا كوز سالىپ قويدىم. ءسوز جوق، ول تىم كەلىستى جىگىت ەدى. ناعىز ەر تۇلعالى ازامات دەپ وسىندايدى ايتسا بولار. ونىڭ وسى بەت جۇزىندە ەشقانداي ءبىر يتتىكتىڭ، بۇزىقتىقتىڭ بەلگىسى جوق ەكەنىنە مەنىڭ كوزىم تاعى دا جەتە تۇسكەندەي. مۇنداي ادامنىڭ قولىنان مىسقالداي جامانشىلىق كەلمەيتىنىنە ءتىپتى ءباس تىگۋگە بولار ەدى. ءبىراق مەن پەرىدەن پەرىشتە جاساعىم جوق، تەك مىنا اقيقاتتى العا تارتقىم كەلەدى: ەڭ باستىسى، ول — ۇيات دەگەندى ەشقاشان ەسكەرمەيتىن ادام نەمەسە مۇلدە ۇياتى جوق ادام. مەنىڭشە، وسىنىڭ سوڭعىسى دۇرىس. ول — ىزدەسەڭ تاپتىرمايتىن ناعىز ءاتاۆيزمنىڭ ۇلگىسى — ونىڭ ميعا قونباس كەيبىر تۇرپايى قىلىقتارىن بۇدان مىڭ-ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن، ادامدىق، ادامگەرشىلىك اتتى ۇعىمدار تۇيسىگى تۇرماق تۇسىنە دە كىرمەگەن باياعى جابايى ادامداردىڭ تىرلىگىمەن عانا سالىستىرۋعا بولار ەدى. قۇددى ول مىڭ-ميلليون جىلداردان كەيىن قايتا تۋعان سولاردىڭ سوڭعى تۇياعى سەكىلدى. دەمەك ونى مورالدىق جاعىنان ازعان دەۋدەن گورى جالپى مورال تۋرالى تۇسىنىكتەن جۇرداي دەگەن ءجون.
راس، ونىڭ بەت-جۇزىندە ناعىز ەركەككە ءتان كوركەمدىك بار. ساقال-مۇرتىن ىلعي دا مۇنتازداي ەتىپ قىرىپ جۇرەدى. بەتىندەگى ءاربىر سىزىعى تاستان قاشالعان ويۋلى مۇسىندەي اپ-انىق كورىنەدى. تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋى مەن كۇننىڭ وتكىر ساۋلەسىنە ابدەن قانىققان ءوڭى قولاداي قوڭىرقاي تارتىپ، ونىسى سۇلۋ جۇزىنە ەرەكشە شىراي بەرىپ تۇرادى. تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشتەرى ءوز قولىمەن سومداعان تابيعي ءتۇر، تاعىلىق بولمىس ءدال وسىنداي-اق بولار. قالىڭداۋ ەرىندەرى ناقتى كەسكىندەلگەن، ءتىپتى ايقىن دەسە دە بولادى. مۇنداي ءپىشىن ادەتتە جۇقا ەرىندەرگە ءتان عوي. تۋرا وسىلايشا كەسكىندەلگەن بۇعاعى مەن مۇرنىنان جانە جاق سۇيەكتەرىنەن تەك ەركەك كىندىكتىگە عانا بىتەر سۇستىلىق سەزىلەر ەدى. يمەكتەۋ مۇرنى قىران تۇمسىعىن ەسكە تۇسىرەدى — مۇندا دا جىرتقىشتىق پەن وكتەمدىك ءيىسى بار. بۇنى گرەكتىك مۇرىن دەۋ ارتىق — ويتكەنى ودان كەسەكتەۋ، ال ريمدىك دەيىن دەسەڭ — تىم جيناقى. ال، جالپى بەتىن تۇتاستاي العاندا، ودان قاتالدىق پەن جويقىن كۇشتى كورگەندەي بولاسىڭ، ءبىراق وندا بەرىك ۇيالاپ جاتقان سارى ۋايىمنىڭ سالقىن سىزى ەزۋ تۇسىنداعى قوس سىزىق پەن ماڭداي اجىمدەرىن تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، بۇكىل بەت پىشىنىنە الدەبىر ايبىن بەرىپ تۇراتىنىن جانە بايقايسىڭ.
ءسويتىپ مەن لارسەنگە ۇرلانا قاراپ تۇرىپ-اق ونى ءبىراز زەرتتەپ العان جايىم بار. بۇل ادامدى نەگە سونشا تەرەڭ بىلگىم كەلگەنىن مەن ءتىپتى ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. ءبىراق بىلگەننىڭ ۇستىنە بىلە تۇسكىم كەلەدى. راس، بۇل كىم ءوزى؟ قانداي ادام ول؟ مىناداي مىنەزگە قالاي يە بولعان؟ كەزىندە ول قانداي ۇلى ماقساتقا جەتەم دەسە دە، جەتە الاتىنداي مۇمكىندىگى بولعان سەكىلدى. ەندەشە ول ەرەكشە قاتىگەزدىگىمەن اتى شىققانى بولماسا، قايداعى ءبىر كاسىپتىك شحۋنانىڭ قاراپايىم كاپيتانى عانا بوپ نەگە قالا بەرگەن؟
مەنىڭ كوكەيىمدە كوپتەن بەرى تىعىلىپ جۇرگەن وسى سياقتى سۇراقتار ەندى ءبىر-اق ساتتە لەك-لەگىمەن توگىلىپ ەدى.
— ءسىز قالايشا كەزىندە كەرەمەت ءبىر دۇنيەلەرگە قول جەتكىزە الماعانسىز؟ بويىڭىزداعى مىناداي الاپات كۇشپەن تالاي بيىككە شىعۋىڭىز مۇمكىن ەدى عوي. ارۋاقتىنى اتتاپ، قاسيەتتىنى تاپتاپ، جەر-جاھاندى تابانىڭىزدىڭ استىنا سالۋعا دا مۇمكىندىگىڭىز بار ەدى. ال ءقازىر كۇش-قايراتىڭىزدىڭ ابدەن تولىسقان كەزىندە التىن ۋاقىتىڭىزدى ارزىماس بىردەمەلەرگە جۇمساپ ءجۇرسىز. ايتپەسە وسى اينالىسىپ جۇرگەن كاسىبىڭىزدە قانداي ءمان بار؟ سىزدەر اۋلاپ ساتاتىن تەڭىز مىسىعىنىڭ تەرىسى، ءوزىڭىز ايتقانداي، يتتىككە بەلشەسىنەن باتقان كورسەقىزار قاتىنداردىڭ كوڭىلىن اۋلاعاننان باسقا نەمە قاجەت؟ سىزدەي كەسەك ادامعا مۇنداي ماڭىزى شامالى ىسپەن اينالىسۋ وكىنىشتى-اق. ءيا، وتە وكىنىشتى! ادام تاڭقالارلىق وسىنداي كۇشىڭىزبەن بۇدان باسقا نە ىستەدىڭىز ءسىز؟ نە ءبىتىردىڭىز؟ ءسىزدى توقتاتۋعا نەمەسە توسقاۋىل قويۋعا ەشكىمنىڭ شاماسى جەتپەس ەدى. ەندەشە نە بۇل؟ داڭققۇمارلىعىڭىز شامالى بولدى ما؟ الدە بىرەۋلەردىڭ شىلاۋىنا ءتۇسىپ قالدىڭىز با؟ ءيا، نە سەبەپ؟ نە بۇل؟
مەن سۇراقتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتىپ جاتقان كەزدە، ول ماعان تۋرا قاراعان كۇيى، ءبىر ءسوزىمدى بولمەي تىڭدادى دا وتىردى. قىزبالانا، لەپىرە سويلەپ، نە زاماتتا ءسوزىمدى ءبىتىردىم عوي اقىرى. ول ويىن جيناقتاپ العىسى كەلگەندەي ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، سوسىن:
— حەمپ، تۇقىم سەبۋگە شىققان ديقان تۋرالى مىنا ءاپسانانى ەسكە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى،— دەدى: "تۇقىم داندەرىنىڭ كەيبىرى تاستاقتى جەرگە ءتۇستى. ولار تەز كوكتەپ شىقتى، ويتكەنى بۇل جەردە توپىراق جۇقا ەدى. ءبىراق كۇن ىسىعان كەزدە قۋراپ قالدى، سەبەبى تامىرى تەرەڭ بارماپ ەدى؛ تۇقىم داندەرىنىڭ ەندى ءبىرى شىرماۋىقتى، كۇرمەكتى جەرگە ءتۇستى، كۇرمەك وسكەن كەزدە ولاردى بۋىندىرىپ، تۇنشىقتىرىپ تاستادى".
— ال، جاقسى! بۇندا تۇرعان نە بار؟
— بۇندا تۇرعان نە بار!— ول كەكەسىن مىرس ەتتى.— بۇندا ەشقانداي جاقسىلىق جوق. سول داندەردىڭ ءبىرى — مىنا مەنمىن.
ول وسىنى ايتتى دا، الدىندا جاتقان سىزبالارىنا قايتا شۇقشيا ءتۇستى. ءبىراق مەن بولمەنى جيناستىرىپ بولىپ، ەندى سىرتقا بەتتەي بەرگەنىمدە:
— توقتاي تۇرىڭىز،— دەدى ول كەنەت.— ەگەر ءسىز كارتاعا قاراساڭىز، نورۆەگيانىڭ باتىس جاعالاۋىنان رومسدال-فيۋرد دەگەن شىعاناقتى كورەسىز. مەن سول شىعاناقتان ءجۇز ميل جەردە تۋىپ، وسكەنمىن. ءبىراق مەن نورۆەگ ەمەسپىن — داچانمىن. اكەم دە، شەشەم دە داچان بولعان، ال ولار نورۆەگيانىڭ وسىناۋ باتىس تۇكپىرىنە قالاي كەلىپ قالعاندارىنا ءالى كۇنگە دەيىن تاڭقالامىن. بۇل جونىندە ولار ماعان ەشۋاقىتتا اۋىز اشىپ كورگەن ەمەس. ال باسقاداي مەنەن جاسىرعان سىرلارى جوق. وزدەرى كەدەي، ساۋاتسىز ادامدار ەدى، اكە-شەشەلەرى دە ىشەر اس، كيەر كيىمگە ازەر جارىعان، مۇسكىن جاندار بولسا كەرەك. قىسقاسى، مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ ءبارى ءوز كاسىبىن تەك تەڭىزدەن تاپقان، ءۇرىم-بۇتاق، بالا-شاعاسىن دا كوز اشىسىمەن كوك تولقىندارمەن ايقاسۋعا اتتاندىرىپ وتىرعان. مىنە، سولاي، حەمپ! باسقا ساعان ايتارىم جوق.
— نەگە جوق؟— دەدىم مەن جۇلىپ العانداي.— ءسىزدىڭ ماعان ايتارىڭىز كوپ، وتە كوپ بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى ءسىزدىڭ تۇلا بويىڭىز تۇنىپ تۇرعان جۇمباقتاي كورىنەدى ماعان.
— باسقاداي تاعى نە ايتۋىم كەرەك سىزگە؟— دەدى ول ىزالانا داۋىستاپ.— بالا كەزىمدە كورگەن بارلىق قورلىعىمدى ما؟ الدە بالىقتان باسقا ەشتەمە جەپ كورمەگەن يت تىرلىگىمدى مە؟ نەمەسە بەسىكتەن بەلىم شىقپاي جاتىپ بالىقشىلارمەن تەڭىزگە شىعىپ، سان رەت اجالمەن بەتپە-بەت كەلگەنىمدى مە؟
مۇمكىن، تەڭىزگە بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەتىپ، اقىرى بىرەۋى دە قايتىپ ورالماعان اعالارىمنىڭ تاعدىرىن ايتۋىم كەرەك شىعار؟ جوق، الدە نە وقي، نە جازا بىلمەيتىن ون جاسار كەزىمدە يۋنگا بولىپ، قايداعى ءبىر جۇك تاسيتىن كەمەمەن قانداي قيامەتتى ساپارلاردا بولعانىمدى جانە سول ساپارلاردا كىمدەردەن تاياق جەپ، كىمدەردەن تەپكى كورگەنىمدى، ءسويتىپ جىلاپ ءجۇرىپ، كەكتەنىپ ءجۇرىپ باۋىر كوتەرگەنىمدى جىر ەتسەم بە؟ جوق، مەن بۇلاردى ايتپاق تۇگىلى ەسكە دە العىم كەلمەيدى. ەسكە السام، قاي-قايداعىم قوزىپ شىعا كەلەدى. اسىرەسە، الگى جۇك تاسيتىن كەمەدەگى كۇندەرىمدى. ەسەيگەن كەزىمدە سول كەمەدەگى بىرەۋلەردى ولتىرەمىن دەپ تالاي رەت ويلاعام، ءبىراق، امال نە، كەيىن باسقا كەمەگە اۋىسىپ كەتتىم عوي. دەگەنمەن، وتكەن ءبىر جىلدارى سول كەمەگە كەزدەيسوق كەزىگىپ قالعانىم جانە بار، الايدا، وكىنىشكە قاراي، بۇرىنعى ەكيپاجداعىلاردىڭ ءبارى ءولىپ، تەك بىرەۋى عانا ءتىرى قالىپتى. مەن يۋنگا بولىپ جۇرگەندە ول نەبارى شتۋرمان بولاتىن، مەن قايتا جولىققاندا، كاپيتان دارەجەسىنە كوتەرىلىپ الىپتى. ءسىز وعان نە ىستەدىڭىز دەيتىن شىعارسىز؟ نە ىستەيمىن، ءبىر-اق جۇدىرىق جۇمساپ، مۇگەدەك ەتىپ تاستادىم، مۇلدە جۇرە المايتىن ەتىپ!
— ءسىز مەكتەپكە بارعان جوقسىز، سويتە تۇرا سپەنسەر مەن ءدارۆيندى قالاي وقىپ ءجۇرسىز؟ جالپى، جازۋ-سىزۋدى قايدان ۇيرەندىڭىز؟
— اعىلشىن ساۋدا كەمەسىندە. ون ەكى جاسىمدا كايۋت-يۋنگا بولدىم، ال ون تورتىمدە — يۋنگا، ون التىدا — ماتروس، ون جەتى جاسىمدا — اعا ماتروس جانە باكتەگى ءبىرىنشى باسبۇزار بوپ شىعا كەلدىم. ەشكىمنەن كومەك، ەشكىمنەن قايىر كورمەي-اق جالعىز ءوزىم جانتالاسا ءجۇرىپ، ۇنەمى ۇمىتتەنە ءجۇرىپ، بارىنە ءوزىم جەتتىم: تەڭىز ءىلىمى مەن ماتەماتيكانى، جاراتىلىستانۋ مەن ادەبيەتتى وزدىگىمنەن ۇيرەندىم. بۇنىڭ ءبارى ماعان نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ ءسىز ايتقانداي، كۇش-قۋاتىم ابدەن تولعان كەزدە، دالىرەگىندە كۇنىم ەڭكەيگەن تۇستا، وسى شحۋناعا يە بولىپ قالۋ ءۇشىن بە؟ بۇل دەگەنىڭىز بەيشارالىق قوي، سولاي ەمەس پە؟ ال مەن قالاي وسى دەڭگەيدەن اسپاي قالدىم؟ ويتكەنى تامىرىم تايازدا بولدى — كۇن كوزىنە ەرتە كۇيدىم، كوكتەي سولدىم.
— ءبىراق تاريحتا دەگەنىنە جەتكەن قۇلدار دا بولعان عوي،— دەدىم مەن.
— وندايعا جەتۋ ءۇشىن تاريحتا ءساتتى جاعدايلار بولعان،— دەدى ول قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ.— جالپى، ەشكىم دە ءوز تاعدىرىن ءوزى جاسامايدى. دۇنيەدەگى بارلىق ۇلى ادامدار باقىتتىڭ تەك جالىنا عانا جارماسا بىلگەن. ماسەلەن، بۇعان ۇلى كورسيكاندىقتى مىسالعا الساڭ دا جەتەر. مەن دە كەزىندە از دۇنيەنى ارمانداعام جوق. ءبىراق، قايتەسىڭ، ءساتتى جاعدايعا كەزىكپەدىم. ەندى كوكتەي باستاعاندا، كۇرمەككە شىرمالدىم — كۇيدىم دە كەتتىم. حەمپ، يمانداي شىندىعىمدى ايتايىن، مەن تۋرالى ءسىزدىڭ وسى بىلگەنىڭىزدى مەنىڭ اعامنان ارتىق بىلەتىن بۇل جالعاندا ەشكىم جوق.
— ول اعاڭىز قايدا؟ نە ىستەيدى؟
— "ماكەدونيا" دەيتىن كاسىپشىلىك كەمەسىندە. كاپيتان. مەن سياقتى تەڭىز مىسىقتارىن اۋلايدى. ءبىز ونىمەن جاپونيا جاعالاۋلارىندا كەزدەسىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ونى تاجال لارسەن دەپ اتايدى.
— تاجال لارسەن؟!— دەدىم مەن تاڭدانىپ.— ول دا ءسىز سياقتى ما؟
— جوعا. ناعىز حايۋاننىڭ ءوزى عوي ول. الايدا ماعان ۇقسايتىن دا كوپ جەرلەرى بار.
— ماسەلەن؟.. قاتىگەزدىگى مە؟
— راحمەت، ءدال تاپتىڭ. بۇل جاعىنان مەنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيدى، ءبىراق نە وقي، نە جازا بىلمەيتىن ناداندىعى بار.
— ءومىر تۋرالى ەشقاشان ءپالساپا دا سوقپاي ما؟
— ءپىشتۋ،— دەدى قورقاۋ لارسەن مىرس ەتىپ.— مۇمكىن باقىتى دا سوندا شىعار. ونىڭ ءومىر تۋرالى ويلاۋعا ۋاقىتى دا، شاماسى دا جوق — تەك سول ءومىردى يتتىككە جۇمساۋدى عانا بىلەدى. مەنىڭ بارلىق قاتەلىكتەرىمنىڭ باسى — العاش رەت كىتاپ بەتىن اشقان كۇننەن باستالعان. سولاي، حەمپ!
ون ءبىرىنشى تاراۋ
تىنىق مۇحيتتى كوكتەي كەسىپ كەلە جاتقان "ەلەس" وڭتۇستىكتە كوزدەگەن ەڭ قيىر نۇكتەسىنە جەتىپ، ەندى بىرتىندەپ سولتۇستىك-باتىسقا قاراي بەت تۇزەگەن؛ كەمەدەگىلەردىڭ ايتۋىنشا، جاپون جاعالاۋلارىنا جەتىپ، تەڭىز مىسىقتارىن اۋلاۋعا كىرىسپەس بۇرىن، جولاي الدەبىر ارالعا سوعىپ، تۇششى سۋ تولتىرىپ الۋىمىز كەرەك ەكەن. اڭشىلار ۆينتوۆكا مەن قوساۋىزدارىن ءسۇرتىپ-تازالاپ، ماتروستار تەڭىز مىسىقتارىنا دىبىسسىز جاقىنداۋ ءۇشىن ەسكەك تۇتقالارى مەن تىرەۋىشتەرىنە بۇلعارى وراپ، ءليچتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، اركىم ءوزىنىڭ قۇرال-جابدىعىن الداعى "قانسونارعا" جارقىراتا دايىنداي باستاپ ەدى.
ليچ دەمەكشى، ونىڭ قولىنداعى جارا بىرتىندەپ جازىلۋعا اينالعان، ءبىراق، بايقاۋىمىزشا، پىشاق ءىزى ءومىر باقي قالاتىن سياقتى. توماس ماگريدجدىڭ بۇل جىگىتتەن ولەردەي قورقاتىنى سونداي، كەشكىسىن ءتىپتى پالۋبا جاققا قىلاڭ ەتكىزىپ توبە كورسەتۋدەن قالعان. باك جاقتا دا جاعداي وڭىپ تۇرعان جوق. ءلۋيستىڭ ايتۋىنشا، ارالارىندا كاپيتانعا ءسوز جەتكىزىپ ءجۇرۋشى بىرەۋلەر بار كورىنەدى، سوعان كۇدىكتى دەگەن ەكى سۇمەلەكتى ماتروستار وڭاشا شىعارىپ الىپ، يتشە تەپكىلەپتى. لۋيس سونىمەن قاتار ءوز شليۋپكاسىندا ەسكەكشى بولىپ ىستەيتىن دجونسوننىڭ دا باسىنا بالە ىزدەپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. ال دجونسوننىڭ ءوزى "مەن ولارمەن قاسىق قانىم قالعانشا ايقاسامىن. نە — ءولىم، نە — ءومىر!" دەيدى. سوندا كىممەن؟ كاپيتانمەن، ونىڭ كومەكشىسىمەن! ءوز اتىن بۇرمالاپ ايتقانى ءۇشىن ول، راسىندا، قورقاۋ لارسەنمەن ەكى رەت قاتتى ۇستاسىپ قالىپتى. وعان ەلىكتەپ يوگانسەن دە بۇنى مازاق قىلعىسى كەلگەن ەكەن، ءبىراق دۇرىستاپ تۇرىپ ءبىر جۇدىرىق جەگەن سوڭ، بىردەن ارتىن قىسا قويىپتى. يوگانسەننىڭ ءجونى باسقا، ال قورقاۋ لارسەنمەن ۇستاسۋ — ارىستاندى ارتىنان تۇرتۋمەن بىردەي عوي.
لۋيس ماعان تاجال دەيتىن ەكىنشى لارسەن تۋرالى دا ءبىراز اڭگىمە ايتقان. بۇل اڭگىمە كاپيتاننىڭ ءوز اعاسىنا بەرگەن بىرەر اۋىز مىنەزدەمەسىنە تۇپ-تۋرا كەلىپ ەدى. ءبىز ونىمەن جاپون جاعالاۋلارىندا كەزدەسۋىمىز مۇمكىن ەكەن. "ناعىز شايقاستى سوندا كورەسىڭ،— دەيدى لۋيس.— اعايىندى لارسەندەر ءبىر-بىرىن ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى".
ءلۋيستىڭ سوزىنەن مەنىڭ كەڭىرەك تۇسىنگەنىم: تاجال لارسەن باسقاراتىن "ماكەدونيا" كەمەسى — بۇكىل كاسىپتىك فلوتيليا ىشىندەگى ەڭ مىقتى پاروحود؛ ەگەر مىنا شحۋنادا نەبارى التى-اق شليۋپكا بولسا، وندا — باقانداي ون ءتورت. بورتىندا ءتىپتى بىرنەشە زەڭبىرەك تە بار. ويتكەنى... بۇل كەمە قۇراما شتاتتارعا ەسىرتكى تاسىمالداۋ، قىتايعا قارۋ-جاراق جەتكىزۋ، اشىقتان-اشىق قۇس ساتۋ، قاراقشىلىق جاساۋ سياقتى اسا ءىرى "شارۋالارمەن" دە اينالىساتىن سەكىلدى. ءلۋيستىڭ بۇل سوزىنە سەنبەسكە لاجىم دا جوق، سەبەبى: ءبىرىنشىدسن، ول وتىرىك ايتاتىن ادامعا مۇلدە ۇقساماس ەدى، ەكىنشىدەن، تەڭىز مىسىعىن اۋلاۋمەن شۇعىلداناتىن بۇكىل كاسىپشىلىكتىڭ قىرى مەن سىرىن ودان ارتىق بىلەتىن جىلجىمالى ەنسيكلوپەديا ءبىزدىڭ ارامىزدا جوق قوي.
وسى ءبىر شىن مانىندە جىن قاققان كەمەدە بىر-بىرىمەن ۇستاسىپ، تىستەسىپ جۇرگەندەر تەك الگى ماتروستار كۋبريگىندە عانا ەمەس، كامبۋزدە دە، اڭشىلار كۋبريگىندە دە بار. قىسقاسى، بارلىق جەردە ءبىرىن-بىرى باۋىزداپ جىبەرۋگە دايىن تۇرعاندار جەتكىلىكتى. اڭشىلار ءالى كۇنگە دەيىن ەسەپ ايىرىسا الماي جۇرگەن سموك پەن گەندەرسون قاي كۇنى ايقاستى قايتا باستايدى ەكەن دەپ جانىعىپ وتىر، ال قورقاۋ لارسەن سول ايقاستا كىم ءتىرى قالسا، سونى ءوز قولىممەن جەر جاستاندىرامىن دەپ تىستەنەدى. بۇنىسى — ءتىپتى دە ادامگەرشىلىك جاعىن ويلاۋدان تۋعان ىزگى شەشىم ەمەس ەكەنىن ول جاسىرمايدى دا. وعان بۇكىل اڭشىلار ءبىرىن-بىرى اتىپ تاستاسا دا — ءبارىبىر، تەك ولار امان ءجۇرىپ، ونىڭ شارۋاسىن اتقارا بەرسە بولعانى. ياكي قورقاۋ لارسەنگە اڭشىلاردىڭ ءوزى ەمەس، اڭشىلار اتقاراتىن جۇمىس قانا كەرەك. سوندىقتان ول: ساپاردىڭ اياعىنا دەيىن ۇرىس-توبەلەسسىز شىداپ شىققان اڭشىلارعا نە كەرەكتىڭ ءبارىن بەرەم، ال وعان شىداماعانداردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا بورتتان لاقتىرا سالۋ ماعان تۇك ەمەس، دەيدى. بۇل — انشەيىن قورقىتۋ ەمەس، كاپيتاننىڭ شىن ءسوزى ەكەنىن، كەسىپ السا قان شىقپاس تاس جۇرەكتىگىن اڭشىلار دا سەزەدى. ولار وزدەرىنشە قانشا قوقيلانعانمەن قاتتى قورقاتىنى دا راس.
توماس ماگريدج مەنىڭ الدىمدا قۇيرىعىن قىسقان يتتەي بۇعىپ جۇرەدى، ال ءوز كەزەگىمدە مەن دە ودان ىشتەي سەسكەنىپ جۇرەم. ويتكەنى، ءوز باسىمداعى جاعدايدان-اق سەزەم — ونىڭ قورقىنىشىنىڭ وزىندە ەركەكتىك مارتتىك بار، ونىسى كەز كەلگەن ساتتە باس كوتەرىپ شىعا كەلۋى، ءسويتىپ مەنىڭ قاپىمدى تاۋىپ قالپاقتاي ۇشىرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. اندا-ساندا سىزداپ اۋىرعانى بولماسا، نەگىزىنەن تىزەمنىڭ جاراسى جازىلىپ قالدى. قورقاۋ لارسەن قاتتىراق قىسىپ جىبەرگەن قولىما دا ەندى بىرتىندەپ جان كىرە باستاعانداي. قىسقاسىن ايتقاندا، جالپى جاعدايىم جامان ەمەس. سوڭعى ۋاقىتتا بويىما ءبىراز كۇش جينالىپ قالعانىن سەزەمىن. بۇلشىق ەتتەرىم ءوسىپ، تىعىزدانا تۇسكەن. تەك قولدارىما قاراسام، جىلاعىم كەلەدى. تەرىسى قۇددى كۇيىپ قالعانداي ىلعي دا بىرىسىپ-تىرىسىپ تۇرادى. تىرناقتارىمنىڭ ۇشى قاپ-قارا — ابدەن كىر ءسىڭىپ قالعان. الاقاندارىم — تۇتاسقان سۇيەل. بۇعان قوسا ءار جەرىمنەن شيقان شىعىپ، ولار سىزداعاندا جانىمدى كوزىمە كورسەتەدى. تەگى كەمەنىڭ تاماعى جاقپاي جۇرسە كەرەك، ايتپەسە، مۇنداي بالەنى بۇرىن ەشۋاقىتتا كورگەن جوق ەدىم.
بىرەر كۇن بۇرىن قورقاۋ لارسەن تاعى ءبىر قىلىعىمەن مەنى وزىنە تارتا تۇسكەن: كەشكىسىن كايۋت-كومپانياعا كىرسەم، ول ءتاۋراتتى وقىپ وتىر ەكەن. ەستەرىڭىزدە بولار، ساپار باسىندا بۇرىنعى كومەكشى ءولىپ جاتقاندا، ءبارى جيىلىپ ىزدەپ ءبىر دۇعا كىتابىن تابا الماعانىن جوعارىدا جازىپ ەدىم عوي، سول كىتاپ — سول ءتاۋرات كەيىن الگى ولگەن كومەكشىنىڭ ساندىعىنان شىققان-دى. مىنە ەندى سونى كاپيتان وقىپ وتىر. وقىعاندا، ونىڭ ىشىنەن وزىنە قاجەتتى نەنى ىزدەگەنىن كىم ءبىلسىن، مەن جانىنا كەلگەن كەزدە ول ەككلەزياسستان ءبىر ۇزاق ءۇزىندىنى ماعان داۋىستاپ وقي جونەلدى. وسى ساتتە ول وقىعاننان كورى ءوز ويلارىن ماعان كۇڭىرەنە ايتىپ وتىرعانداي كورىندى. ءيا، كۇڭىرەنە. ونىڭ داۋسىنان كايۋتا ءىشى جاڭعىرىعىپ، قابىرعالاردىڭ ءوزى كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەگەندەي بولىپ، مەنىڭ توبە قۇيقامدى شىمىرلاتىپ جىبەرگەندەي بولدى. وسىنداي ادامدى ءبىلىمسىز دەپ قالاي ايتاسىڭ، وقۋى كەرەمەت ەندى! سول ساتتەگى ونىڭ مۇڭدىلاۋ قوڭىر داۋسى ءالى كۇنگە ەسىمدە.
"مەن وزىمە پاتشالار مەن ايماقتاردان التىن، كۇمىس، اسىل تاستى ۇيىپ-توگىپ جيناپ الدىم؛ ماڭايىما كىلەڭ ءبىر ءانشى جىگىتتەر مەن ءانشى قىزداردى توپتاستىردىم، ولاردىڭ قولىنا ادامزات بالاسىن شەكسىز ءلاززاتقا بولەيتىن نەبىر ساز اسپاپتارىن بەردىم.
ءسويتىپ مەن يەرۋساليمدە ماعان دەيىن ءومىر سۇرگەن بارلىق ادامنان ۇلى، بارلىعىنان باي بولدىم، اقىل-پاراسات جاعىنان دا الدىما ەشكىم تۇسكەن جوق.
سوسىن ءوز قولىممەن جاساعان بارلىق يگىلىكتەرگە، ءوز ماڭداي تەرىم سىڭگەن بارشا ەڭبەگىمە ءۇڭىلدىم: سوندا كوزىم جەتكەنى — ءبارى دە بوس تىراشتانۋ، بوسقا ءوزىمدى شارشاتۋ ەكەن، كۇن استىنداعى كۇللى الەمگە ودان كەلەر بەس تيىن پايدا جوق ەكەن!...
كىم-كىمنىڭ دە بارار جەرى — بىرەۋ ەكەن: ءدىنشىلدىڭ دە، كاپىردىڭ دە، جاقسى مەنەن جاماننىڭ دا، ادال مەنەن ارامنىڭ دا، قايىر-ساداقا بەرگەننىڭ دە، بەرمەگەننىڭ دە، كۇنالى مەن كۇناسىزدىڭ دە، انت بەرگەن مەن انتتان باسىن الا قاشقاننىڭ دا اقىر سوڭىندا تىرەلەتىن تۇسى — ءولىم دەگەن ءبىر تۇيىق ەكەن. كۇن استىنداعى كۇللى الەمنىڭ بۇكىل قاسىرەتى دە وسىندا ەكەن — ءاربىر جۇرەكتىڭ كىرلەۋى، كەز كەلگەن قولدىڭ قانعا باتۋى، ءتىرى دەگەن پەندەنىڭ نەبىر يتتىكتەر مەن زۇلىمدىققا بارۋى — وسى قاسىرەتتى سەزگەندىكتەن، ەرتەڭگى كۇنى ولەتىنىن بىلگەندىكتەن ەكەن؛ ءسويتىپ اقىر سوڭىندا كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ اتتانادى ەكەن.
بۇل جەردە ءتىرى ولىكتىڭ كۇنىن كەشىپ جۇرگەندەرگە دە قىزىعا قاراۋعا بولادى، ويتكەنى ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق قوي.
تىرىلەر ولەتىنىن بىلەدى، ال ولىلەر نەنى بىلەدى، ولاردى قانشا ماقتان-ماراپاتتاعانمەن اتتارى بىرتىندەپ ۇمىتىلا باستايدى.
جانە ولاردىڭ تىرىسىندە بىرەۋدى جاقسى كورگەنى، جەك كورگەنى، قىزعانعانى بۇگىندە كىمگە كەرەك، مىنا جارىق دۇنيەدە ەندى ولارعا تيەسىلى تۇك تە جوق".
— مىنە، سولاي، حەمپ،— دەدى ول كىتاپتان كوزىن العان بويدا ماعان قاراپ.— بايقاساڭىز، كەزىندە يەرۋساليمدە پاتشالىق قۇرعان اتاقتى دانىشپان دا ءدال مەن سياقتى ويلاعان. ءسىز مەنى ۋايىمشىل، كۇيرەك دەيسىز؟ ال ناعىز كۇيرەكتىكتىڭ كوكەسى مىناۋ ەمەس پە ەكەن؟ "ءبارى دە — دالباسا، بوسقا تىراشتانۋ، كۇن استىنداعى كۇللى الەمگە بۇدان ەشقانداي پايدا جوق!"، "كىم-كىمنىڭ دە بارار جەرى — بىرەۋ عانا"— اقىلدى مەن اقىماقتىڭ دا، ادال مەن حارامنىڭ دا، كۇنالى مەن كۇناسىزدىڭ دە. ونىڭ ايتۋىنشا، ءتىرى اتاۋلىنىڭ تۇبىندە ءبىر تىرەلەتىن جەرى بار، ول — تۇيىق، ول — ءولىم، بارلىق زاۋال سوندا. بۇل دانىشپاننىڭ دا ءومىردى كەرەمەت سۇيگەنى، سول سۇيگەنىنەن اجىراعىسى كەلمەگەنى كورىنىپ تۇر. "ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق" دەپ ول تەگىن ايتپاعان. ول كوردەگى تىنىشتىقتان گورى جەردەگى تىنىمسىزدىقتى دۇرىس كورگەن. تۇپ-تۋرا مەن سياقتى. جەر بەتىندە قىبىرلاپ ءجۇرۋ — يتتىك. الايدا جەردە جاتقان تاس سياقتى جانسىز، قامسىز، قارەكەتسىز بولۋ — ودان دا وتكەن يتتىك. بۇل مەنىڭ بۇكىل تىرشىلىگىمە، ومىرىمە قايشى كەلەدى. ويتكەنى ءومىر اتاۋلىنىڭ ءمانى قوزعالىستا، كۇرەستە، ارەكەتتە. ءومىر دەگەنىمىز — ەشتەمەگە قاناعاتتانباۋ، ەشتەمەگە كوڭىل تولماۋ، ال ءولىم دەگەن — ودان دا وتكەن جيرەنىشتى.
— ءسىز ومار ءحاييامنان دا اسىپ ءتۇستىڭىز،— دەدىم مەن.— ءبىراق ول جاستىققا ءتان ادەتتەگى كۇمان-كۇدىكتەردەن كەيىن ومىردەن قاناعات تاۋىپ، ءوز قۋانىش-قىزىعىنىڭ ماتەرياليزمىن جاساعان ەدى.
— كىم ول ومار ءحاييام دەگەنىڭ؟— دەدى ول.
بۇل سۇراقتان كەيىن مەن ەكى كۇن بويى كامبۋزدەگى كۇيبەڭ تىرلىكتەن قۇتىلىپ، تەك وعان ومار ءحاييام تۋرالى ايتۋمەن بولدىم.
كىتاپتى تاڭداپ-تالعاپ وقىپ ۇيرەنبەگەن ونىڭ قولىنا بۇرىن-سوڭدى "رۋبايات" تۇسپەگەن ەكەن، ەندى ول وعان عايىپتان تاپقان عاجايىپ ولجاداي كورىنگەن. "رۋباياتتاعى" كوپتەگەن ولەڭدى مەن جاتقا بىلەتىنمىن، قالعاندارى دا بىرتىندەپ ەسىمە تۇسە باستاعان. كەيبىر جەكە شۋماقتاردى ءبىز ساعاتتار بويى تالداۋدان جالىقپادىق، بۇلارداعى كەيبىر مۇڭلى سەزىمدەر مەن كوڭىلدىڭ ارپالىستى ساتتەگى كورىنىستەرىن ول ماعان قاراعاندا بىردەن جاقسى ايىرادى.
مۇمكىن بۇل مەنىڭ ولەڭدەردەن ىلعي دا ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتى ىزدەۋىمنەن بولار، ال ول جادىنىڭ كەرەمەت مىقتىلىعىمەن كەز كەلگەن جولدار مەن شۋماقتاردى ءبىر ەستىگەننەن-اق جاتتاپ الا قويادى دا، ولاردان تۇيگەن ويلارىن قالايدا مەنىڭ ميىما ءسىڭىرىپ قالۋعا تىرىسادى.
جەكە شۋماقتاردىڭ قايسىسى وعان قاتتىراق ۇنايدى ەكەن دەپ، مەن بىرنەشە ولەڭدى قاتار وقىپ تا كوردىم. سوندا ول اقىننىڭ كەزدەيسوق ءبىر ساتتەگى رەنىشتى، كۇيىنىشتى كوڭىل كۇيىن كورسەتەتىن شۋماقتاردى باسسالىپ ۇستاي العاندا، مەن ەشقانداي تاڭدانعام جوق. مىسالى مىنانى:
دەيمىن بىردە وزىمە: "نە ءۇشىن كەلدىڭ ومىرگە؟"
دەيمىن سوسىن تاعى دا: "بوس قيالعا سەمىرمە!"
قۇيىڭدارشى، ىشەيىن، ۋ دا بولسىن شاراپتى
يتشىلەگەن ومىردە دەمەۋ بولسىن كوڭىلگە.
— كەرەمەت!— دەدى قورلاۋ لارسەن جەلپىنىپ.— كەرەمەت! ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ءبارىن جەتكىزگەن-اۋ سابازىڭ. يتشىلەگەن! بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولادى.
بۇعان قارسىلاسىپ كورىپ ەدىم، ول ءوز دالەلىن تىقپالاپ، بەت باقتىرمادى.
— ءوز بولمىسىنا سايكەس ءومىردىڭ باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ول ءوزىنىڭ تۇرلاۋسىزدىعىن بىلەدى دە، ۇنەمى ءوز ۇلەسىن الىپ قالۋعا ۇمتىلادى. ءومىردىڭ تەك ارپالىستان، ابىگەردەن تۇراتىنىن، ونىڭ تۇلا بويى تولعان قاسىرەت ەكەنىن ءتاۋرات دانىشپانى تاماشا بايقاعان. الايدا ءولىمنىڭ ودان دا وتكەن قاسىرەت ەكەنىن ول ءتىپتى ايرىقشا كورسەتكەن. ول بۇنى ايتقان سايىن قامىعا تۇسەدى، جالعىز ءوزى ءبارىن جالماپ كەلە جاتقان تاعدىر دەگەن نالەتكە كۇيىنىش بىلدىرەدى. بۇعان ومار ءحاييام دا ءدال سولاي قارايدى. مىنا مەن دە، ءسىز دە ءومىردى وسىلاي باعامدايمىز. ءيا، ءتىپتى ءسىز دە. كەشەگى كۇنى كوك پىشاعىن قايراي باستاعاندا، ءسىز قالتىراي باستادىڭىز. سوسىن ءسىز دە قانجارىڭىزدى قايراۋعا كىرىستىڭىز. دەمەك، ءسىزدىڭ ولگىڭىز كەلمەدى. شىندىعىندا، ءسىزدىڭ ەمەس، ءسىزدىڭ ىشىڭىزدە جاتقان، سىزدەن جوعارى تۇرعان ءومىردىڭ ولگىسى كەلمەدى. ءسىز ماعان ولمەستىك ينستينكتى تۋرالى ايتتىڭىز، ال مەن ولگىسى كەلمەيتىن ءومىر تۋرالى ينستينكت تۋرالى ايتامىن؛ وعان ءولىم ءقاۋپى تونگەندە ءومىر ينستينكى ءسىز ايتقان ولمەستىك ينستينكتىن ءارقاشان جەڭىپ شىعىپ وتىرادى. ياكي بۇل — ءسىزدى دە جەڭىپ شىقتى دەگەن ءسوز — بۇنى ءسىز جوققا شىعارا المايسىز — كوك دەگەن قايداعى ءبىر اقىماق پىشاعىن قايراعاندا، ونى جەڭىپ شىققان كىم ەكەنىن ەندى بايقاعان شىعارسىز. ول — ءسىزدىڭ ىشىڭىزدەگى ءومىر عوي، ءومىر ءسۇرۋ ينستينكتى عوي.
ءسىز ءتىپتى ءقازىر دە كوكتەن قورقاسىز. بۇنى دا جوققا شىعارا المايسىز. مەن ءسىزدى ەگەر بىلاي ۇستاپ (كۇتپەگەن جەردە ول مەنىڭ تاماعىمنان قىسا قويدى، مەن بىردەن تۇنشىعا جونەلدىم)، بويىڭىزدان جانىڭىزدى سىعا باستاسام، ءيا، ءيا، مىنا قۇساپ، وندا ءسىزدىڭ ولمەستىك ينستينكتىڭىز بۇرىسە باستايدى دا، ال ءومىر ينستينكتىڭىز كوتەرىلە تۇسەدى، ياكي ءسىز امان قالۋ ءۇشىن جانتالاسا كۇرەسەسىز.
ال قالاي؟! وڭاي ما ەكەن! مىنە، مەن ءسىزدىڭ كوزىڭىزدەن سۇمدىق قورقىنىشتى كورەمىن. قولىڭىز ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ، اۋانى بوس قايشىلايسىز. ءومىر ءۇشىن بار كۇشىڭىزدى جۇمساپ، جانتالاساسىز. تىرباڭ قاعىپ مەنىڭ قولىما جارماساسىز، ال بۇل ماعان ماسا شاققانمەن بىردەي عانا. كوكىرەگىڭىز كورىكتەي دەمىگەدى، ءتىلىڭىز سالاقتاپ كەتتى، ءجۇزىڭىز كۇرەڭىتىپ بارادى، كوزىڭىز تۇماندانا باستادى... "ءومىر! ءومىر! ءومىر!" — دەپ جانۇشىراسىز. ءدال ءقازىر سىزگە ومىردەن قىمبات ەشتەمە جوق. ءقازىر عانا ەمەس، بۇدان كەيىن دە. بارىنەن ءومىر قىمبات سىزگە! مىنە ەندى ءسىز ولمەس ءومىر تۋرالى كۇماندانا باستاعان شىعارسىز؟ سولاي ما؟ سولاي بولماسا، مەن قولىمدى تاعى دا قىسا تۇسەم. بىلاي... بىلاي مىنە! ەندى وعان، ولمەس ومىرگە سەنۋدەن قالدىڭىز، سەنبەسكە لاجىڭىز جوق. تەك، مىنا ءومىر عانا اقيقات ەكەنىنە سەندىڭىز، سولاي عوي؟! ال كوزىڭىزدەگى وت بىرتىندەپ ءسونىپ بارادى، ءسونىپ بارادى. دۇنيە قاراۋىتا بەردى. بۇل — ءولىم تۇنەگى، بۇل — تىنىستىڭ، تىرشىلىكتىڭ، سەزىنۋدىڭ بىتكەن جەرى. تۇنەك! تۇنەك! توڭىرەگىڭىزدى تۇگەل تورلاپ الدى بۇل تۇنەك. ەڭ سوڭعى ساۋلە ءسونىپ بارادى كوز الدىڭىزدان. جانارىڭىز مۇزعا اينالا باستادى. مەنىڭ داۋسىم سىزگە تىم الىستان قۇمىعا ەستىلەدى. ءجۇزىمدى مۇلدە كورمەيمىز. ءبىراق ءبارىبىر مەنىڭ ۋىسىمدا تىرباڭ قاعاسىز. كەۋدەڭىز قىر-قىر ەتەدى. جىلانداي جيىرىلا تۇسەسىز. سوڭعى دەمىڭىز تۇنشىعا شىعادى. ءومىر! ءومىر! ءومىر!..
بۇدان كەيىن مەن ەشتەڭە ەستىمەي قالدىم. تەك نە زاماتتان سوڭ... كوز الدىمداعى تۇنەك بىرتىندەپ سەيىلە باستاعانداي بولدى. ەسىمدى ەدەندە جيدىم. لارسەن ماعان سىناي قاراعان قالپى سيگارىن تارتىپ، جايباراقات وتىر ەكەن.
— قالاي، سەندىردىم بە ءسىزدى؟— دەدى ول.— ءما، مىنانى ءىشىپ قويىڭىز. سوسىن تاعى دا اڭگىمەلەسەمىز.
مەن ەدەندە جاتقان كۇيى "ىشپەيمىن" دەگەندى ءبىلدىرىپ، باس شايقاي بەردىم.
— سەندىرۋ ءتاسىلىڭىز... وتە مىقتى ەكەن،— دەدىم ازەر ءتىل قاتىپ. ويتكەنى ءالى دە تولىق ەس جيا الماعام.
— جارتى ساعاتتان كەيىن ءبارى دە دۇرىس بولادى،— دەپ، ول مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاعان بولدى.— قورىقپاڭىز، بۇدان كەيىن ويىمدى تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەمەيتىن بولام. ەندى ورنىڭىزدان تۇرىپ، مىنا ورىندىققا وتىرىڭىز.
وعان ويىنشىق بولعانىم سونداي، ورنىمنان تۇرعان سوڭ ومار ءحاييام مەن ەككلەزياست تۋرالى اڭگىمەنى ەكەۋىمىز قايتا جالعاستىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ەزدىك تە وتىردىق.
ون ەكىنشى تاراۋ
ءبىر تاۋلىك بويى شحۋنانى حايۋاندىقتىڭ الدەبىر جىن ويناعى جايلاپ العان؛ ول اۋەلى كايۋت-كومپانيادا بۇرق ەتتى دە، سوسىن قۇددى ەپيدەميا سياقتى بۇكىل كەمەگە تاراپ ۇلگەردى. بىلمەيمىن، ءتىپتى نەدەن باستارىمدى. نەگىزىنەن بارىنە كىنالى قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزى. كەمەدە ءجيى-جيى بولىپ تۇراتىن كەرىستى، قاقتىعىستى جاعداي بىرتىندەپ ناعىز جاۋلىققا ۇلاسىپ، ونىڭ اقىرى قىپ-قىزىل جانجالعا اينالىپ كەتكەن-دى.
توماس ماگريدج — بارىپ تۇرعان ايار، سۋماقايدىڭ ءوزى. سونىمەن قاتار وسەكشى، جىلپوس. كاپيتاننىڭ ارتىنا قايتادان كىرىپ الۋ ءۇشىن ول ەندى ءسوز جەتكىزۋمەن اينالىسا باستاعان. دجونسوننىڭ ابايسىزدا ايتىپ قالعان ءبىر اۋىز ءسوزىن كاپيتانعا نەشە ءتۇرلى قۇبىلتىپ جەتكىزگەن ادام ودان باسقا ەشكىم ەمەس ەكەنىنە ءوز باسىم سەنىمدىمىن. بەيشارا ول كەمە دۇكەنىنەن سۋ وتكىزبەيتىن جۇمىس كيىمىن ساتىپ الادى. ونىسى تۇككە تۇرمايتىن بىردەمە بولىپ شىعادى دا، دجونسون ىزالانا بوقتاپ جىبەرەدى. مۇنداي دۇكەندەر كاسىپتىك كەمەلەردىڭ بارىندە بار،— ماتروستار وزدەرىنە قاجەتتى زاتتاردى وسى جەردەن ساتىپ الادى. دالىرەگىندە، ءدال سول ساتتە اقشا تولەپ المايدى، كەيىن كاسىپتەن تۇسكەن پايدانى بولىسكەن كەزدە، اركىمنىڭ تاپقان تابىسىنان ۇستاپ قالادى. ال تابىس اڭ تەرىسىنىڭ سانىنا قاراي ەسەپتەلەدى دە، ءار شليۋپكاداعى ەسكەكشى مەن جۇرگىزۋشى اڭشىلارمەن بىردەي ءوز ۇلەسىنە يە بولادى.
دجونسون كىمدى بوقتاعانىن، نە دەپ بوقتاعانىن مەن ەستىمەگەم، سوندىقتان ونىڭ سوڭى مىناداي سويقانمەن بىتەر دەپ مۇلدە كۇتكەم جوق-تى. كايۋت-كومپانيانىڭ ءىشىن سىپىرىپ بولىپ، قورقاۋ لارسەنمەن ونىڭ شەكسپيرلىك سۇيىكتى كەيىپكەرى گاملەت جونىندە ءبىر قىزىقتى اڭگىمەنى ەندى باستاي بەرگەنىمدە، كەنەت ۇستىمىزگە يوگانسەن كىرىپ كەلگەن. جانىندا دجونسون. بايقايمىن، ونى شاقىرتقان سەكىلدى. ول كايۋتا ورتاسىنا جەتكەن سوڭ، تەڭىز سالتى بويىنشا باس كيىمىن شەشىپ، باياۋ شايقالعان كەمەمەن بىرگە ىرعالتا تۇرىپ، كاپيتاننىڭ بەتىنە تىك قارادى.
— ەسىكتىڭ ىلگەگىن سال،— دەدى ماعان قورقاۋ لارسەن ءامىرلى تۇردە.
مەن ىلگەكتى ءىلىپ جاتىپ، دجونسوننىڭ كوزىنەن الدەبىر ءابىرجۋدى بايقاپ قالدىم، ءبىراق نەگە ەكەنىن تۇسىنگەم جوق. قىسقاسى، بۇدان كەيىنگى وقيعا تۇپ-تۇگەل كوز الدىمنان وتكەنشە مەنىڭ ميىما دىم دا كىرمەگەن. ال دجونسون ءوزىن قانداي بالە كۇتىپ تۇرعانىن بىلگەن سياقتى، نە دە بولسا كوردىم، كوندىم دەگەن سىڭاي تانىتادى. ونىڭ وسى تۇرىسىنان مەن قورقاۋ لارسەن ۇستانعان جابايى ماتەرياليزمنىڭ تولىعىمەن جوققا شىققانىن كورگەندەيمىن. ماتروس دجونسونعا ءوزى سەنگەن يدەيا، ءوزى ۇستانعان پرينسيپ جانە ءوز ءىسىنىڭ اقتىعى كۇش بەرگەندەي ەدى. ءيا، ونىڭ ىستەگەنى دۇرىس ەدى، دۇرىستىعىنا سەنگەن دە، سوندىقتان قورىققان جوق. شىندىق ءۇشىن ول ولۋگە بار-دى، ال ءولىپ كەتسە، ءوز ارىنىڭ الدىندا ادالدىعىن تانىتار ەدى، سول ءۇشىن دە باس يمەگەن، قايمىقپاعان قورقاۋ لارسەننەن. ياكي وسى جەردە مورالدىڭ ۇلىلىعى مەن ازاماتتىق نامىس العا شىقتى، ءوزىنىڭ ولمەستىگىنە سەنگەن جانە بۇل جولدا ەشقانداي بوگەسىنگە باس يمەگەن رۋحتىڭ الاپات قۋاتى ءتان قاجەتىن جەڭىپ شىقتى؛ بۇل قۋات، بۇل كۇشتىڭ ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن، ماتەريادان جوعارى تۇرعانىن وسى قايسار رۋح دالەلدەپ بەردى.
جارايدى، اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق. راس، مەن دجونسوننىڭ كوزىنەن ازداپ ءابىرجۋ بايقادىم، ءبىراق بۇنى تابيعي بيازىلىق پەن ادەتتەگى مازاسىزدىققا بالادىم. كومەكشى يوگانسەن ماتروستان بىرنەشە قادام جەردە ءبىر قىرىنان تۇردى دا، ال دجونسونعا قاراما-قارسى، ءۇش ياردتاي قاشىقتىقتا، اينالمالى كرەسلودا شىرەنىپ قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزى وتىردى. مەن ەسىكتى جاۋىپ كەلگەن سوڭ ارادا ءبىر مينۋتتاي ۇنسىزدىك ورنادى. سوسىن نە زاماتتا قورقاۋ لارسەن:
— يونسون،— دەگەن ىزبارلانىپ.
— مەنىڭ اتىم دجونسون، سەر،— دەدى ماتروس باتىل تۇردە.
— جارايدى، دجونسون-اق بول، سايتان العىر! مەن سەنى نە ءۇشىن شاقىرعانىمدى بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم دەسەم دە، بىلمەيمىن دەسەم دە بولادى، سەر.— دجونسوننىڭ داۋسى تىم سابىرلى شىقتى.— ءوز جۇمىسىمدى ادالىمەن اتقارامىن. بۇنى ءسىز دە، كومەكشىڭىز دە بىلەدى. بۇل جاعىنان رەنىش بولۋى مۇمكىن ەمەس.
— بار بولعانى سول-اق پا؟— لارسەن دە اقىرىن سويلەپ، ۇرلانا قاراپ قويدى وعان.
— ءسىزدىڭ ءبىر نارسەگە قاپالى ەكەنىڭىزدى سەزەم، سەر،— دەدى دجونسون جاڭاعى سابىرلى قالپىن بۇزباستان.— ايتەۋىر، قالايدا كوڭىلىڭىزدەن شىقپاي تۇرعانىم راس، ءسىز... ءسىز...
— ءيا، ءارى قاراي،— دەپ لارسەن ونى قامشىلاي ءتۇستى.— مەنىڭ نامىسىما تيەر دەپ قورىقپاي-اق قوي.
— مەن ونسىز دا قورقىپ تۇرعام جوق،— دەدى ماتروس، ءبىراق ءوڭى كۇرەڭىتە قالدى.— ءسىز سياقتى مەن دە وتانىممەن تاياۋدا عانا قوشتاسقان اداممىن، سوندىقتان داۋسىم اقىرىن شىعادى، ءسىز مەنى ۇناتا بەرمەيسىز، ويتكەنى مەن ءوزىمدى سىيلاي بىلەمىن، نامىسىمدى جىبەرمەيمىن. ماسەلە سوندا، سەر!
— دەمەك ساعان كەمە نامىسىنان گورى ءوز نامىسىڭ قىمبات بولعانى عوي. سولاي ما؟ مەنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىم ساعان تۇسىنىكتى شىعار؟
— مەن دە اعىلشىنشا سويلەپ تۇرعاندىقتان تۇسىنىكتى دەپ ويلايمىن، سەر،— دەدى دجونسون. ءتىلدى ءسال بۇزىپ سويلەگەنىنە ىڭعايسىزداندى ما، ءجۇزى ودان سايىن كۇرەڭىتە تۇسكەن.
— دجونسون،— دەدى قورقاۋ لارسەن ءتۇسىن بىردەن سۋىتىپ، وسىمەن كىرىسپە ءسوز ءبىتتى، ەندى نەگىزگى اڭگىمەگە كوشەيىك دەگەندەي.— ەستۋىمشە، سەن جۇمىس كيىمىن ساتىپ الىپسىڭ، ءبىراق ول ساعان ۇناماعان سياقتى.
— ءيا، ۇناعان جوق. تۇككە تۇرعىسىز بىردەمە.
— سەن بۇل جونىندە كورىنگەنگە كوكىپ ءجۇرسىڭ، سولاي عوي؟
— كوكىپ جۇرگەم جوق، شىندىقتى ايتىپ ءجۇرمىن، سەر،— دەدى ماتروس قايمىقپاي، ءبىراق ءار ءسوزىنىڭ سوڭىنا "سەر"ء-دى قوسۋدى دا ۇمىتقان جوق.
وسى مەزەتتە مەنىڭ كوزىم يوگانسەنگە تۇسكەن. ول جۇدىرىعىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، دجونسونعا تىستەنە قاراپ تۇر ەكەن. كوزىنىڭ استى كوگەرىپ قالىپتى — بۇل دجونسوننىڭ ءىسى ەدى. جۇرەگىم الدە ءبىر جامانشىلىقتى سەزگەندەي بولدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇرنىما قان ءيىسى بىلىنگەن.
— ال سەن مەنىڭ دۇكەنىم تۋرالى، مەن تۋرالى مۇنداي ءسوز ايتقان ادامعا جاقسىلىق بولا قويماسىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم، سەر!
— بىلسەڭ ايتشى؟
— بىلسەم... كومەكشى ەكەۋىڭىز ءقازىر مەنى يتشە تالايسىزدار.
— حەمپ، قاراشى مىناعان،— دەدى لارسەن ماعان بۇرىلىپ.— قاراشى مىنا تۇككە تۇرعىسىز جەردىڭ قۇرتىنا — قىبىرلاپ، جىبىرلاپ، تىنىس الىپ تۇرعان ماتەريانىڭ تيتىمدەي جيىنتىعىنا. سونىسىنا قاراماي مەنى قورلاعىسى كەلەدى. ونىمەن دە قويماي وسى بەيشارا تىرلىگىن قۇنداعىسى، بۇلداعىسى كەلەدى. نامىس، قۇق، پرينسيپ دەگەن جالعان ۇعىمداردى مالدانىپ، وزىنە تونگەن قاۋىپكە دە قاراماستان ماعان كەكىرەيىپ، شىكىرەيىپ قارايدى. بۇل تۋرالى سەن نە ويلايسىڭ، حەمپ؟
— قانداي جاعدايدا دا ول سىزدەن ارتىق دەپ ويلايمىن — دەدىم مەن دجونسونعا تونگەن قارا بۇلتتىڭ بەتىن از دا بولسا ءوز جاعىما بۇرايىن دەگەن نيەتپەن. ارينە، بۇنى مەن الدىن-الا ويلاعام جوق-تى، ساتىندە شامادان تىس تۋعان "ەرلىك" ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇدان سوڭ دا بۇعىپ قالا المادىم:— ءسىز ايتقان "جالعان ۇعىمدار" ونىڭ ادامدىعى مەن ازاماتتىعىن كورسەتەدى،— دەدىم.— ال سىزدە ەشقانداي يمان، ەشبىر يدەال، بولماشى يلليۋزيا دەگەن اتىمەن جوق. بۇل جاعىنان ءسىز قايىرشىسىز!
ول ىزالانا باس يزەدى.
— وتە دۇرىس ايتاسىڭ، حەمپ، وتە دۇرىس! مەندە ادامدىق، ازاماتتىق دەگەن يلليۋزيا — بوس قيال مۇلدە جوق. ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق. ەككلەزياست ايتقان ءبىر ءسوزدى مەن دە ايتامىن. مەنىڭ ءبىر عانا دوكترينام بار، ول — ويعا العان ماقساتىمدى ورىنداۋ. مەنى ۇشپاققا سول عانا جەتكىزەدى. ال "دجونسون" دەپ اتالاتىن ءومىر اشىتقىسىنىڭ مىنا مىسقالداي بولشەگى اشىتقى بولۋدان قالىپ، كۇل توپىراققا اينالعان كەزدە، ونىڭ قۇنى اياق استىندا جاتقان كەز كەلگەن بوقتىقپەن بىردەي بولىپ قالادى دا، مەن بولسام بۇرىنعىداي الشاڭ-الشاڭ باسىپ جۇرە بەرەمىن.
ول ءبىر مەزەت ءۇنسىز قالدى دا، سوسىن ماعان قاراپ:
— مەن ءقازىر نە ىستەيتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟— دەدى.
مەن باسىمدى شايقادىم.
— مەن قۇداي بەرگەن كۇش-قۋاتىمدى پايدالانىپ ادامدىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن ساعان انىق كورسەتەتىن بولامىن. قارا!
ول دجونسوننان ءۇش يارد جەردە، ياكي توعىز فۋتتاي ءارى وتىر ەدى. ءيا، وتىرعان؛ وسى ورنىنان ءتىپتى اياعىنان تىك تۇرماي-اق جولبارىستاي ءبىر-اق سەكىرىپ دجونسوننىڭ الدىنا تۇسكەن دە، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ونى كەۋدەدەن قويىپ كەپ جىبەرگەن. كۇتپەگەن سوققىدان قورعانىپ تا ۇلگىرمەگەن بايقۇس دجونسون قۇددى بالتامەن وتىن شاپقانداي ىڭق ەتە قالدى دا، ەڭكەيىپ بارىپ ەتبەتىنەن تۇسە جازدادى. ءبىراق قۇلاعان جوق، تەڭسەلە تۇرىپ بويىن تەز تىكتەپ الدى. دەم جەتپەگەندەي جۇرەگى سىر-سىر ەتەدى.
بۇدان سوڭ سۇمدىق كورىنىستى مەن قالاي جەتكىزەرىمدى بىلمەيمىن. وتە اۋىر كورىنىس؛ ول ەسىمە تۇسكەندە قازىرگە دەيىن جۇرەگىم ءدىر ەتە قالادى. دجونسون قاھارماندىقپەن قورعانا ءبىلدى، ءبىراق قورقاۋ لارسەنگە، قورقاۋ لارسەنمەن قوسا كومەكشىسى ەكەۋىنە جالعىز ادامنىڭ توتەپ بەرۋى مۇمكىن بە؟ بۇل ايقاستى تۇسىڭدە كورسەڭ، شوشىپ ويانار ەدىڭ. ادام بالاسى مۇنداي ءتوزىمدى، مۇنداي يتجاندى بولادى دەپ كىم ويلاعان. ءبارى دە ءومىر ءۇشىن! ءبىر كۇندىك ساۋلە ءۇشىن. سول ءۇشىن دە دجونسون بارىن سالىپ، جانىن سالىپ كۇرەسكەن. ولاردى جەڭەم دەگەن ونىڭ مىسقالداي دا ءۇمىتى جوق ەدى، بۇنى ول مەنەن كەم بىلگەن جوق، ءبىراق ناعىز ەركەككە ءتان قايسارلىقپەن اقىرىنا دەيىن ايقاسۋعا بەل بۋعانى كورىنىپ تۇردى.
كوز الدىمداعى سۇمدىقتىڭ ءبارىن كورىپ تۇرا بەرۋگە مەنىڭ ءداتىم جەتپەگەن. جىندانىپ كەتپەي تۇرعانىمدا تابانىمدى جالتىراتايىن دەپ، تراپقا قاراي تۇرا ۇمتىلدىم. ويىم — تەزىرەك پالۋباعا شىعىپ كەتۋ ەدى، ءبىراق وسى مەزەتتە قورقاۋ لارسەن جەمتىگىن تاستاي سالىپ، ەكى-اق اتتاپ ماعان جەتتى دە، جەلكەمنەن بۇرە ۇستاعان كۇيى كايۋتانىڭ ەكىنشى جاعىنا ءبىر-اق اتتى.
— ءومىردىڭ قۇنى، ءومىردىڭ ءمانى دەپ وجەكتەپ قويماۋشى ەدىڭ عوي،— دەدى ول ماعان مىسقىلمەن.— سونى ساعان ءىس جۇزىندە كورسەتەيىن دەسەم، سەن الدى-ارتىڭا قاراماي قاشىپ باراسىڭ. قاشپا. كورىپ تۇر. جاننىڭ ولمەستىگىنە وسى جەردە دە كوزىڭ جەتەدى. ءبىز دجونسوننىڭ جانىنا قىلاۋداي قيانات جاسامايمىز، تەك سىرتقى قابىعىن ءبىراز بورشالاپ كورەمىز.
بۇدان ءارى... باس-كوزگە قاراماي سوققىلاۋ، تەپكىلەۋ. گۇرس-گۇرس تيگەن جۇدىرىق. ىرسىلداۋ، ىڭقىلداۋ... بۇل نەبارى ون مينۋتقا سوزىلعان شىعار، ءبىراق ماعان ءبىر عاسىرداي كورىنىپ ەدى. كاپيتان مەن كومەكشىسى بەيشارا ماتروستى ابدەن يتەكتەلىپ قالعانشا اياۋسىز سويعان: تۇرعىزىپ ۇرعان، جاتقىزىپ تەپكەن... ىشتەن، باستان، ارقادان. ارى-بەرىدەن كەيىن دجونسون ەشتەمە كورۋدەن، ەشتەمە سەزۋدەن قالعان — اۋىز، مۇرىن، قۇلاقتان كەتكەن قان كايۋتا ءىشىن تۇپ-تۇگەل بۇلعاپ شىققان. نە زاماتتا ەدەندە نە ءتىرى، نە ءولى ەمەس بىردەمە يتەكتەلىپ قالا بەردى.
— ءجا، يوگانسەن، قىزۋىڭدى باس!— دەدى اقىرى قورقاۋ لارسەن.
ءبىراق كوزىن قان باسىپ كەتكەن كومەكشى جەمتىگىنەن وڭاي ايىرىلعىسى كەلمەپ ەدى، كاپيتان ونى شىنتاعىمەن قاعىپ جىبەردى. وسى كىشكەنتاي عانا سوققىدان يوگانسەن شالقايا قۇلاپ بارىپ، قابىرعاعا باسى سارت ەتە قالدى. سوسىن ءبىر ءسات ەسىنەن ايىرىلىپ قالعانداي كوزى جىپىلىق-جىپىلىق ەتىپ تۇردى دا، ەدەنگە وتىرا كەتتى.
— ەسىكتى اش، حەمپ!— دەگەن بۇيرىقتى داۋىس ەستىلدى.
مەن ەسىكتى اشقان كەزدە، تىرناقتارى قانعا بويالعان ەكى جىرتقىش بويىندا بولماشى عانا جانى بار بىلق-سىلق ەتكەن دەنەنى جىڭىشكە تراپتىڭ بويىمەن پالۋباعا قاراي سۇيرەي جونەلدى. شتۋرۆالدا دجونسوننىڭ شليۋپكاداعى سەرىگى لۋيس تۇر ەدى، جانىنان ولەكسەنى سۇيرەپ وتكەندە، القىزىل قان ەتەگىن بۇلعاپ كەتكەن. ءبىراق وعان ءمان بەرگەن لۋيس جوق، كومپاستان كوز الماعان كۇيى شتۋرۆالدى ارى-بەرى بۇراي بەردى.
ال بۇرىنعى يۋنگا دجوردج ليچ مۇلدە باسقاشا مىنەز كورسەتتى. باكتان يۋتقا دەيىن سوزىلعان بۇكىل شحۋنا وعان قاراپ تاڭعالعان. ول ەشكىمنىڭ رۇقساتىنسىز-اق كورمگە باردى دا، دجونسوندى باكقا سۇيرەپ الىپ كەلىپ، قولىنان كەلگەنشە ونىڭ جاراقاتىن جۋىپ-تازالاپ، وزىنشە كومەك كورسەتە باستادى. دجونسوننىڭ ءجۇزى — بىت-شىت، ادام تانىعىسىز وزگەرگەن ەدى. ساناۋلى مينۋتتىڭ ىشىندە بەتى كۇپ بولىپ ءىسىپ، كوز قايسى، مۇرىن قايسى — بەلگىسىز بولىپ شىعا كەلگەن.
دەگەنمەن مەن ليچ تۋرالى ءالى دە ايتقىم كەلەدى. مەن كايۋتانى جۋىپ-تازالاپ بولعانشا ليچ تە شاماسىنشا دجونسونعا ەم-دومىن جاساپ بىتكەن. تازا اۋا جۇتىپ، ازداپ سەرگىپ الايىن دەگەن ويمەن پالۋباعا شىققام. قورقاۋ لارسەن سيگارىن تارتىپ، الدەبىر سەبەپتەرمەن بورت ۇستىنە شىعارىلعان مەحانيكالىق لاگتى (ادەتتە بۇل كورم ارتىندا تۇرۋشى ەدى) تەكسەرە قاراپ تۇر ەكەن. كەنەت ءليچتىڭ ىزاعا بۋلىققان، قارلىعىڭقى اششى داۋسى ءبارىمىزدى سەلك ەتكىزگەن. جالت قاراسام، ليچ تۋرا يۋتتىڭ الدىنداعى بيىك تەكپىشەككە شىعىپ الىپ، ەكى قولىن كوككە جايىپ، بار داۋسىمەن ايقايلاپ تۇر ەكەن. ىشتەگى اشۋ-ىزاسىنىڭ ءبارى بۇرق ەتىپ بەتىنە شىققان، كوزىندە — وت، كەۋدەسىندە — كەك.
— ە-ەي، قورقاۋ لارسەن! قۇداي توبەڭنەن ۇرسىن سەنىڭ! جەتپەي جەلكەڭ قيىلسىن! ساعان توزاقتىڭ وتى دا از، ءبىلدىڭ بە، توزاقتىڭ وتى دا! سەنەن وتكەن قورقاق، سەنەن وتكەن جاۋىز جوق بۇل ومىردە. قانىشەر دە، دوڭىز دا، جالماۋىز دا — سەنسىڭ! سەنسىڭ!
توبەمنەن تاسپەن ۇرعانداي سىلەيىپ مەن تۇرمىن. قورقاۋ لارسەن ءليچتى ءقازىر تاباندا ءولتىرىپ جىبەرەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىراق ولاي ىستەۋگە ونىڭ زاۋقى بولمادى-اۋ دەيمىن، اسىقپاي يۋت جانىنا كەلدى دە، رۋبكاعا سۇيەنە تۇرىپ، قۇتىرىنا ايقايلاعان جىگىتكە قىزىقتاي قاراپ تۇرا بەردى.
ال ليچ بۇرىن ەشكىم ايتپاعان، ايتا الماعان نەبىر ايىپقا تولى ءسوزدى ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتا ءتۇستى. باكتىڭ جانىنا ۇيلىعا قالعان ماتروستار وعان ۇركە، ۇدىرەيە قارايدى. وسى مەزەتتە اڭشىلار دا الدەنەگە ءماز بولىپ، گۋ-گۋ سويلەسە ءجۇرىپ، پالۋباعا كوتەرىلگەن؛ الايدا ءليچتىڭ ايقايىن ەستىگەندە، ولار دا بويىن تەز جيىپ الا قويعان-دى. ياپىراۋ، قورقاۋ لارسەنگە دە بۇلاي سويلەيتىن بىرەۋ بولادى ەكەن عوي دەپ تاڭعالعانداي تۇرلەرى بار. راسىن ايتسام، ليچتەن مۇنداي مىنەزدى ءوزىم دە كۇتكەن جوق ەدىم، اجال اتاۋلىعا باس يمەيتىن، قورقىنىش، ۇرەي، ءقاۋىپ دەگەننىڭ بارىنەن جوعارى تۇراتىن جاننىڭ ولمەستىگىنە ناعىز دالەل وسى عوي دەيمىن ىشىمنەن. بۇل جىگىت ماعان ادام بالاسى جاساعان بارلىق كۇناعا جىلاپ تۇرىپ نالەت ايتقان باعزى زاماننىڭ ءپىرادارلارىن ەسكە تۇسىرگەن.
ول قورقاۋ لارسەننىڭ قالاي جەر-جەبىرىنە جەتتى دەسەڭىزشى. ونىڭ ىشكى دۇنيەسىن تۇك قالدىرماي ارشىپ، اقتارىپ، بۇكىل ارامدىعى مەن يتتىگىن بەتىنە اياۋسىز بىلشىلداتا بەرگەن. ءبىراق ابدەن اشىنعانى بولار، وعان بارلىق قارعىستى دا، قۇدايدان سۇرار زاۋالدى دا اياپ قالعان جوق. بۇل جاعىنان ول شىركەۋدەن باس تارتقان ورتا عاسىرلارداعى لاقپا دىنشىلدەرگە ۇقساپ كەتكەندەي ەدى. اشۋ ۇستىندە كەيدە قاھارعا مىنگەن قاس باتىرداي تىم بيىكتەن كورىنسە، ەندى بىردە كوشەدەگى كوكايىل قاتىنداي اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ باققان-دى.
ليچ اقىرى اقىل-ەستەن ايىرىلا باستادى. اۋزى اق كوبىكتەنىپ، تۇكىرىگىن شاشىراتا قاقالىپ-شاشالىپ سويلەيدى. سويلەگەندە ءبىر ءسوزى ءبىر سوزىنە قابىسپايدى. ال قورقاۋ لارسەن ءالى دە رۋبكا قىرىنا سۇيەنە تۇرىپ، وعان سالقىن دا سابىرلى كوز سالادى. "نە دە بولسا اقىرىنا دەيىن تىڭدايىن، ايتسىن، ايتسىن" دەيتىن سياقتى. ءومىر اشىتقىسىنىڭ مىناداي سۇمدىق بوجۋى، ءبىر-اق ساتتە بۇرقىراپ-قايناپ شىعا كەلگەن كىشكەنتاي عانا ماتەريا بولشەكتەرىنىڭ وعان وسىنشاما كۇش بەرۋى كاپيتاندى ءارى تاڭعالدىرىپ، ءارى قىزىقتىرا تۇسكەندەي.
كاپيتان جاس ماتروستى قاي ۋاقىتتا جالعىز-اق ۇرىپ جالپ ەتكىزەر ەكەن دەپ ءبارىمىز سەكۋنت سايىن تاعاتسىز كۇتىپ تۇرمىز. ءبىراق ونىڭ تاكاپپارلىعى تەجەۋ بولدى ما، الدە جىگىتتى اقىرىنا دەيىن سىناعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر قانشا ۋاقىت وتسە دە ءبىز كۇتكەندەي توسىن مىنەز كورسەتكەن جوق، اۋزىنداعى دوبالداي سيگارىن سىزدىقتاتا تۇتىندەتىپ، ءۇنسىز تۇرا بەردى.
بۇل ۋاقىتتا ءليچتىڭ دولىلىعى شەگىنە جەتىپ ەدى.
— دوڭىز! جىرتقىش! حايۋان!— دەيدى ايقايلاپ.— ءاي، ەستيسىڭ بە سەن؟ ەستىسەڭ، نەگە جەتىپ كەلىپ ولتىرە سالمايسىڭ مەنى، ا؟! بۇل سەن ءۇشىن تۇك ەمەس قوي، ا! كىم سەنى توقتاتا الادى؟ ەشكىم! كەل، ءولتىر مەنى! ءبىراق مەن سەنەن قورىقپايمىن، ءبىلدىڭ بە، قورىقپايمىن. سەنىڭ جانىندا بەيشارا بوپ، مۇسكىن بوپ جۇرگەنشە، ءولىپ كەتكەنىم الدەقايدا ارتىق. كەل، كەل، قورقاق نەمە! ءولتىر مەنى، ءولتىر!
ءدال وسى مينۋتتا توماس ماگريدج ءوز سورىنا قاراي تىنىش جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن ءدوپ باسقانى بار. ول مانادان بەرى سىرتتاعى ۋ-شۋدى كامبۋز ەسىگىنەن باقىلاپ تۇر ەدى، ەندى الدەبىر كىر-قوقىستى بورتتان لاقتىرىپ جىبەرمەك بولىپ پالۋباعا قاراي ۇمسىنا تۇسكەن، بۇنىسى — شىندىعىندا، ءوزى توپشىلاعانداي، قانداي جاعدايدا دا امان قالماۋعا ءتيىس ءليچتىڭ ءولىمىن ءوز كوزىمەن كورىپ قالۋ بولاتىن. ءسويتىپ قورقاۋ لارسەننىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، وعان جاعىمپازدانا جىميىپ قويدى، ءبىراق ول بۇنى بايقاسا دا بايقاماعانداي كەيىپ تانىتقان. الايدا وعان ىڭعايسىزدانعان توماس جوق، كاپيتانعا جاعىنعان ۇستىنە جاعىنا تۇسكىسى كەلگەندەي ليچكە بۇرىلىپ:
— ەي، نەمەنەگە سو قۇرلى باقىراسىڭ! ۇيالساڭ ەتتى!— دەگەن وزىنشە كوسەمسىپ.
ەندى نە ىستەرىن بىلمەي كۇيىنىپ تۇرعان ليچكە بۇل ءبىر ءساتى تۇسكەن ءىس بولعان. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وتكەن جولعى كاقتىعىستان كەيىن كوك ءبىرىنشى رەت كامبۋزدان پىشاقسىز شىعىپ ەدى، اۋزىن جاۋىپ ۇلگىرگەنشە ءليچتىڭ كەلساپتاي جۇدىرىعى كەۋدەدەن capت ەتە تۇسكەندە، ول شالقاسىنان جالپ ەتە تۇسكەن. قيرالاڭداپ ورنىنان تۇرا بەرگەندە، ەكىنشى جۇدىرىق جانە مۇرتتاي ۇشىردى. سوسىن ءۇشىنشى...
— كومەكتەسىڭدەرشى! كومە-ەك!— دەيدى كوك ىشقىنا ايقايلاپ.— اۋ، كومەكتەسسەڭدەرشى! نە عىپ تۇرسىڭدار ەندى، كومەكتەسىڭدەرشى! ۇستاڭدارشى مىنانى!
اڭشىلار بۇعان راقاتتانا كۇلگەن دە قويعان. بۇل — تراگەديانىڭ ءبىتىپ، فارستىڭ باستالۋى ەدى. ءبىر شەتتە ۇيلىعىپ تۇرعان ماتروستار دا ەندى ورتاعا قاراي جاقىنداي بەرگەن — ءبارىنىڭ كوزىندە الدەبىر جىمىسقى كۇلكى بار، سۇيكىمسىز ماگريدجدى ليچ قالاي ۇرار ەكەن دەگەن قىزىعۋشىلىق بار. مۇنداي قىزىعۋشىلىق ءتىپتى مەندە دە ويانىپ شىعا كەلگەن. ارينە، ادامدى ۇرۋ دەگەن جاقسى ەمەس، ال ۇرعاندى قولداۋ ودان دا وتكەن حايۋاندىق ءىس، سونى بىلە تۇرا مەن، جاسىرمايمىن، ليچ ماگريدجدى سوققان سايىن ايىزىم قانا تۇسكەن. ال قورقاۋ لارسەننىڭ وڭىنەن ەش وزگەرىس بايقالار ەمەس.ءتىپتى تۇرعان تۇرىسىنان دا — كوز الدىنداعى يتسىلىكپەگە قۇمارتا قارايدى. وسى تۇرىسىندا ول ءوزىنىڭ بارىپ تۇرعان پراگماتيكتىگىنە قاراماستان مىنا قانجوسا "ويىن" مەن بۇرقىراعان ءومىر قوزعالىسىنان ءوزى بۇرىن بايقاماعان، سەزبەگەن قايداعى ءبىر قۇپيانىڭ سىرىن اشسام، كىلتىن تاپسام دەگەن جىڭىشكە ءۇمىتتىڭ جەتەگىنە شىن ەرىپ، شىم باتىپ كەتكەن سەكىلدى.
نەسىن ايتاسىڭ، كوك سىباعاسىن الدى عوي! جاڭا كايۋتادا ءوزىم كۋاسى بولعان جويقىن ۇرىستان بۇنىڭ ەش ايىرماسى بولماعان. ماگريدج قايدا قاشسا دا قۇتىرىنعان ماتروستان قۇتىلا المادى، سوققى الدان دا تيەدى، ارتتان دا تيەدى. گۇرس ەتىپ قۇلاپ تۇسەدى، سۇيرەتىلىپ قايتا تۇرادى. تۇرا سالىپ تاعى مۇرتتاي ۇشادى. اقىرى جاندارمەن كايۋتاعا ۇمتىلىپ ەدى، ودان دا تۇك شىقپادى، ەسىك تۇسىندا ەتبەتىنەن ءتۇسىرىپ، جەلكەسىنەن بۇرە ۇستاعان كۇيى پالۋبا جاققا جانە لاقتىردى. بۇل جولعى سوققى تىپتەن قاتتى تيسە كەرەك، قۇلاعان جەردەن قايتىپ تۇرا العان جوق، اياق-قولى ءدىر-دىر ەتىپ سۇلىق تۇسكەن. ءبىراق بۇدان كەيىن دە تەپكىلەۋ مەن ۇرعىلاۋ تيىلعان جوق. ەشكىم وعان اراشاعا دا تۇسپەدى. ءوستىپ ليچ ونى ءولتىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن ەدى، الايدا ونىڭ ءوزى دە شارشادى ما، نە زاماتتان سوڭ قولىن ءبىر سىلتەپ كەتە باردى، ارتىندا قاندەن يتتەي قىڭسىلاپ جاتقان كوك قالدى.
دەگەنمەن بۇنىڭ ءبارى كەلەسى كەرىس-توبەلەستەردىڭ باستاماسى عانا ەكەن. بۇدان سوڭعى قاقتىعىستى كەشكىسىن سموك پەن گەندەرسون باستاپ جىبەردى. كۇتپەگەن جەردە كۋبريكتەن مىلتىق ءۇنى تارس ەتە قالدى دا، ارتىنشا اڭشىلاردىڭ تورتەۋى سىرتقا اتىپ شىقتى. ولاردىڭ سوڭىن الا ليۋكتەن قاراقوشقىل ءتۇتىن بۇرق ەتە ءتۇستى. كادىمگى ءوق-دارىنىڭ قارا ءتۇتىنى! قورقاۋ لارسەن كوزدى اشىپ جۇمعانشا كۋبريككە جەتىپ بارعان دا، بىردەن قويۋ ءتۇتىن ىشىنە قويىپ كەتكەن. ارادا بىرەر مينۋت وتكەندە ول ەكى جىگىتتى دە سۇيرەتىپ سىرتقا الىپ شىققان دا: "مەن سەندەرگە نە دەپ ەدىم، ا؟ ساپار اياقتالعانشا تىنىش جۇرىڭدەر دەپ ەدىم عوي. تىڭدامايدى ەكەنسىڭدەر، ءما ەندەشە سىباعالارىڭ!" دەپ، كۇرزىدەي جۇدىرىعىمەن ولاردى بىلشىلداتىپ ۇردى دەيسىڭ. سونان سوڭ ءبىر مەزەت ساباسىنا ءتۇسىپ، ولاردىڭ قانعا مالىنعان دەنەلەرىنە اسىقپاي كوز جۇگىرتە بەرىپ ەدى. ءبىز دە ءقازىر عانا بايقادىق، سموك پەن گەندەرسون كاپيتاننىڭ جۇدىرىعىنسىز-اق ءبىر-بىرىن قاتتى جاراقاتتاپ تاستاعان ەكەن. قورقاۋ لارسەن ولاردى بوقتىقتىڭ نەشە تۇرىمەن سىباي ءجۇرىپ، ەندى قولىنان كەلگەنشە ەكەۋىنىڭ جاراقاتىن ەمدەۋگە كىرىسكەن. ءبىر جاعىنان مەن دە كومەككە كەلدىم. ەكەۋىمىز بىرىگىپ جىگىتتەردىڭ جاراقاتىن جۋىپ-تازالاپ، تازا شۇبەرەكپەن مىقتاپ تاڭىپ تاستادىق. ناركوزسىز، تۇكسىز جاسالعان ءبىزدىڭ بۇل وپەراسياسىماعىمىزدى ەكى جىگىت تە قىڭق ەتپەي كوتەرىپ شىقتى، تەك اۋىرسىنا قينالعان كەزدە قايتا-قايتا ۆيسكي بەرىپ تۇردىق.
بۇلاردى تىنىشتاندىرا بەرگەندە — ءدال كەشكى كۇزەت الدىندا — باك جاقتان تاعى ءبىر شۋ شىققان. بايقاساق، بۇل شۋ: دجونسون نەگە سوققىعا جىعىلدى، ونى ساتقان كىم؟ جالپى ءوز ارامىزداعى اڭگىمەنى كاپيتانعا كىم جەتكىزەدى دەگەن سۇراقتاردان ءوربيدى دە، ارتى قىپ-قىزىل توبەلەسكە اينالىپ كەتەدى، كوماندا ەكى توپقا ءبولىنىپ الىپ، ءبىرىن-بىرى قانجوسا قىلادى.
ال سوسىن... ابدەن قاراڭعى تۇسە سوڭعى جانجال كومەكشى يوگانسەن مەن اڭشى لەتيمەر اراسىندا بولعان. سوڭعىسى قانشىرداي قاتقان تىرقي ارىق، قىزبا مىنەزدى جىگىت ەدى. باقساق، بۇل جانجالعا سەبەپ بولعان — كورشى توسەكتە جاتاتىن كومەكشىنىڭ بىردە قىرىنداپ، بىردە ۇيقىسىراپ لەتيمەرگە ءتۇنى بويى ۇيقى بەرمەۋى ەكەن. ناتيجەسىندە، اڭشىنىڭ اياۋسىز ۇرعان بىرەر جۇدىرىعى كومەكشىنىڭ بەتىن كونەكتەي ەتىپ تىنىپتى. ءبىراق، امال نە، يوگانسەن اڭشىدان كورگەن بۇل قورلىعىن كەيىن كوزى ىلىنە سالا بىلدىرلاي ايتىپ، وڭىندە كورگەنىن تۇسىندە تۇگەل قايتالاپ، تاڭ اتقانشا لەتيمەرگە دە، باسقاعا دا ۇيقى بەرمەپتى.
مەن دە وتە جايسىز ۇيىقتاپ شىقتىم. كۇندىزگى وقيعانىڭ ءبارى قۇددى تۇندە كورگەن ۇرەيلى تۇستەي بولعان. ءبىر توبەلەستەن كەيىن ءبىر توبەلەس. ءبىرىن-بىرى جىرتقىشتاي جەگەن جىگىتتەر. ءبارى ەستەن ايىرىلعان، اقىلدان اداسقان. قيت ەتسە بولدى، پىشاعىن كوتەرىپ، مىلتىعىن كەزەپ شىعا كەلەتىن وڭشەڭ قانىپەزەرلەر. قانداي عانا ورتاعا تاپ بولدىم دەپ قايران قالامىن. تاعدىرىما نالەت ايتامىن. جۇيكەم توزعان. ويدان ازعام. بۇرىن ادام بالاسىنىڭ بويىندا حايۋانعا ءتان وزبىرلىق، جىرتقىشتىق بار دەگەنگە مۇلدە سەنبەۋشى ەدىم. سەنبەيتىن ءجونىم دە بار. مەن زيالى، مادەنيەتتى قاۋىمنىڭ ورتاسىندا ءوستىم. كەيىن تازا ينتەللەكتۋالدىق قىزمەتپەن اينالىستىم. راس، قاتالدىق، اياۋسىزدىق دەگەندى مەن دە كورگەم، ءبىراق ول رۋحاني ومىردەگى اقىلمەن ىستەلەتىن قاتىگەزدىك ەدى، ياكي ول — چارلي فەراسەتتىڭ ۋسويقى تىلىمەن ايتقاندا، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىن ۋداي اششى مىسقىلمەن، الماستاي وتكىر ەپيگراممامەن سويىپ سالۋى، كەيبىر پروفەسسورلاردىڭ ستۋدەنتتى سوزبەن جەرگە تىعۋى، ساركازممەن ءولتىرۋى سياقتى بىردەمە ەدى.
بار بولعانى وسى. ال جۇمىر باستى پەندەنىڭ قاسىندا جۇرگەن جولداسىن — ءبىر بولمەدە جاتىپ، ءبىر داستارقاننان تاماق ءىشىپ دەگەندەي — ءسال ىزا بولعان ساتتە پىشاقپەن جايراتىپ سالۋى، قابىرعاسى قاۋساپ، اياق-قولى سىنعانشا ۇرىپ-سوعۋى، مەن ءۇشىن اقىلعا سىيمايتىن سۇمدىق ەدى. مەنى دوستارىم بوستان-بوسقا "بوركەمىك ۆان-ۆەيدەن" دەپ اتاماعان شىعار. ءقازىر كوز الدىمدا وتكەننىڭ ءبارى كوڭىلىمە سونشاما اۋىر تيەتىنى سول "بوركەمىكتىگىمنەن" ءالى دە ارىلماعاندىعىم بولار. وي كوپ. ويلايمىن دا تار توسەكتە دوڭبەكشي بەرەمىن. ارينە، ومىردەن باسقا نە ويلايسىڭ سوندا. ال ءومىردىڭ وسىنداي ەكەنىن بۇعان دەيىن مۇلدە بىلمەگەن ەكەنمىن. تاڭعالارلىق دۇنيە! ءارى كۇلكىلى! بايقايمىن، قورقاۋ لارسەننىڭ بۇل جونىندەگى تۇرپايى فيلوسوفياسىن مويىنداۋعا از-اق قالعاندايمىن. مۇمكىن مەنىكىنە قاراعاندا ونىڭ ءومىر تۋرالى تۇسىنىگى دۇرىس شىعار دەيمىن.
بۇل وي مەنىڭ جۇرەگىمدى ءدىر ەتكىزگەن. كۇن سايىن كوز الدىمدا ءوتىپ جاتقان ايۋاندىق كورىنىستەر مەنىڭ دە وي-سانامدى وزگەرتىپ، جاقسىلىق، ىزگىلىك اتاۋلىعا بىرتىندەپ كۇمانمەن قاراي باستاعاندايمىن. ماسەلەن، قاراڭىزشى، توماس ماگريدجدى جاڭاعىداي ۇرىپ-سوعۋ ەشقانداي ادامشىلىققا جاتپايتىنىن، بۇل بارىپ تۇرعان قاتىگەزدىك ەكەنىن بىلەمىن، ءبىراق بىلە تۇرىپ وعان تيتتەي دە جانىم اشىعان جوق. وسى ارقىلى كۇناعا باتقانىمدى سەزسەم دە، ىشتەي "سوقسا ەكەن، سوقسا ەكەن" دەپ تۇرعان مىسىق تىلەۋىمدى جانە جاسىرا المايمىن. ءيا، مەن بۇل جەردە بۇرىنعى حەمفري ۆان-ۆەيدەن بولا المادىم، بار بولعانى — "ەلەس" اتتى شحۋنانىڭ حەمپ دەگەن يۋنگاسى ەكەنىمدى عانا تانىتتىم. قورقاۋ لارسەن — مەنىڭ كاپيتانىم، توماس ماگريدج بەن قالعاندارى — مەنىڭ دوستارىم بولدى، ولاردىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن ءمور بۇدان بىلايعى جەردە مەنىڭ اپپاق تانىمە تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-انىق تۇسە باستاعان.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
ءۇش كۇن بويى ەكى ادامنىڭ جۇمىسىن جالعىز ىستەدىم، جانە، ماقتانىپ ايتايىن، جاقسى ىستەدىم. قورقاۋ لارسەننىڭ سەنىمىن اقتاعانىم ءوز الدىنا، كامبۋزدەگى قىسقا مەرزىمدى جۇمىسىما ماتروستار دا وتە ريزا بولعان.
— وسى بورتقا تۇسكەلى ءبىرىنشى رەت جيرەنبەي تاماق ىشتىك،— دەگەن ماعان گارريسون، باكتەگى ىدىس-اياقتاردى كامبۋز اكەلىپ تۇرىپ.— نەگە ەكەنى بەلگىسىز، توممي جاساعان تاماقتان ىلعي دا مايدىڭ كوڭىرسىگەن ءيىسى شىعىپ تۇرۋشى ەدى، مەنىڭشە ول فريسكودان شىققالى بىردە-بىر رەت تازا كويلەك تە كيمەگەن سياقتى.
— ءدال اڭعارعانسىڭ،— دەدىم مەن.
— مۇمكىن وسى كىر كيىمىمەن ۇيىقتايتىن دا شىعار؟
— ءيا. ءوز باسىم ونىڭ ەش ۋاقىتتا كيىم اۋىستىرىپ كيگەنىن كورگەنىم جوق،— دەپ مەن اعىمنان جارىلدىم.
كاپيتان اۋىر سوققىدان تۇرا الماي قالعان كوككە ءۇش-اق كۇن دەمالىس بەرگەن. ءتورتىنشى كۇنى توسەكتەن جۇلىپ الىپ، قاتارعا قايتا قوستى. ونىڭ ءالى دە تولىق ساۋىعىپ كەتە قويماعانى ءار قيمىلىنان بايقالىپ تۇر ەدى، قالت-قۇلت ەتىپ اياعىن ارەڭ باسادى. بەتى كومەكتەي بولىپ ءىسىپ كەتكەن. كوزدەرىنىڭ ورنىندا بىلەۋلەنگەن ەكى سىزىق قانا بار. ەنتىگە دەمالىپ، تىنىمسىز ىڭقىلداي بەرەدى. ءبىراق وعان جانى اشىعان قورقاۋ لارسەن جوق:
— بايقا،— دەگەن ونى كامبۋزگە كىرگىزىپ تۇرىپ.— بىزگە يت ىشپەيتىن بىردەمەڭدى بەرىپ جۇرمە. سوسىن... مىنا جەردەن قىلاۋداي كىر كورمەيتىن بولايىن. ۇستىڭدەگى كيىمدەرىڭدى دە كەيدە اۋىستىرىپ تۇرعانىڭ دۇرىس، ايتپەسە جەلكەڭنەن كوتەرىپ، سۋعا مالىپ-مالىپ الامىن. ۇقتىڭ با؟
توماس ماگريدج كامبۋز ىشىندە سۇيرەتىلە قوزعالىپ جۇرە باستادى، ءبىراق كەمەنىڭ العاشقى شايقالۋىندا-اق جالپ ەتىپ قۇلاپ قالا جازداعان. قۇلاماس ءۇشىن اياق-تاباقتار قىستىرۋلى تۇرعان يىق تۇسىنداعى تەمىر شىبىقتان ۇستاي الىپ ەدى، قولى تايىپ كەتىپ، قىپ-قىزىل بوپ كۇيىپ تۇرعان پليتا ۇستىنە شىنتاقتاي ۇشىپ ءتۇستى. تەمىر شىج ەتە قالدى. كوڭىرسىگەن ەت ءيىسى ءبىلىندى. كومىر سالاتىن جاشىك ۇستىنە شوڭقيىپ وتىرا كەتكەن ول:
— و، قۇداي! و، قۇداي! ەندى ماعان جەتپەگەنى وسى ەدى!— دەپ شىر-شىر ەتەدى، كۇيگەن قولىن ارى-بەرى سىلكىلەپ.— نە جازىپ ەدىم بۇ قۇدايعا، a! نەگە مۇنشا سورلاتادى مەنى، a؟ بىرەۋگە ىستەگەن زياندىعىم جوق ەدى عوي وسى مەنىڭ!
كوزىنەن جاسى بۇرشاقتاي توگىلەدى، جاراسى ەندى جازىلا باستاعان قاراقوتىر بەتى تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتەدى، ءبىراق ونىڭ ار جاعىنان الدەكىمگە دەگەن كەك تە بىلىنگەن.
— وي، قارعىس اتقىر يت-اي! مەن ونى قالاي جەك كورەم دەسەڭشى! ءيا، سۇمدىق جەك كورەم عوي مەن ونى!— دەيدى ءتىسىن شىقىرلاتا ءتۇسىپ.
— كىمدى؟— دەيمىن مەن، ءبىراق بۇعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ول ومىردە كورگەن قورلىقتارىن تىزبەلەي بەرگەن. شىندىعىندا، ونىڭ كىمدى جەك كورەتىنىن ءبىلۋدىڭ كوپ قيىندىعى جوق ەدى، ال كىمدى جاقسى كورەتىنىن وزگەنى قويىپ ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار. بۇل ادامنىڭ بويىندا بۇكىل دۇنيەگە توپىراق شاشقىزىپ وتىراتىن ءبىر الباستى بار سياقتى. كەيدە ماعان باسقالار بىلاي تۇرسىن، ول ءوز باسىن دا ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورگەندەي كورىنەتىن — بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس، بەيشارانىڭ بۇكىل ءومىرى تەك قورلىقتان عانا تۇراتىنىن ءوز اۋزىنان تالاي ەستىگەم. سويتە تۇرا، ونىڭ جاپا شەككەن ساتتەرىندە ءوزىمنىڭ ءماز بولىپ تۇرعانىم ەسىمە تۇسكەندە ىشتەي قاتتى قىسىلامىن دا.
توماس ماگريدج دەگەن پاقىرعا ءومىردىڭ اششى سىيى قاي ۋاقىتتا دا از بولماعان. ونى و باستا بالشىقتان يلەپ جاساعان دا، وسى بالشىقتىڭ ورتاسىنا قايتادان تاستاي سالعان. ال باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟ مەنىڭ وسى سۇراعىمدى ول ايتقىزباي-اق ۇعا قويعانداي:
— مەنىڭ ەش ۋاقىتتا ەشجەردە جولىم بولماعان،— دەدى ءسوزىن ارىدەن ساباقتاپ.— تۋا سالىپ كورگەنىم — قورلىق پەن ازاپ. مەنى ەشكىم قولىمنان جەتەلەپ مەكتەپكە اپارعان جوق؛ الدىما ىستىق اس قويىپ، ۇستىمە جىلى كيىم كيگىزىپ، جىلاسام جۇباتىپ، قۋانسام ماڭدايىمنان سيپاعان دا جان بالاسى بولماعان. بۇل ومىردە كىمنەن جاقسىلىق كوردىم، كىم ماعان پانا بولدى دەپ زارلانامىن كەيدە. ءيا، كىمنەن؟ كىمدەردەن؟
— قاپالانباي-اق قوي، تومي،— دەدىم مەن يىعىنا قول سالىپ.— مۇڭايا بەرمە. سەنىڭ دە كۇنىڭ تۋاتىن كەز بولادى. كورەر قىزىعىڭ الدا، بارىنە دە جەتەسىڭ ءالى.
— جالعان! شىلعي وتىرىك!— دەدى ول بەتىمە جالت قاراپ. يىعىنداعى قولىمدى دا قاعىپ جىبەرگەن.— مەنى الدارقاتىپ كەرەگى جوق. سورلى بوپ تۋعام، سورلى بولىپ قالام دا. جاتىردا جاتقاندا-اق مەنى قيقىم-سيقىمنان قۇراپ شىعارعان. وزىڭە ايتاتىن ءسوزدى ماعان نەسىنە ايتاسىڭ، حەمپ. سەن دجەنتلمەن بوپ تۋدىڭ. جوقشىلىق، اشتىق دەگەندەر سەنىڭ تۇسىڭە دە كىرگەن جوق. بوس قۇرساعىڭدى ۇنەمى اتجالمانداي بىردەمە كەمىرىپ جاتقانىن سەزسەڭ، بىلەر ەدىڭ سوندا ءتومميدىڭ بالالىق شاعى قانداي بولعانىن. جوق، مەن و باستان قۇرىعان اداممىن. بۇدان بىلاي دا بۇل جالعاننان راقات كورەم دەپ ويلامايمىن. ەگەر ءتىپتى ەرتەڭگى كۇنى قۇراما شتاتتاردىڭ پرەزيدەنتى بولىپ ويانسام دا، ول مەنىڭ عۇمىر بويى وكسىپ وتكەن ءومىرىمنىڭ ءبىر تەسىگىنە جاماۋ، ءبىر ساتىنە جۇبانىش بولا المايدى.
مەن ءبىر قۇداي اتقان كۇنى دۇنيەگە كەلگەم عوي. ايتپەسە جولىم مۇنداي اۋىر بولا ما! ەھ، حەمپ، حەمپ! مەنىڭ ءبىر باسىما بەرگەن بەينەتتى ون ادامنىڭ دا كوتەرىپ كەتۋى ەكىتالاي شىعار. ءومىرىمنىڭ قاق جارتىسى اۋرۋحانادا ءوتتى. الدىمەن اسپينۆالدا، سوسىن گاۆانادا، نيۋ-ورلەاندا بەزگەكپەن اۋىردىم. باربادوستا جارتى جىل قۇرقۇلاقپەن سىرقاتتانىپ، ءولىم اۋزىنان ازەر قالدىم. سودان سوڭ گونولۋلۋمدا قىزىلشا جۇقتىردىم. شانحايدا ەكى اياعىمدى بىردەي سىندىردىم. ۋنالاشكادا وكپەمدى سۋىق شالدى. فريسكودا ءۇش قابىرعام ۇشكە ءبولىندى. ەندى مىنە! قاراشى ماعان! قاراشى، حەمپ، بۇكىل قابىرعامدى تاعى دا قاۋساتىپ تاستادى عوي مىنە! كورەسىڭ ءالى، ەرتەڭگى كۇنى قان تۇكىرەتىن بولام. ال وسىعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟ كىم؟ قۇداي ما؟ باسقا ما؟ ماعان شىن جانى اشىعان قۇداي بولسا، وسى ساپاردان نەگە قاعىپ قالمادى مەنى!
ءوستىپ ول ءبىر ساعاتتان استام تاعدىرىنا نالەت ايتىپ شاعىنعان دا، سوسىن سۇيرەتىلە ءجۇرىپ تاعى دا ءوز جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتكەن. ايتقانداي-اق، بۇدان كەيىنگى كۇندەرى ول ءجيى-جيى قان تۇكىرە باستادى. ءسويتىپ كوپكە دەيىن ءوزىن جامان سەزىنىپ ءجۇردى. ءبىراق قۇداي ونى راسىندا جەك كورەتىن بولسا كەرەك، كۇناكار جانىن بۇل جولى دا الىپ كەتۋگە اسىقپاعان. كوپ وتپەي-اق مۇلدە ساۋىعىپ شىقتى دا، باياعى يتتىكتەرىنە قايتا باسۋعا كىرىستى. جانە بۇرىنعىدان دا ارمەن.
ارادا بىرنەشە كۇن وتكەندە دجونسون دا باس كوتەرىپ، پالۋباعا شىعىپ، اقىرىنداپ قيمىلداي باستاعانىن كوردىك. ءبىراق ونىڭ تولىق قالپىنا كەلۋىنە ءالى دە ءبىراز ۋاقىت كەرەك ەدى، كەيدە وعان ۇرلانا قاراپ قويامىن: ۆانت دەپ اتالاتىن ارقان باسپالداقپەن ارەڭ كوتەرىلىپ بارا جاتادى، ودان كەرى قايتقاندا ءتاي-تايلاپ زورعا تۇسەدى. ەندى ءبىر ساتتە شتۋرۆالدىڭ تۇبىندە دىمى قۇرىپ، شارشاپ وتىرعانىن كورەم. بارىنەن بۇرىن ول باياعى رۋح-جىگەرىنەن مۇلدە ايىرىلعان. كەشەگى اسقاق كەۋدە جوق، قورقاۋ لارسەندى بىلاي قويعاندا، جامان كومەكشىنىڭ الدىندا يمەنشەكتەپ، قاراداي قورقىپ تۇرادى. ال ءليچتىڭ ءجونى باسقا، جىگىت دەپ مىنە سونى ايت! قاي ۋاقىتتا كورسەم دە ول پالۋبا ۇستىندە جاس جولبارىستاي جەلكەسى كۇدىرەيىپ جۇرەدى، قورقاۋ لارسەن مەن يوگانسەن دەگەندە اتارعا وعى جوق ەكەنىن ءبىلدىرىپ تە جۇرەدى. مەن ءبىر كۇنى تۇندە پالۋبادا تۇرعان ونىڭ كومەكشى يوگانسەنگە:
— ەي، مايماق شۆەد، يمانىڭدى ءۇيىرىپ ءجۇر، سەنى قىزىل قانعا بويايتىن كۇنىم الىس ەمەس،— دەگەن ىزعارلى داۋسىن ەستىپ قالعام.
ارتىنشا قاراڭعى قويناۋدان يوگانسەن دە بىردەمە دەپ مىڭگىرلەگەندەي ەدى، سول ساتتە كامبۋز قابىرعاسىنا الدەبىر زات سارت ەتە تۇسكەن. سوسىن تاعى دا بوقتىق ءسوز... ودان كەيىن قارق-قارق كۇلۋ. بۇنىڭ ءبارى جىم-جىرت تىنا قالعان كەزدە، مەن جايلاپ باسىپ پالۋباعا شىققام. سوندا نە كوردى دەيسىز عوي؟ پىشاق! اۋىر قارا پىشاق قابىرعاعا ءبىر ديۋيمدەي كىرىپ كەتىپتى. تۋرا سول مەزەتتە كومەكشى دە كەلىپ، بىردەن قابىرعاعا ۇڭىلگەن. ءبىراق بۇل ۋاقىتتا مەن تاۋىپ العان دۇنيەمدى جاسىرىپ تا ۇلگىرگەم. تاڭەرتەڭ ونى ەشكىمگە بايقاتپاي ءليچتىڭ وزىنە قايتارىپ بەرىپ ەدىم، ول ءتىسىن اقسيتا كۇلگەن دە قويعان، ءبىراق وسى كۇلكىنىڭ ءوزى مىڭ رەت جاۋدىرعان راحمەتتەن الدەقايدا جىلى سەزىلىپ ەدى ماعان.
كوماندانىڭ باسقا مۇشەلەرىمەن دە مەن جاقسى ءتىل تابىسىپ ءجۇردىم، ەشكىممەن ءجۇز شايىسىپ، بەت جىرتىسىپ كورگەم جوق. ال اڭشىلار مەنى ىشتەي ۇناتپايتىنىن سەزەم، ءبىراق قالاي دەگەنمەن ولاردان دا اشىق جاۋلىق بايقامايمىن. كۇنى بويى جارالارىن ەمدەتكەن بولىپ، شاتىر استىنداعى اسپالى توسەكتە جاتقان سموك پەن گەندەرسون: "ءبىز ءۇشىن سەنەن ارتىق كۇتۋشى جوق، ساپار سوڭىندا ەسەپتەسكەندە سەنى دە ۇمىتپايمىز"، دەپ قويادى. (قۇددى سولاردىڭ اقشاسى ماعان قاجەت بولىپ تۇرعانداي. ەگەر كەرەك قىلسام، بۇلاردىڭ ءوزىن دە، وزدەرىمەن قوسا بار جيعان-تەرگەنىن دە، ول از دەسەڭىز، مىنا شحۋنانى دا تۇپ-تۇگەل ساتىپ الۋعا شامام بارىن بۇ جازعاندار قايدان ءبىلسىن!). الايدا ءدال ءقازىر ولاردى كۇتىپ-باپتاپ، جارالارىن تاڭىپ، قولىمنان كەلگەن بار كومەكتى كورسەتۋگە ءتيىس ەدىم.
ەكى كۇننەن بەرى قورقاۋ لارسەننىڭ باس اۋرۋى قايتا ۇستاعان. بۇدان ول قاتتى قينالدى-اۋ دەيمىن، مەنى جانىنا شاقىرىپ الىپ، ايتقانىمنىڭ بارىنە كونىپ، ىستە دەگەنىمدى تۇگەل ىستەپ، اۋىرىپ قالعان كىشكەنتاي بالا سەكىلدى قالاي "الديلەسەم" دە ىعىما جىعىلا بەرىپ ەدى. الايدا وڭالىپ كەتەر ءتۇرى جوق. مەنىڭ كەڭەسىم بويىنشا اراق پەن تەمەكىنى دە قويدى. وسىنداي جويقىن كۇش يەسىنىڭ تۇككە تۇرعىسىز باس اۋرۋىنا نەگە سونشا قينالاتىنىنا تۇسىنبەيمىن، مەن ءۇشىن بۇل ءتىپتى اقىل جەتپەيتىن-اق دۇنيە.
— بۇل — قۇدايدىڭ زاۋالى عوي. سەنىڭىز، ءدال سولاي،— دەيدى لۋيس ماعان كەۋدەسىنە قولىن قويىپ.— قارا نيەتىنە كەز بولعان زاۋال بۇل. كور دە تۇر، ەرتەڭ بۇدان زورعىسىن كورەدى.
— بۇدان زورعى نە سوندا؟— دەيمىن مەن.
— ونى كەزىندە كورەسىڭ. مىناۋ انشەيىن قۇدايدىڭ ەسكەرتپەسى عانا. ول شىن قاھارىن توگەتىن كۇن تۋادى الدا. ايتپايىن-اق دەپ ەدىم، تىسىمنەن شىعىپ كەتكەنى...
جوق، ادامداردىڭ بارىمەن جاقسىمىن دەپ مەن اسىعىس ايتىپ قالدىم. توماس ماگريدج مەنى بۇرىنعىداي جەك كورگەنى بىلاي تۇرسىن، جەك كورۋدىڭ جاڭا ءبىر سەبەبىن بايقاتقان. ول نە سەبەپ دەپ ۇزاق-ۇزاق باس قاتىرا كەلىپ، اقىرى ونى دا تاپتىم عوي ايتەۋىر: مەنىڭ بار كىنام — ودان ارتىق بوپ، ءوزى ايتقانداي "دجەنتلمەن" بوپ تۋعانىم ەكەن.
سموك پەن گەندەرسوننىڭ جاراقاتتارى جازىلىپ، ەندى پالۋبا ۇستىندە ەكەۋى دوستىق رەۋىشتە اڭگىمەلەسىپ جۇرگەن كەزدە، مەن لۋيسكە قاراپ:
— كەزەكتى ءمايىتتى ازىرگە كورە الماي تۇرعانىم،— دەدىم ازىلدەپ.
لۋيس قۋلىق ۇيالاعان قوڭىر كوزدەرىن ماعان سىعىرايتا قاداپ:
— اسىقپاڭىز، ناعىز داۋىل ءالى الدا. سول كەزدە ريفتەن مىقتاپ ۇستاڭىز. ايتپەسە بورتتىڭ سىرتىندا قالۋىڭىز مۇمكىن. ءيا، داۋىل جاقىن. مەن ونى كوپتەن بەرى كۇتىپ ءجۇرمىن،— دەگەن كەڭك-كەڭك كۇلىپ.
— ال سوندا ءبىرىنشى قۇربان كىم بولادى؟— دەيمىن مەن.
— كىم بولسا دا، ايتەۋىر، مەنەن باسقا بىرەۋ،— دەپ كۇلەدى ول.— وزگەنى بىلمەيمىن، ال ءوز باسىم كەلەسى جىلى ءدال وسى ۋاقىتتا كارى شەشەمنىڭ الدىندا ىستىق كوفەمدى ىشە-ەپ وتىراتىنىمدى ءىشىم سەزەدى. بايقۇس كەمپىر ءبىزدى قاتتى ساعىندى عوي، بەس بالاسىن بىردەي تەڭىزگە جىبەرۋ وڭاي دەيسىز بە؟
ءبىزدىڭ سويلەسىپ تۇرعانىمىزدى كورىپ قالعان توماس ماگريدج كەيىن:
— نە دەيدى انا شال؟— دەگەن ىنتىعىپ.
— نە دەسىن، ايتەۋىر بىردە شەشەمدى كورەتىن دە كۇن تۋار دەپ تۇر،— دەدىم مەن ساقتىقپەن.
ول ماعان ولەۋسىرەگەن كوزىن جاسقانشاقتاي قاداپ:
— مەن ءومىرى شەشەمنىڭ ءتۇرىن دە كورمەگەن اداممىن،— دەگەن جىلارمان بولىپ.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
مەن ءومىر بويى ايەل زاتىنىڭ الاقانىندا وسكەن اداممىن، ءبىراق ءقازىر ويلاسام، ەشقاشان سول ىستىق الاقاننىڭ ءقادىرىن باعالاپ، قاسيەتىن ارداقتاپ كورمەپپىن. ۇيدە شەشەم مەن اپالارىم ۇنەمى مەنى وبەكتەيتىن دە جۇرەتىن، ال مەن ولاردان قاشان دا قاشقاقتاي بەرۋشى ەدىم. قالاي قاشقاقتامايمىن، مەنى ولار قۇددى كىشكەنتاي بالاداي كورەدى: شەشەم كۇنى بويى مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى ويلاۋمەن بولادى، كابينەتتە وتىرىپ ەندى جۇمىس ىستەي باستاعاندا، بولمەڭدى جيناپ بەرەيىك دەپ اپالارىم جەتىپ كەلەدى. ءجا، جيناسىن-اۋ، ءبىراق ولار كەتكەننەن كەيىن ەشبىر زاتىمدى ورنىنان تابا المايمىن — سودان ءوزىم قالىپتاستىرعان جۇمىستىق جۇيە بۇزىلادى، جۇيەمەن بىرگە جۇيكەم بۇزىلادى. ال سوسىن ولاردان قاشپاي كور!..
شىركىن-اي، سونىڭ ءبارى ەركەلىك ەكەن عوي. سول ىستىق الاقاندار ءقازىر مەنىڭ ماڭدايىمنان سيپاپ، سول ۇزىن كويلەكتەردىڭ ەتەگى مىنا جەردە كولبەڭدەپ جۇرسە عوي! اتتەڭ-اي، ەندى ونداي كۇندەر قايدا ماعان. ەگەر تۇبىندە سونداي كۇنگە جەتسەم، مەن ولاردى ەشقاشان رەنجىتپەس ەدىم. مەيلى تاڭ اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن مەنىڭ ماڭايىمدا ءۇيىرىلىپ ءجۇرسىن، مەيلى جۇمىس كابينەتىمدى كۇنىنە ءجۇز رەت تازالاپ، ءجۇز رەت جيناسىن — مەن جىميىپ قويىپ وتىرا بەرەر ەدىم دە، ماعان وسىنداي مەيىربان جانداردى بەرە سالعان قۇدايعا مىڭ شۇكىرشىلىك ايتار ەدىم.
وسى ءبىر ساعىنىشتى ەسكە الۋدىڭ سوڭى مەنى تاعى ءبىر ويعا جەتەلەگەن. مىنا كەمەدە ءجۇزىپ بارا جاتقانداردىڭ ءبارىنىڭ دە شەشەسى بار عوي. ولار قايدا ەكەن؟ قالاي ساعىنىپ وتىر ەكەن بۇلاردى؟ ايەل اتاۋلىدان الىستاپ كەتۋ قانداي قاسىرەت، قانداي وكىنىش! بۇل ءتىپتى تابيعات زاڭىنا قايشى ەمەس پە. بۇل جازعاندار جىل ون ەكى اي بويى ءبىر ايەلدىڭ توبەسىن كورمەيدى. بۇدان سوڭ ولار قاتىگەز بولماي كىم قاتىگەز بولادى. ەگەر مۇنداعى اركىمنىڭ شەشەسى، ايەلى، قىزى بولسا، وندا ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە جىلۋ، بويلارىندا ادامدىق، ويلارىندا جاقسىلىق كوپ بولار ەدى. امال نە، بۇل جاعىنان ءبارى دە تۇلدىر. جىلدار بويى بۇلاردىڭ بىردە-بىرى ايەل ماحابباتىنا بولەنبەيدى، ايەل مەيىرىنە قانبايدى. مۇنداي ادامدار جاقسىلىق، ماحاببات، شاپاعات دەگەندەردىڭ نە ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. جاندارى قاساڭدانىپ، جۇرەكتەرى تاس بولىپ قالعانى دا سوندىقتان شىعار.
بۇل كەمەدە — تەك ەركەكتەردىڭ جىن ويناعى. بار ەرمەكتەرى — ۇرىس، قاعىس، توبەلەس — ءبىرىن-بىرى سويىپ سالۋ، ىرەپ تاستاۋ. وسىلاردى دا انادان تۋدى، ادامنان تۋدى دەگەنگە ءتىپتى سەنگىم كەلمەيدى. ءىس-قىلىقتارىنا قاراپ تۇرىپ مەن ولاردى نە ادام، نە حايۋان ەمەس، نە ۇرعاشى، نە ەركەك ەمەس — تاسباقانىڭ جۇمىرتقاسى سياقتى بىردەمەنى جارىپ شىققان الدەبىر ماقۇلىققا نەمەسە ەرەكشە ءبىر قۇبىلىستىڭ كۇشىمەن جاراتىلعان قۇبىجىققا ۇقساتامىن. بۇلار جارىق جالعاننىڭ ءار كۇنىن ءوستىپ يتتىكپەن وتكىزەدى دە، اقىر سوڭىندا و دۇنيەگە يت ولىممەن اتتانادى.
وسى ويلاردىڭ اسەرىمەن كەشە كەشكىسىن مەن يوگانسەنمەن سويلەسىپ قالعام. بۇل مەنىڭ وسى كەمەگە تاپ بولعالى ءبىرىنشى رەت ونىمەن جۇزبە-جۇز تىلدەسۋىم ەدى. ول شۆەسيادان اتتانعان كەزدە نەبارى ون سەگىز جاستا بولىپتى. ءقازىر وتىز سەگىزدە، سودان بەرى ءوز ءۇيىن بىردە-بىر رەت كورمەگەن. ەكى جىل بۇرىن چيليدە، پورتتاعى ءبىر تراكتيردە، بالا كۇنگى تانىسىن كەزدەستىرىپ قالعان ەكەن — شەشەسىنىڭ ءالى كۇنگە ءتىرى وتىرعانىن تەك سودان ەستىپ بىلەدى.
— ارينە، ءقازىر سىڭىرىنە سۇيەنىپ ازەر جۇرگەن شىعار،— دەدى ول ويعا باتىپ. سويتە تۇرىپ ءبىر رۋمب اۋىتقىپ كەتكەن گارريسوندى دا قىراعى كوزى شالىپ قالعان.
— سوڭعى رەت قاشان حات جازدىڭىز وعان؟
ول كۇبىرلەپ ەسەپتەي باستادى.
— سەكسەن ءبىرىنشى جىلى... جوق، سەكسەن ەكىدە مە ەكەن؟ الدە سەكسەن ۇشتە؟ ءيا، سەكسەن ءۇشىنشى جىلى. بۇدان ون جىل بۇرىن. ماداگاسكارداعى ءبىر كىشكەنتاي پورتتان جىبەرگەم. ول كەزدە مەن ساۋدا كەمەسىندە ءجۇر ەدىم. جازبايىن، حابارلاسپايىن دەگەم جوق،— دەدى ول قۇددى مۇحيت ارقىلى الىستاعى شەشەسىمەن سويلەسىپ تۇرعانداي.— تاياۋدا ءوزىم دە بارىپ قالام عوي، نەسىنە جازام دەپ ويلادىم. ءوستىپ كۇندەر وتە بەردى. ارتىنان جىلدار. ءبىراق نە ۇيگە بارۋدىڭ، نە حات جازۋدىڭ ءساتى ءبىر كەلمەدى. فريسكوعا ورالىسىمەن ەڭبەكاقىمدى الىپ — بەس ءجۇز دوللاردان كەم بولماس — ءبىرىنشى كەزىككەن جەلكەندى كەمەگە جالدانام دا، گورن شىعاناعى توڭىرەگىندەگى ليۆەرپۋلگە جەتىپ، ول جەردەن تاعى ءبىراز اقشا جيناپ الىپ، سوسىن بىردەن ۇيگە تارتىپ وتىرامىن. كارى شەشەم سوندا ەكى قولىن جىلى سۋعا مالاتىن بولادى.
— شەشەڭ سوندا ءالى جۇمىس ىستەي مە؟ جاسى نەشەدە؟
— جەتپىسكە جەتىپ قالدى،— دەدى ول. سوسىن ماقتانىشپەن:— ءبىزدىڭ ەلدەگى ادامدار تۋعاننان ولگەنگە دەيىن جۇمىس ىستەي بەرەدى. سوندىقتان وتە كوپ جاسايدى. مەنىڭ ءوزىم ءالى جۇزگە كەلەتىن بولام.
وسى اڭگىمەنى مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن. ويتكەنى... بۇل ونىڭ ماعان ايتقان ەڭ سوڭعى اڭگىمەسى ەدى، مۇمكىن جالپى سوڭعى ءسوزى شىعار.
سول كۇنى كەشكىسىن كايۋتاعا تۇسىسىمەن مۇندا ۇيىقتاۋ مۇمكىن ەمەس دەپ تۇيگەم. ءتۇن تىمىرسىق ەدى. ءبىز پاسسات ەندىگىنەن شىعىپ بارا جاتقانبىز. "ەلەس" تە جىلدامدىعىن بار-جوعى ءبىر ۋزەلدەن اسىرا الماي تاسباقاداي تىرباڭداپ قالعان. قولتىعىما كورپە-جاستىعىمدى قىستىرىپ الىپ، پالۋباعا كوتەرىلدىم.
گارريسوننىڭ جانىنان وتە بەرىپ، پالۋبا رۋبكاسىنا ورناتىلعان كومپاسقا ۇڭىلسەم، بۇل جولى جۇرگىزۋشى ءوز باعىتىنان باقانداي ءۇش رۋمبقا اۋىتقىپ كەتىپتى. ول ۇيىقتاپ قالدى ما دەپ، ۇيىقتاپ قالسا كاپيتاننىڭ سوققىسىنان قۇتقارىپ قالايىن دەپ، اقىرىن دىبىستاپ كوردىم. ۇندەمەيدى. كوزى بولسا اشىق. ۇيىقتاماعان سياقتى. الىسقا، سوناۋ قاراقوشقىل اسپانعا قادالىپ قالعان ءمولدىر جانارىنان الدەبىر مازاسىزدىق بايقالاتىنداي.
— نە بولدى ساعان؟
ول باسىن شايقاپ، تەرەڭ دەمالدى.
— باعىتتان ايىرىلىپ قالما،— دەدىم، وزىمشە اقىل ايتىپ.
ول ۇيقىدان جاڭا ويانعانداي بىردەن شتۋرۆال قۇلاعىنا جارماستى، كومپاس ءتىلى جايلاپ سولتۇستىك-شىعىسقا بۇرىلدى دا، بىرنەشە سىزىقتان كەيىن قالىپتى نۇكتەنى ۇستادى.
مەن ودان ءارى جىلجىماق بولىپ جۇكتەرىمدى كوتەرە بەرگەندە، كەنەت بورتتىڭ ارعى جاعىنان ەربەڭ ەتە تۇسكەن بىردەمەنى كوزىم شالىپ قالدى. الدەبىرەۋدىڭ سۋعا شىلانعان تارامىستى قولى پلانشيرگە جابىسا بەردى. سوسىن قاراڭعىدان ەكىنشى قول كورىندى. مەن اۋزىمدى اشىپ قاراپ تۇرمىن. بەيمەزگىلدە تەڭىزگە ءتۇسىپ جۇرگەن كىم بۇل دەيمىن تاڭىرقاپ. كىم دە بولسا، بايقايمىن، لاگلينگە جابىسىپ بورتقا شىققالى كەلە جاتقان بىرەۋ. سوسىن... سۋى سورعالاعان ۇيپا-تۇيپا الدەبىر باس كورىندى. ءماسساعان! قورقاۋ لارسەن. وڭ جاق بەتى ايعىز-ايعىز قان. باسىنان اعىپ تۇرعان سەكىلدى. ول بولاتتاي سەرپىلىپ، بورتتان سەكىرىپ ءتۇستى. اياعى پالۋباعا تيىسىمەن: شتۋرۆالدا كىم تۇر ەكەن، و جاقتان ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ جوق پا دەگەندەي جۇرگىزۋشىگە الاق-جۇلاق قاراپ قويدى. كيىمدەرىنەن سۋ سورعالاپ تۇر. ەندى ول ماعان قاراي جىلجىعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مەن ەرىكتەن تىس شەگىنە بەردىم، كوزىنەن "اجال" دەگەن ءسوزدى اپ-انىق كورگەندەي ەدىم.
— توقتا، حەمپ،— دەدى ول اقىرىن.— كومەكشى قايدا؟ مەن تاڭىرقاپ باس شايقادىم.
— يوگانسەن!— دەدى سوسىن ونى ىزدەپ.— يوگانسەن!
ودان دىبىس بولماعان سوڭ، گارريسونعا بۇرىلىپ:
— كومەكشى قايدا؟— دەدى داۋسىن ءسال كوتەرىپ.
العاشىندا ابدىراپ قالعان جاس ماتروس ارتىنشا بويىن تەز جيىپ الا قويدى دا، سابىرلى جاۋاپ قاتتى.
— بىلمەيمىن، سەر. جاڭا عانا باك جاققا كەتىپ ەدى.
— ول جاقتا مەن دە بولىپ كەلەم. قايدان كەلە جاتقانىمدى كورىپ تۇرسىڭ عوي. سوندا قالاي بولعانى، ا؟
— ءسىز بورتتىڭ ار جاعىنان شىققان سياقتى ەدىڭىز.
— مۇمكىن كۋبريكتە شىعار. بارىپ كەلەيىن بە؟— دەدىم مەن سوزگە قىستىرىلىپ.
لارسەن باس شايقادى.
— سەن ونى و جەردەن تابا المايسىڭ، حەمپ. ودان دا سوڭىمنان ەر، ماعان قاجەتسىڭ. جۇكتەرىڭدى وسى جەرگە تاستاپ كەت.— ەكەۋىمىز ءجۇرىپ كەتتىك. پالۋبا ءۇستى تىپ-تىنىش.
— قارعىس اتقىر اڭشىلار، — دەدى ول ىزالانا تىستەنىپ.— كۇزەتتە نەبارى ءتورت ساعات تۇرىپ شىعۋعا شىدامدارى جەتپەيدى.
جارتى باكتا ۇيىقتاپ جاتقان ءتورت ماتروستىڭ ۇستىنەن تۇستىك. كاپيتان ولاردى شالقاسىنان اۋدارىپ، بەتتەرىنە ۇڭىلگەن. ولار پالۋبا كۇزەتىنىڭ جىگىتتەرى ەدى، كەمە ءتارتىبى بويىنشا، باس كۇزەتشى مەن جۇرگىزۋشىدەن باسقالاردىڭ اۋا-رايى اشىق كەزدە ۇيىقتاۋلارىنا قۇقى بار-دى.
— كىم دابىلشى؟— دەدى كاپيتان.
— مەن، سەر،— دەدى حوليوك دەگەن ەگدە ماتروستاردىڭ ءبىرى.— كوزىم جاڭا عانا ءىلىنىپ ەدى، سەر. كەشىرىڭىز، سەر. بۇدان كەيىن ولاي بولمايدى.
— سەن پالۋبادان ەشتەڭە بايقاي المادىڭ با؟
— جوق، سەر، مەن...
ءبىراق قورقاۋ لارسەن ءسوز اياعىن تىڭداعان جوق، ماتروستى اۋىز اشقان كۇيدە قالدىرىپ جۇرە بەردى — بىرەۋدى ول بوسقا قالدىرادى دەپ كىم ويلاعان.
— ەندى اقىرىن ءجۇر، سىبدىرىڭدى بىلدىرمە،— دەدى ول ماعان، كۋبريككە تۇسە بەرگەندە.
جۇرەگىم دۇرسىلدەي سوعىپ، سوڭىنان ەرە ءتۇستىم. بۇعان دەيىن نە بولعانىن بىلمەيمىن، الدا نە كۇتىپ تۇرعانى جانە ماعان بەلگىسىز. ءبىراق ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق — تاعى دا قان توگىلگەنى انىق. قورقاۋ لارسەن بوستان بوسقا بورت سىرتىندا قالمايدى. يوگانسەننىڭ كورىنبەۋى — ءبىر جۇمباق.
بۇل مەنىڭ ماتروستار كۋبريگىنە ءبىرىنشى رەت باس سۇعۋىم ەدى. جانە بۇل ءومىر بويى ەسىمنەن دە كەتە قويماس. بۇنىڭ ءوزى كەمەنىڭ تۋرا تۇمسىق تۇسىنا ورنالاسقان قۋىقتاي عانا ءۇشبۇرىشتى ۇيشىك ەكەن — گرابەتريتتەگى جارلى-جاقىبايلاردىڭ ادەتتەگى ارزانقول يتاركالارىنان ءبىر قارىس تا ۇلكەندىگى جوق. ءۇش قابىرعا دا ەكى سورەلى توسەكتەرگە ءيىن تىرەسىپ تۇر. ولاردىڭ جالپى سانى — ون ەكى. ون ەكى ادام وسى تار قاپاستا ۇيىقتايدى. تاماقتى دا وسى جەردە ىشەدى. مەنىڭ ۇيدەگى جاتىن بولمەم دە تىم ۇلكەن ەمەس، ءبىراق وعان مىناداي ۇيشىكتەردىڭ ونى سىيىپ كەتەر ەدى.
بولمەنىڭ تىنىسى تار، اۋاسى اۋىر، كوگەرگەن، كوڭىرسىگەن كۇلىمسى ءيىس قولقانى قابادى. توبەدە تەربەلىپ تۇرعان اسپالى شامنىڭ جارىعىندا كوزىمە تۇسكەنى — قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان، ەدەندە شاشىلىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى كيىمدەر: سۋعا كيەتىن ەتىكتەر، كلەەنكادان تىگىلگەن سۋلىقتار، مىج-مىج كويلەكتەر مەن شالبارلار — ءبىرى تازا، ءبىرى لاس. ءبىراق ءبارى ارالاسىپ كەتكەن. بۇلاردىڭ ءبارى ۇيگە سۇيكەنگەن اعاش بۇتاقتارىنىڭ سىقىرى سەكىلدى دىبىس شىعارادى. تەڭىز بەتى تىپ-تىنىش بولسا دا، توسەنىش استىنداعى تاقتايلار مەن تىرەۋىش دىڭگەكتەر شيك-شيك ەتەدى.
ۇيىقتاپ جاتقاندار بۇنىڭ بارىنە ەلەڭ ەتەر ەمەس. ءبارى سەگىز ادام — تۇنگى كۇزەتتەن بوساعان ەكى اۋىسىم — مىنا ساسىعان اۋا سولاردىڭ دەمىمەن جىلىنىپ جاتقانداي؛ قورىلداعان، قىرىلداعان، ۇيقىسىراعان دىبىستار ەستىلەدى. بۇلار ءوزى شىنىمەن ۇيىقتاپ جاتىر ما؟ ۇيىقتاسا، قاشاننان بەرى؟ مەنىڭشە، قورقاۋ لارسەننىڭ بىلگىسى كەلگەنى — مىنە وسى. بۇنى ءبىلۋ ءۇشىن ول اتاقتى بوككاچچونىڭ ماعان تانىس نوۆەللاسىنداعى ءبىر قىزىق ءتاسىلدى پايدالانۋعا كىرىسكەن.
لارسەن باياۋ شايقالىپ تۇرعان شامدى قالبىرىنان الىپ، ماعان ۇستاتتى. سوسىن "بايقاپ كورۋدى" وڭ جاق بورتتاعى ءبىرىنشى توسەكتەن باستادى. ۇستىڭگى ورىندا جولداستارى ۋفتي-ۋفتي دەپ اتايتىن، الدە گاۆايلىق، الدە پولينەزيسلىك جاس ماتروس جاتقان. ونى مەن الگىندە شام جارىعىندا تانىپ ۇلگىرگەم. ول ءبىر قولىن جەلكەسىنە ايقاستىرا سالىپ، ەكىنشىسىن كورنە سىرتىنا ۇزىننان تاستاپ، ايەلدەر سەكىلدى باياۋ تىنىستاپ، شالقاسىنان جاتىر ەدى. قورقاۋ لارسەن ەپتەپ ونىڭ قولىن ۇستادى دا، قان تامىرىن باسىپ كوردى. وسى مەزەتتە ماتروس سەلك ەتىپ ويانا كەلدى. ءبىراق دىبىس شىعارعان جوق، تەك ۇلكەن كوزدەرىن بادىرايتا اشىپ، بىزگە تاڭىرقاي قاراعان. قورقاۋ لارسەن ۇندەمە دەگەندەي سۇق ساۋساعىن ەرنىنە باسىپ ەدى، اشىلعان كوز قايتادان جۇمىلا بەردى. ۇقتىم دەگەنى.
ال تومەنگى توسەكتە قىزارا ءبورتىپ، اۋىر تىنىستاپ جۋان لۋيس جاتقان. ول شىنىندا ايۋ باسىپ كەتسە ويانباس قالىڭ ۇيقىدا ەدى. قورقاۋ لارسەن جاڭاعىداي بۇنىڭ دا قولىن ۇستاپ، تامىرىن باسا بەرگەندە، ول كۇرت جيىرىلا قالدى دا، ءبىر جاق بۇيىرىنە قاراي اۋناپ ءتۇستى. سوسىن بىزگە تۇسىنىكسىز مىنا ءبىر سوزدەردى بىلدىرلاي جونەلگەن.
كۆارتا — شيللينگ. ءبىراق ەكەۋىنە دە قارا، ايتپەسە تراكتيرشى نەبارى ءۇش باقىردىڭ ورنىنا التى باقىرىڭدى قاعىپ الادى.
ەندى ءبىر مەزەتتە قايتا بەرى اۋناپ ءتۇسىپ، اۋىر تىنىس العان دا:
— التى باقىر — "تەننەر"، ال شيللينگ — "بوب". الايدا مىنا "پوني" دەگەندى بىلمەدىم،— دەگەن.
لۋيس پەن ءۋفتي-ۋفتيدىڭ شىنىمەن ۇيىقتاپ جاتقانىنا كوزى جەتكەن قورقاۋ لارسەن بۇدان سوڭ وڭ جاقتاعى بورت تۇبىندە تۇرعان ەكى توسەككە جاقىندادى. مۇندا جاتقانداردىڭ ليچ پەن دجونسون ەكەنىن شام شاعىپ ءبىلىپ الدىق.
كاپيتان تومەندە جاتقان دجونسوننىڭ قان تامىرىن ۇستاي باستاعاندا... جوعارىداعى ليچ باسىن اقىرىن كوتەرىپ، شام ۇستاپ تۇرعان ماعان ۇرلانا قاراپ قويعانىن اڭداپ قالدىم. تەگى ول كاپيتاننىڭ قۋلىعىن سەزىپ قالسا كەرەك. قولعا ءتۇستى، اشكەرە بولدى دەگەن وسى. بۇنى جىلدام تۇسىنگەن ول شۇعىل ارەكەتكە كوشكەندەي... قولىمداعى شام قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جالپ ەتىپ ءوشتى دە، كۋبريك ءىشى قاپ-قارا تۇنەككە اينالدى... وسى مەزەتتە ليچ جوعارىدان... كاپيتاننىڭ ۇستىنە جولبارىستاي سەكىرىپ تۇسكەن.
قويۋ قاراڭعىلىق ىشىنەن وكىرىپ-باقىرىپ، ىرىلداپ-ىرسىلداپ ەستىلگەن دىبىستار توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى، قۇددى قاسقىر مەن بۇقا ايقاسىپ جاتقان سەكىلدى. وكىرىپ جۇرگەن لارسەن بە دەيمىن، ىرىلداعان دىبىس ليچتىكى سياقتى. بايقايمىن، بۇل اپالاس-توپەلەسكە دجونسون دا ارالاسىپ كەتكەندەي. ونىڭ بۇعان دەيىنگى "ءجۇنىنىڭ جىعىلىپ" ءجۇرۋى ادەيى ويلاستىرىلعان قۋلىق ەكەنىن مەن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن.
بۇل سويقاننىڭ ماعان سۇمدىق اسەر ەتكەنى سونداي، تۇلا بويىم ءدىر-دىر ەتىپ، تراپقا جابىسىپ قالىپپىن. قوزعالايىن دەسەم، قوزعالا المايمىن، اياق-قولىمنان جان كەتىپ قالعان ءتارىزدى. مۇنداي حايۋاندىق ىس-ارەكەتتەردى كورگەن كەزدە تاماعىما ىلعي دا تاس تۇرىپ قالعانداي بولۋشى ەدى، ءقازىر دە جۇتىنا الماي تۇنشىعىپ ازەر تۇرمىن. راس، وسى ساتتە مەن ەشتەمە كورىپ تۇرعام جوق، ءبىراق سارت-سۇرت تيگەن سوققىلار مەن گۇرس-گۇرس قۇلاعان دەنەلەردىڭ دىبىسى قۇلاعىما ينەدەي، جۇرەگىمە تىكەندەي قادالادى. باسقا توسەكتەردىڭ دە قوزعالىپ سىقىرلاعانى، بىرەۋلەردىڭ اۋىر تىنىستاپ، ءتىسىن شىقىرلاتقانى بىلىنەدى.
كاپيتان مەن كومەكشىنى ءولتىرۋ ءۇشىن بىرنەشە ادام بىرىگىپ قيمىلداعان بولسا كەرەك، مىنا ءابىر-دۇبىردىڭ مولايا تۇسۋىنە قاراپ، مەن دجونسون مەن ليچكە تىڭ كۇشتىڭ كەلىپ قوسىلعانىن سەزدىم.
— ەي، قايسىلارىڭدا پىشاق بار، بەرىڭدەرشى!— دەيدى ليچ ايقايلاپ.
— باسىنان ۇر، باسىنان! ميىن ءبىر-اق شاشىرات ءيتتىڭ!— دەپ باقىرادى دجونسون.
بۇل مەزەتتە قورقاۋ لارسەن قىڭق ەتكەن دىبىس شىعارماي شىبىن جانى ءۇشىن جانتالاسا ايقاسىپ باققان. وعان ارينە وڭاي بولعان جوق، العاشقى ساتتە-اق جابىلا جىعىپ ۇلگىرگەن قارسىلاستارى ونى قايتا تۇرۋعا شاما كەلتىرمەي تەپكىلەي بەرگەن. مۇنداي اپالاس-توپەلەستىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىعۋدىڭ قيىندىعىن ءوزىم دە كوردىم — الدەبىرەۋدىڭ دەنەسىنە شالىنىپ جىعىلعان مەن تىرباڭداپ ءجۇرىپ تومەنگى توسەكتەردىڭ بىرىنە ارەڭ جەتكەنىم بار.
— مۇندا! مۇندا كەلىڭدەر ءبارىڭ!.. مىنە، ۇستاپ تۇرمىز ونى. جەتىڭدەر بەرى تەزىرەك!— دەگەن ءليچتىڭ داۋسىن ەستيمىن.
— كىمدى؟— دەيدى بىرەۋ نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەي.
— كىمدى بولۋشى ەدى؟ قانىشەر كومەكشىنى!— دەيدى ليچ ايقايلاپ. بۇنىسى قۋلىق ەكەنىن سەزەمىن.
ونىڭ بۇل ايقايى باسقالاردى ابىر-دابىر ەتىپ جاتقاندا، قورقاۋ لارسەن وسى ءساتتى پايدالانىپ، ءوزىن ءشيبورىدسي تالاپ جەگەن جەتى ماتروستىڭ استىنان سىتىلىپ شىققان. بۇل توبەلەسكە، مەنىڭشە، لۋيس قانا قاتىسپاعان سەكىلدى. كۋبريك ءىشى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋلەپ كەتىپ ەدى.
— ەي، نە بوپ جاتىر سەندەردە؟— پالۋبا جاقتان لەتيمەردىڭ داۋسى ەستىلگەن. "نە بوپ جاتقانىن" ءوز كوزىمەن كورۋگە باتىلى جەتپەي تۇرعان سەكىلدى.
ۋ-شۋ ءبىر ءسات سايابىرلاي بەرگەندە:
— كىمدە پىشاق بار؟ اكەلىڭدەر بەرى!— دەگەن ءليچتىڭ داۋسى كۋبريكتىڭ ءىشىن تاعى دا ءدىر ەتكىزگەن-دى.
بۇل جەردە قارسىلاستاردىڭ كوبەيىپ كەتۋى تەك قورقاۋ لارسەننىڭ پايداسىنا شەشىلگەندەي. ولار بىرىنە-بىرى كەدەرگى جاساپ، اپىر-توپىر بوپ جاتقاندا، كاپيتاننىڭ جالعىز-اق ماقساتى — قالايدا جەر باۋىرلاپ تراپقا جەتىپ الۋ ەدى. اقىرى بۇل ماقساتىنا جەتكەن دە. تاستاي قاراڭعى بولسا دا مەن ونىڭ قوزعالىس دىبىسىنان قانداي جانكەشتىلىكپەن العا جىلجىپ بارا جاتقانىن انىق كورىپ تۇرعانداي ەدىم. ونىڭ تراپقا جەتكەنشە جاساعان ولەرمەندىگى تەك وسىنداي ءارى كۇشتى، ءارى رۋحى مىقتى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەر ەدى: ارپالىسا جۇلقىنا ءجۇرىپ باسپالداققا قولىن ىلىكتىرگەن سوڭ، ول بويىن بارىنشا تىكتەپ الىپ، تومەن جاعىنان جارماسقان قولداردى دەنەسىمەن بىرگە دىرىلداتا سۇيرەپ جوعارى قاراي جانتالاسا ۇمتىلعان.
وسىعان دەيىنگىنىڭ ءبارىن مەن دىبىس ارقىلى سەزىپ تۇرسام، ەندىگى كورىنىستەردى كادىمگىدەي كوز الدىمدا كوشىرە باستاعان، ويتكەنى لەتيمەر شام الىپ كەلىپ، ليۋك اۋزىنا جاعىپ قويىپ ەدى. جان-جاعىنان تومەن تارتقىلاعان ماتروستاردىڭ اراسىنان قورقاۋ لارسەننىڭ سۇلباسى ازەر كورىنەدى، دەگەنمەن ونىڭ تراپ باسىنا جاقىنداپ قالعانى انىق-تى. ارت جاعىنان شۇباتىلعان قارا توبىر ماعان ءبىر ءجىپتىڭ بويىنا جابىسىپ، ارى-بەرى ىرعالىپ تۇرعان كوپ ورمەكشىگە ۇقساپ كەتكەن. جوق، ولار ءبىر ورىندا تۇرماعان، شايقالىپ، ىرعالىپ، كەيدە توقتاپ، كەيدە ءجۇرىپ، ايتەۋىر وزدەرى جابىسقان ۇلكەن جەمتىك سوڭىنان بيىككە ورمەلەي تۇسكەن.
تاپجىلماي جوعارىعا قاراپ تۇرعان مەن ءبىر ارەدىكتە، سوناۋ بيىكتە ليۋك اۋزىندا جۇرەلەي وتىرعان لەتيمەردى كوزىم شالىپ ەدى.
— كىم مىناۋ؟— دەيدى ول شوشىنا ءتىل قاتىپ.
— بۇل — مەنمىن... لارسەنمىن،— دەيدى تومەننەن قۇمىعا شىققان داۋىس.
لەتيمەر ەڭكەيىپ قولىن سوزدى. تومەننەن شوشاڭ ەتىپ لارسەننىڭ دە قولى شىعا كەلدى. ونى شاپ بەرىپ ۇستاي العان لەتيمەر بار كۇشىمەن وزىنە تارتا باستادى. بۇدان سوڭ لارسەن جەڭىلدەۋ قوزعالىپ، سوڭعى ەكى تەپكىشەكتەن وڭاي كوتەرىلگەنى سەزىلدى. بۇل ساتتە ەكىنشى قولى ليۋك قىرىنا دا ىلىگىپ ەدى. "قۇتىلدى. ەندى ءقاۋىپ جوق"،— دەپ ويلادىم ىشىمنەن. راسىندا، ارادا بىرەر سەكۋنت وتكەندە، ماتروستاردىڭ ءبارى تراپتا قالىپ، لارسەننىڭ كەۋدەسى سىرتقا شىعىپ ۇلگىرگەن. ونىڭ اياعىنا، بالاعىنا تاس كەنەشە جابىسقان قولدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى اجىراي بەرگەن دە ەڭ سوڭىندا اياقتىڭ جىلىنشەگىنەن قۇرساۋداي قىسقان ءليچتىڭ قوس قولى عانا قالعان. لارسەن ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ، ەكىنشى اياعىمەن ونى تەۋىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، ليچپەن بىرگە قالعان ماتروستار دا تومەنگە قاراي اپىر-توپىر قۇلاپ تۇسكەن... كوز الدىمىزدان شام دا، قورقاۋ لارسەن دە عايىپ بولىپ، قاراڭعىدا قارمانىپ ءبىز قالدىق.
ون بەسىنشى تاراۋ
ماتروستار ىڭقىلداپ، سۇڭقىلداپ، بوقتانا ءجۇرىپ، قۇلاعان، جىعىلعان جەرلەرىنەن تۇرا باستادى.
— شام جاعىڭدارشى، باس بارماعىمنىڭ بۋىنى شىعىپ كەتكەن سياقتى،— دەدى پارسونس قينالا داۋىستاپ. بۇل — ستەنديشتىڭ شليۋپكاسىندا جۇرگىزۋشى بولىپ ىستەيتىن تومىرىق مىنەزدى، قاراتورى جىگىت ەدى.
— شام مىنا جەردە ەمەس پە ەدى...— دەپ، ليچ ءوزى تۇرعان جەردەگى ەدەندى سيپالاي بەردى.
تىقىرلاعان، سىبدىرلاعان دىبىستار ەستىلدى. جارق ەتىپ سىرىڭكە جاعىلدى. ارتىنشا قاپ-قارا ىس باسقان شامنىڭ ولەۋسىرەگەن كومەسكى جارىعى استىندا اركىم ءوزىنىڭ جىرىلعان، سىرىلعان جاراقاتتارىن كورۋگە كىرىستى. ۋفتي-ۋفتي پارسون باس بارماعىن قىسا ۇستاپ تارتىپ قالىپ ەدى، بۋىنى ورنىنا تۇسكەندەي بولعان. سونىمەن قاتار ءۋفتي-ۋفتيدىڭ ءوز ساۋساقتارىنىڭ بۋىنى قانتالاپ تۇرعانى بايقالىپ ەدى. ول بۇنى ماتروستاردىڭ بارىنە كورسەتىپ، كۇرەك تىستەرىن اقسيتىپ كۇلىپ، وسى قولىمەن لارسەننىڭ اۋزىنان قالاي ۇرعانىن ايتىپ ماقتانا باستاعان.
— ە، بۇل سەن ەكەنسىڭ عوي، وڭباعان قارا ديۋ!— دەپ وعان كەللي تۇرا ۇمتىلدى. ونىڭ يرلانتەكتى امەريكاندىق ەكەنىن مەن بۇرىننان بىلەتىنمىن — تەڭىزگە ءبىرىنشى رەت شىققان جىگىت، بۇرىن پورتتا جۇكشى بولعان دەسەدى.
مەن ەندى عانا بايقادىم: كەلليدىڭ اۋزى قان ەكەن، قاسقا تىستەرى وپىرىلىپ تۇسكەن. قان تۇكىرە ءجۇرىپ ۋفتي-ۋفتيگە شاپشيدى. ال ول شەگىنە بەرىپ ۇزىن قارا پىشاعىن سۋىرىپ العان.
— تاستا قانە! سەنەن باسقا دا ءقانىشسرلسر جەتەدى مۇندا!— دەدى ليچ وعان زەكىپ. بايقايمىن، جاس تا بولسا ول وسى كۋبريكتەگىلەردىڭ سەركەسى بولىپ العان سەكىلدى.— كەللي، سەن دە قوي! ۋفتي قاراڭعىدا قايدان ءبىلسىن كىمدى ۇرىپ جۇرگەنىن!
كەللي امالسىز كونگەن، ال ۋفتي-ۋفتي اپپاق تىستەرىن جارقىراتا جىميىپ، ليچكە باس يزەپ قويدى. بۇل ءبىر ادەمى جىگىت ەدى، تۇلا بويىنان ايەل زاتىنا ءتان الدەبىر سۇلۋلىق سەزىلىپ تۇراتىن. ارمانعا تولى ۇلكەن قارا كوزدەرىنە قاراپ، وسى جىگىت تە پىشاق ۇستايدى-اۋ، بىرەۋمەن توبەلەسەدى-اۋ، دەپ ءتىپتى دە ويلامايسىڭ.
— قالاي قۇتىلىپ كەتتى ول؟— دەيدى دجونسون تاڭدانىپ.
ءوز توسەگىنىڭ شەتىندە ءالى دە ەنتىگىپ وتىرعان ونىڭ ءار ءسوزى، ءار قيمىلىمەن قوسا بۇكىل دەنەسىنەن وپىنۋ مەن قورلانۋ بىلىنگەن: كويلەگى جىرتىلعان، اشىق ومىراۋى ايعىز-ايعىز قان.
— جىن عوي ول! جىن! كادىمگى ادام بولسا، الاقانداي تەسىكتەن شىعىپ كەتە مە؟ سەندەردەن سۇرادىم...— دەپ ليچ توسەگىنەن اتىپ تۇردى.— پىشاق! پىشاق اكەلىڭدەر دەدىم. قىرسىققاندا، بىرەۋىڭنەن ءبىر تۇتام كوك تەمىر تابىلمادى عوي.
ءبىراق ەشكىم ونى تىڭداعان جوق، ماتروستار ەندى ەرتەڭگى كۇندەرىن ويلاپ، ۋايىمداي باستاعان.
— ول كىمدەرمەن توبەلەسكەنىن بىلەر مە ەكەن؟— دەدى كەللي. سوسىن جان-جاعىنا كۇدىكتەنە قاراپ الىپ:— ارينە وعان بىرەۋلەر جەتكىزە قويماسا،— دەگەندى جانە قوسىپ قويدى.
— بۇعان نەسىنە باس قاتىرىپ تۇرسىڭ،— دەيدى پارسونس.— ول بەتىمىزگە ءبىر قاراعاندا-اق ءبارىن بىلە قويماي ما. ماسەلەن سەن دە ودان نە جاسىرا الاسىڭ!
—سەنى ءبىز ەمەس، جىن ۇردى دەڭدەر وعان،— دەپ لۋيس جىرق-جىرق كۇلەدى.
توبەلەس كەزىندە توسەگىندە بۇعىپ قالعان جالعىز سول ەدى. ءقازىر دە بۇل جەردە بەتى ءىسىپ، كوزى كوگەرمەي وتىرعان تەك سول عانا.
— ەرتەڭ مىنا سيىقتارىڭدى قورقاۋ لارسەن كورگەندە، نە بولاتىندارىڭدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى،— دەيدى ول تاعى مىسقىلمەن.
— ءسىزدى كومەكشىمەن شاتاستىرىپ الدىق دەيمىز،— دەيدى بىرەۋ مىڭگىرلەپ.
ەندى بىرەۋ وزىنشە:— ال مەن شۋ شىققان كەزدە "نە بوپ قالدى" دەپ، تۇسە بەرگەندە كوپ جۇدىرىقتىڭ ءبىرى ءتيىپ كەتتى دەيمىن،— دەپ قۋلىق ويلاعان بولادى.
— مىنە، مەنىڭ ءتىسىم دە سولاي سىندى،— دەپ كەللي ونى قوستاي جونەلدى، "مىناۋ ءبىر تابىلعان اقىل ەكەن" دەگەندەي.
ليچ پەن دجونسون بۇل اڭگىمەگە قوسىلعان جوق، جۇزدەرىندە قولمەن ىستەگەندى باسپەن كوتەرىپ الامىز دەگەن سىڭاي بار. ەكىنشىدەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە ارتتارى بوساپ قالعان مىنا جولداستارىنان ءتۇڭىلىپ وتىرعان سەكىلدى. ايتقانداي-اق، ءبىر كەزدە ليچ ورنىنان سىلكىنە تۇرىپ، جۇلقىنا سويلەي جونەلگەن.
— بولدى! جەتتى!— دەدى ول ايقايلاپ.— ءقازىر اۋىزدارىڭمەن وراق ورعانشا الگىندە ەركەكشە قيمىلدامادىڭدار ما! سوندا ول بىزدەن قاشىپ قۇتىلاتىن با ەدى؟ قۇدايدىڭ زارىن ايتىپ پىشاق سۇرادىم سەندەردەن. قولىما ۇستاتا قويعان بىرەۋلەرىڭ جوق. ەندى بۇتتارىڭدى دىمداپ وتىرعان تۇرلەرىڭ مىناۋ. اۋ، سەندەر نەسىنە قورقىپ وتىرسىڭدار ودان؟ شەتىمىزدەن ولتىرەدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ ال ءولتىرسىن! سوندا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ سىرتتان جالداي قوياتىن ادامى قانە! ولاردى تاۋىپ بەرەتىن "كەمە اگەنتتىگى" جانىندا تۇر ما ونىڭ! ەندەشە اۋىزدارىڭدى جابىڭدار دا، جاتىڭدار! كوپ بولسا قۇرباندىققا ءبىزدى شالار — دجونسون ەكەۋىمىزدى!
— راس، شىندىقتىڭ اتى شىندىق،— دەدى پارسونس ەركىن تىنىستاپ.— ءبىزدى ول ءولتىرۋىن ولتىرمەس، ءبىراق ەندىگى جەردە ادامشا ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك تە بەرمەس.
بۇل تۇستا مەنىڭ جاعدايىم دا ادام قىزىعارلىق ەمەس ەدى. مەنىڭ مۇندا وتىرعانىمدى ازىرگە مىنالاردىڭ ءبىرى دە بىلمەيدى. ال بىلگەن كەزدە نە بولادى؟ قورقاۋ لارسەن سياقتى بۇلاردان كۇشپەن قۇتىلىپ كەتەتىندەي مەندە دارمەن جوق. وسى مەزەتتە سىرتتان لەتيمەردىڭ داۋسى ەستىلگەن.
— حەمپ! سەنى كاپيتان شاقىرادى.
— ول مۇندا جوق،— دەدى پارسونس.
— جو-جوق، مەن وسىندامىن!— دەپ، شەتكەرى ءبىر توسەكتىڭ ۇستىنەن اتىپ تۇردىم. جانە شامام جەتكەنشە داۋسىمدى نىق شىعارعان سياقتىمىن.
ماتروستار جالت بۇرىلىپ، مەن جاققا قاراعان. ەشقايسىسىندا ءتىل جوق، قيمىل جوق. ءبىر-اق ساتتە ءبارى ەسىنەن تانىپ قالعانداي. كوزدەرىندە — ۇرەي. ۇرەيمەن قوسا — ىزا.
— ءقازىر كەلەمىن،— دەپ مەن دە ايقاي سالدىم لەتيمەرگە. سوسىن بىردەن سىرتقا ۇمتىلا بەرگەنىمدە:
— وي، حايۋان!— دەپ، كەللي تراپقا كەسە كولدەنەڭ تۇرا قالدى.— ارامىزعا بايقاتپاي كىرىپ كەتىپ، ءبارىن كورىپ، ءبارىن ەستىپ العان ەكەنسىڭ عوي. ەندى سونى تۇپ-تۇگەل جەتكىزىپ بارماقسىڭ، ءا؟ وي، حايۋان! سەنى بۇل جەردەن ءتىرى جىبەرگەنشە...
ول مەنىڭ تاماعىما جابىسا تۇسكەن.
— جىبەر ونى!— دەدى ليچ كەنەت.— جىبەر!
— جوق، بۇل جەكسۇرىننىڭ ولىگىن عانا جىبەرۋ كەرەك بۇل جەردەن.
— ەي، جىبەر دەيمىن ساعان!— بۇل جولى ءليچتىڭ داۋسى تىم قاتتى شىعىپ ەدى.
يرلاندىقتىڭ قولى تاماعىمنان جايلاپ بوساي بەردى. مەن بويىمدى تىكتەپ الىپ جوعارىعا بەتتەدىم. ءبىراق تراپتىڭ بەلورتاسىنا جەتكەندە، كىلت توقتاپ ارت جاعىما قارادىم. ماتروستار ۇيدەن ولىك شىعارعانداي تۇنەرىپ تۇر ەكەن. امالدارى تاۋسىلعان، جۇيكەلەرى قۇرىعان. مەن ولاردى سونشاما اياپ كەتتىم. "قۇداي قارعاعان بەيشارالار-اي!" دەيمىن ىشىمنەن.
— قورىقپاي-اق قويىڭدار. مەن ەشتەمە كورگەم دە جوق، ەستىگەم دە جوق،— دەدىم دە جۇرە بەردىم. ارت جاعىمنان ءليچتىڭ:
— ايتتىم عوي سەندەرگە ول ساتپايدى دەپ. حەمپ كاپيتاندى بىزدەن ارتىق بولماسا، كەم جەك كورمەيدى،— دەگەن داۋسىن ەستىپ قالدىم.
مەن قورقاۋ لارسەندى ءوز كايۋتاسىنان تاپتىم. جالاڭاش. تۇلا بويى تۇگەل قان. مەنى ادەتتەگىدەي مىسقىل ارالاس قالجىڭمەن قارسى العان.
— قىزمەتىڭىزگە كىرىسىڭىز، دوكتور! وسى ساپاردا دارىگەرلىك ءبىلىمىڭىزدى ۇلكەن پراكتيكامەن ۇشتاستىرۋعا مول مۇمكىندىك تۋىپ تۇر عوي سىزگە. بىلمەيمىن، بۇل كەمەنىڭ ءسىزسىز كۇنى نە بولار ەدى. ەگەر قۇداي مەنىڭ جۇرەگىمە مىسقالداي ادامشىلىق قاسيەت دارىتقان بولسا، مەن سىزگە وسى كەمەنىڭ قوجايىنى اتىنان شەكسىز العىس بىلدىرگەن بولار ەدىم،— دەدى ول جىميىپ.
مەن بۇل كەمەدە قاراپايىم ەمدەۋ تاسىلدەرىن جاقسى مەڭگەرىپ العانىم راس. پەش ۇستىندەگى سۋ قايناعانشا جارانى جۋىپ-تازالاپ، تاڭىپ تاستايتىن زاتتاردى دايىنداۋعا كىرىستىم. بۇل ارالىقتا لارسەن ءار نارسەنى ايتىپ، كۇلىپ، جارالانعان جەرلەرىن قاراپ، كايۋتا ىشىندە ارى-بەرى كەزدى دە ءجۇردى. مەن ونىڭ مىناداي جالاڭاش دەنەسىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم ەدى. عاجاپ! ەركەككە قاراپ ەزۋىنەن سۋى اعاتىن مەن، ارينە، ايەل ەمەسپىن عوي، دەگەنمەن ەر تۇلعالى ادامعا ەرىكسىز كوز توقتاتاتاتىن كەزىم بولۋشى ەدى.
مۇلتىكسىز سومدالعان وسى ءبىر كەلىستى ءمۇسىن — كەرەمەت تۇلعاعا كوزىمنىڭ ءبىر ءسات اربالىپ قالعانىن جاسىرمايمىن. باكتە تۇرعان تالاي ماتروستى قىزىقتاعانىم ەسىمدە. ولاردىڭ اراسىندا دا بۇلشىق ەتتەرى بولاتتاي ويناعان نەبىر سىمباتتى جىگىتتەر بار ەدى، ءبىراق ولاردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ ءبىر كەمشىلىگى كوزگە ۇرىپ تۇراتىن: بىرەۋىنىڭ ءبىر جەرى كەرەمەت كورىنسە، ەكىنشى جەرى قوراشتاۋ، نەمەسە بولماشى جەرىنىڭ قيسىقتىعى بۇكىل دەنەسىنىڭ ءسانىن بۇزىپ تۇرادى: ەندى ءبىرىنىڭ اياعى تىم ۇزىن دا، كەلەسى بىرىنىكى — تىم قىسقا: تاعى بىرەۋى تارامىستى، ءسىڭىرلى بولسا، ودان كەيىنگىسى — انشەيىن قۇر سۇيەكتى. تەك ۋفتي-ۋفتي عانا ءمىنسىز كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى، ءبىراق وندا ايەلگە ءتان بىردەمە بار — نازىكتىك پە، باسقا ما، ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن.
ال قورقاۋ لارسەن ناعىز ەركەككە ءتان بۇكىل كەسكىن-پىشىندى ءبىر بويىنا جيناقتاعان ءتاۋراتتاعى مۇساداي، كونە گرەكتەردەگى زيەۆستەي جىگىت ەدى. ول جۇرگەندە نەمەسە قولىن كوتەرگەندە قۇيقالى تەرىسىنىڭ استىندا بىلەۋ-بىلەۋ بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداپ ويناپ، سوزىلا سەرپىپ تۇرادى. ايتپاقشى، مىرىشتاي بوپ كۇنگە كۇيگەن — ونىڭ بەتى مەن موينى عانا، ال قالعان جەرى مامىقتاي اپپاق ەدى. وسىنىڭ ءوزى لارسەننىڭ تۇپكى تەگى سكانديناۆيالىق ەكەنىن ەسكە تۇسىرەتىن. باسىنداعى جاراقاتىن سيپاپ كورۋ ءۇشىن ول قولىن جوعارى كوتەرگەندە، بۇلشىق ەتتەرى زىپ بەرىپ اپپاق ەتىنە كىرىپ كەتەدى. ءدال وسى بۇلشىق ەتتىڭ ىشىندە قانشاما قۋات-كۇشتىڭ جاسىرىنىپ جاتقانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەر. ال مەنىڭ بىلەتىنىم — ونىڭ جالعىز سوققىسى تاياۋدا مەنى و دۇنيەنىڭ بەرگى جاعىنان قايتارعانى. مەن وعان قادالا قاراپ قانشا تۇرعانىمدى بىلمەيمىن، قولىمداعى اق داكە جەرگە ءتۇسىپ كەتكەندە عانا ەس جيىپ العانىم بار. بۇنى لارسەننىڭ ءوزى دە بايقاپ قالعان.
— قۇداي ءسىزدى قۇرىشتاي ەتىپ جاراتقان ەكەن،— دەدىم مەن.
— سولاي ما؟— دەپ ول جىميىپ قويدى.— ءوز ويىم دا وسىنداي، ءبىراق بۇنى نەگە جورۋىمدى بىلمەيمىن.
— تاعدىر... جازمىش...
— جوق، بەيىمدەلۋ!— دەدى ول جۇلىپ العانداي.— مەنىڭ بۇكىل وسى دەنە ءبىتىمىم تەك ءىس پەن ارەكەتكە بەيىمدەلگەن. مىنا بولاتتاي بۇلشىق ەتتەرىم تەك جۇلىپ قالۋ، الىپ قالۋ، جولىما كەسە كولدەنەڭ تۇرعانداردى قاعىپ تاستاۋ، قۇرتىپ جىبەرۋ سەكىلدى ىستەرگە عانا ارنالعان. الايدا ءسىز بويىندا جانى بار كەز كەلگەن تىرشىلىك يەسى جونىندە ويلاپ كوردىڭىز بە؟ ۇلكەندى-كىشىلى ولاردىڭ دا بۇلشىق ەتتەرى بار، ولاردىڭ دا جۇلىپ قالۋ، الىپ قالۋعا بەيىمدەلگەن ارەكەتى بار. ءبىراق مەنىڭ جولىمدى بوگەگەن كەزدە، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ارتىن قىسىپ كەتەدى، ويتكەنى مەن ولاردان كۇشتىمىن، قاشان دا كۇشتىلىگىمدى ىستەيمىن. دەمەك تاعدىر، جازمىش دەگەن بوس ءسوز، ءبارىن شەشەتىن — بەيىمدىلىك!
— بۇل جاقسى ەمەس،— دەدىم مەن.
— نە جاقسى ەمەس؟ ءومىر مە؟— دەپ ول كۇلدى.— ايتپاقشى، ءسىز مەنىڭ دەنە ءبىتىمىمدى قۇرىشتان قۇيعانداي دەدىڭىز عوي. سونى كورگىڭىز كەلە مە؟ مىنە!
ول ەدەنگە باشپايلارىن تىرناقتاي جابىستىرىپ، تالتايىپ تۇرا قالدى. بۋىلتىق-بۋىلتىق، دوپ-دومالاق، ءورلى-قىرلى بۇلشىق ەتتەر اپپاق تەرى استىندا ويناپ شىعا كەلدى.
— سيپاپ كورىڭىز!— دەدى ول بۇيىرىپ.
الاقانىمدى ارى-بەرى جۇگىرتە باستادىم. قولىم دەنەگە ەمەس، بۇجىر-بۇجىر تاسقا تيگەندەي. كەسەك-كەسەك ەتتەر ەكى يىعىنان باستاپ، ارقا مەن جامباسقا دەيىن قاز-قاتار تۇيىندەلە قالعان. سوسىن قولىن جايلاپ جوعارى كوتەرگەندە، بۇلشىق ەتتەرى تارتىلىپ، ساۋساقتارى بۇگىلە ءتۇستى. كوز جانارى، قۇبىلىپ شىعا كەلگەن — ەشتەمەنى ءمۇلت جىبەرمەيتىن ەسەپ، الداپ سوعار ايلا، اياۋسىز جىرتقىشتىق، ءبارى-بارى وسى جاناردا تۇنىپ تۇرعانداي ەدى.
— تەمىردەي بەرىكتىك، مىزعىماس تەپە-تەندىك دەگەن وسىنداي بولادى،— دەدى ول. دەدى دە شيرىعىپ تۇرعان دەنەسىن كىلت بوساتىپ، قالىپتى كۇيگە ءتۇستى.— ادامعا اياق جەرگە جابىسىپ تۇرۋ ءۇشىن كەرەك، ال ءتىس پەن تىرناق كۇرەسۋ ءۇشىن، ءولتىرۋ ءۇشىن، ءوزىڭدى ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك. "جازمىش! تاعدىر!" جو-جوق، بەيىمدەلۋ دەگەن دۇرىس.
مەن داۋلاسپادىم. ويتكەنى مەنىڭ الدىمدا جىرتقىشتىڭ، ادام كەيپىندەگى سۇمدىق جىرتقىشتىڭ دەنەسى تۇر ەدى، ەگەر مەن الىپ برونەنوسەستى نەمەسە ترانساتلانتيكالىق پاروحودتى العاش كورگەندە قانداي اسەردە بولسام، بۇل دەنەنىڭ الدىندا دا سونداي اسەرگە بولەنگەم.
كۋبريكتەگى ادام ايتقىسىز ايقاستى ەسكە الا تۇرىپ، قورقاۋ لارسەننىڭ ودان قالاي سىتىلىپ شىعىپ كەتكەنىنە قايران قالامىن جانە ونىڭ جارالانعان جەرلەرىن ءتاپ-تاۋىر ەمدەپ شىققانىمدى ماقتانىشپەن ايتا الامىن. شىندىعىندا، قاتتى جارا تۇسكەن جەرى بىرەن-ساران عانا ەدى، قالعاندارى — انشەيىن سىرىپ كەتكەن، كوگەرىپ قالعان بىردەمە. قاتتى سوققى تەك اناۋ العاش بورتتان قۇلاعان كەزدە ءتيىپتى — باسىنىڭ تەرىسى سوندا ءتىلىنىپ كەتكەن. ءبىر سۇيەمدەي بۇل جارانى مەن، ونىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، الدىمەن ماڭايىنداعى شاشىن قىرىپ، سوسىن جۋىپ-تازالاپ، تىگىپ تاستادىم. بۇعان قوسا وڭ جاق بالتىرى يت قاۋىپ العانداي قانتالاپ تۇر ەدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ايقاس باستالعان ساتتە-اق ماتروستاردىڭ ءبىرى باسسالىپ بالتىرىنان تىستەگەن دە، سودان اقىرىنا دەيىن جابىسىپ قالماعان، تەك بۇل تراپتان شىعا بەرگەندە عانا ونى تەۋىپ ازەر تۇسىرسە كەرەك.
— ايتپاقشى، حەمپ، ءسىزدىڭ جان-جاقتى ءبىلىمدى جىگىت ەكەنىڭىزدى بايقاپ ءجۇرمىن،— دەدى لارسەن مەن ەم-دومىمدى بىتىرگەن كەزدە.— مىنە، كورىپ تۇرسىز، مەن كومەكشىسىز قالدىم. بۇدان بىلاي ءسىز باستى كۇزەتتە تۇراتىن بولاسىز، ايلىعىڭىز — جەتپىس بەس دوللار، ءسىزدى كورگەن جەردە ءبارى "ميستەر ۆان-ۆەيدەن" دەپ تۇرۋعا بۇيرىق بەرىلەدى.
—Ay، مەن ناۆيگاسيا دەگەننىڭ ءيىسى مۇرنىما بارمايتىن اداممىن عوي،— دەيمىن تاڭدانىپ.
— ونىڭ ساعان قاجەتى دە جوق.
— مۇنداي جوعارى قىزمەتكە مەن ەشقاشان تالپىنعان ەمەسپىن،— دەيمىن تاعى قارسىلاسىپ.— قازىرگى قاراپايىم تىرلىگىمدە دە مەن از بوق باسىپ جۇرگەم جوق، بۇعان قوسا ومىرلىك تاجىريبەدەن دە مۇلدە ادامىن. تەك ءجۇرۋدىڭ ءوزى توق جۇرۋمەن بىردەي عوي.
ءبىراق ول كۇلدى دە قويدى، قۇددى ماسەلە شەشىلىپ قويعانداي.
— جو-جوق، مىنا قارعىس اتقان كەمەدە مەن ەشقاشان كومەكشى بولعىم كەلمەيدى،— دەيمىن قارسىلاسا ىشقىنىپ.
ونىڭ ءتۇرى بىردەن قاتۋلانىپ شىعا كەلدى. كوزىنەن ىزعار سەزىلگەن. سوسىن كايۋتا ەسىگىنە جاقىنداپ بارعان دا، ارتىنا شۇعىل بۇرىلىپ:
— جارايدى، ميستەر ۆان-ۆەيدەن، قايىرلى ءتۇن!— دەگەن.
— قايىرلى ءتۇن، ميستەر لارسەن،— دەدىم مەن مىڭگىرلەپ.
ون التىنشى تاراۋ
ىدىس-اياق جۋۋدىڭ ازابىنان قۇتىلعانمەن كومەكشى بولىپ بىردەن ابىروي تاپتىم دەي المايمىن. مەن ەڭ قاراپايىم دەگەن شتۋرماننىڭ مىندەتى نە ەكەنىن دە بىلمەيتىنمىن، ەگەر ماتروستاردىڭ ماعان دەگەن جىلى ىقىلاسى بولماسا، تالاي جەردە سازعا وتىرارىم انىقتى. كەمەنىڭ تۇلا بويى تولعان قۇرال-جابدىق. ولاردىڭ قايسىسى قانداي قىزمەت اتقارادى، جەلكەندەردى قالاي كوتەرىپ، قالاي تۇسىرەدى — ءبارى ماعان جۇمباق. دەگەنمەن ماتروستار ۇيرەتۋ مەن تۇسىندىرۋدەن جالىققان جوق، اسىرەسە ءلۋيستىڭ كومەگى كوپ تيگەن. شۇكىرشىلىك، قالعان جىگىتتەردىڭ دە قاي-قايسىسىمەن جاقسى ءتىل تابىسقاندايمىن.
ال اڭشىلار جونىندە اڭگىمە باسقا. ولاردىڭ ءبارى تەڭىز جايىن ازدى-كوپتى بىلەتىن، سوندىقتان مەنىڭ كولدەنەڭ كەلىپ كومەكشى بوپ شىعا كەلۋىم ولارعا كۇلكىلى كورىنگەن. مەنىڭ وزىمە دە ىڭعايسىز-اق. كەشەگى قارا جەردىڭ قۇرباقاسى ەندى بايىرعى تەڭىز كوكجالدارىنا بۇيرىق بەرىپ تۇرۋى كىم-كىمگە دە ەزۋ تارتقىزاتىنى راس قوي؛ ءبىراق دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولعىم كەلمەدى، جىگەرىمدى جانىدىم، نامىسىمدى قايرادىم — جاڭا جۇمىستى قالايدا تەزىرەك يگەرۋ ءۇشىن بارىمدى سالىپ باقتىم. ەڭ الدىمەن، ەشكىم تۋرالى ەشقاشان شاعىمدانعام جوق. قورقاۋ لارسەنگە دە راحمەت! ماعان قاتىستى اڭگىمەنىڭ ءبارىن دە ول باسقالاردان تەڭىز ەتيكەتىن قاتاڭ ساقتاۋدى تالاپ ەتكەن. بايقۇس يوگانسەن قانشا ادال قىزمەت ەتسە دە كاپيتاننان ءومىرى مۇنداي قولداۋ كورمەي كەتكەنى انىق-تى. كەمەنىڭ تۇمسىعىنان قۇيرىعىنا دەيىن ءبارى مەنى "ميستەر ۆان-ۆەيدەن" دەپ تۇرادى، تەك قورقاۋ لارسەن عانا وزىمسىگەن ساتتە "حەمپ" دەپ قويادى.
مىناداي دا قىزىق بولعان. بىردە، ءبىز تۇسكى تاماققا قۇلاعاندا، جەل نەگىزگى باعىتىمىزدى بىرنەشە رۋمبقا بۇرىن جىبەرىپ ەدى. مەن ۇستەلدەن تۇرا بەرگەندە كاپيتان: "ميستەر ۆان-ۆەيدەن، گالستى سولعا قاراي ۇستاڭىزشى"،— دەگەن ءوتىنىش ايتقان سىڭايدا. مەن پالۋباعا شىعىپ ءلۋيستى شاقىردىم دا، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇرادىم. ول كەمەنى جەل ىڭعايىنا باسقارۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ بەردى. مەن ونى بىردەن قاعىپ الدىم. سوسىن مۇنداي ساتتەگى شۇعىل قيمىلداردىڭ ءمان-مانىسىن ايتقىزباي-اق ۇعا قويدىم دا، ماتروستارعا باتىل تۇردە نۇسقاۋ بەرە باستادىم. ءدال وسى مەزەتتە قورقاۋ لارسەننىڭ پالۋباعا شىعا قالعانى ءالى ەسىمدە. اۋزىنداعى سيگارىن ەكى ەزۋىنە كەزەك قىستىرا تۇرىپ، ول مانيەۆر بارىسىن اسىقپاي، بايىپپەن ۇزاق باقىلاعان. سوسىن ءبىر زاماتتا يۋتتا تۇرعان مەنىڭ جانىما كەلگەن دە:
— حەمپ... ايتپاقشى... كەشىرىڭىز، ميستەر ۆان-ۆەيدسن، قۇتتىقتايمىن ءسىزدى!— دەگەن ريزا پىشىنمەن. — مىنە ءسىز ءوز اياعىڭىزدان تىك تۇردىڭىز، ەندىگى جەردە قولىڭىزدان جەتەلەپ جۇرەتىن اكەنىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. تاكسلاجدىق جۇمىستار مەن جەلكەن تارتۋ ءادىستسرىن تاعى ءبىراز ۇيرەنىپ الساڭىز، ساپار سوڭىندا كەز كەلگەن كاسىپتىك كەمەگە قورىقپاي-اق جالدانا بەرۋىڭىزگس بولادى.
ساپارىمىز جالعاسا بەردى. بۇدان كەيىنگى ارالىقتا — يوگانسەن ولگەن كۇننەن باستاپ، تەڭىز مىسىقتارىن اۋلايتىن جەرگە جەتكەنگە دەيىن — مەنىڭ جاعدايىم جامان بولا قويعان جوق. قورقاۋ لارسەن بۇرىنعىداي مازاق قىلا بەرۋىن قويعان، ماتروستار كومەك قولدارىن اياعان جوق، توماس ماگريدجدىڭ بىقسىق ماڭايىنان قۇتىلعانمىن. كەيدە ىشتەي ماساتتانىپ قوياتىن دا كەزدەرىم بار. قالاي ماساتتانبايمىن، كەشە عانا تىرباڭ-تىرباڭ ەتىپ جۇرگەن قۇرلىقتاعى قۇرباقا ەدىم، ەندى مىنە عايىپتان كەمەدەگى ەكىنشى ادام بوپ شىعا كەلدىم. وزىمە-وزىم ريزامىن، ءتىپتى اياق استىمدا ىلعيدا ىرعالىپ، تەڭسەلىپ تۇراتىن تەڭىز تەربەلىسىنەن دە ءبىرتۇرلى ءلاززات الاتىن سياقتىمىن. "ەلەس" ەكپىندەتىپ، زۋلاپ كەلەدى. باعىتى — باياعى سولتۇستىك-باتىس. جولاي بەلگىسىز ءبىر ارالدان تۇششى سۋ تولتىرىپ الۋىمىز كەرەك. ماتروستاردىڭ ايتۋىنشا، ول دا الىس ەمەس سەكىلدى.
ءبىراق بۇل ۋاقىتتا جىلىمىق كۇندەر ەدى. العاشقى كەزدە قانداي ازاپتى ساتتەردى باستان كەشسەم، الداعى ۋاقىتتا دا مەنى ءدال سونداي ساتتەر كۇتىپ تۇرعان. ال كوماندا ءۇشىن، اسىرەسە ماتروستار ءۇشىن بۇل كەمە بۇرىنعىداي ناعىز توزاقتىڭ ءوزى بولىپ قالا بەرگەن-دى. ەشكىمگە ەشقاشان تىنىشتىق جوق. كۋبريكتەگى باياعى جۇلمالاۋدى قورقاۋ لارسەن ۇمىتپاعان دا، كەشىرمەگەن. سونىڭ ەسەسىن ەندى كۇنى-تۇنى الۋعا كىرىسىپ ەدى.
ادام جانىن توزدىرۋدىڭ ەڭ تاماشا ءتاسىلى ۇساق-تۇيەكتەرمەن قيناۋ ەكەنىن ول جاقسى بىلەتىن. مۇنداي ساتتە بەيشارا ماتروستار جىندانىپ كەتە جازداۋشى ەدى. ماسەلەن، مىنا جايعا قاراڭىز. شىرت ۇيقىدا جاتقان گارريسوندى ول توسەگىنەن جۇلىپ الادى. نە ءۇشىن؟ بوياۋ جاعاتىن شوتكە ءوز ورنىندا تۇرماعانى ءۇشىن! ونى ورنىنا قويىپ كەلۋگە جالعىز گارريسون دا جەتەر ەدى، ءبىراق ول تۇنگى كۇزەتتەن كەلگەن باسقالاردى دا وياتىپ الىپ، گارريسوننىڭ ءار قيمىلىن قاراپ تۇرۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ارينە، بۇل تۇككە تۇرعىسىز دۇنيە، ءبىراق ول ويلاپ تاپقان وسىنداي ونداعان، جۇزدەگەن ۇساق-تۇيەكتەردەن كەيىن ماتروستار قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن ەلەستەتە بەرىڭىز!
مۇنداي جەردە قارسىلىق، نارازىلىق بولماي تۇرا ما، جەكەلەگەن كاقتىعىستار ءجيى-جيى بايقالىپ قالادى. كاپيتان ماتروستاردى ۇرىپ-سوعۋىن قويعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا ورشەلەنە تۇسكەن؛ كۇن سايىن ولاردىڭ ەكى-ۇشەۋى سوققىعا جىعىلىپ، جارالى بولىپ جاتادى. ءبىراق ءبارى جيىلىپ باس كوتەرۋگە دارمەنسىز، ويتكەنى اڭشىلار كۋبريگى مەن كايۋت-كومپانيادا ساقتالعان قارۋ-جاراقتىڭ نەشە ءتۇرى كىمنىڭ دە بولسىن مىسىن باسىپ تۇرار ەدى. كاپيتاننىڭ تىزەسى بارىنەن بۇرىن دجونسون مەن ليچكە باتقان، بۇلارعا دەگەن ونىڭ كارى دە، كەگى دە ەرەكشە. مەن دجونسوننىڭ كوزىنەن ايىقپاس مۇڭ كورەمىن. ونىڭ ايانىشتى ءحالى جۇرەگىمە قاتتى باتادى.
ال ليچ تاعدىردىڭ باسقا سالعانىن باسقاشا كوتەرىپ العان. ارينە، ونىڭ دا جەتىسىپ جۇرگەنى شامالى، الايدا مويىعان ءتۇرى بىلىنبەيدى. مۇندايدا قامىعۋ، قاپالانۋدان تۇك شىقپايتىنىن سەزەتىن سياقتى، سوندىقتان كەۋدەسىنە كەكتەن باسقاعا ورىن بەرمەگەن. مەن ونىڭ جىمقىرىلعان جۇقا ەرىندەرىنەن ىلعي دا ىزا مەن كەكتىڭ ىزعارىن كورەمىن. بۇل ىزعار ءبىر كۇنى ۋىتتى زاپىرانعا اينالىپ، كەسەك-كەسەگىمەن كاپيتانعا توگىلەتىن سياقتى بولىپ تۇرادى. سەبەبى ول تورداعى جىرتقىش سەكىلدى، قورقاۋ لارسەننىڭ سىرتىنان ءتىسىن اقسيتا ىزبارلانىپ تۇرعانىن نەشە رەت بايقاپ قالعانىم بار.
مىسالى، مىنا ءبىر جاعدايدان-اق ونىڭ قانداي كوڭىل كۇيدە جۇرگەنىن انىق بايقاۋعا بولار ەدى. بىردە مەن تاپا-تال تۇستە، پالۋبادا تەرىس قاراپ تۇرعان وعان الدەبىر نۇسقاۋ بەرەيىن دەپ، يىعىنا اقىرىن قول سالا بەرگەنىمدە ... ول قورس ەتىپ ىرشىپ تۇسكەن... تەگى مەنى الگى اتا جاۋى دەپ قالسا كەرەك.
ليچ پەن دجونسون كەز كەلگەن وڭتايلى ساتتە قورقاۋ لارسەندى ءولتىرىپ جىبەرۋدەن تايىنباس ەدى، ءبىراق، امال نە، ونداي ءسات قايدان تۋسىن،— قورقاۋ لارسەن ولاردى ون ورايتىن قۋ بولاتىن. ەكىنشىدەن، ول ەكەۋىنىڭ قولىندا قارۋ دا جوق، جالعىز جۇدىرىقپەن وعان نە ىستەي الادى. قورقاۋ لارسەن بولسا ءوز كۇشىنىڭ قانداي ەكەنىن ليچكە ءجيى-جيى كورسەتىپ تۇرادى، ونداي مەزەتتە اناۋ دا قاراپ قالمايدى، جۇدىرىققا — جۇدىرىق، تىسكە — ءتىس، تىرناققا — تىرناق جۇمسايدى، ءبىراق اقىر سوڭىندا بەت-اۋزى قان-قان بولىپ، كەيدە ءتىپتى ەستەن تانىپ، پالۋبادا قالادى يتەكتەلىپ. الايدا كەلەسى ايقاستان تاعى قاشپايدى. ءاردايىم ءبىرىن-بىرى شاقىرىپ تۇراتىن ەكەۋىنىڭ دە يىعىندا ءبىر-بىر جىن وتىرادى. بۇلار پالۋباعا شىقتى دەگەنشە، قان-مايدان باستالدى دەڭىز. ءليچتىڭ ەشقانداي سەبەپتەن-سەبەپسىز قورقاۋ لارسەنگە ۇمتىلعان كەزدەرىن ءوز باسىم تالاي رەت كوردىم. بىردە ول تاسادا تۇرىپ كاپيتانعا اۋىر سەلەبە لاقتىرعاندا، نەبارى جارتى-اق سۇيەم قاتەلەسكەن. تاعى بىردە ونىڭ ۇستىنە سالينگتەن كىسى بويىنداي تەمىر ىستىكتى قۇلاتىپ جىبەرگەن. كەمە تەربەلىپ كەلە جاتقاندا جەتپىس بەس فۋتتاي بيىكتىكتەن مۇنداي تەمىردى نىساناعا ءدوپ تيگىزۋ ءتىپتى دە وڭاي شارۋا ەمەس ەدى، ءبىراق ول ىسقىرىنا زۋلاپ كەلىپ، ليۋكتەن ەندى عانا شىعىپ كەلە جاتقان قورقاۋ لارسەننىڭ باسىن جاناپ ءوتىپ، پالۋبا تاقتايىنا تىك شانشىلعان. سوسىن، تاعى ءبىر كۇنى ول اڭشىلار كۋبريگىنە كىرىپ كەتىپ، بىرەۋدىڭ وقتاۋلى مىلتىعىن جۇلا قاشقان كەزدە، ونى تەك كەرفۋت قاپا ۇستاپ قالعانىن كورگەنبىز.
قورقاۋ لارسەن نەگە وسى ءليچتى ءولتىرىپ تاستاپ تىنىش تاپپايدى ەكەن دەپ مەن كەيدە ءجيى ويلايمىن. بۇعان ونىڭ كۇشى دە، اقىلى دا جەتەتىنى انىق ەدى. ءبىراق قانداي قاتەر، قانداي وڭتايلى ءساتتىڭ سوڭىندا ول مىسقىلداي كۇلىپ جۇرە بەرەدى. بۇنىڭ استارىندا ءوزى ويلاعان ءبىر قۋلىق بار سەكىلدى. ارينە، سۇمدىققا تولى قۋلىق.
— ءومىرىڭ قىل ۇشىنا ىلىنگەن كەزدە، باسىڭ كەرەمەت ىستەپ كەتەدى،— دەيدى ول سايقالدانا كۇلىپ.— مۇنداي ساتتە مەن ءوزىمدى قۇمار ويىن الاڭىنداعى ويىنشى ەسەپتەيمىن دە، ءومىردى ۇتىسقا تىككەن ەڭ ۇلكەن اقشا دەپ بىلەم. ونى نەعۇرلىم ۇتام دەگەن سايىن سەزىم-تۇيسىگىڭ سوعۇرلىم شيرىعا تۇسەدى. مەن ءۇشىن ءليچتى قيناي تۇسۋدەن ارتىق راقات جوق. ەندەشە بۇل راقاتتان نەگە مەن باس تارتۋىم كەرەك؟ ەكىنشىدەن، وعان دا جامان ەمەس، مەنىڭ ارقامدا قام-قارەكەتسىز، بوس ەرىگىپ جۇرگەن جوق. مەن سياقتى ونىڭ دا سەزىم-تۇيسىگىندە تاماشا شيرىعۋ بار. شىندىعىندا، ول باكتا تۇرعان كەز كەلگەن ماتروستان ارتىق. ويتكەنى، ونىڭ ءومىرى باسقالارعا قاراعاندا الدەقايدا ءماندى دە قۇندى. تەك ونى ءوزى عانا سەزىنبەيدى. باستىسى، ۇلكەن ماقسات بار وندا. ول ماقسات — قالايدا مەنى ءولتىرۋ. بۇدان ول كۇدەرىن دە ۇزبەيدى. ءيا، حەمپ، ول بىرەۋلەر سياقتى بوسقا بوعىن ەزىپ جۇرگەن جوق، ونىڭ ءار مينۋتى — قيمىلعا، كۇرەسكە، ارپالىسقا تولى. ءبىراق، وكىنىشتىسى سول — بۇل جانكەشتىلىكتەن بىردەمە شىعادى دەپ ويلامايمىن، تەك اقىر سوڭىندا ءوز باسىن جۇتقانى بولماسا. سوعان دەيىن مەن دە ونى ەرمەك ەتە تۇرۋىم كەرەك قوي.
— قۇداي-اۋ، بۇل دەگەنىڭىز ناعىز زۇلىمدىق قوي. بۇدان وتكەن قانداي يتتىك بار!— دەيمىن مەن شىداي الماي.— ادام ار الدىندا وسىنشاما قۇلدىراۋعا، تومەندەۋگە بولا ما ەكەن!
— سوندا ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ قايسىمىز تىم تومەندەپ كەتتىك — مەن بە، الدە ءسىز بە؟— دەدى ول قاباعىن كىرجيتىپ.— ءسىز مۇنداي ىڭعايسىز جاعدايعا تاپ بولعاندا، ءوز ار-ۇياتىڭىزبەن ىمىراعا كەلگىڭىز كەلەدى. ەگەر ءسىز شىن مانىندە بيىكتە تۇرىپ، بيىكتە قالعىڭىز كەلسە، ونداي جاعدايدا ءسىز الگى ەكەۋىمەن — دجونسون-ليچپەن — بىرىككەن بولار ەدىڭىز. ءبىراق ويتپەدىڭىز. سەبەبى قورقاسىز. ولىمنەن قورقاسىز. ءسىزدىڭ بويىڭىزداعى ءومىر قانداي جاعدايدا دا ءتىرى قالسام دەپ شىر-شىر ەتەدى. ءسىز قارعىس اتقىر ءبىر كۇندىك ساۋلە ءۇشىن قالت-قالت ەتىپ، ءبىر-اق ساتتە ءوز سەنىمىڭىز بەن يدەالىڭىزدان اينىپ شىعا كەلدىڭىز. ءوزىڭىز تۋ قىپ كوتەرگەن ادامدىق، ادالدىق اتاۋلىعا وسى قىلىعىڭىزبەن وپاسىزدىق جاسادىڭىز. دەمەك، توزاق دەگەن دۇنيە بار بولسا، وعان ءبىرىنشى تۇسەتىن ادام ءسىز ەمەسسىز بە؟ ال مەنىڭ ءجونىم باسقا. ومىرلىك مۇراتتارىما بۇرىن قانداي ادال بولسام، بۇل جولى دا سول قالپىمدا قالدىم. ءسىز ويلاعانداي قانداي يت بولسام دا، ءوز ار-ۇياتىم مەن سەنىمىمە قارسى ەشتەمە ىستەگەم جوق. نە دەسەڭىز دە، بۇ جاعىنان مەن سىزدەن ارتىقپىن.
ونىڭ بۇل ايتقاندارى ءارى جاعىمسىز، ءارى الاپەس شىندىق ەدى. مەن مۇمكىن راسىندا قورقاقتىق تانىتقان شىعارمىن؟ ءبىراق بۇل ساۋال توڭىرەگىندە كوبىرەك ويلانعان سايىن كوزىم ءبىر نارسەگە انىق جەتە تۇسكەن: ار الدىنداعى مەنىڭ باستى پارىزىم — لارسەن ايتقانداي، ليچ پەن دجونسونعا قوسىلىپ، سولارمەن بىرگە ونى ولتىرۋگە ات سالىسۋىم كەرەك ەكەن. مەنىڭ قاتال پۋريتاندىق بابالارىم: ەگەر ىزگى ماقساتتا ىستەلگەن ءىس بولسا، وندا ادام ولتىرگەندى دە اقتاپ الۋعا بولادى دەگەن، مۇمكىن مەنى وسىنداي ويعا جەتەلەگەن دە ارعى تەگىمنەن قالعان سول ميراس شىعار. مەن بۇل ويعا قاتتى شىرمالىپ قالدىم. مۇنداي زۇلىم ادامدى بۇل ومىردەن الاستاۋ — باستى پارىزىم عانا ەمەس، ادامدىق بورىشىم دەپ ءبىلدىم. ادامزات بالاسى بۇدان تەك جاقسىلىق پەن باقىت قانا تابادى، ال ءومىر تازارىپ، نۇرلانا تۇسەدى.
مەن بۇل ءتۇپسىز ويدىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ، ءتۇنى بويى كىرپىك ىلگەم جوق، باستان وتكەن بارلىق جاي كوز الدىمنان تىزبەكتەلىپ وتە بەرگەن، وتە بەرگەن. اقىرى ىشتەگى شەردى بولىسكىم كەلىپ، تۇنگى كۇزەت كەزىندە ليچ پەن دجونسونعا جولىقتىم. بۇل ۋاقىتتا قورقاۋ لارسەن تومەندە بولاتىن. ءبىز ۇشەۋىمىز وتىرىپ ۇزاق اڭگىمەلەستىك. سوندا بايقاعانىم: ەكەۋىنىڭ دە ءۇمىتى ۇزىلگەن ەكەن. دجونسوندى سارى ۋايىم قۇرتقان، ال ءليچتى كۇن سايىنعى كۇرەس پەن قاقتىعىس ابدەن دىڭكەلەتىپ بىتىرگەن. ءبىر ارەدىكتە ول قوبالجىعان كەيىپتە قولىمنان ۇستاعان دا:
— ءسىز ادال ادامسىز عوي، ميستەر ۆان-ۆەيدەن!— دەگەن.— ءبىراق ءبىز ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ قايتەسىز. ۇندەمەي جۇرە بەرىڭىز. ليچ ەكەۋىمىزدەن ەندى قايىر جوق، كۇنىمىزدىڭ وسى باتقانى باتقان. ءبىراق ءبىر قىسىلشاڭ ساتتە سىزگە سۇيەنەرمىز.
كەلەسى كۇنى قارسى الدىمىزدان — جەل جاق بەتتەن ۋەنرايت ارالىنىڭ توبەسى كورىنگەن كەزدە قورقاۋ لارسەن اۋليەگە ءتان ءبىر ءسوز ايتقان. ءدال وسى مەزەتتە ول دجونسوندى سۇلاتىپ سالىپ، وعان كومەككە ۇمتىلعان ءليچتى جۋساتىپ تاستاپ، ەرلەپ تۇرعان ءساتى ەدى.
— ليچ،— دەگەن ول،— تۇبىندە سەنى ولتىرمەي قويمايتىنىمدى بىلەتىن شىعارسىڭ؟
ماتروس جاۋاپ ورنىنا ىڭىرسىدى دا قويدى.
— ال سەن،— دەدى سوسىن دجونسونعا بۇرىلىپ،— ايتەۋىر بىردە مىنا جارىق جالعاندى جارىق ەمەس تۇنەك دەۋگە جەتەسىڭ، مەن ولتىرمەي-اق بورتتان ءوزىڭ سەكىرىپ كەتەسىڭ. وسىنى ۇمىتپا!
— بۇل — سەندىرۋ، ۇيىتۋ،— دەدى بۇدان سوڭ ماعان قاراپ.— ءسىزدىڭ ءبىر ايلىق جالاقىڭىزعا ءباس تىگەم، ول تۋرا وسىلاي ىستەيدى.
ونىڭ بۇل قۇرباندارى كەسپەكتەرگە تۇششى سۋ قۇيار كەزدە ءبىر ىڭعايىن تاۋىپ قاشىپ كەتسە دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىم، ءبىراق قورقاۋ لارسەن زاكىر تاستايتىن جەردى جاقسى تاڭداي بىلگەن. كەمە جاعالاۋعا جارتى ميلدەي جەرگە توقتاعان. تولقىنداردىڭ توعىسار تۇسى. بۇل — جاعاعا جەتەر-جەتپەس جيەك. الدىمىزدا — تار شاتقال، ونىڭ ەكى جاعى — جالاما جارتاس، قۇلاما قۇز. وعان ەڭبەكتەپ تە، ەتبەتتەپ تە شىعا المايسىڭ. سول الاقانداي تار اۋىزدا، كاپيتاننىڭ تىكەلەي باقىلاۋىمەن، ليچ پەن دجونسون كەسپەككە سۋ تولتىرىپ الىپ، جاعاعا قاراي دومالاتىپ اكەلەدى. ونى سۋ شەتىندە كۇتىپ تۇرعان شليۋپكاعا تيەپ بەرگەن سوڭ، تار اۋىزداعى باستاۋعا بۇرىلادى. قاشا جونەلۋدىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى جوق.
ال گارريسون مەن كەللي سىتىلىپ كەتۋدىڭ باسقا ءبىر امالىن قاراستىرعان. ولار ليچ پەن دجونسون جاعاعا جەتكىزگەن الگى تۇششى سۋ تولى كەسپەكتەردى شليۋپكامەن كەمەگە تاسىمالداپ ءجۇر ەدى. ءتۇس كەزىندە ەكەۋى كەزەكتى بەس كەسپەكتى جاعاعا اكەتىپ بارا جاتتى دا، كۇتپەگەن جەردە باعىتتارىن سولعا بۇرىپ، تەڭىزگە سۇعىنا كىرىپ تۇرعان ۇزىن ءمۇيىستى وراي جونەلدى. سول تۇستاعى لەك-لەگىمەن جاعاعا اقتارىلا قۇلاعان اقباس تولقىنداردىڭ ارعى جاعىندا جاپون وتارىنا قاراستى كوكجەلەكتى ادەمى دەريەۆنيا، ودان ءارى ارالدىڭ ءبىراز جەرىن الىپ جاتقان جالپاق جارىق كورىنەر ەدى. ەگەر ەكى جىگىت سول جەرگە ءبىر جەتىپ السا، قورقاۋ لارسەننەن مۇلدە قۇتىلىپ كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن.
ءبىراق امال نە... گەندەرسون مەن سموك تاڭەرتەڭنەن بەرى پالۋبادان تاپجىلماپ ەدى، نەگە ەكەنى ەندى بەلگىلى بولدى: قاشىپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنان ەكەۋى بىردەي وق جاۋدىرعان. ۆينتوۆكادان. ءبىراق دالدەپ اتۋ جوق، الدىمەن شليۋپكانى اينالدىرا وقپەن سابالاپ وتكەن بۇلارى ەسكەرتپە ەدى. الايدا ماتروستار بارىن سالىپ العا ۇمتىلا ءتۇستى. سول ساتتە سۋدى شىلپ-شىلپ ۇرعان وقتار دا شليۋپكاعا جاقىنداي بەردى.
— قاراڭدار، ءقازىر مەن كەلليدىڭ وڭ قولىنداعى ەسكەگىن اتىپ تۇسىرەم،— دەپ، سموك ەندى انىعىراق كوزدەي باستاعان.
مەن دۇربىدەن كوز الماي قاراپ تۇرمىن. ايتقانداي-اق... ەسكەك باسى شومشەكتەي شاشىلىپ ءتۇستى. گەندەرسون دا ءدال سولاي ىستەپ، گارريسوننىڭ وڭ جاق ەسكەگىن بىت-شىت قىلدى. دالىرەگىندە، باسىنداعى قالاقشاسىن. شليۋپكا قاناتىنان قايىرىلعان قۇس سياقتى ءبىر ورنىندا اينالا بەرگەن. ارتىنشا سول جاقتاعى ەكى ەسكەك تە الدىڭعىنىڭ كەبىن قۇشتى. سوسىن ماتروستار شولاق ەسكەكتەردى شولتىراڭداتا باستاعاندا، سەكۋنت وتپەي ولارىن دا وق جۇلىپ اكەتتى. بۇدان سوڭ كەللي شليۋپكاعا قاپتالىنان ءبىر تاقتايدى جۇلىپ الىپ، سونىمەن ەسۋگە كىرىسكەن. ءبىراق... كەنەت باج ەتە قالدى دا، قولىن سىلكىلەي جونەلدى: وق تيگەن تاقتايدىڭ جارىقشاعى قولىنا قاتتى قادالسا كەرەك. ەندى ەكەۋى دە تاعدىردىڭ سالعانىنا كونۋدەن باسقا امالدارى قالماعان... ارادا شامالى ۋاقىت وتكەندە قورقاۋ لارسەن جىبەرگەن شليۋپكا تولقىنمەن اعىپ بارا جاتقان ەسكەكسىز شليۋپكانى كەمەگە قاراي باياۋ سۇيرەپ كەلە جاتتى...
كەشكىسىن ءبىز زاكىردى كوتەردىك. بۇدان كەيىن قاشان قارا جەردى كورەمىز بەلگىسىز، الدا — كاسىپشىلىك. تەڭىز مىسىعىن اۋلاۋعا شىعامىز. ول كەمىندە ءۇش-تورت ايعا سوزىلادى. وتە كوڭىلسىز. ەكى يىعىم سالبىراپ جۇمىسىما كىرىستىم. كەمە ءۇستى ولىك شىعارعانداي. تىنىشتىق. قورقاۋ لارسەن توسەگىندە جاتىر ءبۇرىسىپ. تاعى دا باس اۋرۋى ۇستاعان. گارريسون شتۋرۆالدا تۇر. تۇردى دەگەن جاي ءسوز، شىندىعىندا بۇكىل دەنەسىمەن وعان ەڭكەيە جابىسىپ قالعان. جۇزىندە — مۇڭ، وزەگىندە — وكىنىش. ال ليۋكتىڭ جەل جاق بەتىندە، قاراڭعىلاۋ ءبىر بۇرىشتا، ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، ءزىلماۋىر ويعا باتىپ كەللي وتىر.
دجونسون كەمەنىڭ ءدال تۇمسىعىندا ەڭكەيە تۇرىپ، تومەندە اق كوبىكتى ايرانداي ساپىرىپ جاتقان فورشتۆەنگە كوز الماي قارايدى. مەنىڭ ەسىمە قورقاۋ لارسەننىڭ ساۋەگەي ءسوزى تۇسكەن. "مەن سەنى ولتىرمەيمىن ءوزىڭ-اق ءبىر كۇنى بورتتان سەكىرىپ كەتەسىڭ". وسى ءسوز بۇل بەيشاراعا شىنىمەن دە اسەر ەتە باستاعانداي. مەن ونىڭ كوڭىلىن اۋلايىن دەپ، سوزگە شاقىرىپ ەدىم، ءبىراق ول ءسال جىميعانى بولماسا، ءبىر اۋىز ءتىل قاتقان جوق.
كورمدا تۇرعانىمدا ماعان ليچ كەلىپ جولىقتى.
— سىزگە ءبىر ءوتىنىش ايتايىن دەپ ەدىم، ميستەر ۆان-ۆەيدەن،— دەدى ول.— ەگەر ءسىز فريسكوعا امان-ساۋ ورالىپ جاتساڭىز، ماتتا ماك-كارتي دەگەن شالدى تاۋىپ الىڭىزشى. ول مەنىڭ اكەم بولادى. ەتىكشى. مەيفەر ناۋبايحاناسىنىڭ سىرت جاعىنداعى تاۋدا تۇرادى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، تاۋىپ الۋ اسا قيىنعا سوقپاس... جاعداي سولاي بولدى، ءسىزدى قايعىرتايىن دەگەن جوق ەدى دەڭىز. سوسىن جانە مەنىڭ اتىمنان: "قۇداي سىزگە جار بولسىن!" دەۋدى دە ۇمىتپاڭىز.
مەن باس يزەدىم دە:
— ءبىز ءبارىمىز سان-فرانسيسكوعا امان-ساۋ جەتەمىز،— دەگەندى قوسىپ قويدىم.— سوندا ءسىز، مەن جانە دجونسون ۇشەۋىمىز ماتتا ماك-كارتيگە بىرگە بارامىز...
— سولاي بولسا جاقسى عوي،— دەدى ول مەنىڭ قولىمدى قىسىپ تۇرىپ.— ءبىراق سەنبەيمىن-اۋ سوعان. قورقاۋ لارسەننىڭ مەنى ولتىرەتىن كۇنى الىس ەمەس سياقتى. تەك قۇدايدان تىلەيتىنىم، نە ىستەسە دە تەزىرەك ىستەسە ەكەن ول.
وسىنى ايتتى دا ول كەتە باردى. "ءيا، نە ىستەسە دە تەزىرەك ىستەسە ەكەن" دەدىم مەن دە ىشتەي. يت قورلىقتى كورىپ جۇرگەنشە ءولىپ كەتكەننىڭ ءوزى جاقسى عوي. بايقايمىن، ماعان دا سارى ۋايىمنىڭ سالقىنى تيگەندەي. بۇل جەردە ەشكىم دە ولىمنەن قاشىپ قۇتىلا المايتىن سەكىلدى. پالۋبادا ارى-بەرى سەندەلىپ جۇرگەن سايىن قورقاۋ لارسەننىڭ قورقىنىشتى يدەياسىنا ءوزىمنىڭ دە بەرىلە باستاعانىمدى سەزگەندەيمىن. بۇنىڭ سوڭى قايدا اپارادى؟ بۇل دۇنيە نە بوپ بارادى ءوزى؟ ءقايداعىبىر قارا نيەتتىڭ دەگەنى بولا بەرسە، مىنا جارىق جالعاننان نە ءۇمىت، نە قايىر سوندا؟ راس، بۇل ءومىردىڭ قارا باقىرلىق قۇنى جوق، قۇرىسىن، ءبىتسىن، قاراڭ قالسىن ءبارى دە! دجونسون سياقتى مەن دە بورتقا اسىلىپ، تومەنگە كوز سالدىم. قاپ-قارا تۇڭعيىق. تىلسىم تىنىشتىق. مۇمكىن... جانعا تىنىشتىق تا... سوندا... سوندا...
ون جەتىنشى تاراۋ
قىزىعى سول، ءبىز الداعى كۇندەردەن قانشا جامانشىلىق كۇتسەك تە، ازىرگە قاقتىعىس-سوقتىعىس، ولىم-جىتىمنەن امان كەلە جاتىرمىز. جاپون جاعالاۋلارىنا جەتىپ، تەڭىز مىسىقتارىنىڭ قالىڭ ۇيىرىنە كەزدەسكەنشە ءبىز سولتۇستىك-باتىسقا قاراي تىنىمسىز جۇزە بەرگەنبىز. شەتسىز-شەكسىز مۇحيتتىڭ الدەبىر تۇكپىرىنەن مۇندا ۇدەرە كوشىپ جەتكەن ول مىسىقتار بۇدان ءارى بەتتەرىن شۇعىل سولتۇستىككە بۇرىپ بەرينگ تەڭىزى جاعالاۋلارىنداعى قىسقى قونىستارىنا قاراقۇرتتاي شۇبىرعان. ءبىز دە ولاردىڭ سوڭىنان سولتۇستىككە بۇرىلىپ، جولاي كوزگە ىلىككەن قارانى كۇمپىلدەتىپ اتقىلاپ، قىرىپ-جويىپ، قان-جىنى ارالاس قانسوناردى باستاپ تا جىبەردىك. بىزگە بۇل مىسىقتاردىڭ تەرىسى عانا كەرەك، قالعانىن بالىقتارعا جەمگە تاستاپ جۇرە بەرەمىز.
ءسوز جوق، بۇل اياۋسىز قىرۋ ەدى. ءبارى دە ايەلدەر ءۇشىن! ايەلدەردىڭ سان-سالتاناتپەن جىلتىراپ، جارقىراپ ءجۇرۋى ءۇشىن! ەتى مەن مايىن ەشكىم كەرەك قىلمايدى. ءار كۇنى كەشكە قاراي پالۋبا ءۇستى ەت پەن تەرىدەن اياق الىپ جۇرگىسىز بوپ جاتادى. ەدەندە ەزىلگەن مايدان تابانىڭ تايعانايدى. شپيگاتقا، ماچقا، قۇرال-جابدىقتارعا شاشىراعان قىپ-قىزىل قاننان كوزىڭ قارلىعادى. كەمەمىز كەمە ەمەس، قاساپقاناعا اينالعان. اركىمنىڭ قولىندا ءبىر پىشاق، ءبارى جيىلىپ تەڭىز ارۋىنىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الەك.
مەنىڭ مىندەتىم — شليۋپكالاردان بورتقا تۇسكەن مىسىقتاردى ەسەپتەپ تۇرۋ، سوسىن سويۋ، تازالاۋ، پالۋبا ءۇستىن جۋعىزۋ سياقتى جۇمىستارعا باسشىلىق جاساۋ. ارينە، تىم قىزىقتى جۇمىس ەمەس. ءوز ىستەگەنىڭە ءوزىڭنىڭ جۇرەگىڭ اينيدى. ەكىنشىدەن، مەن بۇرىن وسىنشاما كوپ ادامعا باسشىلىق جاساپ كورگەن جوق ەدىم، ءبىراق بۇنىڭ دا پايداسى تيەدى ەكەن، اكىمشىلىك-امىرشىلىك جاعىنان ءقازىر ءتاپ-تاۋىر ىسىلىپ قالعانىمدى بايقايمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىندە مەن باياعى بوسبەلبەۋ، "قىزمىنەزدى ۆان-ۆەيدەن" ەمەسپىن.
مەن ەندى ەشقاشان بۇرىنعى حەمفري ۆان-ۆەيدەن بولا المايتىنىمدى تۇسىنە باستادىم. مەنىڭ ومىرگە، ادامعا دەگەن سەنىمىم قورقاۋ لارسەنگە قانشا قارسىلاسىپ باققانمەن ونىڭ كەيبىر يدەيالارى ماعان قالايدا اسەر ەتپەي قويماعان. مەن ەشقاشان بەتپە-بەت كەلىپ كورمەگەن، جەمە-جەمدە ىلعي دا سىرتتاپ جۇرەتىن ناقتى ءومىردىڭ اقيقاتىن ول ماعان ايقارا اشىپ بەرگەندەي. ەندى مەن ماڭايىمدى انىق كورە باستاعام، كوزىم اشىلعان، سەزىمىم سەرگىگەن.
اڭشىلىق باستالعالى مەن كوبىندە قورقاۋ لارسەننىڭ قاسىندامىن. كۇن اشىق كەزدە جانە تەڭىز مىسىقتارىنىڭ قالىڭ ورتاسىنا تۇسكەندە ەكيپاج تۇگەلدەي شليۋپكالارىندا بولادى دا، بورتتا تەك ەكەۋىمىز قالامىز. كامبۋزدەگى ماگريدج ءبىز ءۇشىن ساندا بار دا، ساناتتا جوق. تاڭەرتەڭ التى شليۋپكا التى جاققا شاشىراي جىلجىپ كەتەدى. سوسىن جەل جاقتاعى ءبىرىنشى شليۋپكا مەن جەل ىعىنداعى ەڭ قاشىق شليۋپكانىڭ اراسى كەيدە ون، كەيدە جيىرما ميلگە جەتكەن كەزدە، ءبارى باعىتتارىن ءبىر تۇستىككە تۇزەيدى. سودان سوڭ ولار ابدەن ىمىرت ۇيىرىلگەندە نەمەسە اۋا-رايى كۇرت بۇزىلعان جاعدايدا ءبىر-اق قايتادى كەمەگە. ال ءبىز، لارسەن ەكەۋىمىز، كەز كەلگەن قىسىلشاڭ ساتتە باسقا شليۋپكالار جەل ىعىمەن جەتىپ الۋ ءۇشىن كەمەنى ىلعي دا سولاردىڭ باعىتىندا ۇستاپ وتىرۋعا ءتيىسپىز.
جاي عانا جەلەمىك ەسىپ تۇرعاندا بۇل مىندەتتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ ەكى ادامعا تىم قيىن ەدى: اسىرەسە "ەلەس" سياقتى كەمەدە جۇرگىزۋ تەتىكتەرىنە يە بولۋ، شليۋپكالاردان كوز جازىپ قالماۋ، جەلكەندەردى كوتەرۋ-تۇسىرۋ جۇمىستارى ءتىپتى ون كىسىگە دە وڭاي ەمەس-تى. ال ەندى بۇنىڭ ءبارىن دە جالعىز مەن اتقارۋىم كەرەك. جانە تەز. جۇرگىزۋ جاعى تىم قيىن ەمەس، ءبىراق سالينگكە شىعۋ، قاجەت كەزىندە ودان جوعارى قولمەن كوتەرىلۋ — ناعىز قيامەتتىڭ ءوزى. الايدا قورقاۋ لارسەننىڭ الدىندا مەنىڭ دە ءومىر سۇرۋگە قۇقىم بار ەكەنىن سوزبەن عانا ەمەس ىسپەن دالەلدەپ شىعۋ ءۇشىن مەن بارىمدى سالدىم. اقىرى، كوپ وتپەي-اق، ماچتىڭ سوناۋ قىل ۇشىنا قۇمىرسقاداي ورمەلەپ بارىپ، قالت-قۇلت ەتكەن قاتەرلى بيىكتىڭ باسىنان قاي شليۋپكانىڭ قاي جەردە جۇرگەنىن دۇربىمەن راحاتتانا قاراپ تۇراتىن بولدىم.
ءالى ەسىمدە، اسپان استى شىنىداي مولدىرەپ تۇرعان ءبىر اشىق كۇنى اڭشىلار ەرتەمەن تەڭىزگە شىعىپ كەتكەن دە، ۋاقىت وتكەن سايىن مىلتىق داۋسى بىرتىندەپ الىستاي بەرگەن، الىستاي بەرگەن. سونان سوڭ نە زاماتتا مۇلدە تىنىشتالىپ قالعان. شليۋپكالار كوز ۇشىندا بۇلدىر-بۇلدىر عانا كورىنەدى. باتىس جاقتان بىلىنەر-بىلىنبەس سالقىن سامال ەسىپ تۇر ەدى، ءبىز كەمە تۇمسىعىن ادەتتەگىدسي جەل ىعىنا بۇرىپ بولعان كەزدە، ول دا تىنا قالعان. ماچ باسىنا شىقتىم دا، تەڭىز بەتىنە تەسىلە قاراي باستادىم؛ التى شليۋپكا دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى شەتسىز-شەكسىز كوكجيەككە بىرتىندەپ ءسىڭىپ بارادى. ال ءبىز ايناداي جازىق ايدىن بەتىندە ءسال عانا ىرعالىپ قويىپ، ءبىر ورىندا تۇرمىز. لارسەن مازاسىزدانا باستاعان. بارومەتر ءتىلى ەڭ تومەنگى شكالادا تۇر. شىعىس جاقتاعى اسپان دا ەشبىر جاقسىلىق نىشانىن بايقاتپايدى. لارسەن الىسقا قادالا قاراپ تۇرىپ:
— ەگەر داۋىل مىنا جاقتان سوعىپ، ءبىزدى ىقتىرىپ اكەتسە،— دەدى،— ەكى كۋبريكتە نەشە توسەكتىڭ بوس قالاتىنىن قازىردەن ەسەپتەي بەرىڭىز.
ساعات ون بىرلەر شاماسىندا تەڭىز بەتى تەپ-تەگىس كۇيگە ءتۇستى دە، تۇسكە جاقىن كۇن بىردەن ىسىپ سالا بەردى. قاپىرىق ىستىق قولقانى قابادى. قۇرعاق اۋا كەڭىردەكتى كۇيدىرىپ، تىنىسىڭدى تارىلتادى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. مۇنداي جاعدايدا كاليفورنيالىقتار: "قۇددى ءزىلزالانىڭ الدى" دەر ەدى. وسىنىڭ ءبارى الدەبىر جامانشىلىقتان، ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپ-قاتەردەن حابار بەرگەندەي. ءبىرازدان سوڭ شىعىس كوكجيەكتى تۇگەلدەي قارا بۇلت تورلاپ العان؛ قارا بۇلت ەمەس، بەينە ءبىر بىزگە قاراي قوپارىلا قۇلاپ كەلە جاتقان قوجىر-قوجىر قاراتاستى، شاتقالدى، تەرەڭ-تەرەڭ ۇڭگىرلى الىپ تاۋ سەكىلدى. ءيا، قارا ديۋداي قارا تاۋ ءبىز جاققا قاراي قوپارىلا قۇلاپ كەلەدى. ال شحۋنا بولسا، ءالى دە ءولى نۇكتەدە باياۋ شايقالىپ تۇر. جەل جوق. تىمىرسىق اۋا. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق.
— بۇل جاي عانا شكۆال ەمەس،— دەيدى قورقاۋ لارسەن.— تابيعات جارىقتىق بۇلقان-تالقان بولىپ، جەر-دۇنيەنى ءبىر سىلكىلەيىن دەپ تۇر. ءقازىر بار داۋسىمەن وكىرىپ-باقىرىپ داۋىل جەتكەن كەزدە، اكەمىزدىڭ اتىن ۇمىتاتىن بولامىز. بارىنەن بۇرىن مەن شليۋپكالاردان قورقامىن، حەمپ. بۇگىن ولاردىڭ قاق جارتىسىنان ايىرىلىپ قالماساق نە قىلسىن! تەزىرەك جوعارى شىعىڭىز دا، توپسەلدى بوساتىڭىز!
— ەگەر شىنىمەن داۋىل تۇرسا، ءبىز نە ىستەي الامىز؟ ەكى ادامنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟— دەيمىن مەن ابىرجىپ.
— ءبىز جەلدىڭ العاشقى ەكپىنىن پايدالانىپ قالامىز دا، جەلكەندەرىمىزدى جۇلىپ اكەتكەنشە بىردەمە ەتىپ ايتەۋىر شليۋپكالارعا جەتىپ الامىز. سونان كەيىن، نە بولسا، و بولسىن. بىزگە باستى كەرەگى — ماچتى ساقتاپ قالۋ. ول امان قالسا — ءبىز دە امانبىز. ءبىراق بۇل دا وڭايعا تۇسە قويماس.
تەڭىز بەتى ءالى دە تىپ-تىنىش. ءولىارا ءساتتى پايدالانىپ، ءبىز تەزىرەك تاماق ءىشىپ الدىق. مەنى كوكجيەككە ءسىڭىپ كەتكەن ون سەگىز ادامنىڭ تاعدىرى الاڭداتادى، قارا بۇلت بولسا سول كوكجيەكتى كوكتەي كەسىپ، بىرتىندەپ بەرى جىلجىپ كەلەدى. ءبىراق قورقاۋ لارسەندى بۇل تىم قورقىتا قويماعان سەكىلدى، تەك، بايقايمىن، تاناۋى جەلپىلدەپ، قيمىلى شيراي تۇسكەن. وڭىندە سول باياعى قاتالدىقتىڭ سىزى بار، ءبىراق كوزىنەن — بۇل كۇنى ول اشىق كوگىلدىر تۇسكە ەنگەن — جالت-جۇلت ەتكەن ءبىر عاجاپ ۇشقىن بىلىنەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول كوڭىلدى ەدى، وتە كوڭىلدى ەدى. ال نەمەنەگە جەتىسىپ ءماز بولادى؟ ونى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلمەسە، مەن بىلمەدىم. تەگى ارپالىستى، كۇرەستى ساتتەر عانا وعان شىن قۋانىش سىيلاسا كەرەك. ونداي ءسات، مىنە، جاقىنداپ كەلە جاتىر ەدى.
مەنى بايقاماعان ول وڭاشا ءبىر ساتتە الىستاعى الاي-دۇلەي داۋىلعا ءارى راقاتتانا، ءارى ىزالانا قاراپ تۇرىپ، كەلسەڭ كەل دەگەندەي قارق-قارق كۇلگەن. ونىڭ سونداعى الىپ قارا ديۋ الدىندا قاسقايىپ تۇرعان "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" كەيىپكەرى سياقتى قالپى قازىرگە دەيىن كوز الدىمدا. ءيا، ول بۇل ساتتە دە ەشتەمەدەن قورىقپاي، تاعدىردىڭ ءوزىن تالكەك ەتىپ تۇرعان.
سونان سوڭ ول كامبۋزگە كىرگەن دە:
— كوك، سەنىڭ پالۋباعا دا كەرەگىڭ بوپ قالادى. ىدىس-اياعىڭدى جۋىپ بولعان سوڭ، قۇلاعىڭ ءبىز جاقتا بولسىن. شاقىرامىز!— دەپ ەدى.
— حەمپ،— دەدى ول مەنىڭ قادالا قاراپ تۇرعانىمدى بايقاپ.— بۇنىڭ قاسىندا ۆيسكي جولدا قالادى. ءبىراق، امال نە، ءسىزدىڭ ومار ءحاييامىڭىز دا ونى تۇسىنبەگەن عوي. ءومىردى ايتام، ءومىردى! ال ناعىز ءومىردى ءسىز ءقازىر كورەسىز!
بۇل ساتتە باتىس كوكجيەكتىڭ قاق جارتىسىن قارا بۇلت باسىپ ۇلگىرگەن. الگىندە عانا زەڭگىر كوكتە شاقىرايىپ، شاتىناپ تۇرعان كۇن كوزى دە ەندى تۇنەرگەن تۇنەك قوينىنا ءسىڭىپ كەتكەن-دى. ساعات تۇسكى ەكىنىڭ شاماسى بولسا دا توڭىرەك كەشكى ىمىرتتاي قاراۋىتىپ، كەي تۇستا قىزىل شاپاق ويناپ، دۇنيە اپ-ساتتە نەشە قۇبىلىپ شىعا كەلىپ ەدى. وسى قۇبىلمالى جارىقتا قورقاۋ لارسەننىڭ ءوڭى الابۇرتىپ، الاۋلاپ، قۇددى باسىنىڭ توڭىرەگىندە الدەبىر سيقىرلى ساۋلەلەر جارق-جۇرق ەتىپ، ۇشقىن شاشىپ تۇرعانداي كورىندى. دالىرەگىندە، مەنىڭ ۇرەيگە تولعان كوزىمە سولاي ەلەستەپ ەدى. جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس سوعادى. قۇلاعىم تاس كەرەڭ بوپ ءبىتىپ قالعان سەكىلدى. تىرس ەتكەن دىبىس، ءۇپ ەتكەن جەل بىلىنبەيدى. قاپىرىق، تىمىرسىق ىستىقتان تىنىسىم تارىلىپ بارادى. ماڭدايىمنان شىپ-شىپ تەر شىققان، اۋزىما قۇيىلعان كەرمەك دامنەن جۇرەگىم اينيدى. ءبىر ءسات باسىم اينالىپ قۇلاپ بارا جاتقانداي بولدىم دا، بورت قىرىنان شاپ بەرىپ، ۇستاي الدىم. وسى مەزەتتە بولار-بولماس جەل لەبى سەزىلگەن. بەينە بىرەۋ شىعىس جاقتان بەتىمە ۇرلەپ قالىپ، قاشا جونەلگەن سەكىلدى. كوزىم تۇماندانىپ، جەلكەندەرگە قارايمىن — قىبىر ەتكەن قوزعالىس جوق. ءبىراق قاس قاعىم ساتتە كەڭ سارايىم اشىلا تۇسكەندەي.
— كوك،— دەدى قورقاۋ لارسەن اقىرىن داۋىستاپ.
ارتىنشا توماس ماگريدجدىڭ تىرتىق-تىرتىق ايانىشتى ءجۇزى كورىندى.
— فوك-گيكتەگى ءتاليدى بوسات، سوسىن گيكتى ورنىنا قوي. فوككە جەل تولا باستاعان كەزدە شيكوتتى باستىرىپ تاستا دا، ءتاليدى قايتا ورنىنا قوي. ەگەر ءبىر جەردە قاتە جىبەرسەڭ، باسىڭدى جۇلىپ الامىن. ۇقتىڭ با؟
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، الدىڭعى جەلكەندەردى جىلجىتۋعا دايىن بولىڭىز. سوسىن توپسەلدى ورنىنا قويىڭىز؛ بۇنى نەعۇرلىم تەزىرەك ىستەسەڭىز، وزىڭىزگە سوعۇرلىم جەڭىل بولادى. كوكتى دا ارتىنان تەۋىپ وتىرۋدى ۇمىتپاڭىز.
بۇل سوزدەن مەن وزىمە دەگەن قولپاش پەن كوپشىكتى سەزىپ، ءتاپ-تاۋىر مارقايىپ قالدىم. كەمە تۇمسىعى سولتۇستىك-باتىس جاققا قاراپ تۇر ەدى، كاپيتان جەل لەبى ءبىلىنىسىمسن باعىتتى شۇعىل 170 گرادۋسقا بۇرعىسى كەلگەن.
— جەل بىزگە كورم جاقتان سوعادى،— دەپ ءتۇسىندىردى ول.— مىلتىقتىڭ سوڭعى شىققان دىبىسىنا قاراعاندا، شليۋپكالار ءسال وڭتۇستىككە قاراي اۋىتقىعان سياقتى.
ول وسىنى ايتتى دا، شتۋرۆالعا كەتتى. ال مەن باككە كەلىپ، كليۆەر تۇبىندەگى ءوز ورنىما تۇردىم. جەل لەبى وقتىن-وقتىن سەزىلىپ قويادى. جەلكەندەر جاي عانا جەلپ ەتىپ بارىپ باسىلا قالادى.
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا وراي داۋىل اقىرىنداپ باستالىپ كەلەدى. بىردەن جۇلمالاي جونەلسە، نە ىستەر ەدىك!— دەيدى كوك ماعان ايقايلاپ.
بۇعان مەن دە قۋانىشتى ەدىم، ويتكەنى جەلكەندەردىڭ ءبارىن كوتەرىپ قويعانبىز، قاتتى جەل بىردەن تۇرسا، راسىندا، نە ىستەر ەدىك! جەل بىرتىندەپ كۇش العان كەزدە جەلكەندەر جەلبىرەپ، "ەلەس" ورنىنان ەپتەپ قوزعالا باستادى. قورقاۋ لارسەن جۇرگىزۋ تۇتقاسىن شۇعىل جەل وتىنە بۇرعاندا، ءجۇرىسىمىز ءتىپتى شيراي ءتۇستى. ەندى جەل تۋرا كورمگە سوققان؛ بۇل جەل ازىناي گۋلەگەن سايىن الدىڭعى جەلكەندەر بارت-بۇرت ەتىپ، تاپانشاداي تارسىلدايدى. پالۋبانىڭ قالعان جەرىندە نە بوپ جاتقانىن بىلمەيمىن، الايدا فوك پەن گروت جەلگە تولعان كەزدە، كەمەنىڭ مەن تۇرعان تۇسى بىردەن قيسايىپ سالا بەرگەن. مەن جانتالاسا كليۆەرمەن، بوم-كليۆەرمەن، سوسىن ستاكسەلمەن اينالىسا باستاعام. ولاردى تۇگەل ىسكە قوسىپ بىتكەندە، بۇكىل جەلكەنى جەلگە تولعان "ەلەس" وڭتۇستىك-باتىستى بەتكە الىپ، زىمىراي جونەلگەن. ەنتىگىمدى باسپاي جاتىپ، جۇگىرىپ توپسەلگە جەتتىم دە، ونى دەر كەزىندە الىپ تاستادىم. بۇدان سوڭ كورمگە بارىپ، كەلەسى بۇيرىقتى كۇتتىم.
قورقاۋ لارسەن ريزا كەيىپپەن باس يزەدى دە، شتۋرۆالدى ماعان بەردى. جەل كۇشەيگەن، تولقىندار كوتەرىلگەن. شتۋرۆالدا مەن ءبىر ساعاتتاي تۇردىم، ۋاقىت وتكەن سايىن كەمەنى باسقارۋ قيىنداي تۇسكەن. مۇنداي جەل كەزىندە شحۋنانى باكشتاگ دەپ اتالاتىن ءتاسىلمسن جۇرگىزۋگە مەنىڭ تاجىريبەم جەتكىلىكسىز ەدى.
— ەندى قولىڭىزعا ءدۇربى الىپ، بيىككە شىعىڭىز دا، شليۋپكالاردى ىزدەستىرىڭىز. ءبىز ون ميلدەن كەم جۇرگەمىز جوق، ال ءقازىر ەڭ از دەگەندە جيىرما نەمەسە وتىز ۋزەل جىلدامدىقپەن كەلە جاتىرمىز. مەنىڭ ەسكى يتاياعىم ءبىر ءجۇرىپ كەتسە، توقتامايدى تەگىندە.
مەن سالينگكە دەيىن كوتەرىلدىم دە، توقتادىم. بۇل جەر پالۋبادان جەتپىس فۋتتاي بيىكتە ەدى، ودان ءارى شىعۋدىڭ قاجەتى دە شامالى بولاتىن. كوز كورىم جەردىڭ ءبارىن كوزبەن شولىپ تۇرىپ، مەن ءبىر نارسەنى انىق تۇسىنگەندەي بولدىم: ادامدارىمىزدى شىنىمەن قۇتقارىپ قالعىمىز كەلسە، قاتتى اسىعۋىمىز كەرەك ەكەن. سونىڭ وزىندە مىناداي قۇتىرىنعان تولقىندار اراسىنان شليۋپكالاردىڭ امان-ساۋ شىعۋى ەكى تالاي شىعار. قالت-قۇلت ەتكەن كىشكەنتاي عانا قايىقتار ەكى بىردەي سۇراپىل كۇشكە — دولدانا سوققان جەل مەن دوڭبەكشي بۇلقىنعان اساۋ تولقىندارعا توتەپ بەرۋى مۇمكىن بە!
بىزبەن بىرگە جارىسىپ كەلە جاتقاندىقتان مەن، ارينە، جەلدىڭ كۇشىن سەزگەم جوق. الايدا جوعارىدان تومەن قاراپ تۇرعان ماعان ءوز كەمەم وزىمە ءبىر ءسات جات كورىنگەن — ياكي مەن ونى سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان الدەبىرەۋ سياقتى سەزىنگەم. تومەن قاراعان سايىن باسىم اينالادى. ساپىرىلىسىپ جاتقان اق كوبىكتىڭ اراسىنان ءوز كەمەمىزدىڭ قاپ-قارا سۇلباسىن كورەمىن. كەيدە ول وڭ جاق قاپتالى قيسايعان قالپى تاۋداي تولقىن ۇستىنەن سەكىرىپ تۇسكەندە پالۋباعا سۋ اقتارىلا قۇلايدى دا، ليۋككە دەيىن شايىپ وتەدى. مۇنداي ساتتەردە — ەكى جاقتاعى بورت كەزەكپە-كەزەك قيسايعاندا — سوناۋ بيىكتە تۇرعان مەن جەتپىس فۋتتاي قاشىقتىقتىڭ اراسىندا بىردە وڭعا، بىردە سولعا شىرقاپ ۇشىپ بارا جاتامىن. سۇمدىق تەربەلىس! قورىققاندا جانىم شىعىپ كەتە جازدايدى. ءدىر-دىر ەتىپ، دىمىم قۇرىپ، اياق-قولىممەن ماچقا جابىسا تۇسەمىن. الگىندە عانا شليۋپكالاردى ىزدەپ، كوك تەڭىزدى كوكتەي شولىپ تۇرعان كوزدەرىم ەندى اياق استىمدا اق كوبىككە ورانعان "ەلەستەن" باسقا ەشتەمەنى كورمەيدى.
الايدا ءولىم قۇشاعىندا قالاي ەكيپاج مۇشەلەرى ويىما ورالعاندا، ەسىمدى تەز جيىپ الا قويامىن دا، قايتادان تەڭىزگە قارايمىن. ءبىر ساعات بويى بۇرق-سارق قايناعان قاھارلى تولقىنداردان باسقا ەش نارسە كورىنبەگەن. تەك، مىنە، ءقازىر عانا قارا بۇلتتى جارىپ شىققان كۇننىڭ جالقى ساۋلەسىمەن كۇمىستەي جارقىراي قالعان سوناۋ الىس ايدىننىڭ بەتىنەن قىلت-قىلت ەتكەن ءبىر نۇكتەنى كوزىم شالعان سەكىلدى. ول بىردە جىلت ەتىپ تولقىن ۇستىنە شىعا كەلەدى، بىردە بۇلك ەتىپ تومەن ءتۇسىپ كەتەدى. مەن ءدال سول تۇستان كوز جازباي قاراپ تۇرمىن. انە، ول — تيتىمدەي عانا جالعىز نۇكتە — اقباس تولقىن ۇستىنە قايتا شىقتى. تۋرا كەمە تۇمسىعىنىڭ سول جاعىندا. ايقايلاۋدان پايدا جوق، الايدا تومەندە تۇرعان كاپيتانعا نە كورگەنىمدى بار داۋسىممەن جەتكىزە باستادىم. ول باعىتتى جەدەل وزگەرتىپ، كەمەنى مەن سىلتەگەن جاققا ايداي جونەلدى.
جالعىز نۇكتەنىڭ تىم تەز وسكەنى سونداي، ءبىزدىڭ تولقىن ۇستىندەگى جىلدامدىعىمىزدى مەن ءبىرىنشى رەت وسى ساتتە عانا انىق سەزگەندەي بولدىم. قورقاۋ لارسەن ماعان "بەرى كەل" دەگەندەي بەلگى بەرگەن. مەن شاپشاڭ قيمىلداپ، ماچتان تومەن ءتۇستىم دە، شتۋرۆالدىڭ جانىنا كەلدىم. ول كەمەنى درەيفكە قويۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، بۇل ءۇشىن نە ىستەيتىنىمدى قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ بەردى.
— بايقاڭىز، ءقاۋىپتىڭ قارا بۇلتى ەندى تەك ءسىزدىڭ باسىڭىزعا ۇيىرىلەدى،— دەدى ول مەنى ساقتاندىرىپ.— دەگەنمەن قورىقپاڭىز. باستىسى، ءوز مىندەتىڭىزدى مۇلتىكسىز ورىنداساڭىز بولعانى. سوسىن كوكتىڭ فوك-شكوت تۇبىنەن تاپجىلماۋىن قاداعالاپ تۇرىڭىز.
مەن تىرمىسىپ، تىرباڭداپ ءجۇرىپ باككە ازەر جەتتىم — پالۋباعا سۋ بىردە انا بورتتان، بىردە مىنا بورتتان اقتارىلا توگىلىپ جاتقان. توماس ماگريدجگس تاپسىرما بەردىم دە، فور-ۆانت بويىمەن بىرنەشە فۋنت جوعارى كوتسرىلدىم. شليۋپكا ەندى تىم جاقىن قالعان، ماچى مەن جەلكەنىن قۇلاتىپ، سۋعا تاستاپتى. بۇنىسى — شليۋپكانى جەلگە قارسى، درەيفكە قويۋدىڭ امالى. ىشىندە وتىرعان جىگىت بورتتان توگىلگەن سۋدى سىرتقا توگىپ الەك. جال-جال تولقىندار دوڭبەكشىپ كەلىپ تۇمسىقتان ۇرعاندا، شليۋپكا قايقاڭ ەتىپ جوعارى كوتەرىلەدى دە، سوسىن جىم-جىلاس جوق بوپ كەتەدى. "ءبىتتى!— دەپ ويلايمىن.— ەندى قايتىپ كورىنبەيتىن شىعار". جوق، بىرەر سەكۋنت وتپەي قايتا قالتىلداپ شىعا كەلەدى. كوزىمە تاعى دا... سۋدى دامىلسىز سىرتقا توگىپ جاتقان ءۇش جىگىت تۇسەدى. سوسىن جانە جوق بوپ كەتەدى. ونىڭ ءاربىر قايتا كورىنۋى مەن ءۇشىن عاجاپتان باسقا تۇك ەمەس.
"ەلەس" باعىتىن شۇعىل وزگەرتىپ، ءبىر جاعىنا قاراي قيسايا بەردى. مەن العاشىندا: "بۇنىسى نەسى؟ قورقاۋ لارسەن شليۋپكانى قۇتقارۋ مۇمكىن ەمەس دەپ شەشتى مە؟"— دەپ شوشىپ قالىپ ەدىم، ءبىراق ارتىنشا ونىڭ توقتاۋعا دايىندالعانىن تۇسىنە قويدىم دا، تەزىرەك پالۋباعا تۇسۋگە اسىقتىم. بۇل ۋاقىتتا ءبىز تۋرا فورديەۆيندكە ۇمتىلعانبىز، ال شليۋپكا كەمە تۇمسىعىنا كولدەنەڭ، نەداۋىر قاشىقتا ەدى.
كەمە كەنەت ءبىر قالىپقا ءتۇسىپ، جىلدامدىعىن ۇدەتە تۇسكەنى بايقالدى. ءبىر قىزىعى، تۇمسىعىن تۇرعان جەردە-اق جەلگە قارسى بۇرا سالعانداي كورىنگەن. مانادان بەرى ءبىز قالايدا قاسماڭدايعا ىلىكتىرمەي، بىردە بۇيىرلەپ، بىردە قيعاشتاي الىپ كەلە جاتقان وسى جەل ەندى تۋرا قارسىمىزدان كاھارلانا لاپ بەرىپ ەدى. ابايسىزدا كەمە تۇمسىعىنا بەتىمدى بۇرىپ قالعانىمدا، وكپەمە بىردەن جەل تولىپ، دەم الا الماي تۇنشىعىپ كەتتىم. سوسىن ءبىر مەزەت "ەلەس" وڭ جاقتاعى بورتىنا قاراي قاتتى قيسايىپ بارىپ، كەنەت ءبىر ورنىندا تاستاي قاتىپ تۇرىپ قالعانىن بايقادىم. وسى ساتتە... سۇمدىق!.. تاۋداي تولقىننىڭ توبەمە ءتونىپ كەلە جاتقانىن كوردىم. جالت بۇرىلىپ ارقامدى جەلگە توستىم. ءسال ەس جيىپ الدىم دا، ارت جاعىما قايتا قارادىم. ارىستان جالدى الىپ تولقىن كەمە ۇستىنە ارقىراي كوتەرىلىپ قالىپتى. بۇرقىراعان اق-كوبىكتى شوقتىعى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. كوك-جاسىل باۋىرى دا كوزىمە ەرەكشە تۇسكەن.
مىنە ەندى تولقىن شحۋناعا اقتارىلا قۇلاعان دا، ناعىز اقىرزاماندى باسىمىزعا ۇيىرگەن. دۇنيە تۇگەل قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شىر اينالعانداي. بۇكىل دەنەمدى تۇتاستاي ۇرعان اۋىر سوققىدان جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستىم دە، توپان سۋدىڭ استىندا قالا بەردىم. "ءبىتتىم!— دەپ ويلادىم.— بۇعان دەيىن ەستىگەنىمنىڭ ءبارىن ەندى ءوز كوزىممەن كورەتىن بولدىم. ءقازىر سۋ شايىپ كەتەتىن شىعار مەنى!.." ايتقانداي-اق، تاسقىن مەنى دومالاتىپ بارىپ پالۋباعا ءبىر ۇردى دا، الدەقايدا الا جونەلدى. بۇدان ءارى ىشتەگى اۋانى ۇستاپ تۇرۋعا شامام كەلمەي بۇرق ەتكىزىپ دەم العانىم سول — تۇزدى سۋدى قالاي قارپي جۇتىپ جىبەرگەنىمدى سەزبەي قالدىم. ءبىراق وسى ارپالىس ۇستىندە كليۆەردى جەلگە قويۋدى ءبىر ءسات تە ۇمىتقام جوق. ولەم-اۋ دەپ قورىققانىم جانە ەسىمدە جوق، مەنى عايىپتان بولسىن، باسقاداي بولسىن، ايتەۋىر ءبىر كۇش قالايدا قۇتقارىپ قالاتىن سياقتى كورىنگەن. قورقاۋ لارسەننىڭ بۇيرىعىن ءولىپ كەتسەم دە ورىنداۋىم كەرەك دەگەن وي ميىما شەگەدەي كىرىپ العان، تۇزدى سۋعا قاقالىپ-شاشالىپ، جانتالاسا جارىق دۇنيەگە ۇمتىلىپ جۇرسەم دە، شتۋرۆالدىڭ جانىندا قۇتىرىنعان تەڭىزگە قاسقايا قاراپ، دۇلەي كۇش — دۇركىرەگەن تولقىندارعا "كەلسەڭ كەل، ماعان سەن نە قىلاسىڭ" دەپ تۇرعان كاپيتاننىڭ بەينەسى كوز الدىمنان ءبىر ءسات تە كەتەر ەمەس.
مەن ءبىر نارسەگە (تەگى پلانشيرگە بولۋ كەرەك) تاعى دا قاتتى سوعىلدىم. باسىم سۋدان قىلت ەتە قالدى ما، كىم ءبىلسىن، اۋا جۇتىپ ۇلگىرگەنىمدى سەزدىم. بويعا جان شاقىراتىن اۋا! بار كۇشىمدى سالىپ، ورنىمنان تۇرا بەرگەنىمدە، جانە بىردەمەگە سوعىلىپ ەتبەتىمنەن تۇسكەنىم بار. ەندى عانا بايقادىم، تولقىن مەنى دومالاتىپ-دومالاتىپ اپارىپ، پالۋباكقا تىعىپ جىبەرىپتى. ول جەردەن ەڭبەكتەپ شىعىپ كەلە جاتىپ، پالۋبادا ەكى بۇكتەتىلىپ، ىڭىرسىپ جاتقان توماس ماگريدجدى كەزىكتىردىم. ءبىراق ونىمەن اينالىسىپ تۇراتىن ۋاقىتىم جوق ەدى، ماعان تەزىرەك كليۆەردى اۋىستىرۋ كەرەك بولاتىن.
پالۋباعا شىققان كەزدە، بىت-شىتى شىققان قۇرال-جابدىقتاردى كورىپ، توبە شاشىم تىك تۇردى. قاي جاعىما قاراسام دا قيراعان، سىنعان زاتتار: ورتاسىنان قاق بولىنگەن ماچ دىڭگەكتەرى، جىرتىلعان جەلكەندەر، شاشىلىپ جاتقان تەمىر سىنىقتارى. قۇتىرىنا سوققان دۇلەي داۋىل شحۋنانى جۇندەي ءتۇتىپ، جاڭقا-جاڭقا قىپ ۇشىرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي. شكوتتى دەر كەزىندە تارتىپ تاستاۋعا ەشكىمنىڭ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان بوس قالعان فوك پەن فور-توپسەل شۇعىل قيمىلداعان سايىن بارت-بارت ەتىپ، ايىرىلىپ كەتە جازدايدى؛ زىلدەي اۋىر گيك سىقىر-سىقىر قوزعالىپ، ارى-بەرى شايقالىپ تۇر. سىنعان اعاشتاردىڭ جاڭقالارى اۋادا قالباڭ قاعىپ ۇشىپ ءجۇر: ۇزىلگەن ارقان-جىپتەردىڭ ۇشتارى جوعارىدا جەلمەن جەلبىرەپ، جىلانداي يرەلەڭدەيدى؛ كەنەت وسىمەن ءبارى ءبىتتى دەگەندەي فوكگافەل پالۋباعا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
ول مەنەن نەبارى بىرنەشە ديۋيم جەرگە قۇلاعان، بۇنىڭ ءوزى ماعان اسىعۋ كەرەكتىگىنە ەسكە سالعانداي ەدى. ويىما قورقاۋ لارسەننىڭ ءسوزى ءتۇستى. "ناعىز زۇلماتتى كوزبەن كورەتىن بولامىز" دەپ ەدى ول. ال ءوزى قايدا ونىڭ؟ كەنەت ونى تۋرا قارسى الدىمنان كوردىم. بويعا بىتكەن بار الاپات كۇشىن سالىپ، گروتا-شكوتتى مىقشيا تارتىپ تۇر ەكەن. وسى مەزەتتە شحۋنانىڭ ارتقى جاعى قوپاڭ ەتىپ كوتەرىلە قالدى دا، بىزگە قاراي اقتارىلا قۇلاپ كەلە جاتقان اق تولقىننىڭ اياسىنان كاپيتاننىڭ بۇكىل دەنەسى ايقىندالىپ شىعا كەلگەن. وسىنىڭ ءبارىن جانە بۇدان دا زورعىسىن — بۇلقان-تالقان بوپ جاتقان بۇكىل دۇنيەنىڭ تىلسىم قۇبىلىسىن — مەن ساناۋلى سەكۋندتا كوزبەن دە، قۇلاقپەن دە ءتۇيسىنىپ ۇلگەردىم.
شليۋپكاعا نە بولعانىن بىلۋگە ۋاقىتىم بولعان جوق،— بىردەن كليۆەر-شكوتقا ۇمتىلدىم. كليۆەر جەلگە بىردە تولىپ، بىردە سولىپ، بارت-بارت ەتىپ تۇر ەدى. بار كۇشىمدى سالىپ، شكوتتى بىرتىندەپ تارتا باستادىم. قولدان كەلگەنشە ءبارىن دە جاقسى ىستەۋگە تىرىستىم. شكوتتى قاتتى تارتقانىم سونداي — الاقاندارىمنىڭ ءبىر قابات تەرىسىن ارقان سىپىرىپ تۇسكەندەي. وسى ساتتە بوم-كليۆەر مەن ستاكسەل ۇزىننان قاق ايىرىلىپ، جالپ-جالپ ەتىپ تەڭىزگە ءبىراق ۇشقان.
ءبىراق مەن شكوتتىڭ قولعا ۇستاعان بولىگىن ەكى قايىرا وراپ تارتا بەرۋدى ودان ءارى جالعاستىرا بەردىم؛ ال ارقان-جىپتەر ءسال بوساعان كەزدە قايتا تارتۋعا كىرىسەمىن. سالدەن كەيىن شكوت جەڭىل جۇرە باستاعان،— بۇل ۋاقىتتا قورقاۋ لارسەن دە ماعان كومەككە كەلىپ ۇلگەرىپ ەدى. ول شكوتتى ءوزى تارتۋعا كىرىستى دە، ال مەن ءجىپتى قاجەت جەرىنە دەيىن بوساتىپ تۇردىم.
— جەتتى! ەندى بەكىتە بەر،— دەدى ول داۋىستاپ.— سوسىن ماعان كەل!
مەن ونىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، كەمە قانشا قيرادى دەگەنمەن، كەيبىر جەرى قايتا قالىپقا كەلىپ قالعانىن بايقادىم. زاكىر تۇسىرىلگەن، ياكي "ەلەس" درەيفتە. بەيشارانىڭ جۇلما-جۇلماسى شىقسا دا، ءالى دە تالاي جەرگە جەتەتىنى بايقالىپ تۇر. بارلىق دەرلىك جەلكەنى جۇلىنىپ قالعانمەن، دەر كەزىندە جەل جاق بورتقا كوتەرىپ قويعان كليۆەر مەن مانا ەرتەرەك ءتۇسىرىپ ۇلگىرگەن گروت قانا امان قالعان — وسى ەكەۋى شحۋنا تۇمسىعىن تۋلاعان تولقىندارعا تۋرا قاراتىپ ۇستاۋعا سەپتىگىن تيگىزگەندەي.
قورقاۋ لارسەن شليۋپكالاردى سۋعا كوتەرىپ-تۇسىرىپ تۇراتىن بلوك جۇيەسىن دايىنداپ جاتقاندا، مەن تەڭىز بەتىنەن شليۋپكانى ىزدەي باستاعام. اقىرى ونى بىزدەن جيىرما فۋتتاي جەردەگى ۇلكەن ءبىر تولقىن ۇستىنەن كوزگە ىلىكتىردىم. ونى كاپيتان دا كورىپ قالسا كەرەك، شحۋنانى دەرەۋ سولاي قاراي بۇرىپ ەدى.
قورقاۋ لارسەن شالت قيمىلدى ءدال ەسەپتەگەنى سونشالىق، كەمە دوڭبەكشىگەن تولقىنداردى قاق جارىپ كەلىپ، شليۋپكانىڭ تۋرا جانىنا ءدوپ تۇسكەن. ەندىگى قالعانى — تەك ءتاليدى تومەن ءتۇسىرىپ، شليۋپكانى كوتەرىپ الۋ عانا بولاتىن. ءبىراق بۇنىڭ ءوزى دە وڭايعا تۇسكەن جوق.
كەرفۋت شليۋپكانىڭ باس جاعىندا، ۋفتي-ۋفتي جۇرگىزۋ تۇتقاسىندا، ال كەللي ورتادا وتىر ەدى. ءبىز جاقىنداي بەرگەندە قايىق تىك سەكىرىپ اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىلدى دە، ءبىز كەرىسىنشە ءتۇپسىز تۇڭعيىققا شىم باتىپ كەتكەندەي بولدىق. بۇعان دەيىن توبەلەرى تومەننەن كورىنگەن ءۇش جىگىت ەندى قاس قاعىمدا بورت دەڭگەيىنە اتىپ شىققان. سوسىن... بىرەر سەكۋنت وتپەي ءبىز بيىككە شىرقاپ كەتتىك تە، ەكى تولقىن اراسىندا قالعان قايىق قايتا تومەن قۇلدىراي جونەلدى. تولقىندار ۇستىندەگى وسى "اتكەنشەك" ويىنىمىز ءبىرازعا دەيىن سوزىلىپ ەدى. كەمە بيىككە ارقىراي كوتەرىلىپ بارىپ، گۇرس ەتىپ تومەن قۇلاعان سايىن "بەيشارا قايىقتى تاپتاپ كەتتىك پە" دەپ، زارەم ءزار تۇبىنە كەتەدى.
ءبىراق وڭتايى كەلگەن ءبىر ساتتە مەن كەمە بايلايتىن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ۋفتي-ۋفتيگە، ال ەكىنشى ۇشىن قورقاۋ لارسەن كەرفۋتكە لاقتىرىپ ۇلگەردىك. سوسىن قولىمىزداعى شيىرشىقتى تەمىر باقانعا جەدەل بايلاپ بولىسىمەن سۋداعى ءۇش جىگىت ارقان بويىمەن ورمەلەي جونەلدى دە، لەزدە بىزگە كوتەرىلىپ شىقتى. وسى ارەدىكتە تولقىن كەمەنى تاعى دا شايقاي كوتەرگەندە، قايىق قاپتالعا جاناسا قالىپ ەدى، بۇنى ءبىز دە ءساتتى پايدالانىپ، ءتاليدى وعان ءىلىپ جىبەردىك. مەن كەرفۋتتىڭ سول جاق قولىنىڭ قانعا بويالعانىن كوردىم، ساۋساعىن الدەنەگە جانشىپ الىپتى، ول سوعان قاراماستان بورتقا شىعارىپ العان شليۋپكانى بەكىتىپ تاستاۋعا بىردەن كومەكتەسە باستادى.
ءبىز شليۋپكامسن جۇمىستى بىتىرگەن كەزدە، قورقاۋ لارسەن:
— ۋفتي، كليۆەردى قويۋعا دايىندال!— دەدى بۇيىرىپ.— ال سەن، كەللي، كورمگە بار دا، گروت-شكوتتى بوسات!.. كەرفۋت، سەن تۇمسىق جاققا بارىپ، كوككە نە بولعانىن ءبىل! ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ءسىز جوعارىعا شىعىپ، قالعان شليۋپكالاردى ىزدەستىرىڭىز. سالينگكە جەتكەنشە جولىڭىزدا كەزدەسكەن ارتىق-اۋىس زاتتاردى الىپ تاستاۋدى ۇمىتپاڭىز!
ول وسى بۇيرىقتاردى شاپشاڭ بەرىپ بولىسىمەن جولبارىستاي سەكىرىپ شتۋرۆالعا ۇمتىلدى. مەن جوعارىعا بەتتەدىم. جەل ەكپىنى قاتتى ەدى، پالۋبادان نەداۋىر بيىكتەگى ۆانتقا قولىم تيەر-تيمەستە كەمە بىرتىندەپ قيسايا باستاعانىن بايقادىم. ءبىراق بۇل جولى، جەل قانشا ەكىلەنە سوققانمەن جۇلىپ اكەتەر بىزدە بىردە-بىر ءبۇتىن جەلكەن قالماعان. مەن تاعى ءبىراز بيىككە كوتەرىلگەن ساتتە "ەلەس" ءبىر بۇيىرىنە قاراي توڭكەرىلە قيسايعانى سونداي — ماچتار قۇددى سۋ بەتىنە كولدەنەڭ جاتىپ قالعانداي كورىندى. مەن ءالى سالينگكە دە جەتكەن جوق ەدىم، ءبىراق جەل مەنى ۆانتقا جەلىمدەي جاپسىرىپ تاستاعان، مۇنداي جاعدايدا ءتىپتى ءوز ەركىڭمەن قالايىن دەسەڭ دە قۇلاي الماس ەدىڭ. مەن قارسى الدىمنان پالۋبانى كوردىم، ءبىراق تومەننەن ەمەس — تۋرا جازىق تەڭىز بەتىنەن. بۇل جەردە ءتىپتى پالۋبانى دەگەننەن گورى ونىڭ ۇستىنە توڭكەرىلە توگىلگەن سۋدى كوردىم دەگەنىم دۇرىسىراق بولار ەدى. سۋ ۇستىنەن ەكى ماچ سورايىپ شىعىپ تۇردى. بۇدان باسقا تۇك تە جوق. ياكي بۇل ساتتە شحۋنا تۇتاستاي تولقىن استىندا قالعان. الايدا سالدەن كەيىن ءجون ارقاسى كۇدىرەيىپ سۋدان شىققان كيت سەكىلدى ءبىزدىڭ كەمەمىز دە سوپاڭ ەتىپ سىرتقا شىعا كەلدى.
ال سوسىن ءبىزدى تاعى دا تەلەگەي تەڭىز ۇستىمەن العا قاراي سۇيرەي جونەلدى، ال مەن سالينگتە ءىلىنىپ قالا بەردىم — ءبىر تال شيگە جابىسقان شىبىن سەكىلدىمىن — كوز تالدىرا الىستارعا قارايمىن، ىزدەگەنىم — قالت-قۇلت ەتكەن قالعان شليۋپكالاردىڭ قاراسى. جارتى ساعاتتان كەيىن جانە بىرەۋىن كوزگە ىلىكتىردىم: اۋدارىلىپ قالىپتى، توڭكەرىلگەن تۇبىنە جابىسىپ ءۇش جىگىت تىرباڭ-تىرباڭ قاعادى. دجون حورنەر، جۋان لۋيس جانە دجونسون... بۇل جولى مەن جوعارىدا تۇرا بەردىم، قورقاۋ لارسەن كەمەنى شليۋپكاعا ءوزى تۋىرلاپ كەلىپ، ءساتىن سالعاندا، جىگىتتەردىڭ ءدال جانىنا ءدوپ تۇسىرگەن. ءتاليدى جىلدام ءتۇسىرىپ جىبەردىك. بۇعان قوسا ارقانداردى دا لاقتىرىپ ۇلگەردىك. ونى جىگىتتەر شاپ بەرىپ ۇستاسىمەن بىردەن جوعارى ورمەلەي جونەلدى. ءبارى دە ويداعىداي. تەك قايىقتى جوعارى كوتەرگەندە، قاپتالعا قاتتى سوعىلىپ، ءبىر ءبۇيىر جارىلىپ كەتكەنىن بىلدىك. وعان اسا ءمان بەرگەمىز جوق، بۇلىنگەندى جوندەۋ قيىن ەمەس، جوعالعاندى تاپقانىمىزدىڭ ءوزى قانشالىق!
"ەلەس" تاعى دا ەكپىندەتە زۋلادى. ارتىمىزدا — الاسۇرعان داۋىل — قۇتىرعان يتتەي اۋزى اقكوبىكتەنىپ، ءبىزدى وكشەلەي قۋىپ كەلەدى. كەمە تۇمسىعى كەيدە تاۋداي تولقىنداردىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتەدى. ۇستىمىزدەن اقتارىلا سۋ قۇلايدى. "ءاي، ەندى بۇدان امان قالۋ جوق شىعار" دەپ ويلايمىن وندايدا. ويتكەنى... كەي ساتتەردە ءتىپتى شكافۋتتان نەداۋىر بيىكتەگى شتۋرۆالدىڭ ءوزىن كوك تولقىندار كومىپ تاستايدى. وسىنداي مەزەتتە مەنى ءبىر قىزىق سەزىمدەر بيلەيدى: قۇددى مەن قۇدايمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ونىڭ قاھارىن ءوز كوزىممەن كورىپ تۇرعانداي بولامىن. الايدا ساناۋلى سەكۋنتتان كەيىن شتۋرۆال سۋ استىنان سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى دە، دوڭگەلەكتى شىر اينالدىرا بۇراپ تۇرعان كاپيتاننىڭ زور دەنەسىن كورەمىن. وسى شاقتا ول ماعان وسىناۋ استان-كەستەن بوپ جاتقان تەلەگەي تەڭىزدى دە، تۋلاعان تولقىندار مەن جەلىككەن جەلدى دە ءوزىنىڭ كىشكەنتاي عانا كەمەسىنىڭ ىرقىنا باعىندىرىپ تۇرعان الدەبىر قۇدايداي كورىنگەن. راسىندا، مىنانى قالاي قۇدىرەت دەمەسسىڭ؟ كەشە عانا جىبىر-جىبىر ەتىپ ءشوپ-شالامنىڭ اراسىنان جەمىن تاۋىپ جەپ جۇرگەن ساسىق قوڭىز سياقتى ادامدار ەندى مىنە يتاياقتاي عانا قابىرشاققا ءمىنىپ الىپ، قاھارلى تابيعاتپەن حاس باتىرداي ايقاسقا تۇسكەن. ءيا، قۇدىرەت دەپ وسىنى ايت!
"ەلەس" تاعى دا تولقىندارعا قارسى ۇمتىلدى، پالۋبا سۋ ۇستىنە قايتا شىعىپ، كەمەمىز العا قاراي ەكپىندەي جونەلدى. ساعات التىلار شاماسىندا، تەڭىز بەتىندە ىمىرت قاراڭعىلىعى ۇيىرىلە باستاعان كەزدە، ءۇشىنشى شليۋپكانى دا كوزىم شالىپ قالدى. ول دا اۋدارىلىپ قالىپتى، ءبىراق ادامدارى جوق. قورقاۋ لارسەن ماناعى مانيەۆرىن تاعى قايتالاعان: نىسانانى اۋەلى ءسال الىستاتىپ جىبەرىپ، سوسىن شۇعىل جەل جاققا تۇمسىق بۇرعان دا، شليۋپكاعا كەمەنى تولقىنداردىڭ ءوزى لىقسىتىپ جەتكىزۋىن كوزدەگەن. الايدا ول بۇل جولى قىرىق فۋتقا قاتەلەسىپ، شليۋپكا كورم جاقتان ءبىراق شىعىپ ەدى.
— ءتورتىنشى ءنومىرلى شليۋپكا!— دەپ ۋفتي-ۋفتي ايقاي سالدى، شليۋپكانىڭ قاپتالى اق كوبىكتىڭ استىنان ءبىر جارق ەتە قالعاندا.
بۇل گەندەرسوننىڭ شليۋپكاسى ەدى — ۇستىندەگى حوليوك پەن ۆيليامس سۋعا كەتكەن. ولاردىڭ قازا تاپقانىنا ەشقانداي كۇمان جوق-تى، ال شليۋپكا توڭكەرىلىپ قالعانى بولماسا، ەش جەرىنەن سىنعان-بۇلىنگەنى بايقالماعان. قورقاۋ لارسەن ونى قالايدا كەمەگە كوتەرىپ الۋ ءۇشىن تاعى دا جانتالاسا باستادى. مەن بۇل ۋاقىتتا ماچ باسىنان پالۋباعا ءتۇسىپ قويىپ ەدىم، كاپيتاننىڭ مىنا جۇلىمىرلىعىنا حورنەر مەن كەرفۋتتىڭ قاتتى كۇيىنىپ جۇرگەنىن بايقادىم. ءبىراق ولاردى تىڭدايىن دەيتىن قورقاۋ لارسەن جوق:
— مەيلى، نە دەسەڭدەر، و دەڭدەر، مەن ءبارىبىر بۇل شليۋپكانى قالدىرا المايمىن،— دەيدى قاسارىسىپ. دەيدى دە سۋداعى قايىققا سۇزىلە قارايدى، بەينە ءبىر بار اسىلى قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقانداي.
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن!— دەدى ول كەنەت مەن جاققا قاراپ ايقايلاپ. داۋسى جاقىننان شىقسا دا، ىشقىنا سوققان جەلدىڭ اراسىنان تىم قۇمىعا ەستىلگەن.— ءسىز دجونسون مەن ءۋفتيدى جانىڭىزعا الىپ، كليۆەرگە تۇرىڭىز! ال قالعاندارىڭ — گروتقا، جىلدام! تەز! ەگەر قيقاڭداعاندارىڭدى كورسەم، مويىندارىڭدى جۇلىپ الام! تۇسىندىڭدەر مە؟
ول جۇرگىزۋ تۇتقاسىن شاپشاڭ اينالدىرىپ، كەمە تۇمسىعىن شۇعىل بۇرۋعا كىرىسكەن كەزدە، ەندى اڭشىلار دا امالسىز بۇيرىقتى ورىنداۋعا كوشكەن. كاپيتاننىڭ بۇل قادامى وتە ءقاۋىپتى ەدى، ءبىراق، امال نە، بۇيرىق — قاتتى، جان — ءتاتتى.
تىم قاتەرلى قادامعا بەت بۇرعانىمىزدى مەن تەك تاعى دا سۋ استىندا قالعانىمىزدا ءبىراق سەزدىم. تولقىن پالۋباعا سارقىراي قۇلاعاندا، ازەر دەگەندە فوك-ماچتىڭ تاقتايشاسىنان ۇستاپ قالدىم. ءبىراق ۇستاعان ساتتە-اق ۋىسىمنان تاقتايشا شىعىپ كەتتى دە، بورتقا قاراي دومالاي جونەلدىم. وسى بەتىممەن كەمە سىرتىنان ءبىراق شىعار ما ەدىم، الايدا بورتقا سوعىلعان تولقىن مەنى قايتا كەرى لاقتىرعان. وسى مەزەتتە مەنى بىرەۋدىڭ قاعىپ العانىن سەزدىم، بۇل دجونسون ەكەنىن كەمە سۋ بەتىنە قايتا شىعا كەلگەندە عانا ءبىلدىم. ءبىراق ول مەنەن كەيىن ماڭايىنا تاعى دا الاڭداي قاراپ، الدەكىمدى ىزدەي باستاعانى بايقالىپ ەدى. مەنىڭ سوندا عانا ەسىمە تۇسكەن: وسى ءقازىر، ءبىر مينۋت بۇرىن عانا، كەللي باككە كەلگەن... ەندى ونىڭ ءىزى دە جوق...
ءبىز شليۋپكانىڭ جانىنان جانە جاناي وتە شىعىپ، ماناعىدان كورى باسقا جاعىنان شىعا كەلگەنبىز. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراق قورقاۋ لارسەننىڭ باسىنا دا شۇعىل كەلسە كەرەك، ول ءبىز كۇتپەگەن جاڭا ءبىر ءتاسىلدى پايدالانىپ، فورديەۆينت ارقىلى كەمەنى جەل جاققا بۇرىپ جىبەردى دە، شليۋپكاعا سول جاق گالس بەيديەۆينتپەن تىك تۇسە قالدى.
— كەرەمەت!— دەپ، دجونسون مەنىڭ قۇلاعىما سىبىر ەتە ءتۇستى، كەزەكتى تاسقىننان امان-ساۋ وتە شىققان كەزىمىزدە. بۇنىسى — قورقاۋ لارسەننىڭ ەپتى قيمىلىنا ريزا بولعاندىعىنان ەمەس، شحۋنانىڭ يكەمدىلىگىنە كوڭىلى كونشىگەنىنەن ەدى.
بۇل ۋاقىتتا قاراڭعىلىق قويۋلانا تۇسكەن، ەندى شليۋپكانى كورۋ مۇمكىن ەمەس-تى، ءبىراق قورقاۋ لارسەن كەمەنى اداسپايتىن، قاتەلەسپەيتىن عاجاپ ءبىر ينستينكپەن باسقارىپ ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇل جولى ەشقانداي اۋىتقىعامىز جوق، شليۋپكا كەمەنىڭ تۋرا تۇبىنە كەلگەندە، ءبىز ونى ەشبىر قينالماستان جوعارى كوتەرىپ الدىق.
سودان كەيىن ءبىز تاعى دا بىرەر ساعات ەس-اقىلىمىز شىققانشا جۇمىس ىستەدىك. ءبارىمىز جيىلىپ — ەكى اڭشى، ءۇش ماتروس، قورقاۋ لارسەن جانە مەن — كليۆەر مەن گروتتاعى جەلكەن كولەمىن كىشىرەيتىپ، جەل اۋدانىن ازايتىپ الدىق. بۇدان سوڭ پالۋبا ۇستىنە سۋ شاپشىعانىن قويعان دا، كەمەمىز كوك تولقىنداردىڭ اراسىندا قابىقتاي قالقىپ كەتە بارعان.
مەن الگىندە جەلكەندەردى جانتالاسا تارتىپ جاتقاندا قولىمدى قاتتى جارالاپ الىپ ەدىم، سونىڭ سولقىلداپ اۋىرعانى جانىما باتقانى سونداي، كوزىمنەن جاس پارلاپ اعا باستاعان. جۇمىستىڭ ءبارى ءبىتتى-اۋ دەگەن كەزدە، ءارى شارشاپ، ءارى قينالعاندىقتان، تۇرعان جەرىمدە پالۋباعا قۇلاپ ءتۇستىم.
توماس ماگريدجدى جارتى باكتىڭ استىنان سۇيرەپ شىعارعان — ماناعى توپان سۋدىڭ كەزىندە بەيشارا قورىققاننان سوندا كىرىپ كەتكەن عوي. ونى كورمداعى كايۋت-كومپانياعا اپارا جاتقاندا مەنىڭ كوزىم ءبىر نارسەنى شالىپ قالىپ ەدى. و عاجاپ! كۇندە ءوزىمىز تاماق ءىشىپ جۇرگەن كامبۋز جوق! پالۋباداعى ول تۇرعان جەر — قۋ تاقىر...
ءبىز جانىمىزعا ماتروستاردى دا قوسىپ، ءبارىمىز كايۋت-كومپانياعا جينالدىق تا، كىشكەنتاي پەشتەگى كوفە قايناعانشا قاتقان ناندى قىتىر-قىتىر كەمىرە باستادى. مەن ومىردە ءدال مۇنداي تابەتىم شاۋىپ تاماق جەمەگەن شىعارمىن. ارتىنشا كوفەنى دە سونداي سۇيسىنە ءىشتىم. ول ماعان ەشۋاقىتتا مۇنداي ءتاتتى كورىنبەگەن. ءبىراق كەمە ءبىزدى اتكەنشەكتەي شايقاعانىن قويعان جوق، اياعىمىزدان تۇرا بەرسەك ەتبەتىمىزدەن تۇسەمىز. "ساقتانىڭدار!" دەگەندى ەستىسىمەن ۇمار-جۇمار بىر-بىرىمىزگە قۇلايمىز، قارمانىپ قابىرعادان ۇستاي الامىز. ال قابىرعانىڭ ءوزى كەيدە ۇستىمىزگە ەتبەتىنەن قۇلاپ كەلە جاتقانداي بولادى.
— سايتان العىر، مۇنداي جاعدايدا سيگنالشىلاردان دا قايىر جوق!— دەدى قورقاۋ لارسەن ءبىز ىشەرىمىزدى ءىشىپ، جەرىمىزدى جەپ بولعان سوڭ.— ەندەشە پالۋبادا بوسقا وتىرىپ كەرەگى نە. الدىمىزدان كەزدەيسوق بىرەۋلەر شىعا كەلسە، ولاردان قاشىپ تا ۇلگىرە المايمىز. بار، جاتىڭدار بارلىقتارىڭ!
ماتروستار باكقا كەتتى. كەتىپ بارا جاتىپ جولدارىنا بەلگى رەتىندە قاداۋ-قاداۋ شام قويىپ وتىردى، ال ليۋكتى اشۋعا تاۋەكەل ەتە الماعان ەكى اڭشى بۇگىنشە كايۋت-كومپانيادا قالۋدى ءجون كورگەن. ءبىز، قورقاۋ لارسەن ەكەۋىمىز، كەرفۋتتىڭ مىجىلىپ سىنعان ساۋساعىن كەسىپ، جارا ورنىن تىگىپ تاستادىق. ماگريدج بىزگە كوفەسى مەن شيكىلى-پىسىلى بىردەمەسىن بەرىپ ءجۇرىپ، ءبىر ءبۇيىرىنىڭ قاتتى اۋىراتىنىن، قۇرىعاندا بىرەر قابىرعاسىنىڭ سىنعانىن قايتا-قايتا ايتا بەرگەن. قاراساق، راسىندا، بەيشارانىڭ ءۇش قابىرعاسى بىردەي سىنىپ قالىپتى. ءبىراق وعان ەشتەمە ىستەي المادىق تا، ەم-دوم جۇمىسىن ەرتەڭگە قالدىردىق. ويتكەنى وعان دەيىن مەن دە بۇل جونىندە بىردەمە وقىپ الۋىم كەرەك-تى.
— تۇككە تۇرمايتىن ءبىر قايىققا بولا كەلليدى بوسقا قۇربان ەتتىك،— دەدىم مەن قورقاۋ لارسەنگە.
— كەلليدىڭ ءوزى دە تۇككە تۇرمايتىن. ساۋ بولىڭىز!— دەپ ول جۇرە بەردى.
كۇندىز باستان كەشكەن بارلىق جاعدايدان كەيىن مەن مۇلدە ۇيىقتاي المايتىن شىعارمىن دەپ ويلاعام: ساۋساقتىڭ جان شىداتپاس اۋىرۋى، ءۇش شليۋپكانىڭ ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتۋى، ونداعى جىگىتتەردىڭ تاعدىرى مەنى، ارينە، قاتتى قيناعان. الايدا جاستىققا باسىم تيىسىمەن قور ەتە قالعانىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم. سودان تاڭ اتقانشا تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتاپپىن. تاڭ اتقانشا "ەلەس" تە قۇتىرىنعان داۋىلمەن جالعىز ءوزى ايقاسىپ شىققانىن ويانعاندا ءبىر-اق بىلدىك.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
ەرتەڭىندە، داۋىل ءسال سايابىرلاعان كەزدە، قورقاۋ لارسەن ەكەۋىمىز اناتوميا مەن حيرۋرگيا بويىنشا ءبىراز دۇنيەنى وقىپ الدىق تا، ماگريدج جاراقاتىن ەمدەۋگە كىرىستىك، ال سوسىن تولقىنداردىڭ ارىنى باسەڭدەگەن ساتتە قورقاۋ لارسەن كەمە تۇمسىعىن كەشەگى كەلگەن باعىتىمىزعا قايتا بۇرعان. بۇل ارەدىكتە ماتروستار شليۋپكالاردى جاماپ-جاسقاپ، ولارعا قايتادان جەلكەن تىگۋمەن اينالىسقان. ۋاقىت وتكەن سايىن ماڭايىمىزدان كاسىپتىك شحۋنالاردىڭ قاراسى ءجيى ۇشىراي باستادى. ولار دا كەشەگى داۋىلدا كوز جازىپ قالعان شليۋپكالارىن ىزدەۋگە شىققان سەكىلدى، جولاي كەزدەيسوق كەزىككەن باسقا بەيباقتاردى جيناپ الۋ — تەڭىز سالتى عوي. كاسىپتىك فلوتيليانىڭ كوپتەگەن كەمەلەرى ءبىزدىڭ باتىس جاعىمىزدا ءجۇر ەدى، تەڭىز بەتىنە شاشىراپ كەتكەن شليۋپكالاردىڭ قاي-قايسىسىن دا ءبىرىنشى كەزىككەن كەمە قۇتقارىپ الۋعا ءتيىستى.
ءبىز ەكى قايىعىمىزدى بۇكىل ەكيپاجىمەن قوسا "سيسكودان" ءتۇسىرىپ الدىق، سوسىن قورقاۋ لارسەننىڭ كەرەمەت ريزاشىلىعى مەن مەنىڭ شات-شادىمان قۋانىشىما وراي، سموك باستاعان نيلسون مەن ءليچتى "سان-ديەگونىڭ" بورتىنان تاپقانبىز. ءسويتىپ بەسىنشى كۇننىڭ سوڭىندا ءتورت ازاماتىمىز — گەندەرسون، حوليوك، ۆيليامس جانە كەلليدەن باسقاسىن تۇگەل تۇگەندەپ الدىق تا، اڭشىلىق ناۋقاندى قايتا باستاپ جىبەردىك.
تەرىستىككە قاراي جوڭكىلە كوشكەن تەڭىز مىسىقتارىنىڭ سوڭىنان قۋالاي وتىرىپ، ءبىز جولاي كەڭ ايدىندى كەڭىنەن تۇمشالاعان سوقىر تۇمانعا دا ءجيى كەزدەسە بەردىك. شليۋپكالاردى سۋعا تۇسىرسەك بولدى، قويۋ مۇنار ولاردى قاس قاعىمدا جۇتىپ اكەتەدى. شحۋنا بورتىندا ءاربىر ءسات سايىن ءمۇيىز كەرنەي قيقۋلاپ، شيرەك ساعاتتا ءبىر رەت سيگنال رەتىندە زەڭبىرەك اتىلىپ تۇردى. الايدا شليۋپكالاردان قايتا-قايتا كوز جازىپ قالا بەرەمىز: تەڭىز تارتىبىنە سايكەس ولاردى كەز كەلگەن كەمە كوتەرىپ الۋى كەرەك-تى. دەگەنمەن قورقاۋ لارسەننىڭ بۇل ءتارتىپتى دە بۇزعان كەزى از ەمەس. ماسەلەن، ول اداسىپ جۇرگەن باسقا ءبىر كەمەنىڭ شليۋپكاسىن تاۋىپ الادى دا، ونى دەر كەزىندە قايتارۋدىڭ ورنىنا ءوز ماقساتىنا جۇمىس ىستەتىپ، اۋلاعان مىسىقتارىن ءوزى الىپ، اقىر سوڭىندا يت قىلىپ قويا بەرەدى. ءالى ەسىمدە، وزگە شليۋپكانىڭ ءبىر اڭشىسى مەن ەكى ماتروسىن ول كەزدەسە كەتكەن كەمەلەرىنە بەرمەس ءۇشىن مىلتىقپەن قۋالاپ تومەنگى باكقا تىعىپ جىبەرگەن.
توماس ماگريدج تاڭعالارلىق يتجاندىلىقپەن بۇل جولى دا تەز جازىلىپ شىققان دا، تاعى دا سول پالۋبا ۇستىندە سۇيرەتىلە باسىپ، كوك پەن يۋنگانىڭ جۇمىسىن قاتار الىپ جۇرەتىن بولعان. دجونسون مەن ليچ بولسا، ءقازىر ەندى باياعى كۇندەرىنە دە زار بولىپ قالعان جايى بار، ەكەۋى دە كاپيتاننىڭ الدىندا وتىرسا — وپاق، تۇرسا — سوپاق، جەيتىندەرى كۇندە تاياق، بۇل ساپاردان امان قايتاتىندارىنا ولار بۇگىندە مۇلدە كۇدەر ۇزگەن سياقتى. باسقالاردىڭ دا جەتىسىپ جۇرگەنى شامالى، ءبارى تەك ءبىر ادامنىڭ ايداۋىمەن عانا جۇرەدى، سول ادام ولاردى ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءبىر تىزە بۇكتىرمەيدى. ال ءوز جايىما كەلەر بولسام، كاپيتانمەن ازىرگە ءتىل تابىسقان سەكىلدىمىن، ءبىراق ايتەۋىر بىردە ونىڭ قاپىسىن تاۋىپ ءولتىرىپ جىبەرۋ تۋرالى وي باسىمنان كەتپەيدى. مەنى ول قاشان دا وزىنە تارتقىسى كەلىپ تۇرادى، سونىمەن بىرگە ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇرەيدەن دە قۇرالاقان قالدىرمايدى. دەگەنمەن مەن ونى ەشقاشان ءولىم توسەگىندە ەلەستەتە المايمىن. ونىڭ بولمىسىنا بۇل ءتىپتى دە ساي ەمەس-تى. مەن ونى ءاردايىم تەك ءتىرى كۇيىندە، ءيا، ماڭگى ءتىرى، ماڭگى كۇشتى، ەشقاشان ەشكىمدى اياماس، ەشبىر زۇلىمدىققا جۇرەگى شىمىرىكپەس وسى حايۋان قالپىندا كورەمىن.
ءبىز مىسىقتاردىڭ قالىڭ ۇيىرىنە تاپ بولعان كەزدە، اسىرەسە تولقىندار قاتتى تۋلاپ جاتقان ۋاقىتتا، قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزى اڭعا شىعۋدى قاتتى ۇناتاتىن. مۇنداي ساتتە جانىنا تەك ەكى ەسكەكشىنى عانا الادى دا، كوزدى جۇمىپ كوك تەڭىزگە قويىپ كەتەدى. مەرگەندىگى دە كەرەمەت، اۋا-رايىنىڭ قانداي قولايسىز كەزىندە دە ول شحۋناعا قۇر قول قايتقان ەمەس، كەرىسىنشە ول مىنگەن شليۋپكانىڭ ءىشى قاشان دا قان ساسىپ تۇراتىن. ول ءومىرىن تاۋەكەلگە بايلاپ، نەعۇرلىم قارسى كۇشپەن قاتتى كۇرەسكەن سايىن سوعۇرلىم راقات تاباتىنداي ەدى.
مەن كەمە قىزمەتىنە بۇرىنعىدان دا توسەلە ءتۇستىم، وعان مىنا قيمىلىم دا دالەل: شايداي اشىق ءبىر كۇنى — مۇنداي كۇندەر ءقازىر بىزدە سيرەك كەزدەسەر ەدى — مەنىڭ ماقتانىشىما قاراي، شحۋنانى تۇگەلدەي ءوزىم باسقارىپ، بارلىق شليۋپكانى وپ-وڭاي بورتقا كوتەرىپ الدىم. بۇل بىلاي بولدى. قورقاۋ لارسەننىڭ ادەتتەگىدەي باسى اۋىرىپ، كايۋتادان شىعا الماي قالعان دا، مەن كۇنۇزاق شتۋرۆالدا تۇرعام. كەشكە قاراي ەڭ شەتكى شليۋپكانىڭ جانىنا ساتىمەن زاكىر تاستاپ، ەشبىر نۇسقاۋ-بۇيرىقسىز التى قايىقتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بورتقا شىعارىپ العام عوي.
كۇندەر وتكەن سايىن داۋىلعا ءجيى كەزدەسەتىن بولدىق — بۇل ۋاقىتتا ءبىز شتورم ەندىگىندە تۇرعانبىز — ال ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا تايفۋننىڭ تۋرا وزىنە جولىققانبىز: سول ءبىر كۇندەردى مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتا الماس ەدىم، ويتكەنى جەكە ومىرىمە دە ۇلكەن وزگەرىس سوندا كەلگەن. بايقاۋىمشا، ءبىز تايفۋننىڭ ءدال ورتاسىنا تۇسكەن بولۋىمىز كەرەك، الايدا قورقاۋ لارسەن ودان وڭتۇستىككە قاراي جىلىستاپ كەتۋدىڭ امالىن تاپقان — الدىمەن ول ەكى ريفمەن كليۆەردى پايدالانعان دا، سوسىن مۇلدە جالاڭاش ماچپەن زۋلاي جونەلگەن. مەن بۇعان دەيىن ناق وسىنداي جويقىن تولقىندى كورگەن ەمەسپىن. بۇرىن كەزىككەن شتورمداردىڭ ءبارى بۇنىڭ قاسىندا ويىنشىق ەكەن، تاۋداي قوپارىلىپ كەلە جاتقان ءار تولقىننىڭ اراسى كەمىندە جارتى ميلدەي، ال ولاردىڭ بيىكتىگى ءبىزدىڭ ماچتان اسادى. ءتىپتى قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزى زاكىر تاستاۋعا جۇرەگى داۋالاماي، مەيلى ىقساق ىعا بەرەيىك، جانىمىزدان تەڭىز مىسىقتارى ساداقا دەگەندەي، كەمەنى ەركىنە قويا بەرگەن. ال، راسىندا، ءبىز نەگىزگى باعىتتان اۋىتقىپ، ونتۇستىككە قاراي شىرقاپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىك.
تايفۋن باسىلعان ۋاقىتتا ءبىز مۇحيت پاروحودتارىنىڭ جولىنان ءبىر-اق شىققانىمىزدى بايقادىق. ءبىراق ءبىر قىزىعى، مۇندا دا، اڭشىلاردىڭ تاڭدانىسىنا قاراي، ەكىنشى ءبىر تەڭىز مىسىقتارىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپپىز، قۇددى بۇلار الدىڭعىلاردىڭ ارتىن قورعاپ جۇرەتىن ارەرگارد سياقتى ەكەن. بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس قوي. "شليۋپكالاردى تۇسىرىڭدەر!"— دەگەن بۇيرىق ساڭق ەتە قالدى، جان-جاقتان مىلتىق داۋسى كۇمپىلدەپ قويا بەردى، بۇل "قان-مايدان" ابدەن قاراڭعى تۇسكەنشە جالعاسقان.
وسى كۇنى كەشكە قاراي ماعان ليچ كەلىپ جولىعىپ ەدى. مەن بۇگىنگى اتىپ العان مىسىقتاردى جاڭا عانا ەسەپتەپ بولىپ، ەندى عانا دەمالۋعا وتىرعام، جاس ماتروس جانىما تاقاپ كەلىپ:
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ءبىز جاعادان قانشا قاشىقتىقتا تۇرمىز؟ يوكاگاما قاي جاعىمىزدا؟— دەگەن اقىرىن عانا.
مەنىڭ جۇرەگىم قۋانىشتان ءدۇرس-دۇرس سوعىپ قويا بەردى. ماتروستىڭ نەگە بەل بايلاعانىن ىشتەي تۇسىنە قويدىم دا، بىلگەنىمدى جايىپ سالدىم:
— سولتۇستىك-باتىستىڭ باتىس جاعىندا. بەس ءجۇز ميلدسي جەردە.
— راحمەت سىزگە، سەر،— دەدى ول. دەدى دە قاراڭعىلىق قوينىنا بىردەن ءسىڭىپ كەتتى.
تاڭەرتەڭ ءۇشىنشى ءنومىرلى قايىق جوق بوپ شىقتى. ونىمەن قوسا دجونسون مەن ليچ تە. سونداي-اق، تۇششى سۋ قۇيىلعان ءبىر كەسپەك، قالعان بارلىق قايىقتىڭ ازىق-تۇلىك سالىنعان جاشىكتەرى؛ بۇنىمەن قاتار ەكى قاشقىننىڭ توسەك-ورىندارى مەن ساندىقتارى دا ءوز ورنىنان تابىلماعان. قورقاۋ لارسەن بار قاھارىنا ءمىندى دە، جەلكەندەردى جىلدام كوتەرگىزىپ دە، بىردەن كەمە باسىن باتىس — سولتۇستىك-باتىسقا قاراي بۇردى. ەكى اڭشى سالينگ باسىنا شىعىپ، دۇربىمەن توڭىرەكتى تۇگەل شولىپ تۇردى. ال كاپيتاننىڭ ءوزى قۇتىرىنعان ارىستانداي بۋىرقانىپ، پالۋبا ۇستىندە ارى-بەرى كەزدى دە ءجۇردى. قاشقىندارعا دەگەن مەنىڭ پەيىلىمدى ول تىم جاقسى بىلەتىن، سوندىقتان مەنى قاراۋىلعا قويعان جوق.
جەل ەمەس، جەلەمىك قانا ەسىپ تۇرعان، ونىڭ ءوزى دە ءتيىپ-قاشىپ قانا، دەگەنمەن ۇلان-بايتاق مۇحيت بەتىمەن تيتىمدەي قايىقتى تاپقاننان كورى ءبىر شومەلە ءشوپتىڭ ىشىنەن ءبىر تال ينەنى تابۋ الدەقايدا وڭاي ەدى. ءبىراق قاشقىنداردىڭ تابانىن قالايدا قۇرلىققا تيگىزبەۋ ءۇشىن قورقاۋ لارسەن "ەلەستىڭ" بار مۇمكىندىگىن سىعىپ پايدالانعان. ول وسى جوسپارى بويىنشا، قۇرلىققا قاراي جاقىنداپ العان سوڭ، قاشقىندار وتەدى-اۋ دەگەن جولدى كەس-كەستەپ، كەمەنى كولدەنەڭ سالعان.
ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ شامامەن ءتورت ساعاتتاي (سەگىز سكليانكا — اۋد.) جول جۇرگەن كەزدە، سالينگتە تۇرعان سموك شليۋپكانى كوردىم دەپ ايقاي سالدى. ءبارىمىز بورتقا جينالا قالدىق. باتىستان سوققان جەل بىرتىندەپ كۇشەيە تۇسكەن — شتورمنان حابار بەرگەندەي. مىنە، ەندى جەلدىڭ ىق جاعىنان، كوز جەتەر جەردەگى تولقىنداردىڭ اراسىنان قالت-قۇلت ەتكەن جالعىز نوقات كورىنگەن.
ءبىز باعىتتى وزگەرتىپ، جىلدام سولاي بەت بۇردىق. مەنىڭ كوڭىلىم الابۇرتىپ سالا بەردى. قورقاۋ لارسەننىڭ كوزىنەن جارق-جۇرق ەتكەن جاقسى ءبىر ۇشقىن سەزىلەدى، وسى مەزەتتە ودان باقىتتى ادام جوق سەكىلدى ەدى. ال مەنىڭ قانىم قايناپ كەتكەنى سونداي، تاباندا ونىڭ كەڭىردەگىنەن الا تۇسكىم كەلگەن. ليچ پەن دجونسوننىڭ تاعدىرى مەنىڭ كوزىمە قان تولتىرىپ جىبەرگەندەي، قارسى الدىمداعى لارسەننىڭ بەينەسى ماعان بەينە ەمەس سۇلبا سياقتى عانا كورىنەدى. ءوزىمدى-وزىم ءبىر ءسات ۇمىتىپ، اڭشىلاردىڭ كۋبريگىنە جۇگىرىپ بارىپ، كاپيتاندى اتىپ تاستايىن دەگەن ويمەن قولىما وقتاۋلى مىلتىقتى الا بەرگەنىم سول، كەنەت بىرەۋدىڭ تاڭدانا ايقايلاعان داۋسىن ەستىپ قالدىم.
— شليۋپكادا بەس ادام!
دەنەم ءدىر-دىر ەتىپ، جاڭاعى جاڭالىق اشقان داۋىسقا قۇلاق تۇرگەن كۇيى تراپتان ۇستاي الدىم. كەنەت تۇلا بويىمدى سۇمدىق ءبىر ءزىلماۋىر سالماق ەزىپ-جانشىپ بارا جاتقانداي بولدى: تىزەم ەرىكسىز بۇگىلە بەردى دە، باسپالداقپەن تومەن ءتۇستىم. تەك وسى مەزەتتە عانا وزىمە-وزىم كەلىپ، الگىندە قانداي ىسكە باس تىككەنىمدى ويلاعاندا جۇرەگىم شىمىركەنىپ كەتتى. تاعدىرىما ءتاۋبا ايتىپ، مىلتىقتى ورنىنا قويدىم دا، پالۋباعا كوتەرىلدىم.
جاقسى بولعاندا، مەنىڭ جوعالىپ كەتكەنىمدى ەشكىم اڭعارماپتى. شليۋپكا ەندى ءبىراز جاقىنداپ قالعان ەكەن، ونىڭ اڭشىلار قايىعىنا قاراعاندا ءبىرشاما ۇلكەندەۋ ءارى ءسال باسقاشا جاسالعانى بايقالدى. بىزگە تاقالا بەرگەندە ول جەلكەندى جيناپ، ماچتىن تۇسىرە باستاعان. سوسىن وندا وتىرعاندار ەسكەكتەرىن ىلمەككە ءىلىپ قويعان دا، ءبىزدىڭ قاشان توقتاپ، قاشان وزدەرىن كوتەرىپ الاتىنىمىزدى اسىعا كۇتكەن.
سموك ەندى پالۋباعا ءتۇسىپ، مەنىڭ جانىما كەلىپ ەدى؛ جۇزىندە ءبىر جۇمباق كۇلكى بار. مەن وعان سۇراۋلى پىشىنمەن كوز سالعام.
— قىزىقتىڭ كوكەسىن ەندى كورەسىز!— دەدى ول مىرس ەتىپ.
— تۇسىنبەدىم؟— دەدىم مەن.
ول تاعى دا قۋلانا جىميىپ قويدى.
— اۋ، انا قايىقتىڭ ارت جاعىندا كىم وتىرعانىن كورمەيسىز بە؟ ەگەر ول ايەل زاتىنىڭ ءبىرى بولماسا، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن.
قايىققا ەندى مەن دە سۇزىلە قاراعام، ءبىراق بىردەن ءبارىن اڭعارۋعا شامام جەتپەگەن. دەگەنمەن ماڭايىمداعىلاردىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان: قايىقتا ءتورت ەركەك، ءبىر ايەل دەپ، سەنىمدى تۇردە سويلەپ تۇر. ءبارىنىڭ وڭىنە ءبىر جىلىلىق ويناپ شىعا كەلگەنى بايقالادى. تەك قاباعىنان قار جاۋىپ تۇرعان — جالعىز كاپيتان عانا، مىنا شليۋپكانىڭ وزىنىكى بولماي شىققانىنا قاتتى قاپالى سەكىلدى.
ءبىز بوم-كليۆەردى ءتۇسىرىپ، كليۆەر-شكوتتى جەل جاق بورتقا شىعارىپ، گروت-شكوتتى جىعىپ، كەمەنى سۋ بەتىنە جاي عانا قالقىتىپ قويدىق. قايىق ەسكەكتەرىن سۋعا ءتۇسىرىپ، بىر-ەكى رەت ەسىپ جىبەرگەننەن كەيىن، ول كەمەنىڭ تۋرا ءتۇبىنس دەيىن كەلگەن. مەن ايەلدى ەندى عانا انىق كوردىم: ۇزىن پالتوسىن قىمتانا ورانىپ الىپتى — تاڭعى سالقىن جاۋراتىپ تاستاعان سەكىلدى. باستىرا كيگەن تەڭىز فۋراجكاسىنىڭ جيەگىنەن قىزىل-سارى شاشى قىلتيا كورىنەدى. ۇيالى قوڭىر كوزدەرى ۇلكەن، ەرىندەرى قايمىجىقتاي، بەتى ءسال سوپاقتاۋ ەكەن. ءوڭى كۇنگە كۇيىپ، جەلگە توتىعا باستاعانى بايقالادى.
ول ماعان بوتەن ءبىر الەمنىڭ جاراتىلىسى سياقتى كورىنگەن. مەن وعان ناندى كورگەن اش ادامداي جۇتىنا قاراعانىمدى سەزدىم. قۇداي-اۋ، مەنىڭ ايەل زاتىن كورمەگەنىمە قاي زامان! وسى ءبىر عاجايىپ كورىنىستى كوز الدىمنان وتكىزىپ تۇرىپ مەن ءبىر ءسات قىزمەتتىك مىندەتىمدى دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. ۇمىتقانىم سول عوي، باسقالار شليۋپكانى كوتەرىپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتقاندا، مەن بايعۇس ءبىر ورنىمدا تاستاي قاتىپ تۇرىپ قالىپپىن. ماتروستاردىڭ ءبىرى ايەلدىڭ قولىنان تارتىپ كوتەرىپ الىپ، ونى قورقاۋ لارسەن تاپسىرعاندا... ول ءبىزدىڭ تاڭدانىستى جۇزىمىزگە كوز قيىعىن تاستاپ، ەرەكشە ءبىر ىلتيپاتپەن جىميا سالەمدەسكەندەي بولعان، مۇنداي سالەم، مۇنداي جىلى جىميىس تەك ايەلگە عانا ءتان ەدى. مەن مۇنداي نازىك جىميىستى كورمەگەلى دە قاي زامان! ادامدار ومىردە وسىلاي جۇرەدى، وسىلاي كۇلەدى دەگەندى مەن الدەقاشان ۇمىتقام عوي!
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن!
قورقاۋ لارسەننىڭ داۋسى مەنى سەلك ەتكىزدى.
— مارحابات، مىنا بيكەشتى تومەنگە الىپ بارىپ، جاقسىلاپ جايعاستىرىڭىز. سول جاق بورتتاعى بوس كايۋتانىڭ ءبىرىن دايىنداۋعا تاپسىرما بەرىڭىز. بۇنى كوككە تاپسىرعانىڭىز ءجون. ال ءوزىڭىز بيكەشكە قانداي جاردەم جاساۋدى ويلاستىرا بەرىڭىز — بەتىن كۇنگە تىم كۇيدىرىپ الىپتى.
ول وسىنى ايتتى دا، ءبىزدى جايىمىزعا قالدىرىپ، قايىقتان كەلگەن ەركەكتەرمەن سويلەسە باستادى. شليۋپكانى جايىنا قويا بەرگەن، بۇعان نارازىلىق بىلدىرگەن ءبىر ازاماتقا كاپيتان پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. شىندىعىندا، يوكوگاما قول سوزىم جەردە عانا ەدى.
بەيتانىس ايەلدى كايۋتاعا اپارا جاتىپ، مەن ءوزىمدى ءارى قولايسىز، ءارى قولاپايسىز جاعدايدا سەزىندىم. ايەلدىڭ سونشاما نازىك تە بيازى جاراتىلىسىن قۇددى ءبىرىنشى رەت كورگەندەيمىن. تراپتان تۇسەردە وعان كومەكتەسەيىن دەپ قولىنان ۇستاپ ەدىم، جىپ-جىلى، جىپ-جىڭىشكە ساۋساقتار مەنىڭ كۇرەكتەي الاقانىمدى كۇيدىرىپ جىبەرە جازداعانداي بولعان. ونىڭ ءوزى دە جىپ-جىڭىشكە، ءبىر تال قاۋىرسىنداي جەپ-جەڭىل ەدى، ءسال قاتتىراق ۇستاسام سىنىپ، ءۇزىلىپ كەتەردەي كورىنگەن. مىنە، ايەل اتاۋلىدان تىم الىستاپ كەتكەن مەن بايقۇس مود برۋستەردى ءبىرىنشى رەت كورگەندە وسىنداي سەزىمگە بولەنگەم. ءيا، مەن بۇل شحۋناعا تاپ بولعالى العاش كورگەن ايەل زاتىم — وسى قىز بولاتىن.
— سىزدەر مەن ءۇشىن بوسقا اۋرە بولماي-اق قويىڭىزدار،— دەدى ول، مەن ونى قورقاۋ لارسەننىڭ جۇمساق ورىندىعىنا وتىرعىزىپ جاتقاندا (بۇل ورىندىقتى مەن جۇگىرىپ بارىپ كاپيتاننىڭ كايۋتاسىنان الىپ كەلگەم).— ءبىز بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى قۇرلىقتى كورەمىز دەپ، وتە ۇمىتتەنگەنبىز. مەنىڭشە، ول بۇل ارادان الىس بولماس. ياكي كەشكە قاراي پورتتا تۇرۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سولاي عوي؟
ونىڭ ەشقانداي كۇمان-كۇدىكسىز سويلەۋى مەنى ىشتەي ءابىرجىتىپ تاستاعان. "بەيشارا،— دەپ ويلايمىن،— كىمنىڭ ۋىسىنا تۇسكەندەرىڭدى بىلسەڭدەر عوي!.." كەشەگى كۇنى مەن دە وسىلاردىڭ كۇيىن كەشتىم ەمەس پە. سوندا تاياۋ پورتتان مەنىڭ دە دامەم بولعان. ەندى بۇعان نە دەسەم ەكەن؟ وتىرىك كوڭىلىن الدارقاتۋ؟ جوق، ولاي ىستەۋگە بولمايدى! نە نارسەنىڭ اشىعىن، شىندىعىن ايتۋ كەرەك.
— ەگەر باسقا ءبىر كاپيتان بولسا، ەرتەڭنەن قالدىرماي ول سىزدەردى يوكاگاماعا جەتكىزىپ سالادى دەر ەدىم. ءبىراق ءبىزدىڭ كاپيتاننىڭ... لارسەننىڭ مىنەزى بولەك ادام. ونىڭ ءار مينۋتتا نە ىستەپ، نە قوياتىنى تەك وزىنە عانا ءمالىم. سوندىقتان كەز كەلگەن دۇنيەگە دايىن بولعاندارىڭىز دۇرىس. ءسىز تۇسىنەسىز بە،— كەز كەلگەن دۇنيەگە!
— جوق، مەن ءسىزدى ءتىپتى دە تۇسىنبەي تۇرمىن،— دەدى ول. كوزىنەن الدەبىر تاڭدانىس بىلىنگەن، ءبىراق قورقىنىش ەمەس.— مۇمكىن مەن قاتەلەسەتىن شىعارمىن، الايدا اپاتقا ۇشىراعان كەمەدەگىلەرگە كومەكتەسۋ اركىمگە دە پارىز سياقتى ەدى. ءجا، بۇ دا ءسوز ەمەس قوي، شىن مانىندە جاعالاۋ مىنا تۇرعان جەردە ەمەس پە.
— شىندىعىن ايتقاندا، مەن دە ەشتەمەنى كەسىپ ايتا المايمىن،— دەدىم مەن ونى تىم قامىقتىرمايىن دەپ.— مەنىكى تەك ءسىزدى ساقتاندىرۋ عانا. ءبىزدىڭ كاپيتاندا ەشقانداي ادامشىلىق قىلىق جوق. ناعىز حايۋاننىڭ ءوزى. ونىڭ كەنەت قانداي قادامعا بارارىن ەشكىم دە بىلمەيدى.
مەن تاعى دا بىردەمەلەردى ايتپاق بولىپ ەدىم، ول ءسوزىمدى كىلت ءبولىپ جىبەردى.
— ءيا، ءيا، تۇسىنەم!— دەدى شارشاعان تۇردە. تەگى ويىن جيناقتاي الماي وتىرعان سەكىلدى. ول ماعان امالى تاۋسىلىپ، سۇلدەرى قۇرىپ، مىنە-مىنە ءۇزىلىپ كەتەتىندەي كورىنگەن.
بۇدان ءارى ول جاق كىرىسىن اشقان جوق، ال مەن ونىڭ كوڭىلىن الاڭداتپايىن دەگەن ويمەن قورقاۋ لارسەننىڭ نۇسقاۋى بويىنشا بەتتى قالپىنا كەلتىرەتىن ەم-دوم جاساۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتتىم. باسقا دا ىستەيتىن جۇمىستارىم كوپ ەدى: دارى-دارمەك قوبديشاسىنان كۇنگە كۇيگەن دەنەگە جاعاتىن ماي الدىم، وعان ادەمىلەپ ماقتا دايىندادىم، سوسىن ماگريدجگس بوس تۇرعان ءبىر كايۋتانى جيناپ-تازالاۋدى تاپسىردىم دا، قورقاۋ لارسەننىڭ جەكە زاتتارىنىڭ اراسىنان ءبىر شيشا پورتۆەينگە دە "قول جۇگىرتىپ" ۇلگەردىم.
جەل بىرتىندەپ كۇشەيە تۇسكەن، ول كۇشەيگەن سايىن كەمەنىڭ شايقالۋى دا قاتتى بىلىنە باستاعان. بۇل ارەدىكتە كايۋتا دا ءازىر بولىپ، "ەلەس" تولقىندار ۇستىندە جەبەدەي زىمىراپ بارا جاتىر ەدى. مەن ليچ پەن دجونسون تۋرالى الدەقاشان ۇمىتقان بولاتىنمىن، ءبىراق شحۋنا سىرتىنان "شليۋپكا الدىمىزدا!" دەگەندى ەستىگەندە توبەمە جاي تۇسكەندەي سىلەيدىم دە قالدىم. كۇمان بولۋى مۇمكىن ەمەس-تى — ماچت باسىنان ايقايلاپ تۇرعان سموك بولاتۇعىن. مەن ايەلگە بارلاي قارادىم: ول وتە شارشاعان كەيىپتە كوزىن جۇمىپ، جۇمساق ورىندىقتا شالقايا جاتقان-دى. سموكتىڭ داۋسىن ول ەستىگەن-ەستىمەگەنىنە دە كوزىم جەتپەگەن. "ۇيىقتاسىن،— دەپ ويلادىم،— بار سۇمدىقتى ءوز كوزىمەن كورگەنشە ۇيىقتاپ جاتقانى دۇرىس". ال سۇمدىقتىڭ بولاتىنى انىق-تى. كاپيتاننىڭ ءۇش كۇن بويى اڭساپ كۇتكەنى دە سول عوي، قالايدا قاشقىنداردى ۇستاپ الىپ، ادام ايتقىسىز ازاپتاۋ عوي.
پالۋبا جاقتان شۇعىل بۇيرىقتار ەستىلدى. سوسىن اياقتاردىڭ ءدۇبىرى... ريف-شتەرتتەردىڭ جەلگە بارت-بارت تولعانى... "ەلەستىڭ" شۇعىل باسقا جاققا بۇرىلعانى، ءبارى-بارى ماعان اپ-انىق ءبىلىنىپ تۇر. شحۋنا شۇعىل بۇرىلعان كەزدە، ايەل وتىرعان ورىندىق سىرعي جونەلگەن، مەن ونى ارەڭ ۇستاپ قالدىم. ول كوزىن اشىپ الدى دا، نە بوپ قالدى دەگەندەي ماعان ءابىرجي قاراعان. مەن ونى دايىنداپ قويعان كايۋتاعا قاراي جەتەلەي جونەلدىم. ول اياق باسقان سايىن شالىنىپ، دەنەسى اۋىر قوزعالىپ، بولمەگە ارەڭ جەتتى. ماگريدج ىرجيا كۇلگەن بولدى. مەن وعان وسىمەن جۇمىسىڭ ءبىتتى، ءوز شارۋاڭمەن اينالىس دەگەندى ىممەن ءبىلدىرىپ، كايۋتادان شىعارىپ جىبەردىم.
ءبىزدىڭ جاڭا جولاۋشىمىز كايۋتاعا جەتپەي جاتىپ مەنىڭ يىعىما سۇيەنگەن كۇيى ۇيىقتاپ كەتكەندەي ەدى. ءيا، ونىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ قالعي باستاعانى راس بولسا كەرەك، ويتكەنى توسەككە دەنەسى تيەر-تيمەستەن-اق سىلق ەتىپ جاتا كەتكەن. سوسىن باسىن ءسال كوتەرىپ، ماعان جىميا قاراعان دا، كوزىن قايتا جۇما بەرىپ ەدى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
پالۋباعا شىققان ساتتە بايقاعانىم، جەلگە قارسى تىرباڭ قاعىپ بارا جاتقان بىزگە تانىس جەلكەندى شليۋپكانى "ەلەس" ەكپىندەي قۋىپ كەلەدى ەكەن. ءبارىمىز ءبىر باعىتتامىز، قايىق تەك ءسال وڭ جاققا شىعىپ الىپتى. كوماندا تۇگەلدەي پالۋبادا. ليچ پەن دجونسوندى ۇستاپ العان سوڭ نە بولار ەكەن دەپ، ءبارى دە ءبىر سويقاندى اسىعا كۇتىپ تۇرعانداي.
ۋاقىت ءتورت سكليانكانى سوققان. لۋيس كورمگە كەلىپ، جۇرگىزۋشىنى اۋىستىردى. اۋا ىلعالدى ەدى، لۋيس كلەەنكادان تىگىلگەن جىلتىر كۇرتەشە مەن كەڭ شالبار كيىپ الىپتى.
— وسى جولى ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر ەكەن؟— دەيمىن مەن ودان.
— بار جاعدايدى ساراپقا سالساق، سەر،— دەيدى ول ادەتىنشە قۋلانا سويلەپ،— جاڭبىرى ارالاس ازداعان داۋىل تۇراتىن شىعار. جەلبەزەگىمىزدى دىمداپ الۋعا سول دا جەتىپ قالار.
— ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ شليۋپكانى كورىپ قالعانى قانداي وكىنىشتى،— دەيمىن مەن تاعى.
ۇلكەن ءبىر تولقىن شحۋنا تۇمسىعىن وڭدىرماي سوقتى دا، ونى شامامەن ءبىر رۋمبقا بۇرىپ جىبەرگەن، وسى مەزەتتە شليۋپكا كليۆەرلەر اراسىنان قىلتىڭ ەتە قالىپ ەدى.
لۋيس شتۋرۆال تۇتقاسىن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، ءسال ءۇنسىز تۇرىپ، سوسىن:
— مەنىڭ ويىمشا ولار ءبارىبىر جاعاعا جەتە الماس ەدى،— دەدى.
— نەگە؟— دەيمىن مەن.
— نەگەسى سول، انە، كوردىڭىز بە؟— جەل ەكپىنى شحۋنانى قيسايتا بەرگەندە، لۋيس شتۋرۆالدى شاپشاڭ بۇراي باستادى.— ەندى ءبىر ساعاتتان كەيىن تەڭىزدىڭ استان-كەستەڭى شىققاندا، قابىقتاي قايىقتى قويىپ، تاۋداي كەمەلەردىڭ ءوزى نە بولار ەكەن! ولاردىڭ باقىتىنا وراي ءبىز دەر كەزىندە كەلىپ جەتتىك، قۇتقارىپ قالۋىمىزعا ءالى ۋاقىت بار.
قورقاۋ لارسەن پالۋبادا قۇتقارىلىپ الىنعان تەڭىزشىلەرمەن ءبىراز سويلەسىپ تۇردى دا، سوسىن يۋتقا كوتەرىلدى. ونىڭ جۇرىسىنەن ادەتتەگىدەن گورى الدەبىر جىمىسقىلىق سەزىلگەن، ال كوزىندە سۋىق ۇشقىن جىلتىرايدى.
— ءۇش مايلاۋشى جانە ءبىر مەحانيك،— دەدى ول ماعان سالەمدەسۋدىڭ ورنىنا.— الايدا بۇلاردى ءبىز ماتروس قىلامىز نەمەسە اڭشىلىققا پايدالانارمىز. ال ءجا، بۇلاردى قويشى، اناۋ قالاي ءوزى؟
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قورقاۋ لارسەن قۇتقارىلعان ايەل تۋرالى ايتقاندا، جۇرەگىمە الدەكىم پىشاق سالىپ جىبەرگەندەي بولدى. بۇنداي سەزىمگە بەرىلۋدىڭ اقماقكەرشىلىك ەكەنىن بىلسەم دە، مەن ءبارىبىر بويداعى ءبىر اۋىر اسەردەن قۇتىلا الماي، جاۋاپ ورنىنا يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم دە قويدىم.
قورقاۋ لارسەن اندەتە ىسقىرىپ ءبىراز تۇردى دا:
— اتى كىم ەكەن ءوزىنىڭ؟— دەدى كۇلىمسىرەي ءتىل قاتىپ.
— بىلمەيمىن،— دەدىم مەن.— ءقازىر ۇيىقتاپ جاتىر. قاتتى شارشاعان سەكىلدى. راسىنا كەلگەندە، مەن سىزدەن بىردەمە بىلەم بە دەپ ەدىم. بۇلار قانداي كەمەدەن ەكەن؟ قالاي بىزگە تاپ بوپ ءجۇر؟
— "توكيو قالاسى" دەگەن پوشتا پاروحودىنان،— دەپ ول كۇڭك ەتتى.— فريسكودان يوكوگاماعا كەتىپ بارا جاتقاندا قاتتى داۋىلعا ۇشىراپ، قابىقتاي كەمەنىڭ قاڭقاسى عانا قالىپتى. سول تۇرىمەن ءتورت كۇن بويى تولقىنمەن ارپالىسقان... سونىمەن ءسىز ونىڭ ايەل مە، قىز با، بويداق پا، جەسىر مە — ەشتەمەسىن بىلمەدىڭىز، ءا؟ وكىنىشتى! وكىنىشتى!
ول ماعان كوزىن سىعىرايتا قاداپ، باسىن شايقاي بەردى.
— ال ءسىز...— دەپ باستادىم مەن. سوسىن ءتىلىمدى تىستەي قويدىم. اپاتقا ۇشىراعانداردى يوكوگاماعا جەتكىزىپ سالمايسىز با دەگەن ءسوز اۋزىمنان شىعىپ-اق كەتە جازداعان.
— ال مەن؟— دەپ قايتالادى ول.
— ءسىز... ليچ پەن دجونسونعا نە ىستەمەك ويىڭىز بار؟
— بىلمەيمىن، حەمپ، بىلمەيمىن. مىنا تورتەۋىن قوسقاندا، ماعان ادامدار جەتكىلىكتى سياقتى عوي.
— ال دجونسون مەن ليچ بىزدەن تەگىن قاشقان جوق قوي. بۇعان دەيىن ولار تارتقان ازاپ از با ەدى،— دەدىم مەن.— ەندى سىزگە ولارعا دەگەن قاتىناسىڭىزدى نەگە وزگەرتپەسكە؟ بورتقا الىڭىز دا، ولارمەن ادامشا جۇمىس ىستەپ كورىڭىز: ولار قانداي قىلىق جاساسا دا، سوعان جەتكىزگەندەر بار عوي.
— جەتكىزگەندەر كىم؟ مىنا مەن بە؟
— ءيا، ءسىز،— دەدىم مەن باتىل تۇردە.— اشىعىن ايتايىن، لارسەن، ەگەر ءسىز ول بەيشارالاردى بۇرىنعىداي قورلاي بەرەتىن بولساڭىز، وندا مەن ءبارىن دە قۇربان ەتەمىن، ءتىپتى ءوزىمنىڭ ومىرگە دەگەن ماحابباتىمدى دا، مىنا تۇرعان ءسىزدى دە.
— و-و!— دەدى ول ماسايراپ.— مەن ءسىزدى ماقتان ەتەم، حەمپ. ءسىز اياعىڭىزدان كەرەمەت تىك تۇردىڭىز مىنە. ناعىز رۋحى مىقتى ادام وسىنداي بولادى! بۇعان دەيىنگى تىرلىگىڭىزدىڭ ءبارى قايىرشىنىڭ دا قارنىن اشىراتىن بىردەمە ەدى: بوس كەۋدە، بوركەمىك بولدىڭىز، اۋىردىڭ استىمەن، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن عانا ءجۇردىڭىز،— ال شىن مانىندە ادام بولا باستاعانىڭىز مىنە ءقازىر عانا. ماعان الدەقايدا وسىنىڭىز ۇنايدى.
كۇتپەگەن جەردە داۋسى وزگەرىپ، بەتى سازارا قالدى.
— ءسىز ۋادە دەگەن دۇنيەگە سەنە الاسىز با؟— دەدى ول.— جالپى، ونى قاسيەتتى دەپ بىلەسىز بە؟
— ارينە،— دەدىم مەن.
— ەندەشە سىزگە مىناداي شارت قويامىن،— دەدى ول ۇلى اكتەردىڭ ءرولىن ويناپ.— ەگەر مەن سىزگە ليچ پەن دجونسوننىڭ ءبىر تال شاشىنا قول تيگىزبەيمىن دەپ ۋادە بەرسەم، ءسىز مەنى ءولتىرۋ رايىڭىزدان قايتاسىز عوي، ءا؟ تەك مەنى قورىقتى دەپ ويلاماڭىز، ءيا، نو، ونداي ويدان اۋلاق بولىڭىز.
مەن ءوز قۇلاعىما سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي قالدىم،— بۇنىڭ تاعى نە ىستەيىن دەگەن ويى بار ەكەن؟
— ءيا، قالاي، كەلىسەسىز بە؟— دەدى ول شىدامسىزدانا.
— كەلىسەم.
ول ماعان قولىن ۇسىندى، ال مەن ونى قاتتىراق قىستىم، ءبىراق كوزىنە كوزىم تۇسكەندە جۇرەگىم ءبىرتۇرلى بوپ كەتتى: ويناقشىعان جاناردان الدەبىر مىسقىل ۇشقىنى ءبىلىنىپ ەدى.
ءبىز يۋتتىڭ جەل جاق ىعىنا شىققانبىز. شليۋپكا تىم تاياۋ جەردە ەدى، مەن وندا وتىرعانداردىڭ قيمىلىنان شىن مانىندەگى جانكەشتىلىكتى بايقادىم. دجونسون جۇرگىزۋ تۇتقاسىنا تاسكەنەدەي جابىسىپ العان، ال ليچ قايىققا تولعان سۋدى توگىپ اۋرە. ولارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ جىلدامدىعىمىز ەكى ەسە ەدى. قورقاۋ لارسەن جۇرگىزۋشىگە ءبىرشاما شەتكە ىعىس دەگەن بەلگى بەردى دە، ءبىز شليۋپكانىڭ جەل جاعىن الا جيىرما فۋتتاي قاشىقتاپ كەتتىك. بۇل — قايىققا بارار جەلدىڭ جولىن جاۋىپ تاستاۋدىڭ امالى ەدى. "ەلەس"ساناۋلى مينۋتتان سوڭ بۇل ماقساتىنا تاماشا جەتكەن: قايىق جىلدامدىعى باسەڭدەپ، جەلكەنى ءبۇرىسىپ، تاسباقاداي تىرباڭدادى دا قالدى. سوسىن ارادا بىرەر مينۋت وتكەندە ءبىزدى ۇلكەن ءبىر تولقىن سىرتقا قاراي الا قاشتى دا، شليۋپكا تومەندە قالىپ قويدى.
وسى ءبىر ساتتە ليچ پەن دجونسون بورت جاقتاۋىندا ۇيمەلەپ تۇرعان دوستارىنا كوز سالعان، ءبىراق شحۋنا جاقتان ەشكىم ولارعا ىممەن بولسىن نە سالەم، نە تىلەۋلەستىك بىلدىرە المادى. كوماندا ءۇشىن ولار تىرىلەر قاتارىندا جوق-تى، قايىق پەن شحۋنا اراسى بىزگە ەندى ءولىم مەن ءومىر اراسىن ءبولىپ جاتقان قىلكوپىردەي كورىنگەن.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ولار قورقاۋ لارسەن ەكەۋىمىز تۇرعان يۋتتىڭ الدىنان جارق ەتە قالدى. بۇل ساتتە شحۋنا تومەن قۇلديلاپ، ال شليۋپكا كەرىسىنشە تولقىن ۇستىنە شىعىپ كەتىپ ەدى. دجونسون ماعان كوز سالعان — بەتى مىج-تىج بولىپ، كوزى الارىپ كەتكەن ەكەن. مەن وعان قول بۇلعادىم، ول دا ماعان سولاي جاۋاپ قايتاردى. ءبىراق بۇنىسى جاي عانا جاۋاپ ەمەس — قاسىرەتكە تولى جاي-كۇيىنىڭ حابارى، مەنىمەن قيماي قوشتاسقانىنىڭ بەلگىسى بولاتىن. مۇمكىن ماڭگىگە قوشتاسقانىنىڭ... ال ليچ ەكەۋىمىز بىر-بىرىمىزگە كوز سالىپ تا ۇلگەرمەدىك، ول تەك قورقاۋ لارسەنگە قاراپ، اۋزى-باسىن قيسايتا بەرگەن.
تاعى ءبىر مەزەتتە شليۋپكا كورمنىڭ ارتىنان شىعا كەلىپ ەدى. سول ساتتە-اق جەلكەنى جەلگە تولىپ، ءبىر جاعىنا قاراي بىردەن اۋدارىلىپ كەتە جازدادى. تاۋداي تولقىننىڭ بۇرقىراي كوتەرىلگەن جالى قايىق ۇستىنە ءتونىپ كەلىپ، اقكوبىگىن اقتارا توگە سالدى. سوسىن جارتىلاي سۋعا باتقان قايىق قايقاڭ ەتىپ شىعا كەلدى. ليچ جىلدام قايتا قيمىلداپ، سۋدى سىرتقا توگە باستاعان دا، ال دجونسون جالما-جان ارتقى ەسكەككە جارماسقان.
قورقاۋ لارسەن قۇددى قۇلاق تۇبىمنەن ۇرگەن يتتەي قارق-قارق كۇلىپ، يۋتتىڭ جەل جاعىنا شىعىپ كەتتى. مەن ونى كەمەنى توقتاتاتىن شىعار دەپ ەدىم، الايدا شحۋنا العا قاراي جۇيتكي بەردى، ال كاپيتاننان ەشقانداي بۇيرىق بولعان جوق. شتۋرۆالداعى لۋيس تە ءمىز باعار ەمەس، تەك تۇمسىق جاقتا توپتانىپ تۇرعان ماتروستار عانا مىنالاردىڭ نە ىستەمەك ويى بار دەگەندەي بىزگە اڭتارىلا قاراعان. "ەلەس" بولسا ەكپىندەتىپ العا سىلتەپ بارادى، ال ارتتا قايىق قالت-قۇلت ەتىپ قالىپ بارادى. ءسويتىپ بىرنەشە ميل ۇزاپ كەتكەن سوڭ — قايىقتىڭ ازەر-ازەر قاراسى عانا كورىنگەن كەزدە — ماتروستار شۇعىل وڭ گالسكە بۇرىلۋعا بۇيرىق العان.
ءبىز جەل ىعىنا ءتۇسىپ، تولقىندارمەن ارپالىسىپ كەلە جاتقان قايىق جاققا قايتا بەت تۇزەگەمىز، ءبىراق وعان ەكى ميلدەي قالعاندا، بوم-كليۆەردى ءتۇسىرىپ، كەمەنى درەيفكە جاتقىزۋ جونىندە جاڭا بۇيرىق تۇسكەن-دى. كاسىپتىك قايىقتار جەلگە قاراي جالتارا ءجۇزۋ تاسىلىنە يكەمسىز ەدى.
بارلىق ەسەپ مىناعان قۇرىلعان: تەڭىز بەتىندە ولار جەل جاقتا جۇرەدى دە، جەل كۇشەيگەن كەزدە ىعىپ كەلىپ، شحۋنا باۋىرىنا وزدەرى تىعىلادى. ال ءقازىر جاعداي باسقاشا، سوندىقتان ليچ پەن دجونسون جەلگە قارسى بار كۇشتەرىن سالىپ، قالايدا "ەلەس" اياسىنان پانا تاپقىسى كەلگەن. مىناداي تولقىندار ۇستىندە ولار العا ازەر-ازەر جىلجىپ كەلە جاتتى. ءاربىر مينۋت سايىن ولاردى اۋزىن ارانداي اشقان اجال كۇتىپ تۇر ەدى. اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ، دوڭبەكشە دومالاعان تولقىندار قايىقتى بىردە ولاي، بىردە بىلاي لاقتىرادى.
ءبىراق دجونسون تالايدى كورگەن تەڭىز تارلانى ەدى، كىپ-كىشكەنتاي شليۋپكانى ول شحۋنادان كەم باسقارماعان. ءبىر جارىم ساعاتتاي وتكەندە، ول بىزبەن ءتىپتى قاتارلاسىپ الىپ، كەلەسى گالس كەزىندە شحۋناعا جاناسىپ الام دەگەن ەسەپپەن كەمە كورمىن اينالشىقتاي بەرگەن.
— ءا، سەندەر ءتاۋبالارىڭدى ۇيىرگەن ەكەنسىڭدەر عوي؟— دەگەن قورقاۋ لارسەننىڭ داۋسىن ەستىدىم. بۇنى ول، قۇددى ەستيتىندەي-اق، قايىقتاعىلارعا قاراتىپ ايتىپ تۇر ما، الدە وزىنشە مىڭگىرلەگەنى مە — بىلمەدىم.— سەندەر شحۋناعا قايتا كەلگىلەرىڭ كەلەدى، ءا؟ نەسى بار، كەلىڭدەر، كەلىڭدەر!
— شتۋرۆالدى جەل ىعىنا قاراي بۇر!— دەپ بۇيىردى ول، جاڭا عانا ءلۋيستى اۋىستىرعان ۋفتي-ۋفتيگە.
ءبىر بۇيرىقتان سوڭ ءبىر بۇيرىق بەرىلەدى. پالۋبا ءۇستى تاعى دا ابىر-سابىر ابىگەرگە تولىپ كەتكەن. فوك بوساتىلدى. گروت-شكوت تا ەركىنە جىبەرىلدى. سوسىن دجونسون بىزگە ءجۇز ميلدەي عانا جاقىن قالعان كەزدە، شحۋنا تولقىننان تولقىنعا سەكىرىپ، ور قويانداي ويناقتاپ، جەل ىعىمەن جەلدىرتە زۋلاي جونەلدى. قورقاۋ لارسەن تاعى دا قارق-قارق كۇلىپ، ال جەتىپ الىڭدار دەگەندەي شليۋپكاعا قول بۇلعاعان. بۇل ويىننىڭ سىرى بەلگىلى، كاپيتان قاشقىنداردى ۇرىپ-سوعىپ اۋرە بولعانشا، ءوستىپ قيناپ كورەيىن دەگەن شىعار دەپ ويلادىم مەن. ءبىراق بۇل وتە ءقاۋىپتى ويىن بولاتىن، شليۋپكانىڭ كەز كەلگەن ساتتە قۇردىمعا كەتۋى وپ-وڭاي ەدى.
دجونسون شليۋپكانى شۇعىل بۇرىپ، ءبىزدىڭ ىزىمىزگە تۇسكەن. بۇدان باسقاداي ونىڭ امالى دا جوق-تى. اجال ولارعا جان-جاقتان انتالاپ تۇر ەدى. ەرتە مە، كەش پە، ۇلكەن تولقىنداردىڭ ءبىرى قايىقتى قاڭباقتاي لاقتىرىپ، ۇستىنەن باسىپ وتە شىعارى ءسوزسىز. سونىمەن ءبىتتى دەي بەر.
— بايقايسىز با، مىنالار اجال تىرناعىنا ءىلىنىپ تە قالدى-اۋ،— دەدى لۋيس ماعان سىبىرلاپ، مەن وعان بوم-كليۆەر مەن ستاكسەلدى جيناپ الۋعا بۇيرىق بەرەيىن دەپ كەلگەن كەزدە.
— جو-جوك، ءقازىر ول كەمەنى توقتاتادى دا، ولاردى جيناپ الادى،— دەدىم مەن سەنىمدى.— ءبىراز جونگە سالىپ الايىن دەگەنى دە بۇنىسى.
لۋيس ماعان تاڭدانا قارادى.
— ءسىز سولاي دەپ ويلايسىز با؟
— ارينە،— دەدىم مەن.— ال ءسىز شە؟
ال مەن ءقازىر ءبىر-اق دۇنيەنى ويلايمىن — ءوزىمنىڭ باس اماندىعىمدى عانا،— دەدى ول.— مەن ەشتەمەگە تاڭدانبايمىن. مىنا كەمەدەن ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى. فريسكودا ارتىعىراق ءىشىپ جىبەرگەن ءبىر ستاكان اراقتىڭ ارقاسىندا مىنە قانشاما حيكايانى باستان كەشىپ كەلەمىن. وي-وي، ءقايسىبىرىن ايتارسىڭ!.. ال ءسىز دە ەندى ساۋ باسىڭىزعا ساقينا تاۋىپ الدىڭىز. انا بيكەشتىڭ ارقاسىندا... مەن ەشتەمە سەزبەيدى دەپ ويلايسىز با! وي، تالايىن كوردىك قوي، بىلمەيتىنىمىز ءبيتتىڭ استىندا.
— بۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلەدى؟— دەدىم مەن اسىعىس، ويتكەنى ول ءسوزدىڭ باسىن قىلتيتىپ الىپ، سوسىن ءۇنسىز جۇرە بەرىپ ەدى.
— مەن نە ايتا الام؟— دەدى ول.— بۇل ءدال ءسىز قوياتىن سۇراق تا ەمەس قوي. مەنىڭ ايتقانىمنان كەلىپ-كەتەر نە بار، ءبارىن شەشەتىن قورقاۋدىڭ ايتقانى دا. ءيا، قورقاۋدىڭ، قاسقىردىڭ!..
— بىردەمە بولا قالسا، ءسىز مەن جاققا شىعار ما ەدىڭىز؟— دەگەن ءسوز ەرىكسىز اۋزىمنان شىعىپ كەتكەن. سەبەبى، ونىڭ الگىندە ايتقان ءسوزى ماعان الدەبىر جامانشىلىقتان حابار بەرگەندەي ەدى.
— ءسىزدىڭ جاعىڭىزعا؟.. جو-جوق، مەن قاي ۋاقىتتا دا ءبىر-اق ادامنىڭ جاعىندامىن. ول — مىنا الدىڭىزدا تۇرعان كارى لۋيس بولادى.
— ءسىزدى مۇنداي قورقاق دەپ ويلاعان جوق ەدىم،— دەدىم مەن ونى كىنالاپ.
ول ماعان جاراتپاي قاراپ قويدى.
— ەگەر مەن كەشە عانا بىرگە جۇرگەن انا ەسۋاستار ءۇشىن دە قىڭق ەتپەگەن بولسام،— دەدى ول كوز ۇشىندا قاراڭداپ قالىپ بارا جاتقان قايىق جاققا يەك كوتەرىپ،— سوندا مەن ءومىرى ءبىر كورمەگەن قايداعى ءبىر بيكەشكە بولا باس جارعىسى كەلەدى دەپ ويلايسىز با؟
ودان كوڭىلىم قاتتى قالعان مەن تەرىس بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتىم.
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، توپسەلدى الىپ تاستاڭىز،— دەدى قورقاۋ لارسەن مەن يۋتقا كوتەرىلگەن كەزدە.
بۇل بۇيرىقتى ەستىگەن ساتتە قاشقىندار ءۇشىن الابۇرتقان كوڭىلىم ءسال باسىلايىن دەگەن. كاپيتاننىڭ ولاردان تىم ۇزاپ كەتكىسى كەلمەگەنى بەلگىلى بولدى. بۇل وي مەنىڭ كوڭىلىمدى سەرگىتىپ، نۇسقاۋدى جىلدام ورىنداۋعا تىرىستىم. سوسىن بۇيرىق بەرىپ ۇلگىرگەنىمشە ماتروستاردىڭ ءبىرى فالعا، ءبىرى نيرالعا ۇمتىلسا، ەندى ءبىرى ۆانتتاردىڭ بويىمەن بيىككە قاراي ورمەلەي جونەلگەن. قورقاۋ لارسەن ولاردىڭ شيراق قيمىلىنا ريزا بولىپ تۇرىپ، تۇنەرە جىميىپ قويدى. ال شحۋنا مەن شليۋپكانىڭ اراسى ءبارىبىر الىستاي بەردى، تەك شليۋپكا بىرنەشە ميل ارتتا قالىپ قويعان كەزدە عانا ءبىز كەمەنى درەيفكە جاتقىزىپ، ونى كۇتە تۇردىق. بورتتاعىنىڭ ءبارى قايىقتىڭ جاقىنداي ءتۇسۋىن مازاسىزدانا كۇتكەن. تەك قورقاۋ لارسەننىڭ ءتۇرى عانا سىر بەرەر ەمەس، باياعى سىزدانعان قالپى. ءتىپتى الىسقا سۇزىلە قاراپ تۇرعان ءلۋيستىڭ وڭىنەن دە الدەبىر قوبالجۋ سەزىلىپ ەدى، ونىسىن ول جاسىرا دا الماعان.
ۋاقىت وتكەن سايىن شليۋپكا جاقىنداي بەردى، جاقىنداي بەردى،— كوكبۇيرا تولقىنداردىڭ ۇستىندە سەكىرىپ-ىرشىپ، سەكىرىپ-ىرشىپ جىلجىپ كەلە جاتقان بەينە ءبىر ءتىرى جاندىك سەكىلدى، كەيدە قالباڭ قاعىپ تولقىننىڭ ۇستىنە شىعا كەلەدى، كەيدە بۇلك ەتىپ تومەن ءتۇسىپ كەتەدى. ونىڭ ءاربىر قايتا كورىنۋى اقىلعا سىيمايتىن دۇنيە سەكىلدى؛ ءاي وسى جولى قۇردىمعا كەتكەن شىعار دەپ ويلايسىڭ، جوق، ارتىنشا قاراڭ ەتىپ قايتا كورىنەدى. نەتكەن جانى ءسىرى دەسەڭشى! ءوستىپ ءجۇرىپ ول كەمەمەن قۇيرىق تىستەسىپ تە قالىپ ەدى. وسى ارادا جاڭبىرلى داۋىل بۇرقىراپ قويا بەردى دە، كەنەت اق مۇناردىڭ اراسىنان، تۋرا وكپە تۇسىمىزدان — شليۋپكا سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلدى.
— ءرۋلدى بورتقا!— دەپ قورقاۋ لارسەن بارق ەتە ءتۇستى، سوسىن شىدامىزدانا شتۋرۆالعا ءوزى تۇرىپ، ونى شالت بۇرىپ جىبەردى.
"ەلەس" تاعى دا اڭقىلداپ العا ۇمتىلدى. جەلمەن ۇشىپ، جەلدەي ەسىپ بارادى. قايىق بولسا سوڭىندا. جەتسەم دەگەن ۇمىتتە. وسى ءۇمىتتىڭ جەتەگىمەن ول شحۋنا سوڭىنان جانە ەكى ساعاتتاي سۇمەڭدەگەن. بىرنەشە ميلدەن كەيىن تاعى دا ونى كۇتىپ الدىق، ءبىراق جەتە بەرگەن كەزدە قايتا قاشا جونەلدىك: وسى ۋاقىتتىڭ بارىندە ءبىر جاپىراق جەلكەن بىردە كورم ارتىندا قالباڭداپ، بىردە تولقىن ۇستىندە جالباڭداپ، ەندى بىردە ءتۇپسىز تەرەڭگە قۇلدىراپ، ايتەۋىر ءومىر مەن ءولىم اراسىندا قالتىلدادى دا وتىردى. سوسىن ازىناي سوققان كەزەكتى ءبىر جەلدىڭ تەگەۋرىنى تەڭىز اپشىسىن قۋىرىپ، سۋ بەتىن تۋلاقتاي قاعىپ، ايرانداي ساپىرا باستاعان كەزدە، الگى قالتىلداعان جالعىز جەلكەننىڭ سۇلباسى بىزدەن نەبارى ءتورت-اق ميل جەردەن قاراۋىتىپ ەدى. بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى رەت كورىنگەنى ەكەن،— بۇدان سوڭ ءىزىم-قايىم جوعالعان. ارتىنشا جەل بۇلتتاردى تىقسىرا قۋىپ اكەتتى دە، اسپان شايداي اشىلىپ شىعا كەلدى. تەڭىز بەتى دە ايناداي جارقىراپ جاتتى، ءبىراق كوز جەتەر جەردەگى كوكشىل ايدىن بەتىنەن ءبىر ءتۇيىر قارا كورىنبەگەن. سول ءبىر ءتۇيىر قارامەن بىرگە دجونسون مەن ءليچتىڭ دە ماڭگىگە جوعالعانىن ءبىز ءبارىمىز سەزىپ تۇردىق.
كوماندا پالۋبا ۇستىندە ءالى دە ۇيلىعىپ تۇر ەدى. ەشكىمنىڭ تومەنگە تۇسكىسى كەلمەگەن، ەشكىم ءبىر اۋىز ءسوز ءتىل قاتپاعان. ولاردىڭ بىر-بىرىنە قاراۋعا دا داتتەرى جەتەر ەمەس. ءبارى ەستەن تانىپ، ماڭگىرىپ قالعان سەكىلدى. دەگەنمەن قورقاۋ لارسەن ولاردى بۇل قالپىندا ۇزاق قالدىرعان جوق، ول كەمەنى بىردەن جولعا سالۋدى بۇيىرعان، ءبىراق يوكوگاماعا ەمەس، تەڭىز مىسىقتارىنىڭ ۇيىرىنە. ماتروستار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىسكە كىرىسە باستادى. ەندىگى قيمىلدارى تىم سىلبىر، تىم باياۋ. قۇددى ولىكتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالىپ جاتقانداي — تۇرلەرى تۇنەرىپ، قاباقتارى سالبىراپ كەتكەن. ال اڭشىلاردىڭ جايى باسقاشا. ءومىرى ەزۋ جيماي جۇرەتىن سموك ءقازىردىڭ وزىندە ءبىر قىزىق حيكايانى باستاپ جىبەرىپ، وعان قالعاندارى ءماز بولىپ، قارق-قارق كۇلگەن كۇيدە كۋبريكتەرىنە ءتۇسىپ بارا جاتتى.
كورمگە بەتتەپ بارا جاتىپ، كەشەگى قۇتقارىپ العان مەحانيككە جولىعىپ قالدىم: ءوڭى بوزداي بوزارىپ تۇر ەكەن:
— قۇداي ساقتاي گور! ءبىز قانداي كەمەگە تاپ بولعانبىز، سەر،— دەدى ول كوزى الاقتاپ.
— ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز عوي، سوقىر ەمەسسىز،— دەدىم مەن دورەكىلەۋ، ءدال وسى مەزەتتە مەنەن ءبىر سىپايى ءسوز شىعۋ مۇمكىن ەمەس-تى.
— ءسىزدىڭ ماعان بەرگەن ۋادەڭىز قايدا؟— دەدىم سوسىن قورقاۋ لارسەنگە بۇرىلىپ.
— مەن سىزگە ولاردى بورتقا الام دەپ قاشان ۋادە بەردىم،— دەدى ول ءمىزباقپاستان.— "ولارعا ساۋساعىمنىڭ ۇشىن دا تيگىزبەيمىن" دەگەم. دەگەنىمدى ورىندادىم. ەندى ماعان نە قىل دەيسىز.
سوسىن ىرجيا كۇلىپ تۇرىپ:
— ءيا، ءيا، مەن ولارعا ساۋساعىمنىڭ ۇشىن دا تيگىزگەم جوق،— دەدى تاعى دا.
مەن ۇندەگەم جوق. ۇندەيتىندەي اۋزىما ءسوز تۇسەتىن جاعدايدا ەمەس ەدىم. بويىمدى دا، ويىمدى دا جيناقتاپ الۋىم كەرەك-تى. تومەندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ايەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمدى سەزىندىم دە، مىناداي ويعا بەكىدىم: ەگەر وعان شىن كومەكتەسكىم كەلسە، اسىعىستىقتان اۋلاق بولعانىم ءجون.
جيىرماسىنشى تاراۋ
كۇن ەشبىر قىرسىقسىز، جاڭالىقسىز مامىراجاي ءوتتى. جەڭىل جاڭبىر "جەلبەزەگىمدى عانا دىمداپ" وتە شىققان. قورقاۋ لارسەننىڭ جۇدىرىعىن ءبىراز يىسكەپ العاننان كەيىن مەحانيك پەن مايلاۋشى امالسىز ءبىزدىڭ شحۋناعا قىزمەت ەتەتىن بولدى: بىر-ەكەۋىن اڭشى رەتىندە شليۋپكاعا، قالعانىن كۇزەتكە ءبولىپ جىبەردى. قويمادان ولارعا ەسكى-قۇسقى كيىم دە تابىلدى. سونىمەن "جازعان قۇلدا جازىق جوق"، ولار سۇيرەتىلىپ باكتەگى كۋبريككە ءتۇسىپ كەتتى. ارينە، قارسىلاسۋعا دارمەن جوق، قورقاۋ لارسەننىڭ كىم ەكەنىن ولار العاشقى كۇنى-اق جاقسى ءبىلىپ قالعان.
ميسس برۋستەر — ءبىز ونىڭ ءاتى-جونىن مەحانيكتەن ءبىلىپ العانبىز — تىم ۇزاق ۇيىقتاپ ەدى. ونى وياتىپ الماۋ ءۇشىن كەشكى اس ۇستىندە مەن اڭشىلارعا اقىرىن سويلەۋدى وتىنگەم. ول ءوز كايۋتاسىنان تەك ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ عانا شىققان. مەن ونى جەكە جەرگە وتىرعىزىپ تاماقتاندىرعىم كەلىپ ەدى، بۇعان قورقاۋ لارسەن بىردەن قارسى بولدى.
— اسپەنسىنەتىن كىم ول سونداي،— دەدى ول قاباق تىرجيتىپ.— كوپتەن ەشكىم ارتىق ەمەس.
ۇستەل باسىنا ايەل زاتىنىڭ كەلۋى اركىمگە ءارقالاي اسەر ەتكەن. ءتىپتى كۇلكى شاقىراتىن كورىنىس تە بايقالىپ ەدى. الگىندە عانا گۋ-گۋ ەتىپ وتىرعان اڭشىلار ەندى تاماقتارىنا تاس تۇرىپ قالعانداي اۋىزدارىن اشىپ اڭقيدى دا قالدى. تەك دجون حورنەر مەن سموك قانا اسا ابىرجىگەن سىڭاي تانىتقان جوق: ءتىپتى ءساتى كەلسە ونى سوزگە دە تارتقىسى كەلگەن. ال قالعان تورتەۋى الدارىنداعى استان باس كوتەرمەي، اۋىزدارىن اسىقپاي مالجاڭداتتى دا وتىردى — قۇددى قۇلاقتارىن جىمىپ الىپ جەم جەپ جاتقان جىلقى سەكىلدى.
قورقاۋ لارسەن العاشىندا سوزگە ءتيىپ-قاشىپ قانا ارالاسىپ وتىردى. بۇنىسى قىسىلعانى ەمەس-تى. ول ءۇشىن ميسس برۋستەر — مۇلدە بەيتانىس، جانى جۇمباق، تابيعاتى بولەك، وتكەنى قۇپيا جان ەدى. سوندىقتان ونى الدىمەن دۇرىستاپ، زەرتتەپ العىسى كەلىپ، ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ، ءار سوزىنە ءمان بەرىپ، تەسىرەيدى دە وتىردى. مەنىڭ دە بۇكىل نازارىم وعان اۋعان، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى ورتادا سوزگە جان بەرىپ وتىرعان جالعىز ءوزىم بولسام دا، الدەنەگە دەگبىرىم قاشىپ، قاراداي قىسىلا بەردىم. قورقاۋ لارسەن كەرىسىنشە ءوزىن تىم ەركىن سەزىنگەن. ونىڭ ميسس برۋستەرگە قادالعان كوكشىل كوزىنەن "ايەل بولساڭ قايتەيىن، مەن ءبارىبىر سەنىڭ الدىندا وبەكتەپ تۇرا المايمىن" دەگەن سىڭاي بايقالىپ ەدى. وعان ايەل نە، ءبىز نە، دولدانا سوققان داۋىل نە — ءبارىبىر سياقتى.
— يوكوگامادا قاشان بولامىز؟— دەدى ايەل كەنەت، كاپيتاننىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ.
بۇل سۇراقتىڭ استارىندا ەشتەمە جوق-تى. ءبىراق... ەشكىم كۇتپەگەن وعاش بىردەمە ايتىلعانداي جاڭا عانا الدارىنداعى تارەلكەگە تۇقىرايىپ الىپ مالجاڭ-مالجاڭ ەتىپ وتىرعان اۋىزدار، جىبىر-جىبىر ەتكەن قۇلاقتار ساپ تيىلا قالعان. كاپيتان بۇعان نە دەر ەكەن دەپ ءبارى تاعاتسىز كۇتىپ ەدى.
— ەگەر اڭشىلىق ماۋسىم تەزىرەك بىتسە، ءۇش-اق كۇندە، ايتپەسە ءۇش ايدا،— دەدى كاپيتان.
ايەلدىڭ ءتۇرى بۇزىلىپ كەتتى. سوسىن سەنىمسىز داۋىسپەن:
— ال مەن ويلاپ ەدىم...— دەدى كىبىرتىكتەپ.— ماعان يوكوگاماعا دەيىن ءبىر-اق كۇندىك جول دەگەندەي ەدى.— ول تارەلكەلەرگە ەڭكەيگەن قالپى تاستاي قاتىپ قالعان باستارعا جابىرقاي كوز سالىپ ءوتتى. ءسىز... ءسىزدىڭ بۇلاي ىستەۋگە قاقىڭىز جوق قوي.
— بۇل ماسەلە جونىندە ءسىز ميستەر ۆان-ۆەيدەنمەن كەڭەسكەنىنىز ءجون،— دەپ، كاپيتان مەن جاققا مىسقىلمەن يەك قاعىپ قويدى.— قاق، قۇقىق دەگەن ماسەلەلەردىڭ مامانى وسى كىسى. ال مەن قاراپايىم تەڭىزشى رەتىندە تەك ءوز ءىسىمدى عانا بىلەمىن. سىزگە مۇمكىن مۇندا قالۋ تىم وكىنىشتى شىعار، ال ءبىز ءۇشىن زور قۋانىش.
كاپيتان ايەلگە جىميا قارادى، ول ىڭعايسىزدانىپ نازارىن تومەن سالدى، ءبىراق سول ساتتە-اق جانارىن ماعان بۇرىپ، ال ءسىز نە دەيسىز دەگەندى ءبىلدىرىپ ەدى. مەن نە دەيىن، ولاي تارتساڭ اربا سىنادى، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى، ۇندەمەي قۇتىلۋدى ءجون كوردىم. الايدا ايەل شىدامادى بىلەم، ماعان كوزىن قاداپ تۇرىپ:
— ايتساڭىزشى، بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟— دەدى اقىرى.
— ءسىزدىڭ قازىرگى جاعدايىڭىز قيىنداۋ بوپ تۇر،— دەدىم مەن.— ەگەر ءسىز جاپون جاعالاۋلارىنا تەك دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن ساپار شەككەن بولساڭىز، وندا ءسىز ىزدەگەنىڭىزدى وسى كەمەدەن-اق تاباتىنىڭىزعا تولىق سەنىم بىلدىرە الامىن.
ونىڭ بەت جۇزىنەن قاتتى قاپالانعانى ءبىلىندى. مەنىڭ ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. بەتىم دە كۇيىپ-جانىپ شىعا كەلگەن. ۇياتتان جەرگە كىرگەن جەرىم وسى ەدى. قورقاقتىق دەگەن نەتكەن قورلىق دەسەڭشى! ءبىراق امالىم قايسى.
— ءيا، تەك ميستەر ۆان-ۆەيدەنگە عانا سەنۋىڭىزگە بولادى،— دەپ قورقاۋ لارسەن وزىنشە كۇلگەن بولدى.
مەن باس يزەپ قويدىم، ال ميسس برۋستەر بۇل ساتتە وزىنە-وزى كەلىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعا باستاعان.
— ءبىراق ءسىز ميستەر ۆان-ۆەيدەندى تۋا ءبىتتى وسىنداي اتپال جىگىت ەكەن دەپ ويلاماڭىز،— دەدى قورقاۋ لارسەن ءسوزىن جالعاستىرىپ.— ءسىز بۇنىڭ بىزگە العاش كەلگەن كەزىن كورسەڭىز عوي، نە ەركەك ەمەس، نە ايەل ەمەس، بولبىراعان ءبىر بەيشارا ەدى. ال ءقازىر وزگەرگەن، و-و، كەرەمەت وزگەرگەن! سولاي ەمەس پە، كەرفۋت؟
كۇتپەگەن سۇراقتان ونىڭ ەسى شىعىپ كەتكەنى سونداي، قولىنداعى پىشاعىن جەرگە ءتۇسىرىپ الىپ، مۇرىن استىنان مىڭق ەتتى دە قويدى.
— كارتوپ تازالاپ، ىدىس-اياق جۋعانى بۇنى شىنىقتىرا ءتۇستى ەمەس پە، كەرفۋت؟ سولاي عوي؟
كەرفۋت تاعى دا مۇرىن استىنان مىڭگىرلەدى دە قويدى.
— ال ەندى ءقازىر قاراڭىز بۇعان. ارينە، تەپسە تەمىر ۇزەدى دەپ ايتا المايسىز، ءبىراق دەگەنمەن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ءبىراز وسە تۇسكەنى انىق. بۇرىن بۇلشىق ەتتى قويىپ، جاي ەتىنىڭ ءوزى قامىرداي بولبىراپ تۇر ەدى. بۇنىڭ ەكى اياعىنان تىك تۇرعانى دا وسى سوڭعى كەزدە عانا، ايتپەسە ەكى اتتام جەرگە ءوز بەتىمەن جۇرە المايتىن بەيشارا ەدى عوي.
اڭشىلار جىرق-جىرق كۇلدى. مەن ىزادان بۋلىعا ءتۇستىم. ءبىراق قىزدىڭ ونى تىڭداپ قايتەسىز دەگەندەي جىلى كوزقاراسى جانىما ءسال دەمەۋ بولعانداي بولدى. شىندىعىن ايتقاندا، مۇنداي تۇسىنىستىككە تولى پەيىلدى مەن كورمەگەلى قاي زامان، سوندىقتان دا بولار، جۇرەگىم ءبىرتۇرلى شىمىرلاپ قويا بەردى. ءبىراق قورقاۋ لارسەنگە دەگەن ىزام كەۋدەمدە تاس بوپ قاتىپ قالعان. ول: سەنى ادام قىلىپ، ەكى اياعىنان تۇرعىزعان — مىنا مەنمىن، سول ءۇشىن دە ماعان قارىزدارسىڭ دەگەندى ءتىلىنىڭ بۇكىل ۋىتىمەن مەنى قورلاي وتىرىپ جەتكىزىپ ەدى.
— ءيا، ەكى اياقتان تىك تۇرۋدى سىزدەن ۇيرەنگەنىم راس شىعار، ءبىراق ادامداردى ايۋانشا تەپكىلەۋدى ءالى ۇيرەنە الماي ءجۇرمىن،— دەدىم مەن.
— دەمەك ءبىز ءسىزدى ءالى تولىق تاربيەلەي الماي ءجۇر ەكەنبىز،— دەدى ول ىزعارلى. سوسىن ميسس برۋستەرگە بۇرىلىپ:— نەگىزىنەن بۇل كەمەنىڭ ادامدارى وتە قوناقجاي كەلەدى. بۇعان ميستەر ۆان-ۆەيدەننىڭ كوزى الدەقاشان جەتكەن. ءبىز مۇندا تاپ بولعان ادامداردىڭ ءبارى ءوز ۇيىندەگىدەي سەزىنۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاسايمىز. وسى ءسوزىم وتىرىك پە، ميستەر ۆان-ۆەيدەن؟
— ءيا، ءتىپتى كارتوپ تازالاتىپ، ىدىس-اياق جۋعىزۋدى دا ۇمىتپايسىزدار... تىم جاقسى كورگەن كەزدە القىمنان قىسىپ، اۋىزدان ۇرعاندى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە...
— ءسىز ميستەر ۆان-ۆەيدەننىڭ وسى سوزىنە قاراپ ءبىزدىڭ كەمە جونىندە باسقاشا ويلاپ قالۋىڭىز مۇمكىن،— دەدى ول مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ.— بايقايسىز با، ميسس برۋستەر، بۇل كىسى، انەكي، بەلىنە قانجار بايلاپ العان، ال مۇنداي قىلىق كاپيتان كومەكشىسى ءۇشىن مۇلدە جاراسپايتىن تىرلىك. جالپى ايتقاندا، ميستەر ۆان-ۆەيدەن قاي جاعىنان دا سىيلاۋعا تۇرارلىق جىگىت، ءبىراق كەيدە... قالاي ايتسام ەكەن... بىلاي، قىزبالانىپ كەتەتىنى بار. سونداي كەزدە ازداپ سىباعاسىن الىپ تۇرادى. ال قازىرگىدەي سابىرلى ساتتەرىندە بۇدان وتكەن اقىلدى دا ادىلەتتى ادامدى تابۋ قيىن. دەگەنمەن... كەشە عانا مەنى ولتىرەم دەپ قورقىتقانىن ءوزى دە مويىندايتىن بولار.
مەن اشۋ-ىزادان جارىلىپ كەتە جازدادىم. تەگى كوزىم قىزارىپ شىعا كەلگەن بولۋ كەرەك، سونى بايقاپ قالعان قورقاۋ لارسەن:
— انە، قاراڭىزشى، بۇل ءتىپتى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ءوزىن ارەڭ ۇستاپ تۇر. ارينە، كوپتەن بەرى ايەلدەر ورتاسىندا بولماعان عوي. جوق، مەنىڭ دە قارۋلانىپ العانىم ءجون شىعار، ايتپەسە بۇنىمەن پالۋباعا بىرگە شىعۋ ءقاۋىپتى سەكىلدى مە، قالاي.
— وكىنىشتى، وكىنىشتى!— دەدى ول از ۇنسىزدىكتەن سوڭ.— ماعان دا جان كەرەك.
اڭشىلار كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلدى. تەڭىز جەلى تاماقتارىن قۇرعاتىپ، ابدەن قارلىعىپ قالعان وسى ادامداردىڭ داۋسى ءبىر ءتۇرلى جابايى، ءارى قورقىنىشتى كورىنگەن. عايىپتان بىزگە ساعىنىش بوپ جولىققان الدىمىزداعى ايەلگە قاراپ وتىرىپ، مەن العاش رەت ءوزىمنىڭ دە وسىنداي ورتادان الىس كەتپەگەنىمدى سەزىندىم، نە دەسەم دە، قالاي ويلاسام دا، مەن دە سولاردىڭ ءبىرى ەدىم، سولار ءسۇرىپ جاتقان ءومىر ماعان دا ءتان ەدى، ول — وزگەلەردىڭ بارىنە ورتاق تەڭىزدىك كاسىپكە بەيىمدەلگەن ءومىر بولاتىن. مىنا ۇستىمدەگى البا-جۇلبا كيىمدەر، مىنا توتىعىپ، جارىلىپ، كۇرەڭىتىپ كەتكەن بەتتەر، وسى قىر-قىر ەتكەن جابايى كۇلكىلەر ماعان قالاي جات بوپ كورىنبەسە، بۇل كەشىپ جاتقان ومىر-تىرلىگىم دە جانىما سولاي جاقىن بوپ كەتكەن.
نانعا ماي جاعىپ جاتىپ كوزىم ءبىر ءسات قولدارىما ءتۇسىپ ەدى. بۋىندارىم جارىلىپ-جارىلىپ، تەرىسى قانتالاپ تۇر. ساۋساقتارىم دوبالداي بوپ ءىسىپ كەتكەن. تىرناقتارىم قاپ-قارا كىر. ايناعا قاراماسام دا سەزىپ تۇرمىن: ساقالىم وسكەن، كۇرتەمنىڭ جەڭى جىرتىلعان، كويلەگىمنىڭ القىمدىق تۇيمەسى جوق. قورقاۋ لارسەن ايتقان قانجارىم بەلىمدە سالبىراپ تۇر. بۇعان دەيىن وسىنىڭ ءبارىنىڭ ەشقانداي وعاشتىعى جوق سياقتى ەدى، ال ەندى ءقازىر ميسس برۋستەردىڭ كوزىمەن قاراپ تۇرىپ، ءوزىمنىڭ دە، باسقالاردىڭ دا قانداي جابايى، تۇرپايى كورىنەتىنىمىزدى سەزگەنمىن.
ول قورقاۋ لارسەننىڭ ءسوز استارىنان ۋىتتى مىسقىلدى سەزىپ، ماعان تاعى دا جاناشىرلىق پەن جىلى كوز سالىپ وتكەن. وسى مەزەتتە مەن ونىڭ الدەنەگە ءابىرجىپ وتىرعانىن دا بايقاپ قالدىم. تەگى قورقاۋ لارسەننىڭ مازاققا تولى ءسوزى ونى دا ويلاندىرىپ تاستاسا كەرەك.
— مۇمكىن مەنى جولاي كەزىككەن كەمەلەردىڭ ءبىرى الا كەتەر،— دەدى ول ءبىر جىڭىشكە ۇمىتپەن.
— ءسىز بۇل جەردەن اڭشىلار كەمەسىنەن باسقا ەشبىر كەمەنى كەزىكتىرە المايسىز،— دەپ، قورقاۋ لارسەن كەسىپ تاستادى.
— كورىپ وتىرسىز، مەنىڭ ۇستىمدە جىلى كيىم دە جوق، وزىمە قاجەتتى باسقا زاتتار دا كەرەك،— دەدى ول.— ءسىز مەنىڭ ايەل ادام ەكەنىمدى، سىزدەر سياقتى كوشىپ-قونىپ جۇرە بەرۋگە جاعدايىمنىڭ كەلمەيتىنىن ۇمىتپاعانىڭىز ءجون.
— مۇنداي ءومىر سۇرۋگە نەعۇرلىم تەزىرەك ۇيرەنىپ الساڭىز، سوعۇرلىم وزىڭىزگە جاقسى بولادى،— دەپ جاۋاپ بەردى وعان قورقاۋ لارسەن.— مەن سىزگە ينە، ءجىپ، شۇبەرەك، ءبارىن تاۋىپ بەرەمىن. سودان وزىڭىزگە بىر-ەكى كويلەك تىگىپ الۋىڭىزعا بولادى.
ونداي ءىس قولىمنان كەلمەيدى دەگەندەي ايەل كەكەسىن ەزۋ تارتىپ قويدى. بايقايمىن، ونىڭ بۇكىل امالى تاۋسىلىپ، ەندى نە ىستەرىن بىلمەي ەستەن تانىپ وتىرعان سەكىلدى.
— مەنىڭ شامالاۋىمشا، ءسىز دە مىنا ميستەر ۆان-ۆەيدەن سياقتى ءومىرى ءوز قولىڭىزبەن شالا باسىن ىسىرماعان ادام سەكىلدىسىز. ياعني ءبارىن سىزگە بىرەۋلەر ىستەپ بەرگەن. ال ەندى، امال جوق، ءوزىڭىز ءۇشىن ءوزىڭىز قيمىلداۋعا تۋرا كەلەدى. ودان ساۋساعىڭىز سىنىپ قالمايدى. ايتپاقشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز نانىڭىزدى قالاي تاۋىپ جەدىڭىز؟
— ءسىزدى رەنجىتەيىن دەگەن ويىم جوق، الايدا مىنا شىندىقتى ايتپاي تۇرا المايمىن: ادامدار ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن تاماق ءىشىپ، كيىم كيۋى كەرەك، ونى ايتەۋىر بىردەمە ىستەپ تابۋى كەرەك. ماسەلەن، مىنالار تەڭىز مىسىعىن اۋلايدى، مەن ءوز شحۋنامدى باسقارام، ال ميستسر ۆان-ۆەيدەن ماعان كومەكشى بولىپ، ءوز ءناپاقاسىن تابادى. ال ءسىز نەمەن اينالىساسىز؟
ايەل يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ءيا، ءسىز ءوزىڭىزدى نەمەن اسىرايسىز؟ الدە ءبارىن بىرەۋلەر اۋزىڭىزعا سالىپ بەرە مە؟
— مەنىڭ كوپكە دەيىن باسقالاردىڭ موينىندا بولعانىم راس،— دەدى ايەل كۇلىپ. داۋسىنان كاپيتانعا ەلىكتەي سويلەگەنى بايقالدى، ءبىراق وعان قاداعان كوزىنەن بەلگىسىز ءبىر ۇرەي ۇشقىنى دا جىلتىراي قالىپ ەدى.
— توسەك-ورنىڭىزدى دا سولاردىڭ سالىپ بەرگەنى راس قوي؟
— ونى ءوزىم ىستەگەن كەزىم دە كوپ بولعان.
— كۇن سايىن؟
ايەل وكىنىشتى سىڭايدا باس شايقاپ، جىميا كۇلگەن بولدى.
— ال ءسىز بىلەسىز بە، قۇراما شتاتتاردا مىنا ءسىز سياقتى ءوز نانىن تاۋىپ جەگىسى كەلمەيتىن كەزبەلەرگە نە ىستەيتىنىن؟
— مەن تۇكتەن حابارى جوق اداممىن،— دەدى ايەل جورتا نادانسىپ.— ءيا، وندا نە ىستەيدى ەكەن مەن سياقتىلارعا؟
— تۇرمەگە وتىرعىزادى. قىلمىستارى سول — جۇمىس ىستەمەيدى، قوعامنىڭ موينىندا وتىرادى، سوندىقتان ولاردى ماسىل، كەزبە رەتىندە تەمىر توردىڭ ار جاعىندا ۇستايدى. مەن ەگەر جاتسا-تۇرسا ادىلەت دەپ زارلايتىن ميستەر ۆان-ۆەيدەننىڭ ورنىندا بولسام، سىزگە مىناداي سۇراق قويار ەدىم: كۇندەلىكتى ىشىپ-جەمىڭىزدى اقتايتىنداي ءبىر تىرلىگىڭىز بولماسا، وندا ءسىزدىڭ جەر باسىپ جۇرۋگە قانداي قاقىڭىز بار؟
— ءبىراق ءسىز ميستەر ۆان-ۆەيدەن ەمەسسىز عوي. سوندىقتان بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس شىعارمىن. سولاي ەمەس پە؟
ايەل وزىنشە ەركىن كۇلگەن سىڭاي تانىتتى، الايدا كوزىندەگى ماناعى ۇرەي ءالى دە جىلتىراي ۇشقىنداپ تۇر ەدى. مەنىڭ جۇرەگىم قىسىلا ءتۇستى — ونى ءبىر ءتۇرلى اياپ كەتتىم. ەندى سوزگە ءوزىم ارالاسىپ، اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرمەسەم، جاعداي تىپتەن قيىنداي تۇسەتىن سەكىلدى ەدى، ءبىراق اۋزىمدى اشقانشا كاپيتان تاعى كيلىگە تۇسكەن.
— ءسىز ءوز ەڭبەگىڭىزبەن ءومىرى ءبىر دوللار تاۋىپ كوردىڭىز بە؟— دەدى ول ايتاتىنىڭدى بىلەم دەگەندەي اسا ءبىر سەنىمدى تۇرمەن.
— ءيا، تاپتىم،— دەدى قىز اسىقپاي، ال مەن بۇكىل دەنەسىمەن العا ۇمسىنا يتىنگەن قورقاۋ لارسەنگە قاراپ كۇلىپ جىبەرە جازدادىم.— ءالى ەسىمدە، كىشكەنتاي كەزىمدە اكەم ءبىر مينۋت تىنىش وتىرا تۇرۋىم ءۇشىن ءبىر دوللار اقشا بەرگەن.
كاپيتان ريزاشىلىقپەن جىميدى.
— ءبىراق بۇل باياعىدا بولعان نارسە عوي،— دەدى ايەل ءسوزىن ءارى جالعاستىرىپ.— ارينە، ءسىز توعىز جاسار قىز ءوز نانىن نەگە تاۋىپ جەمەدى دەمەيتىن شىعارسىز.
سوسىن ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن ول:
— ال ءقازىر جىلىنا شامامەن مىڭ سەگىز ءجۇز دوللار، تابامىن،— دەدى اقىرىن عانا.
ءبارى تارەلكەدەن باستارىن جۇلىپ الىپ، وعان تاڭدانا قاراي قالدى. ايەل ادامنىڭ جىلىنا مىڭ سەگىز ءجۇز دوللار تابۋى ولار ءۇشىن اقىلعا سىيماستاي ەدى. قورقاۋ لارسەن دە تاڭدانىسىن جاسىرا الماعان.
— بۇل كەسىمدى تابىس پا، الدە ەڭبەگىڭىزگە قاراي ما؟— دەدى ول.
— ەڭبەگىمە قاراي.
— مىڭ سەگىز ءجۇز... دەمەك، ايىنا — ءجۇز ەلۋ دوللار،— دەپ ەل ەسەپتەپ تە ۇلگەردى.— دەگەنمەن مۇنداعى تابىس تا از ەمەس، ميسس برۋستەر. وكىنبەڭىز. وسى كەمەدە بولعان ۋاقىتىڭىزدىڭ بارىندە ءوزىڭىزدى كەسىمدى ايلىققا تۇردىم دەپ ەسەپتەڭىز.
قىز ەشتەمە دەگەن جوق. كاپيتاننىڭ كەزەكتى تۇلكى بۇلعاڭى ونى مۇلدە ءتۇڭىلدىرىپ جىبەرگەندەي.
— ايتپاقشى، ءسىزدىڭ ماماندىعىڭىز جونىندە سۇراۋدى ۇمىتىپپىن-اۋ،— دەدى كاپيتان باسپالاپ.— ءسىز سوندا نە ىستەيسىز، نە جاسايسىز؟ جۇمىس ۇستىندە قانداي قۇرال-جابدىقتاردى پايدالاناسىز؟
— قاعاز بەن قالامدى عانا،— دەپ كۇلدى قىز.— سوسىن ارينە، جازۋ ماشەڭكەسىن.
— اۋ، ءسىز؟.. ءسىز مود برۋستەر ەمەسسىز بە؟— دەدىم مەن اقىرىن، ءبىراق سەنىمدى تۇردە، قۇددى قىلمىسكەردىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي.
— نەگە ولاي دەپ ويلايسىز؟
— دەگەنمەن... مەن قاتەلەسپەگەن شىعارمىن؟
ول باس يزەدى. قورقاۋ لارسەن ءبىرتۇرلى قيپاقتاپ قالدى. وعان ارينە، ايگىلى برۋستەر كىم، ماگريدج كىم — ءبارىبىر ەدى. ال مەن ءۇشىن ول — ۇلانقايىر اڭگىمە، زور قۇرمەت بولاتىن. وسى ءۇشىن دە ءوزىمدى ءبىر ءسات باقىتتى سەزىندىم جانە كوپتەن بەرى ءبىرىنشى رەت قورقاۋ لارسەنگە ميىعىمنان قاراعانداي بولدىم.
— ءسىزدىڭ ءبىر كىتابىڭىزعا پىكىر جازعانىم دا ەسىمدە،— دەپ، مەن جاڭا ءبىر اڭگىمەنى جايلاپ باستاي بەرىپ ەدىم، قىز ءسوزىمدى بىردەن ءبولىپ جىبەرگەن.
— ءسىز؟— دەدى ونىڭ كوزى باقىرايىپ.— وسى وتىرعان ءسىز...
ءيا. مەنمىن دەگەندى ءبىلدىرىپ، مەن دە باس يزەدىم.
— حەمفري ۆان-ۆەيدەن!— دەدى ول ارقاسىنان ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي جەڭىل تىنىستاپ. سوسىن ەرىكتەن تىس قورقاۋ لارسەن جاققا كوز قيىعىن سالىپ ءوتتى دە:
— بۇل نەتكەن قۋانىش!..— دەگەندى قوسىپ قويدى.
وسى ءسوزدىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىنە ىڭعايسىزدانىپ قالعان ول ارتىنشا اسىعىس:
— ءيا، وندا ءسىز مەنى تىم اسىرا ماقتاپ جىبەرگەنسىز،— دەدى قىزاراقتاپ.
— جوق، بۇنىڭىزعا كەلىسە المايمىن،— دەدىم مەن سىپايى تۇردە.— بۇل سوزىڭىزبەن ءسىز مەنىڭ ادىلەتتى باعامدى جوققا شىعاراسىز، ءارى تالعام-تانىمىما كۇمان كەلتىرەسىز. ال ءبىزدىڭ سىنشىلاردىڭ ءبارى مەنىڭ پىكىرىممەن تولىق كەلىسكەن. ەگەر باعاما سەنبەسەڭىز لەنگتىڭ ءوزى ءسىزدىڭ "ءماجبۇرلى ءسۇيىسىڭىزدى" ايەلدەر قالامىنان تۋعان ەڭ تاڭداۋلى ءتورت اعىلشىن سونەتىنىڭ قاتارىنا قوسقانى وتىرىك پە؟
— وسى ورايدا مەنى امەريكاندىق مەينەلل11 اتاعان دا ءوزىڭىز عوي.
— بۇل شىندىق ەمەس پە، نە؟
— ماسەلە وندا ەمەس،— دەدى ول.— سالىستىرۋىڭىز ماعان تىم سالماقتى كورىنگەن.
— بەلگىسىزدى تەك بەلگىلىمەن عانا ولشەۋگە بولادى،— دەدىم مەن اكادەميالىق ۇلگىدە.— مەن ول كەزدە سىنشى رەتىندە ادەبيەتتەگى ءسىزدىڭ ورنىڭىزدى انىقتاۋعا مىندەتتى ەدىم. ال ەندى ءقازىر ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دە ولشەم بولۋعا جەتتىڭىز. مەنىڭ كىتاپ سورەمدە ءسىزدىڭ جەتى توم ولەڭدەر جيناعىڭىز تۇر، ولاردىڭ جانىندا قالىڭ-كالىڭ ەكى توم وچەركتەر جيناعىڭىز جانە بار. ەگەر حوش كورسەڭىز، ايتايىن، ول ەكى كىتاپ تا ولەڭدەرىڭىزدەن كەم ەمەس. دەگەنمەن، بۇل سالىستىرۋدىڭ ءسىزدىڭ قاي شىعارماشىلىق قىرىڭىزعا ءدوپ كەلەتىنىن بىلمەيمىن، ءبىراق بىلەتىنىم: تاياۋ جىلدارى انگليادا ءبىر تالانتتى اقىن جارقىراپ شىعا كەلسە، سىنشىلار ونى اعىلشىندىق مود برۋستەر دەپ باعالايتىنى انىق.
— بايقايمىن، ءسىز وتە جاناشىر ادام ەكەنسىز،— دەدى ول بيازى ءتىل قاتىپ. وسى سوزدەردى ايتقان كەزدەگى ونىڭ داۋىس ىرعاعى مەن جۇمساق لەبىزىنىڭ ءوزى مەنىڭ قاي-قايداعىمدى قوزعاعان. الىستا قالعان باقىتتى كۇندەرىم، ساعىنىشپەن سارعايا كۇتكەن وتباسىم، ءبارى-بارى كوز الدىمنان تىزبەكتەلىپ وتە بەرگەن. ءقازىر قانداي كۇي كەشىپ ءجۇر ەكەن، قايران مەنىڭ انام مەن اپالارىم!
— سونىمەن ءسىز — مود برۋستسر بولدىڭىز!— دەدىم مەن وعان ۇستەلدىڭ ەكىنشى جاعىنان سالتاناتتى تۇردە.
— ال ءسىز — حەمفري ۆان-ۆەيدەنسىز!— دەدى ول دا ءارى سالتاناتتى، ءارى ۇلكەن قۇرمەت بەلگىسىمەن.— بۇل نەتكەن قىزىق جاعداي! قۇددى ءبارى ءتۇس سەكىلدى. مۇمكىن ەندى ءسىزدىڭ قارىمدى قالامىڭىزدان رومانتيكالىق ءبىر تاماشا دۇنيە كۇتەتىن بولارمىز؟
— جو-جوق، بۇل جەردە مەن ماتەريال جيناۋمەن اينالىسىپ جۇرگەم جوق،— دەدىم مەن ات-تونىمدى الا قاشىپ.— شىندىعىندا، مەن بەللەتريستيكالىق بىردەمە جازۋعا قابىلەتىم دە، قۇقىم دا جوق اداممىن.
— ءجا، بۇ جاعىن تۇسىندىك، ال ەندى مىنانى ايتىڭىزشى، ءسىز تەك كاليفورنياعا بايلانىپ قالۋىڭىز قالاي؟ بۇنى مەن ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان سالعىرتتىق دەپ بىلەم،— دەدى ول.— ءبىز ءسىزدى "امەريكان ادەبيەتىندەگى ەكىنشى ۇستاز" ەسەپتەيمىز، سويتە تۇرا ءوزىڭىزدى ءبىزدىڭ شىعىستان كورە الماۋىمىز وكىنىشتى-اق.
مەن بۇعان جاۋاپ رەتىندە، تاعزىم ءبىلدىردىم، سوسىن ىلە-شالا:
— ءسىز نە دەسەڭىز دە، سول شىعىستا — فيلودسلفيادا، وزىڭىزبەن بىردە كەزدەسىپ قالا جازداعان دا كەزىم بولعان،— دەدىم.— سول جەردە براۋنينگتىڭ الدەبىر مەرەيتوي جيىنىندا ءسىز بايانداما جاسايدى دەگەندى ەستىپ، اسىعىس جولعا جينالعام. ءبىراق، امال نە، مەن مىنگەن پوەزد تۇتاستاي ءتورت ساعاتقا كەشىگىپ قالماسى بار ما!
اڭگىمەنىڭ قىزعانى سونداي، ءبىز جايىمىزداعىلاردى ۇمىتىپ كەتىپپىز، ءتىپتى ەكى كوز، ەكى قۇلاعىن بىردەي بىزگە قاداپ وتىرعان قورقاۋ لارسەن دە تارس ەسىمىزدەن شىققان. اڭشىلار ورىندارىنان تۇرىپ، پالۋباعا بەت الدى، ال ءبىز اڭگىمەنى كويىتىپ ءالى وتىرمىز. جانىمىزدا قالعان جالعىز قورقاۋ لارسەن عانا. ونىمەن بىرگە وتىرعانىمىزدى مەن ەندى عانا سەزىنگەم: جۇمساق ورىندىققا شالقايا جاتىپ العان ول وزگە ءبىر الەمنىڭ وزگە ءبىر تىلىمەن سويلەسىپ وتىرعان بىزگە ءارى قىزىعا، ءارى تاڭدانا قۇلاق تىگەدى.
مەن ءسوزدى بىردەن دوعارا قويدىم. قىزدى-قىزدىمەن قاۋىپ-قاتەردىڭ ءبارىن ەستەن شىعارىپ العانىمدى، ول بالەنىڭ ەڭ ۇلكەنى، مىنە، تۋرا الدىمدا وتىرعانىن مەن ەندى عانا تۇسىنگەم. بۇنى مود برۋستەر دە سەزگەن سەكىلدى، ونىڭ كاپيتانعا ءابىرجي قاراعان كوزىنەن الدەبىر ۇرەي بايقالعان. قورقاۋ لارسەن جورتا كۇلىپ، ورنىنان تۇرا بەردى. بۇل كۇلكىسىنەن ادامنىڭ تۇلا بويىن قالتىراتاتىن ءبىر ىزعار سەزىلىپ ەدى.
— جو-جوق، ماعان كوڭىل اۋدارماي-اق قويىڭىزدار،— دەگەن ول وتىرىك كىشىرەيگەنسىپ.— جالپى مەن مۇندايعا ءمان بەرمەيتىن اداممىن. جالعاستىرا بەرىڭىزدەر، جالعاستىرا... وتىنەم!
دەگەنمەن، وسى تۇستا ءبىزدىڭ دە اڭگىمەمىز شورت ءۇزىلىپ، ۇستەل باسىنان جادىراي كۇلىپ تۇرا باستاعانبىز.
جيىرما بIرIنشI تاراۋ
مود برۋستەر ەكەۋىمىز ۇستەل باسىنداعى اڭگىمەدە قورقاۋ لارسەندى نازاردان تىس قالدىرىپ العانىمىز ونىڭ شىمبايىنا قاتتى باتقان دا، ول ەندى كىمنەن ءوش الارىن بىلمەي الاس ۇرعان. ءسويتىپ ۇرىنارعا قارا تابالماي تۇرعاندا، كوزىنە ءبىرىنشى ىلىككەن ادام — توماس ماگريدج ەدى. ونىڭ ۇقىپسىز، سالدىر-سالاق، ارامدىعى ۇستىنە كيگەن ءبىر قابات كيىمىنەن عانا ەمەس، بۇكىل تىرلىگىنەن كورىنىپ تۇراتىن. كامبۋزدەگى ىدىس-اياقتار كەز كەلگەن جەردە شاشىلىپ جاتادى. ۋاقىتىندا جۋىپ-تازالاپ تۇرماعاندىقتان ولاردىڭ بەس ەلى كىرىنە بەس يت جالاسا تويعانداي بولاتىن. قۇداي ۇرعاندا، بۇل جولى دا ول كىر-قوجالاق بوپ قورقاۋ لارسەننىڭ الدىنان شىعا كەلمەسى بار ما.
— ءاي، سەن ناعىز اقپاقۇلاق ەكەنسىڭ عوي!— دەپ، كاپيتان ونى بىردەن باسسالعان.— تازا ءجۇر دەپ مەن ساعان نەشە ايتتىم، ا؟ تىڭدامايسىڭ، ا؟ ەندەشە، ءوز وبالىڭ وزىڭە!
كاپيتان دەرەۋ ەكى ماتروستى شاقىرىپ الىپ، مىنانى جونگە كەلتىرىڭدەر دەگەندەي ىم قاققان. كوكتىڭ ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي قاپ-قارا بولىپ كەتتى. سوسىن ماتروستار جاقىنداي بەرگەندە، كامبۋزدان اتىپ شىعىپ، قاشا جونەلدى. سودان ارتىنا شالا بايلاپ جىبەرگەن مىسىقتاي بەزەكتەپ، ارى-بەرى اڭدىزداسىن كەپ پالۋبا ۇستىندە. ماتروستار ونى قۋىپ ءجۇرىپ ىشەكتەرى قاتقانشا كۇلەدى — ەرىككەن جىگىتتەرگە ناعىز ەرمەك ەندى عانا تابىلعانداي. ولاردىڭ كوككە دەگەن قولدارى باياعىدا-اق قىشىپ جۇرگەن-دى، ويتكەنى ول قاشان دا تاماقتىڭ ەڭ ناشارىن ماتروستار كۋبريگىنە جىبەرەتىن. كەمەدە كەرەمەت ءبىر "ويىن-ساۋىق" ۇيىمداستىرۋعا اۋا-رايى دا تاماشا ىڭعاي تانىتىپ تۇر ەدى. شىمىر-شىمىر ەتىپ جاتقان جاپ-جازىق تەڭىز بەتىندە "ەلەس" ساعاتىنا ءۇش ميلدەي عانا جىلدامدىقپەن باياۋ سىرعىپ كەلە جاتتى. ءبىراق توماس ماگريدج سۋعا تۇسسە سۋجىلانداي سۋماڭداي جونەلەتىن مۇنداعى ساناۋلى ساڭلاقتىڭ ءبىرى ەمەس-تى. ەكىنشىدەن، كىنالى بوپ قالعانداردى جىپكە بايلاپ، سۋعا تاستاپ، كورم ارتىنان سۇيرەتەتىن "ءداستۇردى" بۇرىن دا تالاي كورسە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە سۋ دا مۇزداي سۋىقتى، ال توماس ماگريدج دەنساۋلىعى جاعىنان مورجبىن دەپ ماقتاناتىن جىگىت پە!
مۇنداي ساتتە اڭشىلار مەن كۇزەتتەگىلەردىڭ پالۋباعا قاپتاپ شىعا كەلەتىن قاشانعى ادەتى ەدى. بۇل جولى دا ولار تايلى-تاياعى قالماي بىردەن جينالا قالعان. ءبارىنىڭ كوزى ماگريدجدە. ال و بايعۇس سۋدان سۇمدىق قورقاتىن بولسا كەرەك، قالايدا قولعا تۇسپەس ءۇشىن كەمەنىڭ و جاعى مەن بۇ جاعىنا دىزاق قاعىپ، بارىن سالعان: ودان مۇنداي جىلدامدىق پەن ەپتىلىكتى ەشكىم كۇتپەگەنى دە انىق. ونى كامبۋز بەن يۋت اراسىنداعى ءبىر قۋىسقا تىقسىراتىپ شىققان كەزدە ول مىسىقتاي سەكىرىپ رۋبكا پالۋباسىنا شىققان دا، ودان ءارى كورمگە قاراي جۇگىرگەن. ال سوسىن ماتروستار الدىنان قايتا شىعا كەلگەندە، ول جالت بۇرىلىپ، رۋبكا شاتىرىنا كوتەرىلىپ، ودان كامبۋز توبەسى ارقىلى پالۋباعا ءبىر-اق سەكىرگەن. بۇل جەردە الدىنان ەسكەكشى گارريسون تۇرا ۇمتىلعاندا، ول ەندى باكقا قاراي زىمىراعان. سوڭىنان اڭداعايلاپ قۋعان گارريسون مىنە-مىنە جەتتىم دەگەن ساتتە، كوك كەنەت اسپالى باسپالداققا ىرشي كوتەرىلىپ، ارقان جىپتەن ۇستاي العان دا، سالبىراپ تۇرعان كۇيى قۋعىنشىنى قوس اياقپەن كۇشپەن ءبىر تەپكەن. ماتروس ىڭق ەتە قالعان دا، بۇكشيىپ بارىپ پالۋباعا قۇلاعان.
اڭشىلار كوكتىڭ ەرلىگىنە ءماز بولا كۇلىپ، دۋ قول شاپالاقتاپ جىبەردى، ال ماگريدجدىڭ ءوزى قۋعىنشىلاردىڭ قاق جارتىسىن فوك-ماچتتىڭ ارتىندا قالدىرىپ، قالعان ماتروستاردىڭ اراسىمەن زۋلاعان كۇيى تاعى دا كورم جاققا ءوتىپ كەتىپ ەدى — بۇل تۇستا ول فۋتبولداعى شابۋىلشىدان اينىماي قالعان. ونىڭ الدى-ارتىنا قاراماي زىمىراعانى سونداي، رۋبكا بۇرىشىنان اينالا بەرگەندە اياعى تايىپ كەتىپ، ۇزىننان قۇلاعان. ءبىراق جالعىز قۇلاماي، شتۋرۆالدا تۇرعان نيلسوندى بىرگە الا كەتكەن. ەكەۋى دە پالۋبادا كەسكەن تەرەكتەي سۇلاپ ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق ماگريدج جالعىز تۇردى. قىزىعى سول، بۇل سوقتىعىستا ءار سۇيەگى سىڭىرىنە عانا ءىلىنىپ تۇرعان ماگريدجگە تۇك بولماعان دا، ال اتان جىلىكتەي نيلسوننىڭ اياعى سىنىپ قالعان.
شتۋرۆالعا ەندى پارسونس تۇردى دا، قۋعىن ودان ءارى جالعاستى. قورقىنىشتان ەسى شىعىپ كەتكەن ماگريدج كەمەنىڭ بىردە انا باسىنا، بىردە مىنا باسىنا دىزاقتايدى. ال ماتروستار بولسا ىسقىرىپ، ايقايلاپ، باي-بايلاپ، ونى قۋعاندارىن قويمايدى. اڭشىلار قارق-قارق كۇلىپ، ءماز بولىپ، ولاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركە تۇسەدى. كەمەنىڭ تۇمسىق تۇسىندا ماگريدجدى ءۇش ماتروس ءۇش جاقتان قىسىپ كەلىپ، ۇستاۋعا مىنە-مىنە شاق قالعاندا، ول توپ ورتادان جىلانبالىقتاي جىلپ ەتە تۇسكەن دە، البا-جۇلبا كيىمىمەن گروت-ۆانتقا ىرشىپ شىعىپ، سوناۋ بيىككە قاراي ورمەكشىدەي ورمەلەي جونەلگەن.
ونى سالينگكە دەيىن قۋىپ بارعان التى ماتروستىڭ تورتەۋى سول جەردە قالىپ، ودان ءارى تەك ۋفتي-ۋفتي مەن بلەك قانا جىپ-جىڭىشكە تەمىر ىستىك بويىمەن جوعارى كوتەرىلە باستاعان.
بۇل وتە ءقاۋىپتى قادام بولاتىن: ولار پالۋبادان ءجۇز فۋت بيىكتىكتە قالت-قۇلت ەتىپ ازەر تۇر، بۇل جەردە جوعارىداعى ماگريدجدىڭ تەپكىسىنەن قورعانۋ دا قيىن-دى. ول بولسا، ەكى اياعىن كەزەك سەرمەپ، ساسىق كۇزەندەي شاق-شاق ەتكەنىن قويمايدى. اقىرى، نە زاماتتا ۋفتي-ۋفتي ءبىر قولىمەن تەمىردى قاپسىرا قۇشاقتاپ، ەكىنشى قولىمەن، ءبىر ورايى كەلگەندە، كوكتىڭ اياعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى؛ تۋرا وسى ساتتە بلەك تە ەكىنشى اياعىنان ۇستاپ ۇلگەردى. سوسىن بىر-بىرىنە بايلانعان ۇشەۋى ءبىر تەمىردىڭ بويىندا شايقالىپ، تەڭسەلىپ، جۇلقىسا تارتىسىپ، سالينگكە جەتكەن كەزدە، تومەندە تۇرعان تورتەۋى ولاردى دوپتاي قاعىپ العان.
اسپانداعى تارتىس وسىمەن اياقتالعان دا، توماس ماگريدجدى پالۋباعا ايتەۋىر امان-ساۋ ءتۇسىرىپ العان-دى. ول قىشقىرىپ، شىڭعىرىپ، بىردەمە ايتىپ ايقايلاپ قويادى. ءبىراق نە ايتىپ تۇرعانى تۇسىنىكسىز. ەكى ەزۋىنەن كوبىكتى قان كورىندى. قورقاۋ لارسەن ۇزىن ارقاننىڭ ۇشىن تۇزاقتاپ بايلاپ، ونى كوكتىڭ قولتىق استىنا كيگىزىپ، قىسا تارتىپ تاستادى. سوسىن ماگريدجدى كورمگە سۇيرەپ اكەلىپ، بورتتان اسىرا لاقتىرىپ جىبەردى. سونان كەيىن ارقاندى بىرتىندەپ بوساتا باستادى: قىرىق، ەلۋ، الپىس فۋت... سوسىن جەتپىسكە جەتكەندە:
— بولدى!— دەپ قورقاۋ لارسەن ايقاي سالدى.
ۋفتي-ۋفتي ارقاندى بەكىتتى. "ەلەس" تۇمسىعىن ەڭكەيتە سوزعاندا، ارقان تارتىلىپ، كوك سۋ بەتىنە شىقتى.
بايعۇستى اياماسقا ءاددىمىز جوق ەدى. ءتىپتى سۋعا باتىپ كەتپەسە دە، ءتىپتى بويىندا قىرىق جانى بولسا دا، ونىڭ مىنا تارتقان ازابى جان تۇرشىگەرلىك بولاتىن. "ەلەس" ەپتەپ قانا سىرعىپ وتىردى؛ تولقىن كورمدى كوتەرگەن كەزدە كەمە تۇمسىعى تىگىنەن شانشىلىپ، ارقان بەيباقتى سۋ بەتىنە كوتەرىپ شىعارادى دا، ول بولماشى اۋا جۇتىپ ۇلگىرەدى، سوسىن كەمە كەزەكتى تولقىننىڭ ۇستىنە قايقاڭ ەتىپ كوتەرىلگەندە، ارقان بوساپ سالا بەرەدى دە، ول قايتا شىم باتىپ كەتەدى.
مود برۋستەردى مەن مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەم، ول تەك كۇتپەگەن جەردە جانىما كەلگەندە عانا ونىڭ مانادان بەرى كايۋتادا وتىرعانى ەسىمە تۇسكەن. بۇل ونىڭ پالۋباعا ءبىرىنشى رەت شىعۋى ەدى، كوماندا ونى ولىك شىعارعانداي ۇنسىزدىكپەن قارسى العان.
— بۇل قانداي دۋمان،— دەدى ول.
— ونى كاپيتاننان سۇراڭىز،— دەدىم مەن سۋىق. ءبىراق ءىشىم الاي-دۇلەي ەدى، مىنا سۇمدىققا ونىڭ كۋاگەر بولۋىن مەن مۇلدە قالاماعانمىن.
مود ۋفتي-ۋفتيگە قاراعان. ەكى قادام جەردە ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاپ تۇرعان ول نە دەرىن بىلمەي قيپاقتاي بەردى.
— بالىق ۇستاعالى تۇرسىز با؟— دەدى ول ماتروسقا.
ۋفتي-ۋفتي ءتىل قاتقان جوق. ءبىراق... كەنەت تەڭىزگە قادالا قاراپ تۇرعان كوزى شاراسىنان شىعارداي باقىرايىپ كەتكەن دە:
— اكۋلا، سەر!— دەپ ىشقىنا ايقايلاپ جىبەرگەن.
— تارت جىلدام! تارت! كەلىڭدەر ءبارىن... تەز مۇندا!— دەپ، كاپيتان شۇعىل بۇيرىق بەردى دە، ارقانعا الدىمەن جانۇشىرا ءوزى ۇمتىلدى.
ءۋفتي-ۋفتيدىڭ ۇرەيگە تولى داۋسى ماگريدجتە دە جەتسە كەرەك، ءبىر ءقاۋىپتىڭ وزىنە جاقىنداپ قالعانىن سەزگەن ول شىرقىراپ قويا بەرگەن. وسى مەزەتتە سۋ بەتىن پىشاقتاي ءتىلىپ كەلە جاتقان قارا قاناتتىڭ كوككە تاياپ قالعانىن بايقادىم. ءبىز دە ارقاندى جىلدامداتا تارتقىلاپ جاتىرمىز. قارا قانات تا زىمىراپ ۇشىپ كەلەدى. ازىرگە ەكى مۇمكىندىك تە تەڭ سەكىلدى. ءبىراق ماسەلەنى قاس-قاعىم ءسات قانا شەشەتىنى كورىنىپ تۇر. مىنە ەندى ماگريدج كورم تۇبىنە تۋرا تاقاپ قالعاندا، كەمە تۇمسىعى كۇرت قايقايىپ شىعا كەلگەندە، كورم جاق شوڭقيا تومەن قۇلاعان. بۇل، ارينە، اكۋلانىڭ پايداسىنا شەشىلگەنى انىق-تى. قارا قانات سۋ استىنا زىپ بەرىپ، اپپاق قارىن ەندى تۇڭعيىقتان جارق ەتكەن. قورقاۋ لارسەن دە ءدال وسىنداي شۇعىل قيمىل جاساپ، ارقاندى سەرپە تارتىپ قالعاندا، كوك سوپاڭ ەتىپ سۋ بەتىنە شىعا كەلگەن، ءبىراق ونىڭ سوڭىنان جىرتقىشتىڭ دا اۋزى ارانداي اشىلعانى كورىنگەن. ماگريدج اياقتارىن بۇگە قويدى. اكۋلا ونىڭ بىرىنە عانا جاناپ ءوتىپ، جوق بولدى. وسى مەزەتتە ماگريدجدىڭ شار ەتە قالعانى ەستىلدى. سوسىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ول قارماققا ىلىككەن بالىقتاي بورتتان بەرى اسىپ ءتۇستى دە، ەكى بۇكتەتىلىپ جاتا كەتتى.
پالۋباعا قان فونتانداي شاشىراعان. ماگريدجدىڭ ءبىر اياعىنىڭ قىزىلاسىقتان تومەن جاعىن اكۋلا قارپىپ كەتىپتى. مەن مود برۋستەرگە كوز قيىعىمدى سالدىم. ءوڭى بوزداي بوزارىپ، كوزدەرى الارىپ كەتىپتى. ءبىراق ول توماس ماگريدجگە ەمەس، قورقاۋ لارسەنەس قاراپ تۇر ەدى. بۇنى ول دا سەزىپ، ادەتتەگىدەي مىسقىلدى ازىلمەن بىلاي دەدى:
— ەركەكتەردىڭ ءوز ەرمەگى بولادى، ميسس مود برۋستەر. بۇل سىزگە دورەكىلەۋ دە كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق قايتەسىز، بۇل دا كەرەك كەيدە... مۇندايدا اكۋلا دەگەن بالە دە ەستەن شىعىپ كەتەدى.
وسى مەزەتتە باسىن كوتەرىپ العان ماگريدج قانداي قىمباتىنان ايىرىلعانىن كورگەندە، ىشقىنا اۋناپ كەلىپ، بار كۇشىمەن كاپيتاننىڭ اياعىن تىستەي جىعىلعان. لارسەن اسىقپاي ەڭكەيىپ، سۇق ساۋساعىن ونىڭ قۇلاق تۇبىنەن ءسال تومەن — جاق كىرىسىنە باتىرىپ جىبەرىپ ەدى، قارىسقان جاق اشىلىپ، اياعى بوساپ شىعا كەلدى.
— مەن ايتتىم عوي،— دەدى ول جايباراقات، بەينە ءبىر ەشتەمە بولماعانداي،— ءبىز اكۋلا بار دەپ ويلاعامىز جوق... ول بالە ەستەن شىعىپ كەتىپتى.
مود برۋستەر ونىڭ ءسوزىن ەستىسە دە ەستىمەگەن بولدى، ءبىراق كوزدەرىنەن جاڭا ءبىر ۇشقىن جىلت ەتكەن، بۇل — اشۋ مەن ىزادان، تۇڭىلۋدەن تۋعان ۇشقىن ەدى. ول بۇل جەردەن قاراسىن باتىرعىسى كەلىپ، تەرىس بۇرىلا بەردى. الايدا بىرەر قادام باسقان سوڭ دىمى ءبىتىپ، بۋىنى قۇرىپ، تىزەسى بۇگىلە ءتۇستى دە، "كومەكتەسىڭىزشى" دەپ ماعان قولىن سوزدى. مەن ونى قولتىعىنان دەمەپ، رۋبكا پالۋباسىنا وتىرعىزدىم. ەسىنەن ايىرىلىپ قالا ما دەپ قورقىپ ەدىم، ءبىراق ول بويىن تەز جيناپ العان.
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، تۋرنيكەتتى تەز اكەلىڭىز!— دەپ داۋىستادى قورقاۋ لارسەن.
مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم: ءبىر جاعىمدا — قانسىراپ جاتقان ماگريدج، مىنا جەردە — دىمى قۇرىعان مود برۋستەر. مەن وعان سۇراۋلى پىشىنمەن قاراپ ەدىم، مەنى قويشى، انا بەيشاراعا كومەكتەس دەگەندى ول ىممەن بىلدىرگەن. سوسىن:
— وتىنەم، بارىڭىز،— دەگەندى جانە قوسىپ قويدى، اۋىر ءتىل قاتىپ.
حيرۋرگيا جاعىنان مەنىڭ ءبىراز توسەلىپ قالعان جايىم بار.
قورقاۋ لارسەن ماعان كومەكتەسۋگە ەكى ماتروستى ءبولىپ بەردى دە، ءوزى بىردەن باسقا ىسپەن اينالىسۋعا كىرىستى. ونىسى — اكۋلادان كەك الۋ ەدى. ارقاننىڭ ۇشىنا ۇلكەن قارماق بايلاپ، وعان شوشقانىڭ مايلى كەسەگىن ءىلىپ، بورتتان اسىرا لاقتىرىپ جىبەردى. سوسىن مەن ماگريدجدىڭ قان اتقىلاعان تامىرلارىن تىگىپ، جاراسىن تاڭىپ بولعانىمشا، ماتروستار جازىقتى اكۋلانى سۋدان سۇيرەتە كوتەرىپ، پالۋباعا شىعارىپ جاتتى.
مەن گروت-ماچتىڭ جانىندا نە بولىپ جاتقانىن كورگەم جوق، الايدا مەنىڭ "اسسيسەنتتەرىم" و جاقتاعىنى قىزىقتاۋعا كەزەكپەن جۇگىرىپ بارىپ تۇرعان. ون التى فۋتتىق اكۋلانى گروت-ۆانتقا ءىلىپ قويىپ، رىچاكپەن جاعىن كەرەقارىس ايىرىپ، سوسىن اۋزىنا ەكى جاعى دا ۇشكىر تەمىردى كولدەنەڭ قاعىپ، اقىر سوڭىندا زاكىرگە ۇقساس قارماقتى تاماعىنان سۋىرىپ العان دا، ەندى اۋزى ەشقاشان دا جابىلماس جىرتقىشتى تەڭىزگە لاقتىرىپ سالعان. بۇدان بىلاي ول قانشا كۇشى، قانشا تابەتى بولسا دا، ءبىر ءتۇيىر استى تىسكە باسا الماس ەدى. ماقۇلىقتى ادام ايتقىسىز ازاپپەن ءولتىرۋدىڭ ءوزى، قورقاۋ لارسەننىڭ ويلاپ تاپقان ءتاسىلى بولاتىن.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
مود برۋستەر مەن جاققا بەتتەگەن كەزدە-اق اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى بولاتىنىن سەزە قويدىم. ويتكەنى ونىڭ ون مينۋت بويى مەحانيكپەن الدەنە جونىندە سويلەسىپ تۇراتىنىن سىرتتاي باقىلاپ تۇرعام. سوسىن ونى جۇرگىزۋشىدەن الىسىراق جەرگە ىممەن شاقىرىپ العام. ءوڭى قۋارىپ، كوزى شاراسىنان شىعا ادىرايىپ كەتىپتى. مىنا تۇرىمەن نەگە دە بولسىن تايىنبايتىن سەكىلدى. مەن قاراداي ىڭعايسىزدانا باستادىم، دالىرەگىندە، بويىمدى الدەبىر ۇرەي بيلەگەن، سەبەبى: ول ءقازىر ادەبيەتتەگى اتى ايگىلى حەمفري ۆان-ۆەيدەننىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلگىسى كەلەتىنىن، ءبىراق ول ىزدەگەنىن بۇگىنگى كاپيتاننىڭ كومەكشىسى — ميستەر ۆان-ۆەيدەننەن تابۋى قيىن ەكەندىگىن سەزگەم.
ءبىز وڭاشا، يۋتتىڭ شەتىنە شىققان كەزدە، ول مەنىڭ كوزىمە تىك قاراعان. مەن جالتاقتاپ، جان-جاعىما كوز جۇگىرتىپ ءوتتىم.
— نە بوپ قالدى؟— دەدىم وعان قامكوڭىل نيەتپەن، ءبىراق قىزدىڭ قاتقىل ءجۇزى جىبىگەن جوق.
— جارايدى، تاڭەرتەڭگى وقيعانى مەن كەزدەيسوق، قايعىلى جاعدايعا-اق بالايىن،— دەپ باستادى ول ءسوزىن.— ءبىراق ءقازىر مەنىڭ ميستەر حەسكينسپەن سويلەسىپ كەلگەنىمدى كورىپ تۇرسىز. ونىڭ ايتۋىنشا، سىزدەر ءبىزدى قۇتقارىپ العان كۇنى، مەن كايۋتادا ۇيىقتاپ جاتقان ساتتە، ەكى ادام سۋعا باتىپ كەتىپتى... شىندىعىندا، ادەيى باتىرىپ جىبەرىپتى. تۋراسىن ايتقاندا، كوزبە-كوز ولتىرىلگەن!
داۋسىندا بۇعان نە دەيسىز دەگەن سۇراق بار. قادالا قاراعان كوزىن دە مەنەن الار ەمەس. قۇددى بۇعان ءسىز دە كىنالىسىز، ايتپەسە قاتىسىڭىز بار دەپ تۇرعانداي.
— ءيا، سىزگە شىندىقتى ايتقان،— دەدىم مەن.— راسىندا، ولاردى ولتىرگەن.
— ءسىز وعان قاراپ تۇردىڭىز. سولاي عوي؟
— قاراپ تۇرماعاندا، ولاردىڭ جولىندا ءولىپ كەتۋىم كەرەك پە ەدى سىزدىڭشە؟
— دەگەنمەن... قارسىلىق جاساپ كوردىڭىز بە؟— دەدى ول "قارسىلىق جاساپ" دەگەندى باسا ايتىپ. ۇنىنەن ءۇمىت بەلگىسى بىلىنگەن.— جو-جوق، ءسىز اۋىز دا اشقان جوقسىز،— دەدى سوسىن الدىمدى وراپ.— ال نەگە؟ نە ءۇشىن؟
مەن يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم.
— ءسىز مۇندا كەشە عانا كەلگەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز، ميسس برۋستەر. سوندىقتان دا بۇل جەردە قانداي زاڭنىڭ ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعانىن ازىرگە بىلمەيسىز. ءسىز وسىناۋ بەيمالىم ورتاعا الدەبىر نامىس، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق دەگەن بيىك ۇعىمدارمەن كەلدىڭىز. بۇل جەردە ولاردىڭ جۇرناعى دا جوق ەكەنىنە ءالى-اق كوزىڭىز جەتەتىن بولادى.— ءسال ءۇنسىز تۇردىم دا، تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، ءسوزىمدى ءارى جالعادىم.— ال مەنىڭ كوزىم بۇعان الدەقاشان جەتكەن.
ول سەنىمسىزدەۋ باس شايقادى.
— ءسىز ماعان نە قىل دەيسىز؟— دەدىم سوسىن.— قولىڭىزعا بالتا، مىلتىق نەمەسە پىشاق ۇستاپ كىسى ءولتىر دەيسىز بە؟
ول شوشىنا ءتىل قاتتى.
— جو-جوق، اتاي كورمەڭىز!
— ەندەشە يە؟ ءوزىمدى ءولتىرۋىم كەرەك پە؟
— ءسىزدىڭ اۋزىڭىزعا قارا كۇشتەن باسقا نەگە ەشتەمە تۇسپەيدى؟— دەگەن ول تاڭدانىپ.— ال ومىردە رۋحاني كۇش دەگەن دە بار ەمەس پە. ونىڭ اسەر-ىقپالىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى عوي.
— ياعني،— دەدىم مەن جىميىپ،— ءسىز ونى ءولتىرۋدى دە، ءوزىمدى ءولتىرۋدى دە قالامايدى ەكەنسىز؛ دەمەك، سىزدىڭشە، ونىڭ مەنى ولتىرۋىنە مۇمكىندىك بەرۋىم كەرەك ەكەن دە.
وعان ءۋاج ايتۋعا دەس بەرمەي، ءسوزىمدى ساباقتاي ءتۇستىم.
— ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مىنا ورتادا pyx كۇشىمەن، ءسوز قۇدىرەتىمەن بىرەۋدى يلىكتىرەم دەۋ — انشەيىن بوس اۋرەشىلىك. الگى ادەيى سۋعا باتىرىپ جىبەرگەن ليچ تە، ونىڭ جانىنداعى دجونسون دا ناعىز رۋحى مىقتى ماتروستار ەدى. قۇدايعا دا باس يمەس سول مىنەزدەرىمەن اقىرى ءوز باستارىن جۇتىپ تىندى. ەگەر ءسال باس كوتەرەر بولسام، مەنى دە سونداي تاعدىردىڭ كۇتىپ تۇرعانى انىق. سىزگە مىنا ماسەلەنى اشىپ ايتايىن، ميسس برۋستەر، جانە بۇل ەش ۋاقىتتا ەسىڭىزدەن شىقپاسىن: لارسەن — ادام ەمەس، ناعىز حايۋاننىڭ ءوزى، حايۋاننىڭ ىشىندە جىرتقىشى. ودان ءبىر ءتۇيىر ار، ۇيات دەگەندى ىزدەمەي-اق قويىڭىز. قاشان دا ول ارۋاقتى اتتاپ، قاسيەتتىنى تاپتاپ جۇرە بەرەدى. بۇل شحۋناعا مەن ەرىككەننەن تاپ بولدى دەيسىز بە، سونىڭ زۇلىمدىعىنان، سونىڭ ايلاسىنان. مىنە، ازىرگە ءتىرى جۇرگەنىم دە — سونىڭ قۋلىق-سۇمدىعىنىڭ ارقاسى. مەن ەشقانداي امال جاساي المايمىن، جاساۋعا ءاددىم دە جوق، ويتكەنى مەن ونىڭ قۇلاقكەستى قۇلىمىن. مىنە ەندى ءسىز دە ونىڭ قۇلىسىز، ق ۇلى بولماساڭىز كۇڭىسىز، ويتكەنى ءسىز دە ءومىر سۇرگىڭىز كەلەدى مەن سياقتى. ويتكەنى، ەكەۋىمىز دە ونىمەن كۇرەسۋگە دارمەنسىزبىز.
مود برۋستەر بۇل تاعى دا نە ايتار ەكەن دەپ، ءۇنسىز قالدى.
— سوندا نە قالدى؟ ازىرگە مەن السىزدەردىڭ قاتارىندامىن. مەن ۇندەمەيمىن، قورلاعانعا كونەمىن، ءسىز دە اۋىز اشپايسىز، دەگەنىنە كونەسىز. بۇل دۇرىس! بۇل اقىلدى ادامداردىڭ تىرلىگى! ەگەر ءومىر سۇرگىمىز كەلسە، تەك وسىلاي ىستەۋىمىز كەرەك. جەڭىس ءارقاشان مىقتىنىڭ جاعىندا ەمەس. ونىمەن اشىق كۇرەسۋگە ءبىزدىڭ شامامىز جەتپەيدى. دەمەك، باسقاشا ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك، ونى قالايدا قۋلىقپەن، اقىلمەن الۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. مەنىڭ جاعدايىمنىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلەم، ءبىراق تۋراسىن ايتايىن، سىزدىكى مەنىكىنەن دە ءقاۋىپتى. سوندىقتان بىر-بىرىمىزگە قورعان بولعانىمىز ءجون، نە نارسەنى بىرىگىپ ىستەگەنىمىز ءجون، تەك ءبىزدىڭ وداق اسا قۇپيا بولۋ كەرەك. مۇمكىن مەن ءسىزدى اشىق قورعاي المايتىن دا ساتتەر بولار؛ سونداي-اق مەنى قورلاپ بالاعاتتاپ جاتار كۇن تۋسا، ءسىز دە جۇمعان اۋزىڭىزدى اشپاعانىڭىز دۇرىس. قانداي جاعدايدا دا ونىمەن ءسوز تالاستىرىپ، بوسقا اشۋلاندىرۋعا بولمايدى. ىشتەي وعان قانىمىز قايناپ تۇرسا دا، سىرتتاي سىر الدىرماۋىمىز كەرەك.
— ءبارىبىر ەشتەمەنى تۇسىنە الار ەمەسپىن...— دەپ قىز تەرشىگەن ماڭدايىن الاقانىمەن سيپاي بەردى.
— مەنى تىڭداڭىز،— دەدىم باتىل تۇردە، پالۋبادا لەتيمەرمەن اڭگىمەلەسىپ جۇرگەن قورقاۋ لارسەننىڭ ءبىز جاققا كوز سالا باستاعانىن اڭعارىپ.— ءيا، مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ جۇرسەڭىز، الداعى ۋاقىتتا كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەتىن بولادى.
— سونىمەن ءوزى مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟— دەدى ول، مەنىڭ قورقاۋ لارسەن جاققا الاڭداي قاراپ تۇرعانىمدى بايقاپ، تەگى سەندىرە، توندىرە سويلەگەن سوزىمە ۇيىپ قالسا كەرەك.
— ەڭ الدىمەن، pyx كۇشى دەگەندى باستان شىعارىڭىز،— دەدىم اسىعا سويلەپ.— بۇل جەردە ونىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. باستىسى — كاپيتاندى وزىڭىزگە قارسى قويىپ الماۋ. ونىمەن مۇمكىندىگىنشە سىپايى سويلەسىڭىز، ادەبيەت، ونەر تۋرالى كوبىرەك ايتىڭىز — مۇنداي اڭگىمەنى ول وتە جاقسى كورەدى. جانە ادەمى تىڭدايدى دا. سوندا ونىڭ تىم اقىماق ەمەس ەكەنىن دە بىلەسىز. سوسىن وسى كەمەدە ءجيى بولىپ تۇراتىن تەپكى، سوققى، حايۋاندىق بولعان جەردەن نەعۇرلىم الىس جۇرسەڭىز، سوعۇرلىم وزىڭىزگە جاقسى بولادى. ءوز ءرولىڭىزدى سوندا عانا ادەمى ويناپ شىعاسىز.
— سوندا قالاي، نە نارسەنى وتىرىك ىستەپ، وتىرىك ايتۋىم كەرەك پە؟— دەدى ول تاڭدانىس ءبىلدىرىپ.
قورقاۋ لارسەن لەتيمەردەن بولەكتەپ، بىزگە قاراي بەتتەگەن. مەن ءابىرجي ءتۇستىم.
— وتىنەم، مەنى ءتۇسىنىڭىزشى،— دەدىم اسىعىس، ءارى داۋسىمدى باسەڭدەتىپ.— ءسىزدىڭ بۇعان دەيىن جيناعان بۇكىل ومىرلىك تاجىريبەڭىزدىڭ بۇل جەردەگى قۇنى كوك تيىن. ءسىز ءبارىن دە باسىنان باستاۋعا ءتيىسسىز. ءيا، بىلەمىن، ءسىز كىم-كىمدى دە كوزىڭىزبەن-اق ارباپ الاتىن ادامسىز. سول قۇدىرەتىڭىزبەن مەنى دە وزىڭىزگە تارتىپ الدىڭىز. ءبىراق مۇنداي ءتاسىلدى ەشقاشان لارسەنگە پايدالانباڭىز. ونىڭ شەتىن شىعارساڭىز كۇلكىگە قالاسىز. ارىستاندى ايلامەن تورعا ءتۇسىرۋ كەرەك. ءبىز بۇعان دا جەتەمىز ءالى...— قورقاۋ لارسەننىڭ جاقىنداپ قالعانىن كورىپ، اڭگىمەنى جورتا باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردىم.— ونداي تالانتتى اشقانىم ءۇشىن مەن ءقازىر دە وزىمە ريزامىن. رەداكتورلار ونى ماڭايىنا جۋىتتى ما، باسپاگەرلەر وزىنە تارتتى ما؟ جوق! تەك مەن عانا وعان ءادىل باعاسىن بەرگەنمىن جانە قاتەلەسكەن جوقپىن. ول ءوزىنىڭ تۇڭعىش كىتابى — "ءومىر ۇستالىعىمەن- اق" جارقىراپ، كورىنىپ، بار تالانتىن جايىپ سالدى ەمەس پە!
— ونى گازەت ولەڭدەرى دەپ ءتىپتى دە ايتا الماس ەدىڭ!— دەپ، برۋستەر دە "ارتىستىگىن" بايقاتىپ ۇلگىردى.
— دەگەنمەن ونىڭ العاشقى جىرلارى گازەتتە جاريالانعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك،— دەپ قويدىم مەن.— ءقازىر، ارينە، جۋرنالداعىلار وكىنەتىن بولار.
— گارريستى ءسىز بىلەتىن شىعارسىز؟— دەدىم سوسىن قورقاۋ لارسەنگە.— سول تۋرالى ايتىپ تۇرمىز دا.
— بىلەم،— دەدى ول.— "ءومىر ۇستالىعىن" مەن دە وقىعام. جىلت ەتكەن ادەمى سەزىمنىڭ ءبارى بوس قيالدان تۇرادى. ايتپاقشى، ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ءسىز انا كوك باتىردىڭ جانىنا بارعانىڭىز دۇرىس. ويباي سالىپ توسەگىندە دوڭبەكشىپ جاتىر.
ءسويتىپ مەنى ول الداپ-سۋلاپ ماگريدجدىڭ جانىنا جونەلتكەن؛ و بايعۇس مەن كەلگەندە ماناعى ءوزىم بەرگەن مورفيدەن باس كوتەرمەي، اۋزىنان سۋى اعىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ءبىراق مەن پالۋباعا قايتا كوتەرىلۋگە اسىقپاعام، ال كوتەرىلگەن كەزدە ميسس برۋستەر مەن كاپيتاننىڭ جايباراقات اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىن كورىپ، كوڭىلىم ورنىنا تۇسكەندسي بولدى. بۇل — الگىندەگى ءسوزىمنىڭ جەردە قالماعانى. وعان سەنۋگە بولادى ەكەن. ايتقانىمدى تۇسىنگەن، تۇسىنگەندى ورىنداعان اداممەن قانداي دا تاۋەكەلگە بارۋعا بولادى عوي.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
ارت جاعىمىزدان ەكىلەنە ەسكەن جەلدىڭ ىعىمەن شحۋنامىز سولتۇستىكتى بەتكە الىپ، تەڭىز مىسىقتارىنىڭ ورتاسىنا قاراي ءبىرقالىپتى جىلدامدىقپەن جۇيتكىدى دە وتىردى. ءبىز ولارمەن قىرىق ءتورتىنشى پاراللەل تۇسىندا، ۇنەمى تۇمان تۇمشالاپ، جەل ازىناپ تۇراتىن تەڭىزدىڭ ەڭ ءبىر سۋىق جەرىندە كەزدەستىك. كەيدە كۇنى بويى جىلت ەتكەن كۇننىڭ كوزىن كورە الماعان كەزىمىز كوپ. مۇندايدا، ارينە، ماڭايدى بارلاپ، سۋ بەتىن شولۋ دا مۇمكىن ەمەس-تى. اقىرى بىردە بۇلتتاردى جەل ىدىراتىپ، اسپان اشىلىپ، قاي ءتۇس، قاي كوورديناتتا تۇرعانىمىزدى انىقتايتىن دا كۇن تۋعان. دەگەنمەن، ەكى-ۇش كۇندىك اشىق كۇننەن سوڭ تەڭىز بەتىن بۇرىنعىدان دا قالىڭ تۇمان باسىپ العان-دى.
اڭشىلىققا شىعۋ وتە ءقاۋىپتى ەدى. ءبىراق سوعان قاراماستان كۇن سايىن تاڭەرتەڭ شليۋپكالار سۋعا تۇسىرىلەدى دە، تۇمان ولاردى اپ-ساتتە جىم-جىلاس قىپ جۇتىپ قويادى، سوسىن كەشكە دەيىن ءبىرىن دە كورە المايمىز. كەيدە ءتىپتى، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلىپ كەلە جاتسا — وعان دا شۇكىر دەيمىز. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە ۋەنرايت — قورقاۋ لارسەن ەكى ماتروسىمەن قوسا شليۋپكاسىن زورلىقپەن بورتىنا سالىپ العان اڭشى — قالىڭ تۇماندى پايدالانىپ، قاشىپ كەتكەنىن بىلدىك. بىردە تاڭەرتەڭ ول ءوز ادامدارىن شليۋپكاسىنا سالىپ الىپ، "اڭعا اتتانىپ" بارا جاتقانىن كورىپ ەدىك، سودان ءىزىم-قايىم جوعالعان. كەيىن بىلسەك: ولار ءبىر شحۋنادان ءبىر شحۋناعا ءوتىپ، اقىرى ايتەۋىر ءوز كەمەلەرىنە امان-ەسەن جەتكەن كورىنەدى.
مەن دە سولاردىڭ جولىن قۋۋعا بەرىك بەكىنىپ ەدىم، ءبىراق ونىڭ ءساتى ءبارىبىر ماعان تۇسپەگەن. تۇسەتىندەي جاعداي دا بولعان جوق. ويتكەنى كاپيتاننىڭ كومەكشىسىنە شليۋپكاعا وتىرۋعا بولمايدى، بۇل ءتارتىپتى بۇزۋعا تالاي رەت تالپىنسام دا، قورقاۋ لارسەن ايتقانىنان قايتپاپ ەدى. ەگەر ول جوسپارىم ورىندالار كۇن تۋسا، مەن قالايدا ميسس برۋستەردى وزىممەن بىرگە الا كەتۋدى ويلاعام. ونىڭ شحۋناداعى جاعدايى ۋاقىت وتكەن سايىن قيىنداي تۇسكەن، بۇنىڭ ءتۇبى نە بولار ەكەن دەپ، مەن قاتتى ۋايىم جەيمىن. بۇنى ويلامايىن دەسەم دە ميىمنان ءبىر شىقپايدى، قۇرعىر.
كەزىندە ماتروستاردىڭ اراسىنا جالعىز تۇسكەن ايەل تاعدىرى تۋرالى تالاي رومان وقىپ ەدىم، ءبىراق سول رومانداردىڭ بىردە-بىر اۆتورى مۇنداي جاعدايداعى ايەل جانىن جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەپ بەرە الماعانىن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن. مىنە، ەندى سونداي وقيعامەن ءوزىم دە بەتپە-بەت كەلىپ، ءبارىن دە ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز جۇرەگىمنەن وتكىزۋگە تۋرا كەلگەن. ال مەنىڭ كەيىپكەرىم — مود
برۋستەر، كىتاپتارى جۇرەگىمدى ەرتەدەن-اق جاۋلاپ العان، ال ءقازىر كوڭىل تۇكپىرىمنەن ەرەكشە ورىن العان — سول باياعى مود برۋستەر.
جانى دا، ءتانى دە بولەك وسىنداي ەرەكشە جاراتىلىستى مىناداي جابايى ورتادان كورۋ ءتىپتى اقىلعا سىيماستاي-اق دۇنيە. ءيا، ول پەيىشتىڭ اۋاسىنان جارالعانداي تىم نازىك جان-تۇعىن. جىپ-جىڭىشكە دەنەسى تال شىبىقتاي مايىسىپ تۇرادى. ءجۇرىسى سونشاما جۇمساق، باسقان ءىزى بىلىنبەيدى. ونىڭ سالماقسىزدىعى سونداي، قۇددى اۋادا ۇشىپ كەلە جاتقان اق مامىقتى كورگەندەي بولامىن.
ول ءوزىنىڭ ۇلبىرەگەن نازىكتىگىمەن ءسال قاتتىراق ۇستاساڭ سىرت ەتىپ سىنىپ كەتەر درەزدەندىك فارفور مۇسىنشەلەردى ەسكە تۇسىرەر ەدى. ونىڭ وسى نازىكتىگىنىڭ وزىندە ادامدى اسا ءبىر ىجداھاتتىققا ۇمتىلدىراتىن ەرەكشە قاسيەت بار سەكىلدى. مەن ونى العاش رەت قولتىعىنان دەمەپ كايۋتاعا ءتۇسىرىپ بارا جاتقاندا، ءبىر جەرىن ابايسىز اۋىرتىپ الام با دەپ قاتتى قورقىپ ەدىم، سول سەزىمنەن ءالى كۇنگە ارىلا الماي كەلەمىن. مەن ەشقاشان جان مەن ءتاننىڭ ءدال وسىنداي ادەمى ۇيلەسىمىن كورگەن ەمەسپىن. ونىڭ ولەڭ-جىرلارىن ادەبيەتشىلەر تاسبۇلاقتىڭ سۋىنداي ءمولدىر، تاڭعى سامالداي جۇمساق دەپ باعالايتىن، تۋرا وسىنى ونىڭ سىرتقى پىشىنىنە دە قاراتىپ ايتۋعا بولار ەدى. ونىڭ ءسامبى تالداي ءسانبى ءتانى اقشا قارداي اپپاق جان دۇنيەسىمەن استاسىپ، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، جارقىراتىپ، تۇتاستاي ءبىر سۇلۋ الەمگە اينالدىرعانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قۇداي ونى سۇيكىمدىلىك جاعىنان ەشتەمەدەن كەم دە قىلماعان، كەندە دە ەتپەگەن.
ول قورقاۋ لارسەنگە مۇلدە قاراما-قارسى جارالعان جان. ەكەۋىنىڭ اراسىندا مىسقالداي ۇقساس ءبىر نارسەنىڭ بولماۋى بىلاي تۇرسىن، بۇلار بۇكىل بولمىسىمەن بىر-بىرىنە وتە كەرەعارتۇعىن. بىردە ەكەۋى پالۋبادا قىدىرىپ جۇرگەندە، ولارعا سىرتتاي كوز سالىپ تۇرعان مەن: "قۇداي-اۋ، مىنالار ادامزات دامۋىنىڭ ەڭ باسىندا تۇرعان ادامدار عوي"،— دەپ ويلاعام. لارسەن — باياعى تاس داۋىرىنەن قالعان جۇرناق تا، ال مود برۋستەر بۇگىنگى زاماننىڭ جان-جاقتى جەتىلگەن ەڭ جاڭا ءتۇرى. ارينە، لارسەن جابايىلارعا جات ايىرىقشا اقىل-ويعا يە بولعان ادام عوي، ءبىراق سول اقىل-ويىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ حايۋاندىق ينستينكتىن قاناعاتتاندىرۋعا ارنالعان دا، ونىسى ءوزىن بارىپ تۇرعان جىرتقىش دارەجەسىنە جەتكىزگەن. ونىڭ ەرەكشە بىتكەن بۇلشىق ەتتەرى، تەمىردەي سوم دەنەسى بار، ءبىراق سوعان قاراماستان اياعىن جەڭىل دە نىق باسادى. وسى ءجۇرىسىنىڭ ءوزى جۋنگلي ىشىندە جۇرگەن عاجايىپ ءبىر جىرتقىشتى ەلەستەتەدى. ونىڭ بۇكىل قيمىل-قوزعالىسى ءار قادامىن اڭداپ، جايلاپ باساتىن مىسىق تۇقىمداستارعا ءتان، ءبىراق كۇش جاعىنان ونى ەشكىم ەشنارسەمەن سالىستىرا الماس ەدى. دەگەنمەن، بۇل ادامدى مەن تەك قانا جولبارىسپەن تەڭ قويار ەدىم. ءيا، ول ۇقساسا، تەك جولبارىسقا ۇقسايدى. ونىڭ كوزىندەگىدەي ىزعارلى ۇشقىندى مەن كەزىندە تور ىشىندە تۇرعان لەوپاردتان عانا كورگەنىم بار.
بۇگىن پالۋبادا ارى-بەرى كەزىپ جۇرگەن لارسەن مەن ميسس برۋستەرگە كوز قيىعىمدى سالىپ تۇرىپ، بۇل قىدىرىستىڭ قىزعا تىم اۋىر سوعىپ جۇرگەنىن سەزدىم،— ودان قايتسەم قۇتىلام دەگەن وي ونىڭ ءار قادامىن تارتىنشاقتاي باسۋىنان دا بايقالعانداي ەدى. اقىرى ولار كايۋت-كومپانياعا قايتىپ كەلە جاتىپ، مەنىڭ جانىمنان وتكەندە، ميسس برۋستەردىڭ بەت-الپەتىنەن سونداي ءبىر مازاسىزدىقتى انىق كوردىم. ول مەن جاققا ۇرلانا كوز تاستاپ ءمان-ماعىناسىز بىرەر ءسوز ايتقان بولدى دا، امالسىز وتىرىك كۇلگەن سىڭاي تانىتقان، ءبىراق كوزى ەرىكسىز تاعى دا قورقاۋ لارسەنگە بۇرىلعان. ارتىنشا ودان جانارىن قايتا تايدىرىپ اكەتىپ، نازارىن تومەن سالىپ ەدى. وسى مەزەتتە مولدىرەگەن قوس جاناردان بەلگىسىز ءبىر ۇرەي ۇشقىنى جىلت ەتە قالعانىن دا اڭعارىپ ۇلگەردىم.
ارتىنشا گاپتىڭ ءبارىن قورقاۋ لارسەننىڭ كوزىنەن ۇقتىم. ادەتتەگى سۇرعىلت سۇستى، ىزعارلى كوز ەندى ءبىرتۇرلى جىلى شۋاق شاشىپ، نۇرلانا قالىپتى. ەكى قاراشىقتان جىلتىلداي ۇشقان ۇساق ۇشقىندار بىردە جانىپ، بىردە ءسونىپ، كوز اياسىن ايرىقشا ءبىر ءشۇعىلالى ساۋلەگە بوكتىرگەندەي. ادەتتەن تىس قۇبىلا قالعان وسى كوز، وسى شۇعىلالى ساۋلەلەر جۇرەكتىڭ لۇپىلدەي سوعۋىنان حابار بەرىپ تۇرعانى انىق-تى. "مەن ساعان كەت ءارى ەمەسپىن" دەگەن مۇنداي سيقىرلى قۇبىلىستى، قانداي ايەل تۇسىنبەسىن! تەك مود برۋستەردەن بەتى اۋلاق!
قىزدىڭ ۇرەيى ەندى ماعان اۋىسقان. ەركەك اتاۋلىنىڭ ءىشىن دىز ەتكىزەر مۇنداي قىزعانىش ارالاس ۇرەي ۇستىندە مەن بۇل قىزدىڭ ماعان قانشالىقتى قىمبات بولىپ بارا جاتقانىن العاش رەت ءتۇسىندىم. بويىمدى بيلەپ العان وسى ۇرەيمەن بىرگە "مەن ونى سۇيەدى ەكەم" دەگەن وي جارىسا جەتكەن ساناما. ۇرەي مەن ءسۇيۋ سەزىمدەرى جۇرەگىمدى شىمىرلاتىپ جىبەردى، بۇل سەزىمدەر دەنەمدى ءبىر ىسىتىپ، ءبىر سۋىتقان، سونىمەن قاتار بەلگىسىز ءبىر كۇش مەنى قورقاۋ لارسەن جاققا ەرىكسىز مويىن بۇرعىزىپ ەدى. ءبىراق ول ءقازىر ەس جيىپ العانداي ەكەن. كوزدەرىندەگى ماناعى ۇشقىن، ماناعى شۇعىلالى ساۋلەنىڭ ءبىرى جوق، بەت ءپىشىنى بۇرىنعى سۇستى دا سۇرعىلت قالپىنا كەلگەن. ول ماعان جاي عانا باس يزەدى دە كەتە باردى.
— ماعان وتە قورقىنىشتى،— دەدى مود برۋستەر دىرىلدەي قاتىپ.— وي، قانداي قورقىنىشتى!
مەن دە وڭىپ تۇرعان جوق ەدىم، دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتىمنان ايىرىلىپ قالارداي بوپ، قاراداي قالتىراپ كەتتىم. دەگەنمەن ءوزىمدى تەجەپ:
— ءبارى دە جاقسى بولادى، ميسس برۋستەر!— دەدىم سابىرلى تۇردە.- ءبارى دە جاقسى بولادى، ماعان سەنىڭىز!
ول ماعان ريزاشىلىقپەن قاراپ، جىميىپ قويدى — وسىنىڭ ءوزى-اق جۇرەگىمدى لۇپىلدەتىپ جىبەردى، سوسىن ول جايلاپ باسىپ تراپپەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن.
مەن ول قالدىرىپ كەتكەن جەردە ۇزاق تۇردىم. باياعى وتكەن-كەتكەندەرىمدى، قازىرگى جان دۇنيەمدەگى وزگەرىستەردى، بارلىعىن وي سارابىنا سالا باستادىم. مىنە، اقىر-سوڭىندا مەن دە بىرەۋدى ءسۇيدىم، بارىنەن كوڭىلىم الىستاپ، سەزىم وتىم سالقىنداپ، ەندى ماعان شىن ماحاببات ەشقاشان جولىقپايتىن شىعار دەپ جۇرگەندە، عايىپتان ءسۇيدىم مەن ونى. ءومىر تۋرالى تولعانعان ساتتەرىمدە، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر بىردە ماحاببات مەنىڭ دە جۇرەك پەرنەمدى باساتىن شىعار دەپ تالاي-تالاي كۇتكەنمىن. ءبىراق كىتاپتان باسقاعا مويىن بۇرماعان ۇزاق جىلعى ساياق كۇندەرىمدە ماحاببات تۋرالى شىنداپ ويلاۋعا دا مۇرشام بولماعان.
مىنە ەندى ماحاببات ماعان دا كەلدى! مود برۋستەر! ونىڭ ەڭ العاشقى جۇپ-جۇقا ولەڭدەر جيناعى قاشان، قاي ۋاقىتتا مەنىڭ جازۋ ۇستەلىمدە جاتقانى دا ەسىمدە. كەيىن وسىنداي جيناقتاردىڭ قانشاماسى قاز-قاتار ءتىزىلىپ، كىتاپ سورەمدە تۇرعانى دا قازىرگىدەي كوز الدىمدا. ولاردىڭ ءار قايسىسى ماعان جىل قۇسىنداي جىلىلىق اكەلگەن. جانە... جىل سايىن ءبىر كىتاپ! جاڭا جىلدى قالاي اسىعا كۇتسەم، ونىڭ ءاربىر جاڭا جيناعىن دا مەن سولاي اسىعا كۇتكەم، اڭساي كۇتكەم. ولاردىڭ ءار پاراعىنان، ءار جولىنان ءوز ءومىر-تانىمىما ۇندەستىك تاۋىپ، ەرەكشە ءبىر سەزىمگە بولەنەتىنمىن. سول سەزىم ەندى جانىمدى باۋراپ، جۇرەگىمدى جاۋلاپ، ماحابباتقا اينالعان.!
جۇرەگىمدى جاۋلاپ؟ مەن نە دەپ وتىرمىن وسى؟ كۇتپەگەن جەردە مەنىڭ ويىم باسقا ارناعا ويىسقان. كۇدىكتى وي. وزىمە دەگەن... وعان دەگەن... ول — ءوز شىعارمالارىمەن مىڭداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاعان ايگىلى مود برۋستەر. ال مەن — چارلي فەراسەتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، "تۇلا بويى سۇپ-سۋىق بالىقپىن"، "سەزىم اتاۋلىدان جۇرداي الباستىمىن"، "تالداۋدىڭ تاجالىمىن"، سويتە تۇرا ەندى بىرەۋدى ءسۇيىپ قالىپپىن. سۇيگەندە، تۋرا مود برۋستەردىڭ ءوزىن! وسى مەزەتتە بۇل ويلارىما ەشقانداي قاتىسى جوق تاعى ءبىر جاي جادىمدا جاڭعىرىپ شىعا كەلگەن: ول — ءبىر بيوگرافيالىق انىقتامالىقتاعى مىنا ءبىر قىسقاشا مالىمەت: "ول كەمبريدجە تۋعان. جاسى جيىرما جەتىدە". بۇنى ىشتەي قايتالاپ تۇرىپ، تاعى دا ويعا باتتىم. "جاسى جيىرما جەتىدە، ءبىراق ءالى تۇرمىس قۇرماعان. جانە... ەشكىمدى سۇيمەگەن!" قىزىق، ەشكىمدى سۇيمەگەنىن مەن قايدان بىلەم؟ جۇرەگىم دىز ەتە قالدى. بۇل نە، قىزعانىش پا؟ ال قىزعانىش بولسا، مەن ونى شىن سۇيگەنىم عوي.
قالاي؟ مەن، حەمفري ۆان-ۆەيدەن، شىنىمەن عاشىق بولعانىم با؟ تاعى دا كۇدىك. عاشىق بولۋدان قورقىپ تا تۇرعانىم جوق، نە وعان كەت ءارى دە ەمەسپىن. كەرىسىنشە، تۇلا بويىم تولعان رەاليست رەتىندە مەن ءارقاشان ماحابباتتى اسقاق باعالايمىن، ونى جەر بەتىندەگى ەڭ ىزگى دۇنيە، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەڭ تۇپكى قازىعى، ول — قۋانىشتاردىڭ قۋانىشى، باقىتتىڭ باقىتى دەپ بىلگەم. ونى اق نيەتپەن شاقىرىپ، اق جۇرەكپەن قارسى الۋ كەرەك دەپ تۇيگەم. سويتە تۇرا عايىپتان تاپ بولعان ماحابباتقا ەندى سەنگىم كەلمەيدى. مەن انشەيىن الدانىپ تۇرعان شىعارمىن، ول باقىتتىڭ اۋىلى الىس بولار ماعان. بۇل ءتىپتى مۇمكىن ەمەس شىعار مەن ءۇشىن. ەرىكسىز ەسىمە سايمونستىڭ ولەڭى تۇسكەن.
سان جىل بويى كوزىم سالىپ سان قىزعا
ىزدەگەنىم سەن ەكەنسىڭ جالعىز دا.
ال مەن ماحاببات ءۇشىن جارالماعان جانداي بوپ، ول "جالعىزدى" ىزدەگەندى دە قويعانمىن. بۇل جاعىنان فەراسەت دۇرىس ايتقانداي، مەن ءبىر "جۇرەگى تاستان جارالعان"، كىتاپ كەمىرۋدەن باسقا تۇك بىلمەيتىن، بار قىزىقتى سودان عانا ىزدەگەن دەلق ۇلىنىڭ ءدال ءوزى بولاتىنمىن. ەڭ قىزىعى سول، مەن ءومىر بويى ايەلدەردىڭ ورتاسىندا جۇرسەم دە، ولاردى تەك ەستەتيكانىڭ كورىنىسى، سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە عانا قابىلداعام. كىم ءبىلسىن، سول كۇندەرى ماحاببات ءلاززاتىنان شىن كوڭىل ۇزگەندىگىمنەن دە بولار، كەيدە ءوزىمدى ىڭكارلىك، قۇمارلىق، سۇيىسپەنشىلىك اتاۋلىدان جۇرداي بوپ تۋعان، بۇل ومىردە تەك موناح بولۋعا عانا جارالعان جان شىعارمىن دەگەن ونعا دا تالاي كەلگەم. جوق، ولاي ەمەس ەكەن، ماعان ەندى مىنە ىڭكارلىك، قۇمارلىق پايدا بولدى. عايىپتان، كەنەتتەن پايدا بولدى.
كوڭىلىمە عاجاپ ءبىر شابىت ءبىتىپ، ەليزابەت براۋنينگتىڭ12 مىنا ءبىر عاجاپ ولەڭىن كۇبىرلەپ ايتىپ، پالۋبادا ۇزاق ءجۇردىم.
توپ ورتادان جىراقتاپ ساياق كەتتىم،
توق كوڭىلدى قيالمەن توياتتى ەتتىم.
اق پەيىلىن دوستىڭ دا سەزىنبەدىم،
اسەم اۋەن، شاتتىق كۇي — بەزىنگەنىم.
ال مەن "اسەم اۋەننەن" بەزىنگەندەي حالدە ەمەن، قايتا قۇلاعىما الدەقايدان جۇرەك قىلىن تەربەيتىن ءبىر عاجاپ ءان كەلەتىندەي، سول ءاننىڭ الديىمەن دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقام، توڭىرەگىمنەن ەشتەمە ەستىمەيمىن، ەشتەمە كورمەيمىن. كەنەت بارق ەتە قالعان قورقاۋ لارسەننىڭ داۋسى عانا ماعان ەس جيعىزعان.
— نە ساندالىپ ءجۇرسىز مۇندا؟
سەلك ەتە قالعان مەن جالت بۇرىلا بەرىپ، شحۋنا بورتىن سىرلاپ جۇرگەن ماتروستاردىڭ بوياۋ تولى شەلەگىن توڭكەرىپ كەتكەنىم.
— ءسىز نە، جىندانعانسىز با، الدە باسىڭىزدان كۇن ءوتىپ كەتكەن بە؟— دەدى ول بۇرقىلداپ.
— جوق، ءىشىم اۋىرىپ جۇرگەنى،— دەپ، مەن تۇك بولماعانداي كەتە باردىم.
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
مود برۋستەردى ءسۇيىپ قالعانىما كوزىم جەتكەننەن كەيىن، ىلە-شالا باستان كەشكەن ءبىر وقيعا ەسىمدە ماڭگى باقي قالاتىن شىعار. ونىڭ ءوزى نەبارى قىرىق ساعات ىشىندە وتكەن جاعداي. وتىز بەس جىل تىپ-تىنىش، مامىراجاي ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن باسىم كۇتپەگەن جەردە ادام سەنگىسىز وقيعاعا تاپ بولام دەپ ءوزىم دە ويلاماعام. نەبارى قىرىق ساعاتتىق ۋاقىت! وسى ۋاقىت ارالىعىنداعى جان كۇيزەلىسىمدى ءقازىر ەندى ايتىپ تا جەتكىزە المايتىن سياقتىمىن. ال ەگەر عايىپتان ءبىر ءۇن قۇلاعىما سىبىرلاپ: "سوندا سەن ءوزىڭدى كەرەمەت تاماشا ۇستادىڭ" دەسە،— مەن وعان ەشقانداي قىسىلماس ەدىم...
ءبارى دە قورقاۋ لارسەننىڭ بۇدان بىلايعى جەردە اڭشىلار تەك ءوز كۋبريگىندە وتىرىپ تاماق ءىشسىن دەگەن توسىن بۇيرىعىنان باستالعان. بۇل كاسىپتىك شحۋنادا باياعىدان قالىپتاسقان ءداستۇردى بەلىنەن باسىپ بۇزۋ بولاتىن. ويتكەنى اڭشىلار قاي ۋاقىتتا دا وفيسەرلەرمەن تەڭ ەسەپتەلەتىن. نەگە مۇنداي شەشىمگە كەلگەنىن قورقاۋ لارسەن ءتۇسىندىرىپ تە جاتپادى، ونىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق ەدى، سەبەبى... حورنەر مەن سموك ۇستەل باسىندا مود برۋستەرگە كوز قيىقتارىن ادەمى سالا باستاپتى. بۇل تەك كۇلكىلى عانا نارسە عوي، بىرەۋلەر ىرباڭدادى ەكەن دەپ، وعان قىلمىڭداي قالاتىن مود برۋستەر مە، ءبىراق قورقاۋ لارسەنگە ەكى جىگىتتىڭ ەسەرلىگى، ارينە، ۇناماي قالعان.
كاپيتاننىڭ بۇيرىعى ءبارىمىزدى توبەدەن ۇرعانداي سىلەيتىپ سالعان، اۋىز اشۋعا ەشكىمدە دارمەن جوق، اڭشىلاردىڭ تورتەۋى "كىنالى" ەكى جىگىتكە تەك الارا قاراعان دا قويعان. دجوك حورنەر ۇستامدى ازامات ەدى، ەشقانداي سىر بىلدىرگەن جوق، ال سموكتىڭ ءتۇرى كۇرەڭىتىپ، ءتىلىنىڭ ۋىن توگىپ جىبەرۋگە از-اق قالعان. شىركىن-اي، بىردەمە ايتسا ەكەن، ايتىپ قالسا ەكەن دەگەندەي قورقاۋ لارسەن وعان كوزىن تەسىرەيتە قاراپ تۇرىپ الىپ ەدى، سموك، يت قىلعاندا، ءتىس جارماي تىنعان.
— ءسىز بىردەمە ايتقىڭىز كەلىپ پە ەدى؟— دەدى قورقاۋ لارسەن ادەيى ونىڭ جىنىنا تيگىسى كەلىپ.
ءبىراق سموك "جىنىن" قوزدىرعان جوق.
— ونى قايدان شىعارىپ تۇرسىز؟— دەپ، ول وعان قارسى سۇراعىن قالقان ەتكەن، داۋسىنان "مەن نە جازىپ قويدىم سوقۇرلى" دەگەن اقتالۋ دا ءبىلىنىپ ەدى. قورقاۋ لارسەن قاپەلىمدى نە دەرىن بىلمەي قالدى دا، ماڭايىنداعىلار كۇلىپ جىبەردى.
— بىلمەيمىن،— دەدى ول سوسىن.— شىندىعىن ايتقاندا، ءسىزدىڭ اۋزىڭىزبەن قوسا ارتىڭىز دا قىشىپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان.
— و نەنىڭ اقىسىنا؟— دەدى سموك تە شىمىرىكپەستەن.
اڭشىلار ەندى ەزۋلەرىن كەرە جىميعان. كاپيتان سموكتى تۇرعان جەرىندە سەسپەي قاتىرۋعا دايىن ەدى، ءبىراق مود برۋستەردىڭ كوزىنشە قان توگۋگە باتىلى جەتپەدى بىلەم. ەگەر جاندارىندا وسى قىز بولماسا سموكتىڭ دا باتىرسىنۋى ەكى تالاي ما ەدى. سوندىقتان ول دا اسا ساقتىق كورسەتىپ، قورقاۋ لارسەننىڭ قيتىعىنا كوپ تيگىسى كەلمەگەندەي، ايتپەسە اۋزى قان جالاپ شىعا كەلەتىنى انىق-تى. قالاي دەگەنمەن مەن ءبىر شي شىعىپ كەتە مە دەپ، قاتتى قورقىپ ەدىم، ابىروي بولعاندا، جۇرگىزۋ تۇتقاسىندا تۇرعان ماتروستىڭ كەنەتتەن شىققان قاتقىلداۋ ءۇنى ءبارىمىزدىڭ نازارىمىزدى باسقا جاققا اۋدارىپ جىبەرگەن.
— كوكجيەكتەن ءبىر ءتۇتىن كورىنەدى!— دەدى ول ايقايلاپ پالۋبا جاقتان.
— قاي تۇستان؟— دەپ، قورقاۋ لارسەن دە ايقاي سالعان.
— تۋرا كورم جاقتان، سەر.
— ورىستار بولماسىن؟— دەدى لەتيمەر وزىنشە تون ءپىشىپ.
بۇل ءسوزدى ەستىگەندە اڭشىلاردىڭ ءوڭى كۇرەڭىتىپ كەتتى. ورىس پاروحودى تەك كرەيسەر بولۋى مۇمكىن، ال اڭشىلار ءبىزدىڭ كەمەنىڭ كوورديناتى تۋرالى انىق بىلمەسە دە، تىيىم سالىنعان ايماققا تاياۋ جۇرگەندەرىن سەزەتىن؛ ال قورقاۋ لارسەننىڭ براكونەرلىك ەرلىكتەرى امبەگە ايان-دى. ءبارى ەندى وعان قاراعان.
— بوس ءسوز!— دەدى ول كۇلىپ.— بۇل جولى، سموك، تۇزدى كەك ساپارىنان امان قالدىڭىز. ءبىراق سىزگە مىنانى ايتام: ەگەر اناۋ "ماكەدونيا" بوپ شىقپاسا، بىرگە — بەس باستىگەم.
ءبىراق ونىمەن ەشكىم باستەسۋگە باتپاپ ەدى، ول ءتىپتى قىزبالانىپ:
— ال ەگەر ول شىنىمەن "ماكەدونيا" بوپ شىعىپ، ءبىز ونىمەن قاقتىعىسقا كەلمەسەك، وندا بىرگە — وندى اياماي-اق بەرە سالام،— دەدى كوزى جالت-جۇلت ەتىپ.
— جو-جوق، راحمەت پەيىلىڭىزگە!— دەدى ەندى لەتيمەر قۋلانىپ.— ارينە، ەگەر، ءسال دە بولسا ءبىر نارسەگە كوزىمىز جەتىپ تۇرسا، قانداي باسكە دە تاۋەكەل ەتۋگە بولار ەدى، ءبىراق ءسىزدىڭ اعاڭىزبەن كەزدەسكەن كەزدە قاشان قاقتىعىسسىز قوشتاسىپ ەدىك؟ وسى جولى دا سولاي بولماسا، مەن ءتىپتى بىرگە — جيىرمانى قۇربان ەتەمىن!
لارسەننەن باستاپ ءبارى ءماز بولا كۇلىپ الدى. سونىمەن تۇستىك اسىمىزدى دا ىرىڭ-جىرىڭسىز ءىشىپ تىندىق. شىندىعىن ايتقاندا، بۇل دا مەنىڭ شىدامدىلىعىمنىڭ ارقاسىندا. ويتكەنى ول ءبارىنىڭ ەسەسىن مەنەن العىسى كەلگەندەي، بىردە كەكەتە سويلەپ، بىردە قامقورسي قاجاپ، قالايدا مەنى شاپتان تۇرتكىسى كەلىپ وتىرعان. ءبىراق اشۋ-ىزام كەمەرىنە كەلىپ، كەڭىردەگىمنەن شىقسا دا، شىداپ باقتىم. ونىڭ ۇستىنە قاسىمىزداعى مود برۋستەر دە "سابىر، سابىر" دەگەندى كوز ۇشىعىمەن بىلدىرۋمەن بولعان.
ۇستەل باسىنان تۇرىپ، پالۋباعا بەت الدىق. ويدا جوقتا تەڭىز بەتىنەن پاروحودتىڭ كورىنۋى كۇندەلىكتى بىركەلكى تىرلىگىمىزگە جان ءبىتىرىپ، ءاربىر جەردە ابىر-سابىر قوزعالىس پەن ابىگەر تۋعىزا باستاعان، ال ول پاروحود تاجال لارسەننىڭ "ماكەدونياسى" بولۋى مۇمكىن دەگەن سىبىس ماتروستاردى تىپتەن قوبالجىتىپ تاستاپ ەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا لەكي ەسكەن، كوتەرىلە تولقىپ جاتقان تەڭىز بىرتىندەپ ساباسىنا ءتۇسىپ، ايدىن بەتى موپ-موماقان كۇيگە تۇسە باستاعان. قايىقتاردى ەندى سۋعا تۇسىرە باستاسا دا بولاتىن ەدى — بۇگىنگى كۇن اڭشىلاردى ناعىز قانسوناردان دامەتتىرىپ تۇرعانداي، ءقازىردىڭ وزىندە الدىمىزدان تەڭىز مىسىقتارىنىڭ مول قاراسى كورىنىپ قالعان-دى.
كورمنىڭ ارت جاعىندا، الىستان پاروحود ءتۇتىنى بۇرىنعىداي بۇرقىلداي كورىنىپ تۇرعان. ءبىز قايىقتاردى سۋعا ءتۇسىرىپ بولعانشا، ونىڭ ءبىرازى جاقىنداي تۇسكەنى بايقالدى. ءبىزدىڭ شليۋپكالار تەڭىز بەتىندە شاشىراي جىلجىپ، سولتۇستىككە قاراي ۇمتىلدى. سوسىن ءبىراز جەرگە بارعان سوڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى جەلكەندەرىن جىعىپ، اڭشىلار قىزۋ اتىستى باستاپ تا جىبەرگەن. تەڭىز مىسىقتارىنىڭ قاراسى قالىڭ، جەلسىز تىمىق كۇن — اڭ اۋلاۋعا بۇدان ءساتتى شاق بولا ما! ءبىز ەڭ شەتكى شليۋپكانىڭ جەل ىعىنا شىققان ساتتە، كوز الدىمىزدىڭ ءبارى ءۇيىر-ۇيىر ۇيىقتاپ جاتقان تەڭىز مىسىقتارىنا تولىپ كەتكەن. مەن ەشقاشان مۇنداي كەرەمەتتى كورگەن ەمەسپىن: قۇددى تەڭىز مىسىقتارىنىڭ ورتاسىنا ەمەس، قۇجىناپ جاتقان قۇمىرسقا يلەۋىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەيمىز.
كورم ارتىنان كورىنگەن قارا ءتۇتىن بىزگە جاقىنداعان سايىن، ونىڭ كاسىپتىك پاروحود ەكەنى قاي جاعىنان دا انىق بايقالا باستاعان. بۇل — راسىندا دا "ماكەدونيا" ەكەن. ول ءبىزدىڭ وڭ جاعىمىزدى الا، نەبارى ەكى-ۇش ميل جەردە كەتىپ بارا جاتقاندا ونىڭ وڭ قاپتالىنان مەن وسى جازۋدى وقىپ قالعام دۇربىمەن. قورقاۋ لارسەن ول جاققا ءتىسىن شىقىرلاتا كوز سالعان، ال مود برۋستەر كاپيتانعا تاڭدانا بۇرىلىپ ەدى.
— الگى ءسىز كۇتكەن قاقتىعىس قايدا، كاپيتان لارسەن؟— دەدى ول كۇلىپ.
كاپيتان قىزعا قاراپ، مىرس ەتىپ قويدى مىسقىلمەن، تەك وسى ساتتە عانا جۇزىنە ءسال جىلىلىق جۇگىرگەندسي ەدى.
— ال ءسىز نە كۇتىپ ەدىڭىز؟ ءبىزدى ولار بىردەن باسسالىپ، شەتىمىزدەن باۋىزداي باستايدى دەپ ويلادىڭىز با؟
— قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر جاقسىلىققا جورىعام جوق،— دەدى قىز مويىنداعانداي.— سىزدەردىڭ مىنا تىرلىكتەرىڭىزدەن نەنى دە بولسا كۇتۋگە بولاتىن سياقتى عوي.
لارسەن باس يزەدى.
— دۇرىس، دۇرىس-اق! تەك ءبىراق نارسەدەن قاتەلەسىپ تۇرسىز: "سياقتى" دەۋگە بولمايدى، نەنى دە بولسا كۇتۋگە دايىن تۇرۋىمىز كەرەك.
— سوندا قالاي؟ باۋىزداعاندى دا ما؟
— ودان دا سۇمدىعىن.
— ودان وتكەن قانداي سۇمدىق بولۋى مۇمكىن؟
— سۇمدىقتىڭ ۇلكەنى — قالتانى قاققان،— دەدى كاپيتان قاباعىن كىرجيتىپ.— ءبىزدىڭ قازىرگى زاماندا قالتادان، ءامياننان قىمبات ەشتەمە جوق. بۇكىل ءومىردىڭ ءبارى — تەك سول ءاميانىڭ جوق بولسا، ءومىرىڭ دە جوق دەگەن ءسوز.
— "ءبىر دوربا اقشامدى كىم ۇرلاسا — ءبىر دوربا بوقتىق سونىكى" دەگەن بار عوي،— دەپ جىميعان قىز.
— ءبۇل ءسوزدى مەن باسقاشا پايدالانام،— دەدى قورقاۋ لارسەن.— كىم مەنىڭ ءبىر دوربا اقشامدى قاعىپ كەتسە — ول مەنىڭ ءبىر قاپ نەسىبەمدى قاعىپ كەتكەنى. ياعني مەنى ول جەپ وتىرعان نانىمنان، جەيىن دەپ تۇرعان مايىمنان، جاتايىن دەپ دايىنداعان توسەك-ورنىمنان ايىرادى. سونىسىمەن مەنىڭ ول مەنىڭ جاپ-جاقسى سۇرەيىن دەگەن ومىرىمە كەسەلىن كەلتىرەدى. ءسىز ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي، جارلىلاردى جارىلقايمىن دەپ تاراتقان ازىق-تۇلىك، كيىم كەشەك بارلىق بارلىق جارلى، بارشا كەدەي-كەپشىككە جەتە بەرە مە. دەمەك، باسقالار دا ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلادى. ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اركىمنىڭ ءوز ءاميانى بولۋ كەرەك. ال سول ءاميانىڭنىڭ ءىشى بوس بولسا — ول يتولىممەن ءولۋ دەگەن ءسوز... دەمەك، كىم دە بولسىن، قانداي جولمەن بولسىن، بوس ءاميانىن تولتىرۋعا جانىن سالۋ كەرەك.
— ءبىراق مەن انا پاروحودتىڭ ءسىزدىڭ قالتاڭىزعا قول سالعالى كەلە جاتقانىن كورىپ تۇرعام جوق.
— اسىقپاڭىز، كورەسىز،— دەدى كاپيتان قاباق ءتۇيىپ.
راس، ونى كورۋگە دە كوپ قالعان جوق ەكەن. "ماكەدونيا" ءبىزدىڭ شليۋپكالاردىڭ الدىن وراپ، ءبىراز وزىپ بارعان دا، ءوز شليۋپكالارىن سۋعا تۇسىرگەن. ونىڭ باقانداي ون ءتورت شليۋپكاسى بار ەكەنىنەن حاباردار بولاتىنبىز، ال بىزدە بار-جوعى بەس-اق شليۋپكا ەدى،— التىنشىسىن ۋەينرايد ءمىنىپ قاشىپ كەتكەنى بەلگىلى عوي. "ماكەدونيا" الدىمەن بىرنەشە شليۋپكاسىن جەل ىعىنا قاراي، ءبىزدىڭ ەڭ شەتكى شليۋپكادان ءبىراز الىس جەرگە تۇسىرگەنى دە، سوسىن ولاردى ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن شليۋپكانىڭ جەل جاعىنا — بىرەر ميل جەرگە — توگە سالعان. "ماكەدونيا" بۇل قىلىعى ءبىزدىڭ ءىشىمىزدى يت جالاعانداي ەتىپ ەدى. ارت جاعىمىزدان تەڭىز مىسىقتارى كورىنبەگەن، ال الدىمىزدا ون ءتورت باسقا شليۋپكا سۋ بەتىن تۇرەندەي تىلگىلەۋگە كىرىسكەن — جۇرگەن جەرلەرىن جىلانداي جالاپ بارادى.
ءبىزدىڭ شليۋپكالار ەنى ءۇش-تورت ميلدەي عانا جىڭىشكە تەڭىز ايدىنىندا قالعان از-ماز مىسىقتى اتىپ العان دا، اقىرى امالسىز شحۋناعا قايتۋعا ءماجبۇر بولعان — "ماكەدونيانىڭ" بىزگە قالدىرعان بار "سىباعاسى"وسى بولاتىن. جەل تىنعان؛ تىپ-تىنىش تەڭىز بەتىن باياۋ ەسكەن قوڭىر سامال اندا-ساندا عانا جەلپىپ وتەدى. ويدا-جوقتا مىسىقتاردىڭ مىناداي قالىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ تۇرعان ساتتە، مىناداي كەرەمەت اۋا-رايىندا، ولاردى ءۇيىر-ۇيىرىمسن قىرىپ الۋعا بولار ەدى. ەڭ ءساتتى دەگەن اڭشىلىق ماۋسىمنىڭ وزىندە مۇنداي كۇندەر وتە سيرەك كەزدەسەتىن كورىنەدى. امال نە، اۋىزعا تۇسكەلى تۇرعان وسىنشاما نەسىبەنى "ماكەدونيا" جول ورتادا قاعىپ كەتتى عوي انە. بورتقا كوتەرىلگەن ماتروستاردىڭ ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي ەدى، اڭشىلاردى بىلاي قويعاندا، ەسكەكشى، جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءوزى ىزادان جارىلارداي بوپ تۇرعان — قۇددى ءارقايسىسى وزىنە تيەسىلى ءناپاقاسىنان ايىرىلىپ قالعانداي. ءارقايسىسىنىڭ اۋزىندا — تاجال لارسەندى جەتى اتاسىنان قايىرعان بوقتىق. بوقتىق پەن قارعىستان ادام ولەتىن بولسا، تاپ وسى جولى ول تۇرعان جەرىندە ارام قاتقان بولار ەدى.
— ماڭگى باقي توزاقتىڭ وتىنا كۇيگىر، يت!— دەپ بۇرقىلدايدى لۋيس، ىزادان بۋلىعا ءتۇسىپ.
— مىنە، مىنالاردىڭ ءسوزىن ەستىپ تۇرسىز عوي،— دەيدى قورقاۋ لارسەن ماعان بۇرىلىپ.— بۇلاردىڭ وزەگىن نە ورتەپ تۇر دەپ ويلايسىز؟ ماحاببات؟ سەنىم؟ اسقاق يدەالدار؟ الدە ادىلەت؟ الدە اقيقات؟
— ومىردە ادىلەتكە قيانات جاساعاننان قيىن ەشتەمە جوق. بۇلار سوعان كۇيىنىپ تۇر،— دەدى مود برۋستەر.
ول بىزدەن ون قادامداي جەردە ءبىر قولىمەن گروت-ۆانتتان ۇستاپ، باياۋ تەربەلگەن شحۋنامەن قوسا تەربەلىپ تۇر ەدى. بۇل ءسوزدى ول وتە باياۋ ايتقان، ءبىراق باياۋ دا بولسا، جۇمساق ءۇنى مەنىڭ جۇرەك قىلىمدى شەرتكەندەي بولعان. نەتكەن تازا، نەتكەن سىڭعىرلاعان سۇيكىمدى داۋىس! بىرەۋلەردى سەزىكتەندىرىپ المايىن دەپ، مەن وعان ۇرلانا كوز سالىپ قويدىم. تەڭىز فۋراجكاسىنىڭ استىنان شيراتىلا شىعىپ تۇرعان قىزىل-سارى شاشى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، التىنداي جارقىراپ، ءسال سوپاقشالاۋ بەتىن جارتىلاي جاۋىپ تۇر ەكەن. وسى ءبىر سۇلۋ دا سۇيكىمدى ءجۇزى كەز كەلگەن جۇرەككە شوق تاستايتىنى انىق-تى. وعان قاراعان سايىن مەن: "بۇل نەتكەن عاجايىپ جاراتىلىس!" دەپ، تاڭعالامىن. بۇعان دەيىنگى مەنىڭ ومىرگە دەگەن ءار ءتۇرلى كوزقاراستارىم مىناداي ەرەكشە جاراتىلىستىڭ الدىندا مۇلدە باسقاشا سيپات العانداي. سونىمەن قاتار قورقاۋ لارسەننىڭ ءومىر تۋرالى سۇرقاي تۇسىنىكتەرى ماعان ەندى سونشاما سولاقاي، سونشاما كۇلكىلى كورىنگەن.
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن سياقتى ءسىز دە ومىرگە تىم ەلجىرەي قارايدى ەكەنسىز،— دەدى لارسەن اششى مىسقىلمەن.— مىنا ادامدار نەگە كۇيىپ-پىسىپ ءجۇر، بىلەسىز بە؟ ويتكەنى، ولاردىڭ اۋزىنداعىسىن بىرەۋ جىرىپ كەتتى؛ ارمان-تىلەك، ماقساتتارىنىڭ ورىندالۋىنا الدەكىم كەدەرگى كەلتىردى. ال ولاردىڭ ارمان-ماقساتى نە ەدى؟ تاتتىرەك تاماق جەۋ، جۇمساعىراق توسەككە جاتۋ، جاعاعا جەتكەن كەزدە ۋىس-ۋىس اقشا ۇستاپ شالقىپ ءجۇرۋ. ايەل قۇشۋ، شاراپ ءىشۋ... ولاردىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرگەن ارمان دا، ماقسات دا — وسى عانا. كەرەك دەسەڭىز ولاردىڭ بيىك مۇددە، اسقاق مۇرات، كوزدەگەن يدەالدارى دا — وسى عانا. ارينە، بۇل ادامداردىڭ كۇندەلىكتى سەزىم-تۇيسىك، تىرلىكتەرى قوڭىرقاي عانا كورىنۋى مۇمكىن، ال قاراڭىزشى، ءقازىر بۇلاردىڭ ءار قايسىسى جانىپ تۇرعان وتقا ۇقساپ تۇر عوي. ويتكەنى... قالتالارىنا بىرەۋ ءتۇسىپ كەتتى. سول بىرەۋ بۇلاردىڭ ۇيىقتاي باستاعان بۇكىل سەزىمىن قايتا وياتتى انەكي.
— الايدا ءسىزدىڭ مىنا قالپىڭىزدان قالتاڭىزدى بىرەۋدىڭ قاققانى بايقالمايدى،— دەدى قىز كۇلىپ.
— جوق، مەن تۇرىمنەن عانا بايقاتپايمىن، ايتپەسە مەنىڭ دە جەتىسىپ تۇرعانىم شامالى،— دەدى كاپيتان.— ەگەر شامامەن ەسەپتەسەك، "ماكەدونيانىڭ" بۇگىنگى بىزدەن ۇرلاعان تەرىلەرىنىڭ قۇنى — مىسىق تەرىلەرىنىڭ لوندوندىق بازارداعى سوڭعى باعاسى بويىنشا — ءبىر جارىم مىڭ دوللاردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس.
— بۇنى ءسىز بەينە قولىڭىزداعى جۇمىس قولعابىن جوعالتقانداي-اق ەشبىر الاڭسىز ايتىپ تۇرسىز...— دەي بەرىپ ەدى قىز، لارسەن جۇلىپ العانداي:
— جوق، مەن ءتىپتى دە الاڭسىز تۇرعام جوق،— دەدى — مەنىڭ قالتامدى قاققان ادامنىڭ ءقازىر قانىن ىشۋگە دايىنمىن. ءيا، ءيا ول — مەنىڭ تۋعان اعام ەكەنىن بىلەمىن! جو-جوق، بوس ءسوز بۇل! ساندىراق!
قاس قاعىم ساتتە ونىڭ ءتۇرى وزگەرىپ شىعا كەلدى. سوسىن داۋسى دا ءسال باسەڭدەپ، شىنايى دا شىنشىل لەپپەن قايتا سويلەي جونەلدى.
— ءومىردى وزگەشە باعالايتىن مىنا سىزدەر باقىتتى شىعارسىزدار؛ ءيا، شىن مانىندە باقىتتى شاعىرسىزدار. كوڭىلدەرىڭىز قالاعان الدەبىر ىزگى دۇنيەنى ارماندايسىزدار، جالعاننان جاقسىلىق قانا ىزدەيسىزدەر، ونى كەيدە تاۋىپ تا جاتاسىزدار. تاپقان كەزدە قۋاناسىزدار. ال وسى سىزدەر ايتىڭىزدارشى ماعان، مىنا مەنىڭ بويىمدا ءبىر جاقسىلىق بار ما ءوزى؟
— بىلايشا ايتقاندا، سىرتقى تۇرىڭىزدەن ەش كەمدىك كورە المايمىز،— دەدىم مەن.
— ءسىزدىڭ بويىڭىزدا جاقسىلىق جاساۋدىڭ بۇكىل نەگىزى بار،— دەدى مود برۋستەر.
— سولاي دەيتىندەرىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم،— دەپ ول قاباق شىتتى.— مەن ءۇشىن بۇل سوزدەرىڭىز شىبىننىڭ ىزىڭىمەن بىردەي. ناقتى تۇسىنىكتى ايتىلعان ەشتەمە دە جوق. مۇنداي سوزدەردى قۇلاققا قۇيىپ، ميعا ءسىڭىرىپ، بوس اۋرە بولۋعا دا بولمايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ءسوز دەيتىن ءسوز دە ەمەس، انشەيىن قيالدان، اسەردەن تۋعان بىردەمە.
ول داۋرىعا سويلەپ بارىپ، قايتا باسىلدى.
— شىندىعىن ايتقاندا، كەيدە مەنىڭ ءوزىم دە ءومىر شىندىقتارىنا كوز جۇما قاراپ، ويدان شىعارىلعان قايداعى ءبىر قيالدارعا بەرىلگىم كەلەدى. ءبىراق بايقايمىن، بۇل دەگەنىڭىز — جالعاندىق، جالعاندىعىمەن قويماي پاراساتتى ويعا كۇنقاعار بىردەمە. سوعان قاراماستان، ءتىپتى جالعان بولسا دا قيالمەن، ارمانمەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى ءبىر ءلاززات قوي دەپ ويلايتىن دا كەزىم بار. ويتكەنى، شىنتۋايتىندا، تىرشىلىكتىڭ بىزگە تارتقان ەڭ ۇلكەن سىيى دا — وسى ءلاززات ەمەس پە، ءبىر نارسەدەن ءلاززاتانۋ ەمەس پە! ەگەر ونىڭ بال شىرىنىن تاتا الماساڭ — ءومىر ءسۇرىپ كەرەگى نە! ماڭداي تەرىڭدى تامشىلاتا ەڭبەك ەتىپ، ءبىراق ودان ەشتەمە الا الماساڭ — ناعىز سورلىلىق سول عوي. ەگەر كىمدە-كىم كوبىرەك ءلاززات السا، سول ماندىرەك ءومىر سۇرەدى. سىزدەردىڭ بارلىق ارمان-قيالدارىڭىز سىزدەرگە ماشاقاتتان گورى تىنىشتىقتى كوبىرەك سىيلايدى. بۇل جاعىنان ماعان قاراعاندا باقىتتىسىزدار.
ول ويلى كەيىپتە اقىرىن باس شايقاپ قويدى.
— مەن ادامزات اقىل-ويىنىڭ قۇمارلىعىنا كوپ جاعدايدا كۇمانمەن قارايمىن. اقىل-ويعا قاراعاندا ارمان-قيالدىڭ بەرەرى دە، سىيلارى دا كوپ سەكىلدى. ينتەللەكتۋالدىق قۇندىلىقتاردان كەرى ەموسيونالدىق لاززات-سەزىمدەردىڭ راقاتى ەرەك، ءلاززاتى بولەك پە دەيمىن. ويتكەنى ءبىر ساتتىك ينتەللەكتۋالدىق قۋانىشتىڭ ارتىندا مىڭ ساتتىك سارى ۋايىمى دا بولادى. ال ەموسيونالدىق راقات سوڭىندا سەزىمىڭ ءسال كەرمەك تاتيدى دا، ارتىنشا ول دا تەز تارقاپ كەتەدى. مەن سىزدەرگە قىزعانىشپەن قارايمىن، قىزعانىشپەن!..
ول ءسوزىن كەنەت كۇرت ءۇزدى دە، ەرىندەرىندە ادەتتەگى مىسقىلدى كۇلكى ۇيىرىلە قالدى.
— ءبىراق، ەستەرىڭىزدە بولسىن، مەن سىزدەرگە جۇرەكپەن ەمەس، اقىلمەن قىزعانا قارايمىن. قىزعانىش — اقىلدىڭ جەمىسى، وعان مەنى زەردە-تۇيسىگىم يتەرمەلەيدى. بۇل ءوزى اراق-شاراپتان ءبىرازدان بەرى ساۋ جۇرگەن ادامنىڭ ماسقا قاراپ قىزىققانى سياقتى بىردەمە.
— ءسىزدىڭ ايتايىن دەگەنىڭىز: اقىلدىنىڭ اقىماققا قاراپ تۇرىپ، مەن نەگە سونداي بولمادىم دەپ وكىنگەنى مە،— دەدىم مەن كۇلىپ.
— ءدال سولاي،— دەپ جاۋاپ بەردى ول.— مىنا ءسىز ەكەۋىڭىز اقىماقتاردى اقىماق قىپ، بار جاعىنان جۇرداي ەتىپ كەتكەن ادامسىزدار.
— دەگەنمەن، ءبىز ءوز قۇندىلىقتارىمىز تۇرعىسىنان سىزدەن بىردە-بىر كەم ءومىر سۇرمەيمىز،— دەدى مود برۋستەر.
— ءتىپتى ارتىق دەسەڭىز دە بولادى، ويتكەنى سىزدەر ءۇشىن ونىڭ قۇنى كوك تيىن.
— سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ ماڭگىلىكتەن دە الىپ وتىراتىن ءوز ۇلەسىمىز بار.
— مۇمكىن سولاي شىعار، مۇمكىن بۇل تەك قيالداعى دۇنيەلەرىڭىز شىعار — بۇنىڭ ەشقانداي ماڭىزى جوق. سىزدەر ءبارىبىر وزدەرىڭىزگە نە قاجەت بولسا، سوعان قاراي كۇش جۇمسايسىزدار، ال ونىڭ ورنىنا الاتىندارىڭىز — مەنىڭ كۇندىز-تۇنى ماڭداي تەرىمدى سىپىرىپ ءجۇرىپ الاتىنىمنان الدەقايدا كوپ.
— ءسىز ءوز "كاپيتالىڭىزدى" نەگە باسقا "ۆاليۋتاعا" ايىرباستاپ المايسىز؟— دەدى قىز كۇلىپ. بۇنىسى — ارينە، نەسىبەڭىزدى باسقا ءبىر جولمەن تاپپايسىز با دەگەنى ەدى.
لارسەن وعان الدەبىر ۇمىتپەن جالت قارادى دا، ازداعان ۇنسىزدىكتەن كەيىن كۇرسىنىپ:
— كەش،— دەدى،— بالكىم، سويتكەنىم دە ءجون بە دەيمىن، ءبىراق كەشىككەنىمدى تۇسىنەم. مەنىڭ بارلىق كاپيتالىم — ەرتەرەكتە شىققان ەسكى ۇلگىدە، ودان قۇتىلۋىم قيىن ەندى. جانە مەن ءوز ۆاليۋتامنان باسقانى مويىندامايمىن دا.
ول وسىمەن ءسوزىن بىتىرگەن. كوز قاراسى بەتىنەن تايعاناقتاپ بارىپ، كوكشىل تەڭىزدىڭ سوناۋ ايدىنىنا قاراي ويىسقان. بويىن تاعى دا جابايىلىق، حايۋاندىق ساعىنىش بيلەگەندەي؛ دەنەسىنەن بولماشى ءدىرىل بىلىنەدى. ءوز وي-تۇيىندەرى ونى ەسالاڭدىقتىڭ ەسسىز شەگىنە جەتكىزگەنى سونداي — بىرەر ساعاتتان كەيىن ول ايتەۋىر ءبىر ەسەبىن تاۋىپ، تاعى دا ءبىر تاعىلىق كورسەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ەسىمە چارلي فەراسەت تۇسكەن: كەز كەلگەن ماتەرياليستى جار باسىنا جەتەلەيتىن وسىنداي ساعىنىش قوي، قاسىرەتىن ساعىنىش قوي دەپ ويلادىم.
جيىرما بەسىنشى تاراۋ
ەرتەڭگىلىك اس ۇستىندە قورقاۋ لارسەن ماعان:
— ءسىز تاڭەرتەڭنەن بەرى پالۋباعا شىعىپ كوردىڭىز بە؟— دەگەن سۇراۋلى پىشىنمەن.— اۋا-رايى قانداي ەكەن؟
— شايداي اشىق،— دەدىم مەن تراپ جاقتاعى تەسىكتەن توگىلە ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىنە كوز سالىپ.— باتىستان سوققان ازداعان جەل بار. ءبىراق ءلۋيستىڭ بولجاۋىنا سەنسەك، بۇل جەل بىرتىندەپ قاتايا تۇسپەك.
كاپيتان رازى پىشىندە باس يزەپ قويدى.
— تۇمان ءتۇسۋى مۇمكىن بە؟
— سولتۇستىك پەن سولتۇستىك-باتىس جاقتان قويۋ مۇنار بايقالادى.
بۇنى ەستىگەندە تىپتەن قۋانا تۇسكەندەي باسىن قايتا-قايتا يزەي بەردى.
— "ماكەدونيا" قالاي؟
— ازىرگە ەش جاقتان قاراسى كورىنەر ەمەس.
بۇل ءسوز قۇلاعىنا جاقپادى-اۋ دەيمىن، بەتى تىرجىڭداپ، ەزۋى قيسايىپ، ءبىرتۇرلى ۇسقىنسىز كەيىپ تانىتتى. بۇنىسى نەسى، دەيمىن ىشىمنەن، وعان نەگە سونشا قام جەپ وتىر؟
ءبىراق ارتىنشا ءبارى دە بەلگىلى بولدى. پالۋبا جاقتان:
— الدىڭعى جاقتا ءتۇتىن!— دەگەن داۋىس شىققانى سول كاپيتاننىڭ جۇزىنە قان ويناپ شىعا كەلگەن.
— تاماشا!— دەدى ول قۋانىپ. سوسىن ورىندىعىنان اتىپ تۇرىپ، پالۋباعا جىلدام كوتەرىلدى دە، ءوز كۋبريكتەرىندە تاماق ءىشىپ وتىرعان اڭشىلارعا قاراي تۇرا جۇگىردى.
مود برۋستەر دە، مەن دە اڭ-تاڭ بولىپ وتىرىپ قالدىق. الدىمىزداعى تاماق جايىنا قالدى. قۇلاعىمىز قابىرعانىڭ ارعى جاعىندا، اڭشىلار كۋبريگىندە كۇڭگىر-كۇڭگىر ەتكەن كاپيتاننىڭ داۋسىندا. توقتالماي ۇزاق سويلەگەن. اقىر-سوڭىندا اڭشىلار ونى ءبىر اۋىزدان قولداسا كەرەك، ءبارى كوتەرىڭكى داۋىسپەن جامىراي ءدۇر-دۇر ەتكەن. قابىرعا ءبىراز قالىڭداۋ ەدى، سوندىقتان ونىڭ نە ۇسىنىس جاساعانىن ءدال اڭعارا المادىق، ءبىراق بايقايمىز، ول اڭشىلاردىڭ قۇلاعىنا اسا ءبىر جاعىمدى بىردەمە ايتقان سەكىلدى. ارتىنشا دۇرىلدەگەن، گۇرىلدەگەن داۋىستار باستالىپ، كوڭىلدى كۇلكى ەستىلگەن.
سالدەن كەيىن پالۋبا جاقتان ابىر-سابىر قيمىلدار، ءدابىر-دۇبىر سوزدەر ەستىلىپ، ماتروستاردىڭ شليۋپكالاردى شۇعىل سۋعا تۇسىرگەلى جاتقانى بايقالدى. پالۋباعا مەنىمەن بىرگە كوتەرىلگەن مود برۋستەردى مەن يۋت جانىنا قالدىردىم دا، وعان بارلىق وقيعانى وسى جەردەن باقىلاپ تۇرۋدى تاپسىردىم. ماتروستار دا كاپيتاننىڭ الداعى جوسپارىنان حاباردار بولىپ ۇلگىرسە كەرەك، ەرەكشە ءبىر قۇلشىنىسپەن ىسكە كىرىسىپ كەتكەن. اڭشىلار ءوق-دارى تولى جاشىكتەر مەن بىتىرا مىلتىقتاردى، سونىمەن قاتار توتەنشە جاعدايدا عانا قولدانىلاتىن ۆينتوۆكالاردى پالۋباعا ءۇيىپ تاستادى. ولار ەش ۋاقىتتا اڭشىلىققا ۆينتوۆكا پايدالانعان ەمەس-تى، ويتكەنى الىستان اتقان وقتان ولگەن مىسىقتار شليۋپكاعا جەتكەنشە سۋعا باتىپ كەتەتىن. ال بۇگىن سۋعا تۇسكەن اركىمنىڭ قولىندا ءبىر-بىر ۆينتوۆكا كەتىپ بارا جاتتى. ولار قارا ءتۇتىنى بۋداقتاپ، بىزگە بىرتىندەپ جاقىنداي تۇسكەن "ماكەدونياعا" ءماز بولا قاراپ قويادى.
بەس شليۋپكا سۋعا بىردەن تۇسىرىلگەن. ولار تابانى تەڭىزگە تيىسىمەن بەس ساۋساقتىڭ باعىتىنداي شاشىراي جىلجىپ، تۋرا سولتۇستىكتى بەتكە الدى. ءبىز الىستان قاراپ تۇرمىز. سىرتتاي باقىلاعان ادامعا ءبارى دە كۇندەگىدەي سەكىلدى — كادىمگى اڭ اۋلاۋعا بارا جاتقان قايىقتار. كوپ وتپەي-اق اڭشىلار جەلكەندەرىن ءتۇسىرىپ، اتىسقا كىرىسىپ كەتكەن، سوسىن ءبىر مەزەت جەلكەندەرىن قايتا كوتەرىپ، ادەتتەگىدەي العا جىلجي بەرگەن. ال "ماكەدونيا" كەشەگى شۇعىل قيمىلدارىن تاعى دا قايتالاۋعا كىرىسكەنى بايقالدى — تەڭىزدى "ءسۇزىپ" الۋ ءۇشىن ءوز شليۋپكالارىن ءبىراز العا وزدىرىپ جىبەرىپ، ءبىزدىڭ باعىتىمىزعا كولدەنەڭ قويا بەرگەن. ءسويتىپ ول ون ءتورت شليۋپكاسىن ءبىزدىڭ الدىمىزداعى شالقار ايدىنعا شاشىپ تاستاسىمەن سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي باياۋ جىلجي جونەلىپ ەدى.
— ءسىز نە ىستەمەكسىز؟— دەدىم مەن قورقاۋ لارسەنگە.
— ونىڭ سىزگە قاتىسى جوق،— دەپ ول دۇڭك ەتتى.— كەزىندە بىلەسىز. ال ازىرگە جەلدىڭ قاتتىراق سوعۋىن تىلەپ تۇرا بەرىڭىز.
— دەگەنمەن ايتۋعا دا بولادى،— دەدى ول ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ.— اعامنىڭ ءوز قىلعانىن وزىنە قىلايىن دەگەن ويىمدا بار. قىسقاسىن ايتقاندا، تەڭىز بەتىن ەندى مەن "سۇزەتىن" بولامىن. جانە ءبىر بۇگىن عانا ەمەس، اڭشىلىق ماۋسىم اياقتالعانشا. ارينە، ءساتىن سالسا.
— ال سالماسا؟
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس،— دەدى ول كۇلىپ.— ءبىز قالايدا ويىمىزداعىنى ورىنداۋعا ءتيىسپىز، ايتپەسە قۇرىعانىمىز.
ول جۇرگىزۋ تۇتقاسىندا قالدى دا، مەن ءوزىم ەمدەپ جاتقان نيلسون مەن ماگريدجگە كەتتىم. نيلسوننىڭ سىنعان اياعى ءقازىر ءتاپ-تاۋىر وڭالىپ، ءوزىن جاقسى سەزىنە باستاعان،— كەيدە ءازىل ايتىپ، كوڭىل كوتەرىپ تە قويادى. ال كوك سارى ۋايىمعا سالىنىپ العان، بۇل بايقۇستى مەن ءقازىر شىنىمەن ايايتىن بولعام. تاڭ قالارلىعى سول، تاعدىردىڭ قانشا قۇقايىن كورگەنمەن ول ءالى دە سىڭىرىنە سۇيەنىپ، ءتىرى كەلە جاتىر ەدى. راسىندا، تاعدىردىڭ ونى اياعان جەرى بار ما: جىل وتكەن سايىن جۇلىن قۇرتتاي جەپ، توزاقتىڭ وتىنا دا، سۋىنا دا سالىپ، اقىرى اپاتقا ۇشىراعان كەمەنىڭ قاڭقاسىنداي قىپ ارسا-ارسا ەتىپ تاستاعان ءتۇرى مىناۋ — ءبىراق ءبارىبىر تىرشىلىك وتىن بويىنان سوندىرە الماعان.
— قازىرگى ۋاقىتتا اياققا جاقسى پروتەز جاساۋ دەگەن قيىن ەمەس قوي. ءالى سونداي جاساندى اياق جاساتىپ الاسىڭ دا، جالعاندى جالپاعىنان باساتىن بولاسىڭ،— دەيمىن مەن وعان الداۋسىراتىپ.
ول وتە سابىرلى، ءتىپتى سالتاناتتى تۇردە بىلاي دەدى.
— ءسىزدىڭ قانداي جاساندى اياق تۋرالى ايتىپ وتىرعانىڭىزدى مەن قايدان بىلەيىن، ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ءبىراق ءبىر انىق بىلەتىنىم: انا حايۋاننىڭ ارام قاتقانىن كورمەي تۇرىپ، مەن ارمانسىز ولمەيمىن. قارعىس اتسىن ونى! جوق، ول مەنەن كەيىن كوز جۇمۋى مۇمكىن ەمەس! ونىڭ تيتتەي دە ءومىر سۇرۋگە قاقىسى جوق. قاسيەتتى كىتاپتا بىلاي دەپ جازىلعان: "ال ءومىرىمنىڭ سوڭى ازاپپەن بىتەدى". مەن بۇعان مىنانى قوسقىم كەلەدى: "ايتقانىڭىز كەلسىن، امين! تەك سول كۇندى تەزىرەك جەتكىزە كور!"
پالۋباعا قايتا كەلگەن كەزىمدە قورقاۋ لارسەننىڭ ءبىر قولىمەن شتۋرۆالدى بۇراپ، ال ەكىنشى قولىنا ءدۇربى ۇستاپ، شليۋپكالاردىڭ جۇرگەن جەرى مەن "ماكەدونيانىڭ" قوزعالىسىن مۇقيات باقىلاپ تۇرعانىن كوردىم. ءوزىم دە سول جاققا كوز سالىپ ەدىم، ءبىزدىڭ قايىقتار جەلدىڭ ىعىنا تىعىلىپ، سولتۇستىك-باتىسقا قاراپ سىرعىپ بارادى ەكەن، ءبىراق بۇنىڭ ءمانىسىن ءمان تۇسىنگەم جوق، ويتكەنى ولاردىڭ الدىڭعى جاعىندا جۇرگەن "ماكەدونيانىڭ" بەس قايىعى دا جەل ىعىنا تۇسكەنى بايقالعان. ءوستىپ ولاردىڭ بارلىعى باسقا شليۋپكالاردان بىرتىندەپ ءبولىنىپ، باتىسقا تامان ىعىسا تۇسكەن. ءبىزدىڭ شليۋپكالار جەلكەنمەن قوسا ەسكەكتى ىسكە قوسىپ ەدى؛ ولاردىڭ ءارقايسىسىنداعى ءۇش جىگىت ءۇش جۇپ ەسكەكتى جىلپىلداتا ەسىپ، "دۇشپاندارعا" جىلدام جەتىپ الدى. پاروحود ءتۇتىنى سوناۋ سولتۇستىك-شىعىس كوك جيەكتەن تىم الىستان ءبىر تال سۋىرتپاقتاي سىزدىقتاپ قانا كورىنەدى؛ ءوز قاراسى مۇلدە وشكەن.
ءبىز بۇعان دەيىن العا تىم اسىقپاي جىلجىپ كەلە جاتقانبىز، جەلكەندەرىمىز جارتىلاي عانا جەلبىرەپ، ايدىن-شالقاردا اققۋ-قارداي مامىرلاپ، كەيدە ءتىپتى سۋ بەتىندە قىبىرسىز قالقىپ تۇرىپ العان دا كەزىمىز بار. ال ەندى ءبارى وزگەرگەن. شكوتتار تارتىلىپ، قورقاۋ لارسەن كەمەنى بار جىلدامدىعىنا سالعان. ءوز شليۋپكالارىمىزدى تەز ارادا باسىپ وزىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا "ماكەدونيانىڭ" ەڭ جاقىن شليۋپكاسىنا دا تاقاي بەردىك.
مەن بۇيرىقتى ورىنداۋعا جۇگىرە جونەلدىم؛ سوسىن بار-جوعى ءجۇز فۋتتاي عانا جەردەگى ءبىر شليۋپكانىڭ جەل جاعىنان باياۋ سىرعىپ بارا جاتىپ بوم-كليۆەر نيرالىن تارتىپ، بايلاپ ۇلگەردىك. شليۋپكادا وتىرعان ءۇش ادام ءبىز جاققا كۇدىكتەنە كوز سالعان. ءبىزدىڭ قايىقتاردىڭ الدىن الگىندە عانا "سىپىرىپ-سيىرىپ" كەتكەن وسىلار ەدى. ولار قورقاۋ لارسەندى بەتپە-بەت كورمەسە دە، ول تۋرالى ەستىمەۋى، بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس-تى. مەنىڭ كوزىم قايىق تۇمسىعىندا وتىرعان ءداۋ تۇلعالى اڭشىعا تۇسكەن. تىزەسىندە — ۆينتوۆكا. ءدال ءقازىر ونى قولعا الىپ وتىرۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق-تى. ولارمەن قاتارلاسا بەرگەندە، قورقاۋ لارسەن قول بۇلعاپ، ايقاي سالعان.
— كەلىڭدەر بەرى. "پودرەيفتەيىك!"
كاسىپتىك شحۋنالاردا "پودرەيفتەيىك" دەگەن ءسوز بىردەن ەكى ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلدىرەتىن: "تانىسايىق"، "اڭگىمەلەسەيىك" دەيتىن. بىركەلكى تىرلىك، ءبىرقالىپتى ومىردەن ابدەن جالىققان تەڭىزشىلەر ءۇشىن بۇل ءسوز قاشان دا جاعىمدى ەستىلۋشى ەدى.
"ەلەس" تۇمسىعىن جەلگە بەرىپ تۇردى، مەن باكتەگى ءوز جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ، كورم جاقتا گروتپەن ارپالىسىپ جاتقان جىگىتتەرگە كومەكتەسۋگە جۇگىردىم.
— ءسىز پالۋبادا تۇرا تۇرىڭىز، ميسس برۋستەر،— دەدى قورقاۋ لارسەن، قوناقتاردى قارسى العالى بارا جاتىپ.— ءسىز دە سول جەردە بولىڭىز، ميستەر ۆان-ۆەيدەن.
شليۋپكاداعى ماتروستار جەلكەندەرىن ءتۇسىرىپ، ەسكەكتەرىن باياۋ ەسىپ، شحۋنا بورتىنا تاقاپ كەلدى. جيرەن ساقالدى ۆيكينگكە ۇقساس ماناعى ءداۋ تۇلعالى اڭشى پلانشير ارقىلى اسىلىپ، پالۋباعا سەكىرىپ ءتۇستى. بايقايمىن، بۇكىل قيمىل-قوزعالىسىندا اسا ساقتىق بار. كۇمان-كۇدىك، سەنىمسىزدىك بەت-جۇزىنەن دە انىق سەزىلەدى. قالىڭ جيرەن ساقالى تىم سەستى كورىنگەنمەن جالپى وڭ-شىرايى اشاڭداۋ سياقتى. ول كاپيتاننان كەيىن مەن جاققا كوز سالعان دا، پالۋبا ۇستىندە بىزدەن باسقا ەشكىمدى كورمەگەن سوڭ، "بۇل ەكەۋى ماعان نە قىلادى" دەگەندەي ماڭعازدانا قالعان. شىندىعىندا، ءدال ول قورقاتىنداي دانەڭە جوق ەدى: ءبىز ونىڭ جانىندا ەرگەجەيلى سياقتىمىز — مەنى قويشى، قورقاۋ لارسەننىڭ وزىمەن سالىستىرعاندا، ول گولپافتاي ەدى. بويىنىڭ ۇزىندىعى كەمىندە التى فۋت، سەگىز ديۋيمداي بوپ قالار، ال سالماعى تۋرا ەكى ءجۇز قىرىق فۋت ەكەن (مەن ونى كەيىن بىلگەم). جانە ءبىر ءتۇيىر مايى جوق، تەك بۇلتىلداعان بۇلشىق ەت پەن سۇيەك قانا.
ءبىراق قورقاۋ لارسەن تراپتا توقتاپ تۇرىپ، ونى تومەندەگى كايۋت-كومپانياعا شاقىرعان كەزدە، ول تاعى دا الدەنەدەن سەكەم العانداي، ماڭايىنا الاقتاي قاراپ تۇرىپ قالعان. الايدا كاپيتاننىڭ باس-اياعىنا جانە ءبىر كوز جۇگىرتىپ وتكەن سوڭ اياعىن باتىل باسىپ جۇرە بەردى: قورقاۋ لارسەن ادەتتە كوپ ادامنان ءىرى كورىنگەنمەن مىنانىڭ قاسىندا ەرگەجەيلىدەي عانا بوپ قالعان. اڭشى كوڭىلىنە وسىنى مەدەت ەتسە كەرەك، قورقاۋدىڭ الدىندا قويقاڭ-قويقاڭ ەتىپ بارا جاتتى. بۇل مەزەتتە ەكى ەسكەكشىنى ەسكى ءداستۇر بويىنشا باككە — ماتروستارعا قوناققا جونەلتكەن.
كەنەت كايۋت-كومپانيا جاقتان ارىستاننىڭ اقىرعانىنداي اششى داۋىس پەن جانتالاسا ايقاستىڭ ارىس-گۇرىس دىبىسى ەستىلگەن. بۇل ارىستان مەن لەوپاردتىڭ ايقاسى ەدى: لەوپارد — لارسەن ارىستانعا اتوي سالعان، ارىستان اقىرىپ شىعا كەلگەن.
— مىنە، ءبىزدىڭ قوناقتى سىيلاۋ سالتىمىز،— دەدىم مەن مود برۋستەرگە مويىن بۇرىپ.
سەزىپ تۇرمىن دەگەندەي ول باس يزەدى — بەتىنەن قينالىس نىشانى جىبىرلاپ شىعا كەلگەن؛ بۇل كەمەدەن العان رەت وسىنداي ۇرىپ-سوعۋدى كورگەندە، ءوزىمنىڭ دە وسىنداي قينالعانىم ەسىمە ءتۇسىپ ەدى.
— مىنا سۇمدىق بىتكەنشە ارىرەك كەتىپ قالعانىڭىز ءجون بە ەدى، بولماعاندا انا باك جاققا،— دەدىم مەن تاعى.
ءبىراق ول ماعان ايانىشتى جۇزبەن قاراپ، باس شايقاپ قويدى. مىنا كەمەدەگى تاعىلىقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسىنە ونىڭ تاڭعالعانى راس-تى، دەگەنمەن وڭىنەن تىم ۇرەي تابى سەزىلمەگەن.
— وتىنەم، مەنى ءتۇسىنىڭىزشى،— دەدىم مەن ىڭعايلى ءساتتى پايدالانىپ.— ەگەر ءبىز وسى جەردەن ءتىرى شىققىمىز كەلسە، مىنا ءقازىر بولىپ جاتقان، الدا دا ءالى تالاي بولاتىن وسىنداي وقيعالاردىڭ كەز-كەلگەنىندە مەن بۇدان باسقاداي رول ويناۋعا ءتيىس ەمەسپىن... ارينە، ماعان دا وڭاي ەمەس،— دەپ، جانە قوسىپ قويدىم.
— تۇسىنەم ءسىزدى،— دەدى ول. داۋسى الىستان شىققانداي قۇمىعا ەستىلدى، ءبىراق مەنى شىن تۇسىنەتىنىن كوز جانارى دا بايقاتىپ تۇر ەدى.
تومەندە ءبارى تىپ-تىنىش بولا قالدى دا، ارتىنشا قورقاۋ لارسەن پالۋباعا كوتەرىلگەن. كۇنگە كۇيگەن قارا تورى ءجۇزى ازداپ قىزارا قالىپتى، ءبىراق سىرىلعان-جىرىلعان ەش جەرى كورىنبەدى.
— انا ەكەۋىن ماعان جىبەرىڭىز، ميستەر ۆان-ۆەيدەن،— دەدى ول.
مەن ايتقاندى ورىندادىم، بىرەر مينۋتتان كەيىن ولار كاپيتاننىڭ الدىندا تۇردى.
— شليۋپكالارىڭىزدى كوتەرىڭىزدەر،— دەدى ول، مەن شاقىرىپ كەلگەن ەكى ماتروسقا.— اڭشىلارىڭىز مۇندا ازداپ كىدىرە تۇرۋدى ءجون كورىپ وتىر، سوسىن بىلاي... باسىنىڭ بوستان-بوسقا بورتقا سوعىلۋىن دا قالاماعان سەكىلدى... شليۋپكانى كوتەرىڭدەر دەپ تۇرمىن سەندەرگە!— دەدى ول قاتتىراق قايتالاپ، ويتكەنى ولار نە ىستەسەك ەكەن دەپ ويلانىڭقىراپ قالىپ ەدى.
— كىم ءبىلسىن، مۇمكىن سىزدەرگە مەنىمەن ءبىراز ساپارلاس بولۋعا دا تۋرا كەلەر،— دەدى ول ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، بۇل ۋاقىتتا ماتروستار ونىڭ بۇيرىعىن باتىلسىزداۋ بولسا دا ورىنداۋعا كىرىسكەن.— سوندىقتان سىزدەرمەن تانىسپاي جاتىپ كەلىسپەي قالمايىق. ول ءۇشىن جىلدامىراق قيمىلداۋ كەرەك. ءاي، نە دەپ تۇرمىن سەندەرگە! جىلدام دەدىم عوي، جىلدام!
ونىڭ ايقايىنان كەيىن ەكى ماتروس دىزاق قاقتى. شليۋپكانى پالۋباعا شىعارىپ العان سوڭ مەن كليۆەردى كوتەرۋ تۋرالى شۇعىل بۇيرىق الدىم. قورقاۋ لارسەن بىردەن شتۋرۆالعا تۇرىپ، "ماكەدونيانىڭ" جەل جاقتا جۇرگەن ەكىنشى شليۋپكاسىنا قاراي، "ەلەستى" ەكپىندەتە سالعان.
مەن جەلكەن جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، شليۋپكالاردى شولا باستادىم. "ماكەدونيانىڭ" ءۇشىنشى شليۋپكاسىنا — ءبىزدىڭ ەكى شليۋپكا، تورتىنشىسىنە — ءبىزدىڭ قالعان ءۇش شليۋپكا شابۋىل جاساپ، جابىلا كەتتى، ال بەسىنشى شۇعىل بۇرىلىپ الىپ، كورشى شليۋپكاعا كومەككە ۇمتىلدى. ولار ءبىر-بىرىن الىس قاشىقتان اتقىلاپ جاتىر ەدى، سوندىقتان ۆينتوۆكالاردىڭ بىتىرلاعان دىبىسى بىزگە قۇمىعا جەتىپ تۇردى. تەڭىز بەتىن جەلدىڭ ەكپىنى وقتاردى نىسانادان قايتا-قايتا تايقىتىپ، بىردە انا تولقىننىڭ، بىردە مىنا تولقىننىڭ ۇستىنە شولپ-شولپ ءتۇسىرىپ جاتقانى بايقالادى.
ءبىز سوڭىنان قۋعان شليۋپكا جەل ىعىنا ءتۇسىپ الىپ، بۇلتالاقتاي قاشقان قالپى قالايدا بىزدەن جالتارىپ كەتۋگە ۇمتىلعان. جەلكەندەرمەن اۋرە بوپ ءجۇرىپ، ول قايىقتان قارا ءۇزىپ العانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم، ال يۋتقا كەلگەن كەزىمدە لارسەننىڭ "ماكەدونيا" ماتروستارىنا باكتەگى كۋبريككە كىرىڭدەر دەپ بۇيىرىپ تۇرعانىن ەستىدىم. ولار امالسىز كونگەن. سوسىن كاپيتان ميسس برۋستەرگە كايۋت-كومپانياعا ءتۇسۋدى وتىنگەن، ال ول "نەگە؟" دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ ەدى.
— شوشىماي-اق قويىڭىز، ول جەردە ءسىز قورقاتىنداي ەشتەمە جوق،— دەگەن كۇلىپ.— ول ادام امان-ساۋ، ازىرگە ءبىر تال شاشى دا تۇسكەن جوق. تەك اياق-قولى بايلاۋلى. مىنا جەردە سىزگە قاڭعىعان وقتىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن، ال مەن ءسىزدىڭ تىرناعىڭىزدىڭ ۇشى دا سىنباعانىن قالار ەدىم.
راسىندا، تۋرا وسى ساتتە قورقاۋ لارسەن ۇستاپ تۇرعان شتۋرۆالدىڭ جەز تۇتقاسىنا ءبىر وق سارت ەتىپ ءتيىپ، ءسۇرىپ وتە شىققان.
— مىنە، كوردىڭىز بە،— دەدى ول، سوسىن ماعان بۇرىلىپ.— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، جۇرگىزۋ تۇتقاسىن شامالى ۇستاي تۇرىڭىزشى.
مود برۋستەر تراپ بويىمەن بىرەر باسپالداق قانا تومەن تۇسكەن. قورقاۋ لارسەن قولىنا ۆينتوۆكاسىن الىپ، ۇڭعىسىنا وقتى سۇڭگىتىپ جىبەردى. مەن ميسس برۋستەرگە كوزىمدى جالىنىشتى قاداپ: "كەتىڭىزشى، تەزىرەك وسى جەردەن كەتە كورىڭىزشى" دەگەندە ءبىلدىردىم، ءبىراق ول جىميدى دا، بىلاي دەدى:
— مۇمكىن ءبىز، شىندىعىندا دا، اياعىمىزدان تىك تۇرا المايتىن شىعارمىز، ءبىراق قۇرلىقتىڭ قۇرباقاسى دا كاپيتان لارسەننەن تيتتەي دە كەم ەمەس ەكەنىن ءبىز قازىردەن باستاپ دالەلدەيتىن بولامىز.
قورقاۋ لارسەن وعان ريزا كەيىپپەن قاراعان.
— ءسىز ماعان كۇننەن كۇنگە ۇناپ باراسىز،— دەدى ول.— ءارى اقىل، ءارى تالانت جاعىنان... ەندى مىنە ەرلىك ۇلگىسىمەن. كەرەمەت ۇيلەسىم! ءسىز سياقتى كوك شۇلىقتى قىز تەك تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ سەركەسىنە عانا لايىق بولار... ءبىراق بۇل تاقىرىپتاعى اڭگىمەنى كەيىن ايتا جاتارمىز.
مەن ونىڭ كوزىنەن تاعى دا سيقىرعا تولى قۇمارلىق ۇشقىنىن، ال مود برۋستەردىڭ مولدىرەگەن جانارىنان الدەبىر سۇرعىلت ۇرەي نىشانىن اڭعاردىم.
— ءبىز ءتىپتى ودان الدەقايدا باتىرمىز،— دەدىم مەن اسىعىس.— ەگەر تەك ءوز جاعىمنان ايتار بولسام، مەن كاپيتان لارسەنگە قاراعاندا، شىن باتىر ەكەنىمدى بىلەمىن.
مىناۋ نە دەيدى-ەي، دەگەندەي ول ماعان جالت قارادى. مەن شحۋنانى جەل ىڭعايىنا جىبەرمەس ءۇشىن جۇرگىزۋ تۇتقاسىن ءسال-پال قوزعاپ قويدىم دا، سوسىن ول ءبىر باعىتتى ۇستاعان كەزدە، مەنەن ءالى دە جاۋاپ كۇتىپ تۇرعان قورقاۋ لارسەنگە بۇرىلىپ:
— ءيا، ءقازىر مەنىڭ تىزەم دىرىلدەپ تۇرعانى راس،— دەدىم شىندىقتى مويىنداپ.— ياعني، بۇل مەنىڭ قورىققانىم. ال قورىققانىم — قورعانىش سەزىمىمنىڭ ويانعانى. ءبىراق بۇل — ءتان قورقىنىشى. ال جانىم مەن رۋحىم ءسىزدىڭ جابايى كۇشىڭىزگە پىسقىرىپ تا قارامايدى. ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ ايىرماشىلىعىمىز تۋرا وسى جەردە: ءسىزدىڭ جانىڭىز دا، ءتانىڭىز دە ەشتەمەدەن قورىقپايدى. وسى بولمىسىڭىزبەن ءسىز اجالدىڭ الدىنا كۇنىنە ءجۇز رەت كەلەسىز. بۇنى ءسىز ماقتان ەتەسىز، بۇدان ءتىپتى ءلاززات تا الاسىز. الايدا شولمەكتىڭ ءجۇز كۇندە ەمەس، ءبىر-اق ساتتە سىناتىنىن ەسكەرمەيسىز... ءسوز سوڭىندا ايتارىم: ءسىزدىڭ قايتپاس قايسارلىعىڭىزعا داۋىم جوق، الايدا مويىنداڭىز، ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ بىرەۋىمىز ناعىز باتىر بولساق، ول — مىنا مەنمىن.
— دۇرىس ايتاسىز،— دەدى ول بىردەن كەلىسكەن سىڭايدا.— مىناداي جۇرەك جۇتقان ءسوزدى مەن ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. دەگەنمەن ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىن دا اشىپ ايتقانىڭىز ءجون: ياعني ءسىز ماعان قاراعاندا باتىلداۋ بولساڭىز، مەن سىزگە قاراعاندا قاتىنداۋ بولعانىم با؟
بۇل كۇتپەگەن "جاڭالىققا" ەكەۋىمىز بىردەي راقاتتانا كۇلىپ الدىق. لارسەن سوسىن ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، بەساتار (ۆينتوۆكا) وقپانىن پلانشيرگە سۇيەپ، الىستاعى ءبىر نىسانانى كوزدەي باستادى. اۋەلدە ءبىز اعىس بولىپ جاتقان جەردەن ءبىر ميلدەي الىستا ەدىك، ال ءقازىر بۇل قاشىقتىق ەكى ەسەدەي قىسقارعان. لارسەن سىعالاي كوزدەپ وتىرىپ، ءۇش رەت اتتى. ءبىرىنشى وعى شليۋپكاعا بەس-ون فۋت جەتپەي سۋعا قۇلادى، ەكىنشىسى — شليۋپكانىڭ بورتىنا، ءۇشىنشىسى — جۇرگىزۋشىگە ءتيدى — ارتقى ەسكەك قولىنان شىعىپ كەتكەن ول قايىق تۇبىنە ەتبەتىنەن ءتۇستى.
— ءجا، وسىمەن قويا تۇرايىق بۇلاردى،— دەپ، قورقاۋ لارسەن ورنىنان تۇرىپ، بوي جازدى.— اڭشىنى بوسقا اتىپ قايتەمىز، ودان ءبارىبىر بىزگە كەلەر زيان جوق، ءقازىر ول بەساتار مەن جۇرگىزۋ تۇتقاسىنىڭ قايسىسىن قولعا ۇستارىن بىلمەي دال بولادى، ال ەسكەكشىنىڭ قايىقتى ءوزى جۇرگىزىپ كەتەتىنىنە كۇمانىم بار.
ونىڭ بۇل "كۇمانى" تولىعىمەن راسقا شىقتى: شليۋپكا كوپ وتپەي-اق تولقىن ۇستىندە بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتىپ، باعىتىنان ايىرىلىپ قالعان، اڭشى "جۇرگىزۋشىنى" اۋىستىرماق بوپ كورمگە ۇمتىلدى. سونىمەن بۇل شليۋپكادا مىلتىق ءۇنى كىلت تىنىپ، تارس-تۇرس ەتكەن دىبىستار ەندى تەك باسقا قايىقتاردان ەستىلگەن.
ءبىر قاراساق، الگى اڭشى شليۋپكانى جەل ىڭعايىنا قاراي الىپ، العا قاراي زىمىراپ بارادى ەكەن، ءبىراق ءبىز جىلدامدىقتى ەكى ەسە ارتتىرىپ، وعان تەز جاقىنداي تۇستىك. سوسىن... ارادا ءجۇز ياردتاي جەر قالعان كەزدە، ەسكەكشى ءوز قولىنداعى بەساتارىن اڭشىعا بەرىپ جاتقانىن كورىپ قالدىم. قورقاۋ لارسەن پالۋبا ورتاسىنا بارىپ، گافەل-گاردەلدى تومەن ءتۇسىرىپ كەلدى، سوسىن بەساتارىن تاعى دا پلانشيرگە سۇيەپ، شليۋپكانى كوزدەي بەردى. اڭشى قولىنداعى ەسكەگىن تاستاي سالىپ، بەساتارىن ۇستاۋعا ۇمتىلا بەرىپ ەدى، ءبىراق ۇلگىرە المايدى — بۇل ۋاقىتتا ءبىز دە قايىققا جاناپ قالعانبىز.
— ەي، بەرى قارا!— دەپ، قورقاۋ لارسەن ەسكەكشىگە وقىس ايقاي سالدى.— مىنا ارقاننىڭ ۇشىن باككە بايلاپ ال!
ول وسىنى ايتىسىمەن ارقان ۇشىن شليۋپكاعا لاقتىرىپ تا جىبەردى. شۋماقتالعان ارقان دوڭگەلەي ۇشىپ بارىپ ماتروستىڭ تۋرا الدىنا تۇسكەن. ءبىراق ول "مىنانى نە ىستەيمىن" دەگەندەي اڭشىعا قاراعان، ال اڭشى قولىنداعى جۇرگىزۋ تۇتقاسىنا قاراعان — تۇتقانى قويا بەرىپ، تىزەسىندەگى بەساتارىنا جارماسا، قايىق شحۋناعا سوعىلادى. ەكىنشىدەن، قورقاۋ لارسەننىڭ بەساتارى وزىنە كەزەلىپ تۇرعانى اناۋ — بۇل ءوز مىلتىعىن قولعا العانشا، ول ەكى رەت اتىپ ۇلگىرەدى. سوندىقتان كونگەننەن باسقا امال جوق ەكەنىن تۇسىنگەن ول:
— ايتقاندى ىستە،— دەدى اقىرى ماتروسقا.
ەسكەكشى ارقان-ۇشىن الدىڭعى باككە بايلادى، ال ارقان تارتىلعان كەزدە، ونى بىرتىندەپ بوساتتى. ول بوساعان كەزدە شليۋپكا بىردەن شحۋنا بورتىنان اجىراي بەرگەن، وسى مەزەتتە اڭشى ونى "ەلەستەن" جيىرما فۋتتاي جەردە، پاراللەل باعىتتا ۇستاۋعا مۇمكىندىك الىپ ەدى.
— جەلكەندەرىڭدى جيناڭدار دا، بورتقا كوتەرىلىڭدەر،— دەپ بۇيىردى ولارعا قورقاۋ لارسەن.
ول ءبىر قولىمەن بەساتارىن ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن شليۋپكا ءتاليىن تۇسىرە باستادى. سوسىن تالي كەمە تۇمسىعى مەن شليۋپكا كورمىنىڭ اراسىنا كوپىردەي توسەلىپ، ونىڭ بويىمەن ەكى ماتروس ەندى كوتەرىلگەلى جاتقاندا، اڭشى بەساتارىنا قولىن سوزا بەرىپ ەدى:
— تاستا!— دەپ، قورقاۋ لارسەن بارق ەتە قالدى. اڭشى ابايسىزدا قىزىل شوق ۇستاپ العانداي بەساتارىن قايىق تۇبىنە سىلكە سالدى.
پالۋباعا وزدەرىنىڭ جارالى جولداسىمەن بىرگە كوتەرىلگەن اڭشى مەن ەسكەكشى قورقاۋ لارسەننىڭ بۇيرىعى بويىنشا شليۋپكالارىن بورتقا شىعارىپ الدى دا، سوسىن جۇرگىزۋشىنى ماتروستار كۋبريگىنە الىپ كەتتى.
— ەگەر قالعان بەس شليۋپكامىز دا مىنا ءبىز سياقتى قيمىلداپ قالسا، شحۋنا ەكيپاجى تولىعىمەن جيناقتالىپ قالار ەدى،— دەدى ماعان قورقاۋ لارسەن.
— ال اناۋ... ءسىز اتقان ادام... مەنىڭ ويىمشا، ول...— مود برۋستەردىڭ داۋسى دىرىلدەي شىعىپ ەدى.
— يىعىنان عانا جارالانعان. ءقاۋىپتى ەشتەمە جوق. ميستەر ۆان-ۆەيدەن ونى ەكى-ۇش اپتادا اياعىنان تىك تۇرعىزادى. ءبىراق انا قايىقتاعى جىگىتتەرگە ەندى ەشكىمنىڭ قۇدىرەتى جۇرە قويماس،— دەدى كاپيتان، مەن شحۋنانى بۇرىپ بارا جاتقان "ماكەدونيانىڭ" ءۇشىنشى شليۋپكاسىنا يەك قاعىپ.— بۇل قايىقتى "ەپتەپ" جىبەرۋ سموك پەن حورنەردىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ ەدى. ءبىراق مەن ولارعا ايتقام، بىزگە ءمايىت ەمەس ءتىرى ادام كەرەك دەگەنمىن. دەگەنمەن سايىپقىران ساربازدار ادام ءسوزىن تىڭداي ما! ەكىنشىدەن، قولىنا مىلتىق ۇستاعان ادام قالايدا كوزدەگەنىنە ءدال تيگىزگىسى كەپ تۇراتىن ادەتى عوي. مىسالى، ميستەر ۆان-ۆەيدەن، سىزدە ونداي ادەت بولعان جوق پا!
مەن باسىمدى شايقادىم دا، ءبىزدىڭ اڭشىلاردىڭ قالاي "ءدال تيگىزگەندەرىن" تەكسەرە باستادىم. ولار شىندىعىندا دا "كوزدەگەندەرىن" ءمۇلت جىبەرمەگەن ەكەن. بۇل ءىستى "ويداعىداي ورىنداپ" بولعان سوڭ، ولار "ماكەدونيانىڭ" ەڭ سوڭعى ەكى شليۋپكاسىن اتقىلاۋعا كىرىسكەن. ال الدىمەن نىساناعا ىلىككەن الگىندەگى قايىق سۋ بەتىندە قالت-قۇلت ەتىپ، الدەقايدا ىعىپ بارادى: باسقارۋسىز، يەسىز قالعان جەلكەنى ءبىر جاعىنا قاراي قيسايا قۇلاعان. اڭشى مەن ەسكەكشى ەكى بۇرىشتا بۇكتەتىلە سۇلاپ جاتىر، ال پلانشير ۇستىنە ەتبەتىنەن قۇلاعان جۇرگىزۋشىنىڭ جارتى دەنەسى بورتقا اسىلىپ قالعان — تومەن سالبىراعان باسى قالتاڭداپ، قولدارى سۋ سىزادى.
— ءسىز سو جاققا قاراماي-اق قويىڭىزشى!— دەدىم مەن ميسس برۋستەرگە جالىنىشتى ءتىل قاتىپ؛ جاقسى بولعاندا، ول ايتقانىما تەز كونىپ تەرىس بۇرىلىپ كەتتى دە، الگى جانتۇرشىگەرلىك سۇمدىق كورىنىس ونىڭ كوز قيىعىنان تىس قالا بەردى.
ارتىنشا قورقاۋ لارسەن جاڭا عانا وزدەرى جاعالاي جۋساتىپ سالعان شليۋپكالار شوعىرىن نۇسقاپ:
— تۋرا سولاي قاراي ءجۇرىڭىز، ميستەر ۆان-ۆەيدەن!— دەدى ماعان شاپشاڭ بۇيرىق بەرىپ.
ءبىز ول جەرگە جاقىنداعان كەزدە اتىس تا توقتاپ ەدى. ياعني بۇل شابۋىلدىڭ اياقتالعانىن بايقاتقان. "ماكەدونيانىڭ" سوڭعى ەكى شليۋپكاسى ءبىزدىڭ بەس شليۋپكاعا بەرىلىپ، قارسىلىقسىز قايراڭداپ تۇردى. ەندىگى جۇمىس — وسى جەتى شليۋپكانى شحۋنا بورتىنا كوتەرىپ الۋ عانا ەدى.
— انانى قاراڭدار!— سولتۇستىك-شىعىس جاقتان قاراپ تۇرعان مەن ءبىر ءسات قالاي وقىس ايقايلاپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم.
كوكجيەكتەن تاعى دا قارا نوقاتتانىپ ءبىر شوكىم ءتۇتىن كورىنگەن. "ماكەدونيانىڭ" ءتۇتىنى.
— مەن ونى مانادان كورىپ كەلەمىن،— دەدى قورقاۋ لارسەن سالقىن عانا. سوسىن كوكجيەكتەگى بۋالدىر تۇمانعا دەيىنگى اراقاشىقتىقتى كوزبەن ولشەپ الدى دا، ءبىر مەزەت جەلگە بەتىن توسىپ، قاس قاقپاي تۇرىپ قالدى. بۇنىسى — جەلدىڭ كۇشىن دە انىقتاپ الۋ ەدى.— مەنىڭشە، ساساتىن دانەڭە جوق، انا قارا تۇماننىڭ شەتىنە ءبىر ىلىگىپ الساق، ودان ءارى ءبىزدى يتپەن ىزدەسە دە ەشكىم تابا المايدى. بايقايمىن، مەنىڭ قىمباتتى اعاتايىم ءبىر بالەنىڭ ءيىسىن سەزگەن سياقتى، قاراڭدارشى، قالاي قارا تۇتىندەتىپ كەلەدى انە!
راسىندا، جاڭا عانا نوقاتتاي بوپ كورىنگەن قارا ءتۇتىننىڭ شوقتىعى بىردەن ءوسىپ، شۋدالانىپ-بۇيرالانىپ شىعا كەلگەن.
— و، مەنىڭ سۇيىكتى اعاتايىم، بۇگىن سەنى قايتسەم دە سازعا وتىرعىزباي قويماسپىن! ءيا، قايتسەم دە! قاۋساعان جامان ماشيناڭنان دا نە قالار ەكەن سوسىن!
ءبىز كەمەنى درەيفكە قويدىق تا، شۇعىل شارۋاعا كىرىسىپ كەتتىك. مۇنداي ءىستىڭ ءوز ءتارتىبى دە بولادى، تەك سودان جاڭىلماۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. شليۋپكالاردى ءبىر مەزەتتە ەكى قاپتالدان كوتەرە باستادىق. سوسىن تۇتقىنداردىڭ اياعى پالۋباعا تيىسىمەن، ءبىزدىڭ اڭشىلار ولاردى بىردەن باكقا الا جونەلدى. ال ماتروستار شليۋپكالاردى پالۋباعا كوتەرىپ الىپ، ءار قايسىسىن ءار جەرگە تاستاي سالدى — ولاردى بورتقا بايلاپ-ماتاپ جاتاتىن ۋاقىت جوق ەدى. ءسويتىپ سوڭعى شليۋپكانىڭ تابانى سۋدان كوتەرىلەر-كوتەرىلمەستەن-اق ءبىز جەلكەندەردىڭ ءبارىن جايىپ جىبەرىپ، ءجۇرىپ كەتتىك.
ءيا، بىزگە وتە اسىعۋ كەرەك ەدى. قارا ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ سولتۇستىك-شىعىس جاقتان "ماكەدونيا" دا بىزگە قاراي ۇشىرتىپ كەلە جاتتى. ايدىننىڭ ءار جەرىندە شاشىلىپ قالعان ءوز شليۋپكالارىندا شارۋاسى جوق، قالايدا بىزبەن ەسەپ ايىرىسىپ قالۋدى باستى مىندەت ەتكەن سەكىلدى. ءبىراق ول بىزگە وقتاي ءتۇزۋ باعىتپەن كەلە جاتقان جوق، ءبىز كوزدەگەن كوك تۇماننىڭ شەتىن ول دا كوزدەپ، قيعاشتاي سالىپ بارادى. ەكى كەمەنىڭ دە قيىلىسار جولى سول تۇماننىڭ شەتى بولماق. "ماكەدونيا" "ەلەستى" ءبىر ۇستاسا — سول جەردە عانا ۇستاماق. ال "ەلەس" ودان امان قۇتىلۋ ءۇشىن قالايدا كوزدەگەن جەرگە "ماكەدونيادان" بۇرىن جەتۋى كەرەك.
قورقاۋ لارسەن وتتاي جانعان كوزدەرىمەن ماڭايىنداعى قىلت ەتكەن قارانىڭ ءبارىن ءجىتى شولىپ، شتۋرۆالدا ءوزى تۇردى: جەل كۇشەيە ءتۇستى مە، الدە باسەڭدەي باستادى ما دەپ كەيدە تەڭىزگە قارايدى، كەيدە "ماكەدونيانىڭ" باعىت-باعدارىن باقىلاپ الىسقا ءدۇربى سالادى، ودان قالا بەرسە پالۋباداعى ماتروستارعا شۇعىل بۇيرىقتار بەرىپ، "ەلەستى" ايداعان ۇستىنە ايداي تۇسەدى. وعان دەگەن بۇرىنعى اشۋ-ىزا، وكپە-سىقپانىڭ ءبارى ءبىر ساتكە ۇمىتىلعان، ءتىپتى كەشە عانا جۋان جۇدىرىقتان اۋزى-مۇرىندارى قان بولعان كەيبىر ماتروستاردىڭ ءوزى كاپيتاننىڭ ءار بۇيرىعىن جاندارىن سالا ورىنداۋى مەنى ودان سايىن قايران قالدىرىپ ەدى. وسىنداي ساتتەردە، اسىرەسە، "ەلەس" اق تولقىنداردىڭ بەتىندە اق شاعالاداي ۇشىپ كەلە جاتقانداي، مەنىڭ ەسىمە قايتا-قايتا دجونسون تۇسكەن. بەيشارا، وسى كەمەنىڭ ۇشقىرلىعىنا ول قالاي ريزا بولۋشى ەدى! "بۇل كەمە ەلەس، قۇس قوي، قۇس!" دەپ تاڭداي قاققانىن تالاي كورىپ ەدىم. شىركىن، ول "ەلەستىڭ" ءدال قازىرگى مىنا ءجۇرىسىن كورسە عوي! اتتەڭ، اتتەڭ!..
— جىگىتتەر، بەساتارلارىڭدى دايىنداي بەرىڭدەر!— دەپ قورقاۋ لارسەن ايقاي سالدى.— ساقتىقتا قورلىق جوق!
اڭشىلاردىڭ بەسەۋى ىلە-شالا قولدارىنا بەساتارلارىن ۇستاپ، جەلدىڭ ىق جاعىنداعى بورتقا تۇرا-تۇرا قالىستى.
بۇل مەزەتتە "ماكەدونيانىڭ" بىزگە جەتۋىنە نەبارى ءبىر-اق ميل قالعان. ونىڭ تىم قاتتى جۇرگەنى سونداي، ماناعى تىگىنەن كوتەرىلگەن قارا ءتۇتىنى ەندى تەڭىز بەتىنە كولبەي سوزىلا تۇسكەن: قازىرگى شاپشاڭدىعى ەڭ كەم دەگەندە ون جەتى ۋزەل ەدى. قورقاۋ لارسەن وعان قاراپ تۇرىپ: "ارتىنا بۇرىش قىستىرعانداي زۋلاۋىن!" دەپ كەكەتىپ قويادى. ال ءبىزدىڭ جىلدامدىعىمىز ارى كەتكەندە توعىز ۋزەلدەن اسپايدى، ءبىراق شۇكىرشىلىگى سول بۇل ۋاقىتتا تۇمسىعىمىز تۇمان شەتىنە ىلىگىپ تە قالعان.
كەنەت "ماكەدونيانىڭ" پالۋباسىنان ءبىر قۇشاق ءتۇتىن بۇرق ەتە قالدى. زەڭبىرەك گۇرسىلى! قاس قاعىم ساتتە ءبىزدىڭ گروتتان دوپ-دوڭگەلەك تەسىك كورىندى. "ماكەدونيا" بورتىندا بىرنەشە شاعىن زەڭبىرەك بارىن بۇعان دەيىن-اق ەستىپ ۇلگىرگەنبىز، ءقازىر ولار سولاردى كۇركىرەتۋگە كىرىسىپ ەدى. گروت-ماچتىڭ تۇبىنە ۇيلىعا قالعان ءبىزدىڭ ماتروستار وعان قارق-قارق كۇلكىمەن جاۋاپ بەرگەن. ارتىنشا "ماكەدونيا" جاقتان تاعى دا بۇرق ەتكەن قويۋ ءتۇتىن كورىندى دە، زەڭبىرەك ءۇنى كۇركىرەپ قويا بەردى. بۇل جولى يادرو كورمگە جيىرما فۋتتاي عانا جەتپەي قالعان. ءبىر قىزىعى، قۇلاعان ساتتە ول ءبىر تولقىننان ءبىر تولقىنعا سەكىرىپ ءوتىپ، سوسىن عانا سۋعا شىم باتقان.
"ماكەدونيا" بورتىنان بەساتار ءۇنى ەستىلمەدى، ويتكەنى ونىڭ ءبىراز اڭشىسى ءقازىر ءبىزدىڭ باكتا وتىرسا، قالعاندارى تەڭىزدىڭ ءار جەرىندە، ءوز شليۋپكالارىندا ءجۇر ەدى... ەندى ءبىر مەزەتتە، ەكى كەمەنىڭ اراسى جارتى ميلدەي قالعاندا، ءۇشىنشى رەت اتىلعان يادرو ءبىزدىڭ گروتتى تاعى ءبىر جەردەن تەسىپ وتكەن. الايدا شحۋنا بۇل ۋاقىتتا تۇمان ىشىنە زىپ بەرىپ كىرىپ كەتتى دە، ەندىگى قاۋىپ-قاتەردەن بىرتىندەپ الىستاي ءتۇسىپ ەدى.
قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداعى وزگەرىس عاجاپ-تى! ءبىر سەكۋنت بۇرىن عانا ءبىز جارقىراپ تۇرعان كۇن استىندا جەبەدەي زۋلاپ كەلە جاتقانبىز. توبەمىزدە شىنىداي مولدىرەگەن اسپان، الدىمىزدا الىس-الىس كوكجيەككە دەيىن باياۋ تولقىنداپ، كوسىلىپ جاتقان كوك تەڭىز، ال ارت جاعىمىزدا ءبىزدى جانۇشىرا قۋعان تاجال لارسەننىڭ كەمەسى — ءيا، ءبارى-بارى ءبىر-اق سەكۋند بۇرىنعى كورىنىس-تى. ال ەندى ءقازىر كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەر مەن كوكتىڭ اراسى بىرىگىپ، بۇكىل دۇنيە ءتۇپسىز تۇڭعيىققا اينالىپ، كوز الدىمىز تۇپ-تۇگەل كوك مۇنار بوپ شىعا كەلگەن ءتۇرى بار. دىمقىل تۇمان، سىزدى اۋا قولقامىزدى قابادى. كيىمىمىز بەن شاشىمىزعا قونعان ۇساق تامشىلار جاقۇتتاي جىلتىرايدى. جوعارىداعى ارقان-جىپتەردى قۋالاي اققان سۋ پالۋباعا سىزدىقتاي توگىلەدى. گيك استىنان ۇزدىكسىز تامعان تامشىلار قۇددى جىپكە تىزگەن مارجان سەكىلدى، جەل سوققان كەزدە قيعاشتاي قۇلاپ بەتىمىزگە شاشىرايدى. مەنىڭ كەۋدەم قىسىلىپ، دەم الۋىم قيىنداي تۇسكەن. تۇمان تىرس ەتكەن دىبىستىڭ ءبارىن تۇنشىقتىرىپ، سەزىم اتاۋلىنى تۇپ-تۇگەل تۇتقىرلاپ، ءتىپتى اقىل-وي، سانانىڭ ءوزى مىنا سىرەسكەن سۋىق تا سۇرعىلت دۇنيەنىڭ ارعى جاعىندا جارىق الەم، جايناعان ءومىر بارىن دا مويىنداعىسى كەلمەيتىندەي. بار عالام، بار دۇنيە قۇددى ءدال وسى جەردە بايلانىپ قالعانداي، ولاردى بىر-بىرىنەن اجىراتۋ ەندى مۇلدە مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. ال وسىناۋ تۇماندى دۇنيەنىڭ سىرتىندا قالىپ قويعان ماناعى ءومىر — قازىرگى ساتتە تەك ەرتەرەكتە كورگەن تۇسىڭە ۇقساس بىردەمەدەي كورىنەدى.
وسى ءبىر قاس قاعىمدىق كۇرت وزگەرىپ شىعا كەلگەن تىلسىم كورىنىس اياسىندا ادام ايتسا سەنگىسىز الدەبىر جۇمباق تا سيقىرلى كۇش بار سياقتى. شىندىعىندا، مەن ءوزىم سولاي سەزىنگەم. ال باسقالار شە؟ مەن جايلاپ ماڭايىمداعىلارعا كوز سالدىم. وڭ جاعىمدا بورتقا سۇيەنىپ تۇرعان مود برۋستەردىڭ بەت-جۇزىنەن تۋرا ءوز باسىمداعى جايلى كورگەندەيمىن. ال سول جاعىمدا، شتۋرۆالدا تۇرعان قورقاۋ لارسەننىڭ وڭىنەن ەشتەمە بىلىنەر ەمەس — باياعى سازارعان، سىرەسكەن قالپى. بايقايمىن، قازىرگى ساتتە ول مىنا تىعىرىقتان قالاي شىعۋدان باسقا ەشتەمە ويلاپ، ەشتەمە سەزىنىپ تۇرماعان سەكىلدى.— "ەلەس" تولقىندار ۇستىنە بىردە ورعىپ شىعىپ، بىردە ودان قۇلدىراي قۇلاپ، جانۇشىرا العا ۇمتىلعان سايىن ونىڭ ەرىندەرى جىبىر-جىبىر ەتىپ، قاباعى تۇيىلە تۇسەدى. سوعان قاراعانداي ول كەمە ءجۇرىسىنىڭ مينۋتى بىلاي تۇرسىن، ءار سەكۋندىنا دەيىن ەسەپتەپ-ساناپ، ءوز ويىنداعىسىن قالايدا ءساتتى ورىمداپ شىعۋدىڭ بار امالىن قاراستىرىپ كەلە جاتقانداي.
— باككە بارىڭىز دا، شۇعىل بۇرىلۋعا دايىندالا بەرىڭىز،— دەدى ول ماعان اقىرىن داۋىستاپ.— ءبىراق الدىمەن توپسەلدى جوعارى كوتەرىپ، بايلاپ تاستاڭىزدار. سوسىن شكوتتىڭ بارىنە ادامدار قويىڭىز. ءبىراق بىردە-بىر شىعىرشىقتان شىقىر ەتكەن ءبىر دىبىس شىقپايتىن بولسىن! ۇقتىڭىز با، ءبىر دىبىس!
اركىم ءوز ورنىنا تۇرعان سوڭ، بۇيرىق ءبىر ادامنان ءبىر ادامعا سىبىر ارقىلى بەرىلە باستادى. ءسويتىپ "ەلەس" جىم-جىرت قانا بۇرىلىپ، باعىتىن وزگەرتىپ الدى. ەگەر الدەبىر جەردە شىعىرشىق شىقىرلاپ نەمەسە ريف-شتەرت جەلپ ەتە قالسا، بۇل دىبىستار ءبىرتۇرلى قۇمىعىپ ەستىلەدى دە، ارتىنشا ونى تۇمان مۇلدە تۇنشىقتىرىپ تاستايدى.
الايدا كەمە باسقا باعىتقا شۇعىل بۇرىلىسىمەن تۇمان بىردەن سۇيىلىپ، كوپ وتپەي-اق "ەلەس" اشىق اسپان استىنا جارق ەتىپ شىعا كەلگەن دە، جال-جال تولقىنداردىڭ ۇستىندە ماناعىداي ەكپىندەتە جۇيتكي جونەلگەن. ءبىراق مۇحيت بەتى بوس ەدى. ەندى ونىڭ ايدىن-شالقار جۇزىندە كوكتەي ءجۇزىپ، كوك ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ جۇرگەن ماناعى "ماكەدونيانىڭ" ءوزى تۇگىل قاراسى دا جوق بولاتىن.
قورقاۋ لارسەن بىردەن جەل ىعىنا ءتۇسىپ، شحۋنانى تۇمان شەتىنە قاراي جيەكتەي سالعان. ونىڭ بۇل قۋلىعى تۇسىنىكتى-تۇعىن. تۇمان ىشىنە ول پاروحودتىڭ جەل جاعىنان كىرگەن دە، ال "ماكەدونيا" سوڭىنان شىراق الىپ تۇسكەن كەزدە ودان شۇعىل بۇرىلىپ، شىعىپ كەتكەن، ەندى تۇمان ىشىنە جەل ىعى ارقىلى قايتا كىرمەك نيەتتە ەدى. ەگەر ول بۇنى ىستەي السا، ونىڭ سۇيىكتى اعاتايى "ەلەستى" بۇل ارادان تاپقاننان كورى ءبىر تال ينەنى ءبىر شومەلە ءشوپتىڭ اراسىنان وڭاي تابار-دى.
تۇمان شەتىمەن ءبىز ۇزاق جۇرگەمىز جوق. فوك پەن گروتتى سىپىرىپ تاستاپ، توپسەلدى قايتا كوتەردىك تە، تاعى دا تۇمان قوينىنا سىڭە بەردىك. وسى مەزەتتە مەن تۇماننىڭ جەل جاق بەتىنەن شىعىپ كەلە جاتقان پاروحودتىڭ قاراڭداعان سۇلباسىن اپ-انىق كورىپ قالعانداي بولدىم. كاپيتانعا جالت قاراپ ەدىم، "مەن دە كوردىم" دەگەندەي ول باسىن يزەپ قويدى. ءيا، ول "ماكەدونيانىڭ" ءوزى ەدى. ءبىزدىڭ قۋلىقتى ونداعىلار دا سەزسە كەرەك، تەك الداپ تۇسۋگس شامالارى كەلمەي قالعانداي. ءبىزدىڭ جىمىمىزدى بىلدىرمەي سىتىلىپ كەتكەنىمىزگە ەشقانداي كۇمان جوق، ەدى.
— بۇل وينىن ول ۇزاققا سوزا الماس،— دەدى قورقاۋ لارسەن.— وعان ءبارىبىر ارتتا قالعان شليۋپكالارىنا قايتا ورالۋعا تۋرا كەلەدى. جۇرگىزۋ تۇتقاسىنا بىرەۋدى قويىڭىز ميستەر ۆان-ۆەيدەن،— ءبىراق ول بۇرىنعى باعىتتان ايىرىلىپ قالماسىن،— سوسىن كۇزەت تاعايىنداۋدى دا ۇمىتپاڭىز: ءبىز بۇكىل جەلكەندەردى كوتەرىپ تاڭ اتقانشا جۇرەتىن بولامىز.
— شىركىن، ءقازىر "ماكەدونياعا" ءبىر-اق مينۋتكە كىرىپ سۇيىكتى اعاتايىمنىڭ ءوز شاشىن قالاي ءبىر تالداپ جۇلىپ وتىرعانىن كورسەم عوي!— دەپ ول تاعى قوسىپ قويدى.— بىرەۋ ونداي مۇمكىندىك تۋعىزسا، مەن ودان مىڭ دوللاردى دا اياماس ەدىم.
— ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ءبىز ەندى قاتارىمىزعا جاڭا قوسىلعاندارعا قوناقجايلىق تانىتۋىمىز كەرەك شىعار،— دەدى ول ماعان شتۋرۆالدان تۇسكەن سوڭ.— اڭشىلارعا كەرەگىنشە ۆيسكي بەرىڭىز، سوسىن باككە دە ونىڭ بىرنەشە شيشاسىن جىبەرىپ قويىڭىز. ءبىزدىڭ بۇل قوناقتار ەرگەڭگى تايلى-تاياعىمەن تەڭىزگە شىعىپ، مەن ءۇشىن قىزمەت ىستەمەسە مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن. ىستەگەندە ءتىپتى تاجال لارسەن ومىردە بار-جوعىن ۇمىتىپ تا كەتۋى مۇمكىن.
— ال ولار كەشەگى ۋەينرايت سەكىلدى قاشىپ كەتپەس پە ەكەن؟
ول مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى.
— قاشپايدى. دالىرەگىندە، ءبىزدىڭ ءتىس قاققان اڭشىلار ولاردى شاشاۋ شىعارماس. ويتكەنى جاڭا كەلگەندەر اتىپ العان ءار مىسىقتىڭ تەرىسى ءۇشىن ولارعا ءبىر دوللار ارتىق تولەيتىن بولعانمىن. بۇگىن دە ولار سول ءۇشىن بارىن سالىپ باقتى. ال الداعى كۇندەرى دە ءدال وسىلاي ىستەيتىنى انىق. سوندىقتان بۇل كەمەدەن ادام تۇگىل الباستى دا اتتاپ باسا الماسىنا ءوز باسىم كامىل سەنىمدىمىن. ال ەندى سىزگە ءوز لازارەتىڭىزگە كىرىپ-شىعۋدىڭ ارتىقتىعى بولماس. ول جەردە ءسىزدى كۇتىپ وتىرعان جارالى "مايدانگەرلەر" جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن.
جيىرما التىنشى تاراۋ
قورقاۋ لارسەن مەنى ۆيسكي تاراتۋ مىندەتىنەن بوساتىپ، بۇل ىسپەن ءوزى اينالىسىپ كەتكەن-دى. ءسويتىپ مەن ماتروستار كۋبريگىندس جارالىلاردىڭ جاڭا لەگىمەن ابىگەر بولىپ جاتقاندا شيشالار دا سىلدىر قاعىپ قولدان-قولعا كوشە باستاعان. ارينە، مەن ۆيسكي ىشكەندەردى بۇرىن دا تالاي كورگەنمىن. مىسالى، تۇنگى كلۋبتاردا قىز-جىگىتتەر وعان شىم-شىمداپ سودا قوسىپ، ۇزاق ۋاقىت سىزدىقتاتىپ ءىشىپ وتىراتىن. ال ونى ءدال مىنا قۇساپ اۋىزعا لاقىلداتىپ قۇيعانداردى مەن ەشقاشان، ەش جەردە كورگەن ەمەسپىن. بىرەۋلەر كرۋجكامەن، بىرەۋلەر اياقپەن، ەندى بىرەۋلەر تۋرا شيشانىڭ اۋزىنان ءىشىپ جاتىر. تولتىرا قۇيادى، ءبىر تامشى قالدىرماي قاعىپ سالادى. قانشا ىشسە دە از كورىنەدى. الدارىنداعى ءبىتىپ قالسا، شيشالاردى ساۋدىراتىپ تاعى اكەلەدى. تاعى ىشەدى.
ىشپەگەن ادام قالعان جوق. ءتىپتى جارالىلار دا جاتىپ الىپ ىشكەن. ماعان ەم-دوم جاساۋعا كومەكتەسىپ جۇرگەن ۋفتي-ۋفتي دە ءوز ۇلەسىن قالدىرعان جوق. تارتىنىپ ىشكەن تەك لۋيس قانا: بىر-ەكى رەت ۇرتتاعان دا قويعان، ءبىراق ايقايلاپ سويلەپ، ارقاسى قوزىپ شىعا كەلگەندە ول دا ەشكىمنەن كەم تۇسپەگەن. قىسقاسى، شحۋنا ءىشى ناعىز جىن-ويناققا اينالىپ ەدى: ايقاۋ-شۋ، ءدابىر-دۇبىر، گۋ-گۋ اڭگىمە ميىڭدى اينالدىرادى. ال سوسىن ءبىر ءسات جاپپاي قۇشاقتاسۋ، بىر-بىرىمەن ءسۇيىسۋ باستالعان. كەشەگى بىتىسپەس جاۋلار ەندى اينىماس دوستارعا اينالىپ، بۇدان بىلاي ەشقاشان بىر-بىرىنە سەن دەمەسكە انت بەرىسىپ تە قويادى. سونىمەن ابدەن اۋىز جالاسىپ العان سوڭ ولار ەندى قورقاۋ لارسەننەن كورگەن قورلىقتارى مەن زورلىقتارىن جىر قىلىپ ايتۋعا كىرىسكەن. ونى ايتقاندا ءار قايسىسىنىڭ تىستەرى شىقىرلاپ، جۇدىرىقتارى تۇيىلە تۇسەدى.
بۇل ءبىر جابايى دا ۇرەيلى كورىنىس ەدى: قاتار-قاتار توسەكتەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز قۋىقتاي عانا كۋبريك، سىقىرلاعان ەدەن، شايقالعان قابىرعا، شامنىڭ ولەۋسىرەگەن جارىعى، بىردە ۇزارىپ، بىردە قىسقارىپ، قۇبىجىقتاي قىرىق قۇبىلعان كولەڭكەلەر، ادام كەيپىنەن ايىرىلعان نەبىر ۇسقىنسىز بەينەلەر... جوعارىدا — كىلكىگەن كوك ءتۇتىن، مۇڭكىگەن ءيىس، ىلعالدى اۋا... مەنىڭ بۇكىل نازارىم ۋفتي-ۋفتيدە — جارا تاڭاتىن اق داكەنىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاپ تۇرىپ ول ادەمى قۇرالاي كوزدەرىمەن قارسى الدىندا وتىرعاندارعا قايتا-قايتا قاراپ قويادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ماعان وسى جىگىتتىڭ بەت-الپەتى قانداي جىلى، قانشالىقتى نازىك كورىنگەنمەن ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە الدەبىر قارا مىسىق بۇعىپ جاتقانداي سەزىلەدى. انشەيىندە جۇزىنەن يمان توگىلىپ تۇراتىن گارريسوننىڭ دا ءقازىر جەتىسىپ تۇرعانى شامالى، قىزبالانا سويلەگەندىكتەن بە، الدە ۆيسكيدىڭ بۋى كۇيدىرىپ بارا ما، كۇرەڭىتە قىزارعان بەتى ءىسىنىپ، كوزدەرى قانتالاپ كەتكەن؛ تۇتقىنعا الىنعان ماتروستارعا ولاردىڭ قانداي قارعىس اتقان كەمەگە تاپ بولعانىن، مۇنداعى قورقاۋ لارسەن دەگەن كاپيتاننىڭ ناعىز جىرتقىشتىڭ ءوزى ەكەنىن ءتىلى جەتكەنشە ايتىپ-اق جاتىر بايقۇس.
قورقاۋ لارسەن! تاعى دا سول قورقاۋ لارسەن! ەزىپ-جانشىپ بيلەۋشى! ەركەك كەيىپتەگى سيرسەيا. ال مىنالار — ول الدىنا سالىپ ايداپ جۇرگەن ەكى اياقتى مالدار، تەك ءىشىپ العاندا، ءوستىپ سىرتتاي بالاعاتتاعانى بولماسا، جاي كۇندەرى ونىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىن بەيشارالار. "ال مەن شە؟ مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن بە؟— دەيمىن ىشتەي.— ءجا، مەنى دە، ولاردى دا قويشى، ال مود برۋستەر؟.. جو-جوق!" كەنەت قانىم باسىما شاپشىپ شىعا كەلدى، ءتىسىمدى قالاي شىقىر-شىقىر ەتكىزگەنىمدى سەزبەي قالدىم. وسىنداي ساتتە وقىس قيمىل جاساپ جىبەرسەم كەرەك، مەن جاراسىن تاڭىپ جاتقان ماتروس تا قۇنجىڭ ەتىپ، قاباعىن شىتا قويدى. ال ۋفتي-ۋفتي ماعان تاڭدانا قاراعان. ءوز باسىم بويىما ەرەكشە ءبىر كۇش قۇيىلعانىن سەزگەندەيمىن. ماحاببات كۇتپەگەن جەردە مەنىڭ ارقاما جال، جۇرەگىمە قىل بىتىرگەن سەكىلدى. ەندى ەشتەمەدەن قورقاتىن ەمەسپىن. مەنىڭ ەرىك-جىگەرىم وتىز بەس جىل كىتاپ كەمىرىپ وتكەن ومىرىمە دە. قورقاۋ لارسەننەن كەلەر كەز كەلگەن بالە-جالاعا دا قاراماستان بارشا كەدەرگىنى جەڭىپ شىعاتىنىما سەنىمدىمىن. ءبارى دە ويداعىداي بولادى. بار ماقساتىما جەتەمىن دە. وسى ويلارىمنان بويىما قۋات، كوكىرەگىمە شابىت بىتكەن مەن جىن ويناق جاققا تۋ سىرتىمدى بەردىم دە، پالۋباعا شىعا جونەلدىم. تەڭىز بەتىنەن تۇمان ءالى سەيىلمەپتى، ءبىراق اۋا تازا ەكەن — دەم العان سايىن كەڭ سارايىڭدى اشا تۇسەدى.
اڭشىلاردىڭ كۋبريگىندە دە ەكى جارالى ادام بار ەدى، ماتروستار سياقتى ونداعىلار دا ەلىرىپ الىپتى، ءبىراق قورقاۋ لارسەنگە قارعىس ايتىپ، نالەت جاۋدىرىپ جاتقانداردى كورە المادىم. پالۋباعا قايتا شىققان كەزدە، ءوزىمدى ءبىرتۇرلى جەڭىل سەزىندىم دە، كەمەنىڭ ارت جاعىنداعى كايۋت-كومپانياعا قاراي سەرگەك باسىپ ءجۇرىپ كەتتىم. قورقاۋ لارسەن مەن مود برۋستەر كەشكى تاماقتى الدارىنا قويىپ، مەنى كۇتىپ وتىر ەكەن.
كەمەدەگىلەردىڭ ءبارى اۋىزدارىن يت جالاعانشا ىشسە دە، قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزى ءبىر تامشى دا تاتىپ الماعان. ويتكەنى ونىڭ بۇل جەردە لۋيس ەكەۋىمىزدەن باسقا ارقا سۇيەر ادامى دا جوق-تى. بۇل ۋاقىتتا ءلۋيستىڭ ءوزى شتۋرۆالدا تۇرعان. الدىمىز تۇتاسقان تۇمان، نە سيگنالشى، نە جارىق بەرۋشى جوق — تەك قۇدايدىڭ ساتىنە عانا سەنىپ كەلە جاتقانبىز. مەن العاشىندا: قورقاۋ لارسەن بۇل جۇرتتى نەگە سونشاما جارىلقادى ەكەن، دەپ تاڭ قالعام، الايدا كەيىن ويلاسام، ول اڭشىلار مەن ماتروستاردىڭ كوڭىل كۇيىن جاقسى ەسكەرە وتىرىپ، بۇعان دەيىن توگىلگەن قاننىڭ ءبارىن ءبىر قۋانىشتى ءسات ۇستىندە شاراپپەن شايىپ جىبەرگىسى كەلگەن عوي.
تاجال لارسەندى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتۋ ونىڭ مىنەز قۇبىلىستارىنا ەرەكشە وڭدى اسەر ەتكەن. ماسەلەن، كەشە كەشكە عانا ول تۇككە تۇرعىسىز بىردەمەگە جىن قاققانداي دولدانىپ، كەمەدەگىنىڭ ءبارىن قىرىپ كەتە جازداپ ەدى، ال بۇگىن دۇنيەدەگى ەڭ جايدارى ادامداي جايراڭ قاعادى. مۇمكىن بۇل — قانشاما اڭشىنى وپ-وڭاي قولعا ءتۇسىرىپ، قانشاما شليۋپكانى تەگىن ولجالاپ قالۋدىڭ قۋانىشى شىعار. قالاي دەسەڭىز دە، ادەتتەگى جىنى باسىلىپ، كادىمگى ادام بوپ قالعان ءتۇرى بار... ءيا، العاشىندا مەن تۋرا وسىلاي دەپ ويلاعام، ءبىراق، امال نە، بۇل جولى دا قاتتى قاتەلەسكەن ەكەنمىن. ول ءوزىنىڭ ارام پيعىلىن سول ساتتە-اق جان-جاقتى ويلاستىرىپ قويدى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن.
ءسويتىپ مەن جارالىلاردىڭ شارۋاسىن ءبىتىرىپ، كايۋت-كومپانياعا كەلسەم، قورقاۋ لارسەن جۇماقتىڭ تورىنە شىعىپ العانداي جاعاسى جايلاۋدا وتىر ەكەن. كوزدەرى بۇلتسىز كۇنگى كوك اسپانداي مولدىرەپ، بۇگىنگى نۇرىن تىپتەن كەڭىنەن شاشىپ، مولىنان توگىپ تۇرعان سەكىلدى. سوڭعى كەزدە باياعى باس اۋرۋى دا مازالاعانىن قويعان، ءبىر جاعى سودان دا بولار، ءقازىر الگى ءوزى ايتقانداي: ءومىر اشىتقىسى ونىڭ ءون بويىندا بوجي اشىپ، تاسىپ-توگىلىپ جاتقانداي كورىنەدى.
مەن كەلگەنشە ول مود برۋستەردى ءبىر قىزىق اڭگىمەگە تارتىپ تا ۇلگىرگەن ەكەن. ونىسى — ادامدى قالاي ازعىرۋعا، ەلىكتىرۋگە بولادى دەگەندەي ماسەلە. لارسەننىڭ سوزىنەن اڭعارعانىم: ناعىز ەلىكتىرۋ، قىزىقتىرۋ دەگەنىمىز سول — ادام بالاسى ونىڭ الدىندا قالاي ەستەن تانىپ قالعانىن بىلمەي قالۋ كەرەك. ياعني ازعىرۋشى، ەلىكتىرۋشى ادامنىڭ سونداي قۇدىرەتى بولۋى كەرەك.
— ماسەلەن، ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى،— دەيدى ول.— ادام نە نارسەنى، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ ىشكى ىنتا-ىقىلاسى مەن قالاۋى بويىنشا ىستەمەي مە. ال ونىڭ مۇنداي ىنتا-قالاۋى جەتكىلىكتى: جانىم قينالماسا ەكەن دەيدى نەمەسە جانىم دا، ءتانىم دە راقاتقا باتسا ەكەن دەيدى. ياعني ول نە ىستەسە دە، ءبارى-بارى ونىڭ تەك ىشكى قالاۋىنا، تىلەگىنە بايلانىستى.
— ال ەگەر، مىسالى ونىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە بىر-بىرىنە كەرەعار ەكى تىلەك تۋىنداسا شە؟— دەيدى مود برۋستەر ءسوزدى ءبولىپ.
— مىنە، مەن دە سونى ايتقالى كەلە جاتىرمىن،— دەپ كاپيتان باستىرمالاتا جونەلىپ ەدى، ءبىراق مود برۋستەر وعان ەسە بەرمەگەن.
— بۇل جەردەگى اقيقات مىنادا: ادام جانىنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىز قاي ۋاقىتتا بىلە الامىز؟ مەن ايتقان وسى ەكى قالاۋ-تىلەكتىڭ كۇرەسى ۇستىندە. ەگەر جان ادال، تازا بولسا، وندا ول ىزگى قالاۋ، تىلەكتىڭ جەتەگىندە جۇرەدى دە، ادامدى ءاردايىم جاقسى ىستەر جاساۋعا ءماجبۇر ەتەدى، ال ەگەر جان حارام، بۇزىلعان بولسا، وندا ودان ەشقانداي جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، كەز كەلگەن جاعدايدا جان شەشۋشى قىزمەت اتقارادى.
— ساندىراق! بوس ءسوز!— قورقاۋ لارسەن شىدامسىزدانا وجەكتەپ شىعا كەلدى.— قاي ۋاقىتتا دا ادامنىڭ ىشكى تىلەك-قالاۋى جوعارى تۇرادى. ماسەلەنىڭ ءبارىن الدىمەن سول شەشەدى. مىسالى، ادام ىشكىسى كەلەدى. ءبىراق سويتە تۇرا ماس بولعىسى كەلمەيدى. سوندا ول نە ىستەۋى كەرەك جانە قاي قالاۋىن تاڭداۋى كەرەك؟ بۇل جەردە ول — قۇر تۇلىپ، ءوز تىلەك-قالاۋىنىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى، قاي قالاۋى كۇشتى بولسا، ول سونىڭ سوڭىندا كەتەدى. بار بولعانى — وسى! جاننىڭ بۇل جەردە ەشقانداي قاتىسى جوق. ادام ەگەر ىشكىسى كەلسە، قالاي وعان قارسى تۇرا الادى؟ ىشەدى، ءبىراق ماس بولىپ قالماۋ جاعىن جانە ويلايدى. شىندىعىندا بۇل دا — ادامنىڭ قالاۋى. جانە ار-ۇياتتى ويلاعان كۇشتى قالاۋ! دەمەك، ار-ۇياتى بار ادام، ءسوز جوق، وسى سوڭعى قالاۋدىڭ ىرقىنا كونەدى. ال مەنىڭ بۇل ويىما ءسىز قالاي قارايسىز، ميستەر ۆان-ۆەيدەن؟
— مەنىڭ ويىمشا، ءسىز ەكەۋىڭىز دە بوسقا داۋلاسىپ وتىرسىزدار. ادامنىڭ جانى — ونىڭ ىشكى ىقىلاس-نيەتىنەن باسقا ەشتەمە دە ەمەس. نەمەسە ءتىپتى بىلاي دەۋگە دە بولادى: جان دەگەنىمىز — ادامنىڭ ىشكى ىقىلاس-نيەتتەرىنىڭ جيىنتىعى. سوندىقتان ەكەۋىڭىزدىڭ دە بۇل جونىندەگى ويلارىڭىزدى قۇپتاي المايمىن. ءسىز، لارسەن، جاندى بىلاي سىرعىتىپ تاستايسىز دا، ىنتىزارلىقتى باستى ورىنعا قوياسىز. ميسس برۋستەر كەرىسىنشە جاندى العا شىعارىپ، ىنتىزارلىقتى كەيىنگە يتەرىپ تاستايدى. ال شىن مانىندە جان مەن ىنتىزارلىق ءبىر-اق نارسە عوي.
— دەگەنمەن،— دەدىم مەن ءسوزىمدى ءارى جالعاپ.— ميسس برۋستەردىڭ مىنا ويىن قۇپتاماسقا بولمايدى: ادام ازعىرۋعا كونە مە، كونبەي مە — ماسەلە وندا ەمەس — ازعىرۋدىڭ اتى قاي ۋاقىتتا دا ازعىرۋ بوپ قالا بەرەدى. جەل وتتى ۇرلەگەندە جالىن ودان سايىن لاۋلاي تۇسپەي مە، ىنتىزارلىق تا سول سەكىلدى — ازعىرىپ ارباعان سايىن ول ءورشي بەرەدى. ازعىرۋ اتاۋلىنىڭ سايقالدىعى دا مىنە وسىندا. جانە ءبىر شىندىعى، ازعىرۋ تەك جاماندىققا قانا ەمەس، كەيدە ونىڭ جاقسىلىققا باستايتىن دا كەزى بار.
بۇل سوزگە ەكەۋى دە قارسىلىق بىلدىرگەن جوق، سوعان قاراعاندا ولار مەنىمەن ىشتەي كەلىسكەن سياقتى. ءتىپتى كەلىسپەگەن جاعدايدىڭ وزىندە، ءىس ناسىرعا شاپپاي تۇرىپ، ونبەس داۋدى دەر كەزىندە توقتاتا العانىم ءۇشىن دە ىشتەي شۇكىرشىلىك ەتتىم. سوسىن ۇشەۋىمىز دە الدىمىزداعى اسقا باس قويدىق.
الايدا قورقاۋ لارسەننىڭ ءتىلى مۇلدە بايلانىپ قالماعان — مەن ونىڭ ءدال وسى وتىرىستاعىداي ادەمى سويلەگەنىن بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەم، قۇددى كوكىرەگىنە كوپتەن بەرى نەبىر ويلار تولىپ قالىپ، ەندى سونى لەك-لەگىمەن سىرتقا شىعارىپ جاتقان سەكىلدى. ءبىر مەزەت ونىڭ اڭگىمەسى ماحاببات جونىندە ءوربىپ ەدى. ءبىراق ول بۇل ماسەلەگە دە باياعى ادەتىنشە جابايى ماتەرياليستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراعان دا، ال مود برۋستەر يدەاليستىك پايىم-تۇسىنىگىنەن اينىماعان. مەن ولاردىڭ سوزىنە كەيدە ءبىر تۇزەتۋ ەنگىزىپ قويعانىم بولماسا، نەگىزگى اڭگىمەگە مۇلدە ارالاسپادىم دەسەم دە بولادى.
لارسەن شابىتتانا سويلەيدى. مود برۋستەر دە ودان قالىسار ەمەس. اڭگىمە قىزعان سايىن بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ، الاۋلاي تۇسكەنىن بايقايمىن — ايتىسقان سوڭ اياعىنا دەيىن ايتىسىپ قالايىن، مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلسىن دەيتىن سياقتى. ايتەۋىر، نە دەسە دە، ويىن ىركىپ، بويىن بۇعىپ قالىپ وتىرعان ول جوق. ال قورقاۋ وعان ولىسپەي بەرىسپەيمىن دەگەن سىڭايدا.
اڭگىمەنىڭ نەدەن شىققانى ەسىمدە جوق، ويتكەنى مود برۋستەردىڭ بەتىنە قىزىقتاي قاراپ وتىرىپ بايقاماي قالىپپىن، قورقاۋ لارسەن الدەبىر سەبەپپەن يزولدانىڭ تينتاگەلدە ايتقان مىنا ءسوزىن جاتقا سوققان:
بۇل ومىردە تاعدىرى
ۇقسار ايەل از ماعان.
كۇنا جاساۋ ولاردىڭ
ماڭدايىنا جازباعان.
مەنىڭ كۇنام وت-جالىن
ءون بويىمدا مازداعان.
بۇرىن ول ومار ءحاييامنىڭ ولەڭدەرىن وقىعاندا داۋسىنان الدەبىر مۇڭ، ۋايىم سەزىلۋشى ەدى، ال ءقازىر سۋينبەرگتى وقىعان ساتتە، شابىتتانىپ، ارقالانىپ كەتكەنى بايقالادى. جانە ءار ءسوزىن انىق تا ادەمى جەتكىزەدى. ءوستىپ ول ءبىراز جەرگە سىلتەر مە ەدى، كۇتپەگەن جەردە ءلۋيستىڭ باسى ليۋكتەن قىلتىڭ ەتە قالعانى.
— اقىرىنىراق سويلەۋگە بولماس پا ەكەن؟— دەدى ول داۋسىن ازەر شىعارىپ. — تۇمان كوتەرىلە باستادى... قاي جاقتان شىعا كەلگەنى بەلگىسىز، "ماكەدونيا" تۋرا ءبىزدىڭ تۇمسىق تۇسىمىزدان كەسىپ ءوتىپ بارادى. وڭ جاق بورتتىڭ جارىعى اپ-انىق كورىنەدى!
قورقاۋ لارسەن ورنىنان اتىپ تۇرىپ، پالۋباعا تۇرا ۇمتىلعان. سوڭىنان ءبىز دە سىرتقا بەتتەدىك. الايدا مود برۋستەر ەكەۋىمىز جوعارى كوتەرىلگەنشە ول ۋلاپ-شۋلاپ جاتقان اڭشىلار كۋبريگىنىڭ ليۋك قاقپاعىن جاۋىپ ۇلگەرىپ، ودان ءارى باكقا قاراي جۇگىرە جونەلگەن — ول جەردەگى ليۋكتىڭ اۋزى دا جارتىلاي اشىق جاتقان-دى. تۇمان ءبىرجولا ىدىراپ، سەيىلىپ كەتپەگەن — تەڭىز بەتىنەن ول ءبىراز باۋىر كوتەرگەن دە، قاراكوك اسپاندى تۇتاستاي تۇمشالاپ، توڭىرەكتى تۇپ-تۇگەل قارا تۇنەككە بولەپ ەدى. سول قارا تۇنەكتىڭ اراسىنان قاسقىردىڭ كوزىندەي جىلتىراعان ەكى وتتى كورەمىن، ءبىرى — اق، ءبىرى — قىزىل... سوسىن پاروحود ماشيناسىنىڭ ءبىرقالىپتى گۇرس-گۇرس ەتكەن دىبىسىن ەستيمىن. ءسوز جوق، بۇل — "ماكەدونيا" ەدى.
قورقاۋ لارسەن يۋتكە قايتىپ كەلگەن. ەندى ۇشەۋىمىز بىردەي جانىمىزدان سىرعىپ ءوتىپ بارا جاتقان پاروحودقا ءۇنسىز قارادىق تا تۇردىق.
— مەنىڭ باقىتىما قاراي بۇل ءيتتىڭ پروجەكتورى جوق ەكەن،— دەدى قورقاۋ لارسەن.
— ال ەگەر مەن ايقاي سالسام؟..— دەدىم مەن سىبىرلاپ.
— وندا ارينە، قۇرىعانىمىز،— دەدى ول.— ءبىراق سوسىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا نە بولاتىنىن ويلاپ كوردىڭىز بە؟
مەن بۇل سۇراققا جاۋاپ قايتارعانشا بولعان جوق، ونىڭ قان شەڭگەلدى جىرتقىش ساۋساقتارى كەڭىردەگىمدى قىسقاشتاي قىسا قويعان. دەنەسىنىڭ بولار-بولماس شيرىعا قالعانى دا سەزىلدى. بۇنىسى — "بايقاڭىز، ەگەر شىنداپ جىبەرسەم، نە بولاسىز؟"— دەگەنى ەدى. الايدا ول مەنى بىردەن بوساتىپ جىبەردى دە، ءبىز قۇددى ەشتەمە بولماعانداي تاعى دا "ماكەدونيانىڭ" وتتارىن باقىلاپ تۇرا بەردىك.
— ال ەگەر مەن ايقايلاسام شە؟— دەدى مود برۋستەر.
— ءسىزدى رەنجىتۋگە، ارينە، مەنىڭ باتىلىم بارا قويماس. Heگe ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز،— دەدى ول جۇمساق قانا داۋسىنىڭ تىم بيازى دا سىپايى شىققانى سونداي، مەن ەرىكسىز ءدىر ەتە قالدىم.— الايدا ولاي ىستەمەگەنىڭىز ءجون، ويتكەنى مەن ءا دەگەنشە ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا ميستەر ۆان-ۆەيدەننىڭ موينىن جۇلىپ الامىن،— دەگەندى جانە قوسىپ قويدى ول.
— ولاي بولسا... مەن وعان ايقاي سالۋعا ۇلىقسات ەتەمىن،— دەدىم مەن ىزالانىپ.
— و-و، سولاي ما... دەگەنمەن "امەريكان ادەبيەتىنىڭ ەكىنشى ۇستازىن" كوز الدىندا قۇربان قىپ جىبەرۋگە ميسس برۋستەر كونە قويار ما ەكەن،— دەپ قورقاۋ لارسەن ەندى كەڭك-كەڭك كۇلسىن.
بۇدان كەيىن ەشقايسىمىز ءتىل قاتقامىز جوق؛ بۇنى ءتىپتى ىڭعايسىزدىق تا دەپ ەسەپتەمەدىك، ويتكەنى ءبىز — بىر-بىرىمىزگە ابدەن ۇيرەنىسىپ العان جاندار ەدىك. سوسىن قارا تۇنەك ىشىندە جىلتىراعان الگى اق، قىزىل وتتار مۇلدە كورىنبەي كەتكەن كەزدە عانا ءبىز كايۋت كومپانياعا كەلىپ، ىشىلمەي قالعان اسىمىزعا قايتا باس قويدىق.
لارسەن تاعى ءبىر ولەڭنەن ءۇزىندى وقىپ ەدى، مود برۋستەر وعان داۋسوننىڭ "Impenitentia Ultima''-سىن جاۋاپ رەتىندە قايتارعان. مەن ونى سۇيسىنە تىڭداي وتىرىپ، ءبىر جاعىنان قورقاۋ لارسەندى دە كوز قيىعىمنان قالت جىبەرگەم جوق. ال ونىڭ بۇكىل نازارى مود برۋستەرگە اۋعان — وعان قادالا قاراعان قالپى تاستاي قاتىپ قالىپتى — قۇددى قۇدىرەتتى ءبىر سيقىرعا اربالىپ، بايلانىپ قالعان سياقتى. ءسويتىپ وتىرىپ قىز وقىعان ولەڭدى ەرىندەرى جىبىر-جىبىر ەتىپ قايتالاي بەرەدى:
كۇننىڭ كوزى ۇياسىنا باتقاندا،
قىزدىڭ كوزى جارقىراسىن كۇن بولىپ.
سىرناي داۋسىن ساعىنايىن اق تاڭدا،
سىزىلسىنشى سوڭعى رەت مۇڭ بولىپ.
— ءسىزدىڭ داۋسىڭىز دا سىرنايداي سىزىلادى!— دەدى ول كۇتپەگەن جەردە. وسىنى ايتقاندا كوزدەرىنەن تاعى دا عاجاپ ءبىر ۇشقىندار جىلتىلداپ شىعا كەلگەن.
مود برۋستەر بۇنى بايقاسا دا بايقاماعانداي سىڭاي تانىتىپ، سابىرلى، سالقىن قالپىمەن ولەڭدى اياعىنا دەيىن ءبىر مۇدىرمەي وقىپ شىقتى. مەن ونىڭ وسى ۇستامدىلىعىنا ىشتەي وتە ريزا بولىپ وتىردىم. ءبىر جاعىنان ءوزىم شالا ماس سياقتىمىن: قۇلاعىم كۇڭگىر-كۇڭگىر ەتىپ، ءبىر ءسوزدى ەستىسەم، ءبىر ءسوزدى ەستىمەيمىن. ەستيتىندەي جاعداي دا جوق، جۇپ-جۇقا قابىرعانىڭ ار جاعىنداعى ۋلاپ-شۋلاعان ماتروستاردىڭ داڭعازا داۋسى ميىمدى ينەدەي پىسكىلەيدى. ال ءوزىمنىڭ ومىردەگى ەڭ جەك كورەتىن ادامىم مەن ەڭ سۇيگەن ادامىم، مىنە مەنىڭ تۋرا الدىمدا وتىرىپ الىپ، تاۋسىلمايتىن، سارقىلمايتىن اڭگىمەنى ساعىزداي سوزادى. ۇستەل ءۇستىن جيناپ العان دا ەشكىم جوق. ماگريدجدىڭ ورنىندا جۇرگەن ماتروس مىنا ىڭعايلى ءساتتى پايدالانىپ، كۋبريكتەگى دوستارىنا زىتىپ بەرگەن سەكىلدى.
ەگەر قورقاۋ لارسەن ومىردە ءبىر رەت راقاتقا باتقان ءساتىم بولدى دەسە، ونىسى ءدال قازىرگى مەزەتى شىعار. ونى تىڭداعان سايىن مەن قايران قالامىن. نەتكەن ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق! قازىرگى اڭگىمەسى تۇپ-تۇگەل بۇلىنشىلىك، كوتەرىلىس، قاقتىعىس توڭىرەگىندە جانە بۇنى ايتقاندا اۋزىنان سۋى قۇرىپ، كوزى جايناپ، قيمىل-قوزعالىستارىنىڭ بارىنە جان ءبىتىپ، ەرەكشە اسەرلەنە تۇسكەنىن بايقايمىن. اسىرەسە ول ميلتون پوەماسىنداعى ليۋسيفەر تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، ونىڭ حاراكتەرىن ادەبيەتشىدەن كەم تالداماعان. بۇعان قوسا ايتۋ شەبەرلىگى قانداي كەرەمەت دەسەڭشى! وسىنىڭ ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ، باعالاپ وتىرعان مەن ىشتەي: "قايران تالانت قور بولعان!" دەيمىن شىنىمەن-اق وكىنىپ.
— ول ەش جەمىسىن بەرمەيتىن بوس كۇرەستىڭ باسىندا بولدى، ءبىراق ەش نارسە ونىڭ رۋحىن سىندىرا العان جوق،— دەيدى لارسەن.— ءتىپتى ءتانىن توزاقتا قۋىرداق قىپ قۋىرىپ جاتقاندا دا مىڭق ەتپەدى. ەڭ كەرەمەتى سول — توزاققا ول ءوزى عانا تۇسكەن جوق، سوڭىنان پەرىشتەلەردىڭ قاق جارتىسىن الا كەتتى، بۇعان قوسا جەر بەتىندە ادامداردى قۇدايعا قارسى قويدى، ءسويتىپ ولاردىڭ بۇتىندەي ءبىر ۇرپاعىن تامۇقتان ءبىر-اق شىعاردى. ال نەگە ول جۇماقتان قۋىلدى؟ ول ءوزى ىستەمەك بولعان ۇلى ىستەر جاعىنان ۇلى جاراتۋشىدان قاي جەرى ارتىق ەدى؟ ەش جەرى! قۇداي ودان مىڭ ەسە قۇدىرەتتى بولاتىن. بۇنى قالاي سيپاتتاپ ەدى... بىلاي: "قۇدايدىڭ قاھارىن تەك نايزاعايدىڭ كۇركىرەۋىمەن عانا ەلەستەتۋگە بولادى." ال ليۋسيفەر — ەركىن pyx. وعان قىزمەت ەتۋ ولىمگە ءوزىڭ ۇمتىلۋمەن بىردەي. ول ۋايىمسىز، مۇڭسىز ءومىردىڭ ەركىندىگى ءۇشىن قۇلدىقتى دا، قاسىرەتتى دە ءوزى قالاپ الدى. سول ءۇشىن دە ول قۇدايعا قىزمەت ەتۋدەن باس تارتتى. جالپى ول ەشكىمگە، ەش نارسەگە باعىنعىسى كەلمەگەن. ول قاي ۋاقىتتا دا ءوز اقىلىنا، ءوز كۇشىنە، ءوز قاجىر-قايراتىنا سۇيەنگەن. ناعىز تۇلعا دەپ، مىنە، وسىنى ايتساق كەرەك.
— جەر بەتىندەگى العاشقى انارحيست سول عوي،— دەپ مود كۇلىپ قويدى. سوسىن جايلاپ ورنىنان تۇرىپ، كايۋتاسىنا بەتتەدى.
— دەمەك، انارحيست بولعان جامان ەمەس!— دەدى ونىڭ سوڭىنان قورقاۋ لارسەن. ارتىنشا ءوزى دە ورنىنان تۇرىپ قىز كىرگەلى بارا جاتقان كايۋتا ەسىگىنە كولدەنەڭ تۇرا قالدى دا، مىنا ولەڭدى شابىتتانا وقي جونەلدى.
بولماعاندا وسى جەردە بوستاندىقتا بولامىز،
قۇداي داعى قىزىقپايدى بۇل تىرلىككە، قاراڭىز.
قىزىقپاسا، قۋ توزاقتان قۋىپ ءبىزدى نەسى بار،
ال بىزدەردىڭ وت ىشىندە جاقىنداسار ارامىز.
كەلمەسەكتە مۇندا بىزدەر ءولىپ-وشىپ قۇمارتىپ،
جالىن تۋدى كوتەرەمىز ار-نامىستى تۇمار قىپ.
پەيىشىڭدە ءاربىر كۇڭىڭ قۇل بوپ، يت بوپ وتكەنشە
بۇل توزاقتا پاتشا بولعان الدەقايدا مىڭ ارتىق.
بۇل اسقاق رۋحتىڭ استارلاي بىلدىرگەن تاكاپپار دا باتىل نازى ەدى. ول ولەڭدى وقىپ بىتكەن كەزدە داۋسى كايۋتا قابىرعاسىندا ءالى دە جاڭعىرىعىپ تۇرعانداي بولدى، ال ءوزى تەربەلگەن كەمەمەن بىرگە جەڭىل شايقالىپ، باسىن شالقايتىپ جىلى ۇشقىندار ويناعان كوكشىل كوزدەرىمەن مودقا ىشىپ-جەپ قاراپ تۇردى. بۇل — ەركەكتىڭ ايەل جۇرەگىنە وت تاستايتىن، شوق تاستايتىن سيقىرلى كوزقاراسىنىڭ ءبىرى ەدى.
— ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ناعىز ليۋسيفەرسىز!— دەدى مود سىبىرعا جاقىن ءالسىز داۋىسپەن. وسى داۋىستىڭ لەپ ىرعاعىنان مەن تاعى دا سۇمدىق ۇرەيدىڭ نىشانىن سەزدىم.
قىز ەسىگىن سارت ەتكىزىپ جاۋىپ الا قويدى. قورقاۋ لارسەن ونىڭ سوڭىنان بىرنەشە سەكۋندتاي ءۇنسىز قاراپ تۇردى دا، سوسىن قۇددى ۇيقىدان ويانعانداي ماعان جالت بۇرىلعان.
— مەن ءقازىر ءلۋيستى شتۋرۆالدان بوساتام دا، ورنىنا ءوزىم تۇرام. ال ءسىز ۇيىقتاپ الىڭىز، ءتۇن اۋعان كەزدە وياتارمىن.
ول بيالايىن كيىپ، فۋراجكاسىن ميلىقتاتا شەكەسىنە قوندىرىپ، تراپپەن جوعارى ورلەپ كەتتى، ال مەن ونىڭ ايتۋى بويىنشا جاتۋعا قامداندىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الدەبىر قۇپيا سىبىردىڭ قۇزىرىنا قۇلاق اسقانداي بولدىم دا، سىرت كيىمدەرىمدى شەشپەي جاتتىم. اڭشىلار كۋبريگىنەن ەستىلگەن گۋ-گۋ اڭگىمە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ماعان مازا بەرمەگەن، الايدا وسى كەمەگە تاپ بولعالى كوزىمدى ءسال جۇمسام بولدى، تەرەڭ ۇيقىعا شىم باتىپ جۇرە بەرەتىن ادەتىمە قاراي قاي ۋاقىتتا قالعىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالىپپىن.
مەنى كىم وياتىپ توسەگىمنەن جۇلىپ العانىن بىلمەيمىن، كوزىمدى اشسام... ەكى اياعىمنان تىك تۇر ەكەنمىن. ۇيقىم شايداي اشىلىپ سالا بەردى؛ الدەبىر قاۋىپ-قاتەر تاقاپ قالعانداي تۇلا بويىم دip-دip ەتەدى — توبە قۇيقامدى شىمىرلاتار دابىل ءۇنى ءدال قۇلاق تۇبىمنەن ەستىلگەندەي. ەسىكتى ايقارا اشىپ جىبەردىم. كايۋت-كومپانياداعى شام ءسوندىرىلىپ تاستاپتى... كوزىم قورقاۋ لارسەننىڭ قۇشاعىندا جانتالاسا بۇلقىنىپ جۇرگەن مودقا، مەنىڭ مودىما تۇسكەن. قولدارىمەن باسىن ونىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ الىپ، قالايدا اناۋ تەمىر قۇرساۋدان شىعىپ كەتكىسى كەلىپ، تەپكىلەنە ىشقىنادى بەيشارا. مەن دە تۇرا ۇمتىلدىم ولارعا.
قورقاۋ لارسەن باسىن كوتەرە بەرگەندە، بەتىنە بىلش ەتكىزدىم جۇدىرىقتى. ءبىراق بۇل السىزدەۋ سوققى ەدى. قورقاۋ لارسەن وگىزدەي وكىرە بۇرىلىپ، مەنى يتەرىپ جىبەردى. ونىڭ وسى ءبىر جەڭىل عانا قول سىلتەۋىنىڭ ءوزى مەنى قاڭباقتاي ۇشىرىپ، ماگريدج تۇراتىن باياعى كايۋتانىڭ قابىرعاسىنا ۇرعاندا، ول جاڭقا-جاڭقا بولىپ ءبىر-اق ۇشقان. مەن ولاردىڭ اراسىنان سۇيرەتىلە تۇردىم دا، اشۋ-ىزادان باسقا ەشتەمە سەزبەستەن قورقاۋ لارسەنگە قاراي قايتا ۇمتىلدىم. سول ساتتە مەن دە وكىرە ايقايلاپ، بەلىمدەگى پىشاقتى قىنىمنان سۋىرىپ العانىمدى بىلەمىن.
ءبىراق وسى مەزەتتە ءبىر تۇسىنىكسىز جاعدايعا تاپ بولعانبىز. كاپيتان مەن مود ەندى بىر-بىرىنەن الشاقتاپ كەتكەن. مەن پىشاعىمدى سۇعۋعا كوتەرە بەرىپ كىلت توقتادىم. ويتكەنى جاعدايدىڭ بىردەن وزگەرە قالعانى مەنى ەستەن تاندىرعانداي ەدى. مود قولدارىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ، قابىرعاعا سۇيەنە تۇردى دا، ال قورقاۋ لارسەن شايقالا تەڭسەلىپ، ءبىر قولىمەن كوزىن باسىپ، ەكىنشى قولىمەن الدەنەنى ىزدەگەندەي ماڭايىن سوقىر ادامشا قارمانا بەرگەن. اقىر سوڭىندا، ساۋساقتارى قابىرعاعا تيگەندە، ايتەۋىر ءبىر جەردەن سۇيەنىش تابۋمەن قاتار انىق قاي جەردە تۇرعانىن دا ءبىلىپ، ءبىرتۇرلى جەڭىلدەپ قالعانىن بايقاتتى.
بۇل ساتتە مەنىڭ اشۋىم قايتادان قايناپ شىعا كەلگەن. ودان كورگەن بارلىق قورلىعىم مەن زورلىعىم، ودان شەككەن وزگەلەردىڭ قايعىسى مەن قاسىرەتى، ءبارى-بارى ءبىراق ساتتە ەسىمە تۇسكەن دە، ەكى كوزىمدى بىردەي قان جاۋىپ كەتكەندەي بولعان — وعان پىشاقتى يىعىنا قاراي قالاي سىلتەپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم. دەگەنمەن ونى جەڭىل عانا جاراقاتتاعانىمدى دا ءبىلدىم — ويتكەنى پىشاق جاۋىرىن ۇستىنەن تايعاناي سىرعىپ وتكەنى بايقالعان — سوندىقتان پىشاقتى قايتادان قايىرا سىلتەۋگە وقتالا بەرىپ ەدىم، مانادان بەرى ءبارىن كورىپ تۇرعان مود ماعان شىڭعىرا ۇمتىلعان.
— كەرەگى جوق، ولاي ىستەمەڭىز! جالىنامىن، ولاي ىستەمەڭىزشى!
مەن قولىمدى ءتۇسىردىم، ءبىراق ءبىر ساتكە عانا. ارتىنشا پىشاعىمدى تاعى سىلتەگەنمىن، ەگەر ورتامىزعا شىر-پىر بوپ مود تۇرا قالماسا، بۇل جولى مەن ونى ءسوزسىز ولتىرەتىن ەدىم. قىز مەنى قاپسىرا قۇشاقتاي العان، جەلپ ەتىپ شاشى بەتىمە تيگەن. ىستىق قان لىپ ەتىپ بويىما جۇگىرىپ ءوتتى، ءبىراق اشۋىم دا بۇكىل دەنەمدى قالشىلداتىپ تۇر ەدى. مود مەنىڭ بەتىمە تۋرا قاراپ:
— مەن ءۇشىن... تەك مەن ءۇشىن قويا قويىڭىزشى،— دەگەن ۇزدىگىپ.
— سەن ءۇشىن؟ سەن ءۇشىن مەنى ونى باۋىزداپ ولتىرەم!— دەيمىن مەن ايقايلاپ. قولىمدى بوساتىپ الايىن دەپ بۇلقىنا تۇسەمىن، ءبىر جاعىنان قىزدىڭ ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الام با دەپ جانە سەسكەنەمىن.
— ءيا، قويىڭىزشى ەندى، وتىنەم،— دەپ ول اۋزىمدى الاقانىمەن جابا تۇسەدى.
— سابىرعا كەلىڭىزشى، وتىنەم،— دەدى قىز تاعى دا جالىنىشتى تۇردە. بايقايمىن، مەن وعان يىلە تۇسكەندەيمىن، جانە بۇل — الداعى ۋاقىتتاعى بار ءيىلۋدىڭ باسى سەكىلدى.
مەن ايتقانعا كونىپ، پىشاعىمدى قىنىنا سالدىم دا، قورقاۋ لارسەنگە كوز سالدىم. ول سول قولىن ماڭدايىنا باسقان كۇيى ءالى دە قوزعالىسسىز تۇر ەدى. باسى سالبىراپ كەۋدەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن. يىقتارى سولبىرەيىپ، ارقاسى بۇكىرەيىپ، ءبىر-اق مەزەتتە بەيشارا بوپ قالعان ءتۇرى بار.
— ۆان-ۆەيدەن!— دەدى ول قىرىلداعان، ءارى ءبىرتۇرلى ۇرەيلى داۋىسپەن.— ەي، ۆان-ۆەيدەن! قايداسىز ءسىز؟
مەن مودقا قارادىم. ول ءۇنسىز ماعان باس يزەپ قويدى.
— مەن مۇندامىن،— دەدىم دە، وعان جاقىنداي بەردىم.— نە بولدى سىزگە؟
— مەنى وتىرعىزۋعا كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزشى،— دەدى ول سول قىرىلداعان ۇرەيلى داۋىسپەن.
— اۋىرىپ تۇرمىن، وتە قاتتى اۋىرىپ تۇرمىن، حەمپ!— دەدى ول مەنى استىنا جىلجىتقان ورىندىققا وتىرا بەرىپ.
ول باسىن ۇستەلگە سۇيەپ ەكى سامايىن قوس قولداپ سىعىمداپ ۇستاعان قالپى ارى-بەرى ۇزاق شايقادى دا وتىردى. سوسىن نە زاماتتان كەيىن ەڭسەسىن كوتەرگەن كەزدە، مەن ونىڭ ماڭدايىنان بىرشىپ تۇرعان تەردى كوردىم.
— اۋرۋ جانىمدى شىداتپاي بارادى، شەكەم سولقىلداعان كەزدە كوزىم قاراۋىتىپ تۇك كورمەي قالامىن،— دەپ ول تاعى دا شاعىمدانا ءتىل قاتتى.
— نە بولدى سىزگە سو قۇرلى؟— دەدىم مەن يىعىنا قولىمدى سالىپ.— ال مەن نە ىستەيىن سىزگە؟ قانداي كومەك كەرەك مەنەن؟
الايدا ول تىرجىڭ ەتىپ مەنىڭ قولىمدى يىعىنان قاعىپ جىبەردى. مەن جانىندا ءبىرشاما ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. مود الدەنەگە ءابىرجىپ ءبىز جاققا ۇرەيلەنە قاراپ قويادى. ول دا كۇتپەگەن جاعدايدا نە بوپ قالعانىنا اڭ-تاڭ سياقتى.
— حەمپ،— دەدى كاپيتان اقىرى.— مەن توسەگىمە بارايىن دەپ ەدىم. قولىڭىزدى بەرىڭىزشى ماعان. سالدەن سوڭ ءبارى باسىلادى. قارعىس اتقىر، باياعى باس اۋىرۋدىڭ تاعى قايتالاي قالعانى. مەن قورىقسام، وسىدان عانا قورقامىن عوي. ءوزىم دە ءبىر نارسەنى سەزگەندەي ەدىم... جو-جوق، ساندىراق ءبارى، نە ايتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. تەزىرەك توسەگىمە جەتكىزىڭىزشى مەنى...
مەن ونى جاتقىزىپ بولعان كەزدە، ول تاعى دا كوزدەرىن الاقانىمەن جاۋىپ، اۋىرسىنا ىڭىرسىپ:
— جانىم-اي، قينالدىڭ-اۋ! كۇيزەلدىڭ-اۋ، قايتەيىن!— دەدى قىرىلداپ.
مەن مودقا قايتىپ كەلدىم؛ ول ماعان سۇراۋلى پىشىنمەن قاراعان. مەن ەشتەمە تۇسىنبەدىم دەگەندەي يىعىمدى كوتەرىپ قويدىم.
— بەيشاراعا ءبىر بالە جابىسقان سياقتى، ءبىراق نە ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىر-اق ساتتە مۇلدە دارمەنسىز بوپ قالعان، ومىردە ءبىرىنشى رەت شىن قورىققانى دا وسى شىعار ونىڭ. اقيقاتى سول الگى بالە وعان مەن پىشاق جۇمساعاننان بۇرىنىراق جابىسقانى انىق، ايتپەسە مەن سالعان جاراقات — جاراقات ەمەس، انشەيىن سىزات قانا. ءسىز ونىڭ جانىندا تۇردىڭىز عوي، مۇمكىن ءوزىڭىز بىردەمە اڭعارىپ قالعان شىعارسىز؟
قىز باسىن شايقادى.
— مەن ەشتەمە كورگەم جوق. نە بولعانىنا ءوزىم دە تاڭمىن، كۇتپەگەن جەردە مەنى بوساتىپ قويا بەردى دە، ءوزى تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى. ال ەندى ءبىز نە ىستەيمىز؟ مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
— وتىنەم، ءسىز مەنى وسى جەردە كۇتە تۇرىڭىزشى. ءقازىر كەلەم،— دەدىم دە پالۋبا جاققا جۇگىرە جونەلدىم. شتۋرۆالدا لۋيس تۇر ەدى.
— ءسىز بارىپ دەم الىڭىز!— دەدىم مەن ونىڭ ورنىنا تۇرا قالىپ.
ول بۇعان قۋانا كەلىستى، ال مەن پالۋبادا جالعىز قالدىم. سوسىن مۇمكىندىگىنشە بوتەن-باسپاق دىبىس شىعارىپ المايىن دەپ، گيتتەن توپسەلدى الدىم دا، بوم-كليۆەر مەن ستاكسەلدى ءتۇسىرىپ، كليۆەردى جەل جاق بورتقا شىعارىپ، گروتتى جايلاپ تارتىپ قويدىم. سونان كەيىن مودقا قايتىپ كەلدىم. وعان دىبىسىڭىزدى شىعارماڭىز دەگەن بەلگى بەردىم دە، ءوزىم قورقاۋ لارسەننىڭ كايۋتاسىنا بۇرىلدىم. مەن ونى مانا قانداي قالپىندا قالدىرسام، ول سول قالپىندا قوزعالىسسىز جاتىر ەكەن، تەك باسى عانا جاستىقتا ارى-بەرى اۋناي بەرەدى.
— سىزگە مەنەن ءبىر كومەك كەرەك پە؟— دەدىم مەن.
ول العاشىندا ءتىس جارماي سۇلىق جاتتى دا، سوسىن مەن سۇراعىمدى قايتا قايتالاعان كەزدە:
— جو-جوق، ماعان ەشتەمە قاجەت ەمەس. مەنى تەك تاڭ اتقانشا مازالاماي-اق قويىڭىزشى،— دەدى جالىنىشتى ۇنمەن.
كايۋتادان شىعا بەرگەندە، ونىڭ جاستىق ۇستىندە تاعى دا الاسۇرا اۋناقشي باستاعانىن كورىپ قالدىم... مود مەنى اسىعا كۇتىپ تۇر ەكەن، ونىڭ تىك ۇستاعان باسى مەن ۇشقىن اتقان كوزدەرىن كورگەندە، مەنىڭ بويىمدى قۋانىش بيلەپ كەتتى. وسى مەزەتتەگى قوس جاناردىڭ مولدىرلىگى ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ مولدىرلىگىن ەسكە سالعانداي ەدى.
— ءسىز ءومىرىڭىزدى ماعان تاپسىرىپ... مەنىمەن... شامامەن التى ءجۇز ميلدەي ساپارعا شىعۋعا قالايسىز؟ بۇعان باتىلىڭىز جەتە مە؟
— سوندا ءسىزدىڭ ايتايىن دەگەنىڭىز...— مودتىڭ مەنىڭ ويىمدى تۇسىنە قويعانى انىق ەدى.
— ءيا،— دەدىم مەن ءسوزىمدى نىقتاپ.— مەن... مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءسىز ەكەۋىمىزگە ەندى جەلكەندى قايىقپەن اشىق تەڭىزگە تۇسۋدەن باسقا ەشتەمە قالعان جوق.
— دالىرەگىندە، بۇل ءسوزىڭىز نەگىزىنەن ماعان قاتىستى شىعار. ويتكەنى ءسىز مۇندا قالا بەرسەڭىز دە، سىزگە تونەر اسا قاۋىپ-قاتەر جوق قوي.
— جوق، ەكەۋىمىزدىڭ بۇل كەمەدەن امان قۇتىلۋىمىزدىڭ جالعىز عانا امالى — وسى،— دەدىم مەن نىعىزداپ.— وتىنەم، مۇمكىندىگىنشە جىلى كيىمدەرىڭىزدى كيىڭىز جانە زاتتارىڭىزدى تەزىرەك جيناپ الىڭىز. بىزگە قالايدا اسىعۋ كەرەك، اسىعۋ!— دەگەندى جانە قوسىپ قويدىم، ول ءوز كايۋتاسىنا بۇرىلعان كەزدە.
قويما تۋرا كايۋت-كومپانيانىڭ استىندا ورنالاسقان ەدى. ليۋكتى اشىپ، تومەن قارعىپ ءتۇستىم. سوسىن شىراقتى جاعىپ، بىزگە ەڭ قاجەتتى دەگەن زاتتاردى، سونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە تاماق سالىنعان قاڭىلتىر قالبىرلاردى ىرىكتەپ، ءبارىن ءبىر جەرگە جيناي باستادىم. بۇل جۇمىستى تۇپ-تۇگەل تياناقتاپ بولعاندا، جوعارىدان ماعان قاراي ەكى قول سوزىلعان — مەن زاتتاردى بىر-بىرلەپ مودقا اپەرە بەردىم.
ءبىز ءۇنسىز جۇمىس ىستەدىك. مەن وزىمە جۇمىسقا كيەتىن قولعاپ، كلەەنكادان تىگىلگەن سىرت كيىمدەر مەن ءبىر جىلى كورپە الدىم... ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇلكەن تاعدىر سىناعى تۇر ەدى — بۋىرقانىپ- بۇرسانىپ جاتقان ۇلان-عايىر ۇلى مۇحيتقا قابىقتاي عانا كىشكەنە قايىقپەن تۇسكەلى تۇرمىز، سول قاتەرلى جولدا ءوزىمىزدى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سۋىقتان، جاڭبىردان، اشتىقتان قورعانۋىمىز كەرەك-تى.
ءبىز تەك ءۇنسىز عانا ەمەس جانە وتە تەز جۇمىس ىستەدىك. قويمادان جيناپ العان زاتتارىمىزدىڭ ءبارىن پالۋباعا شىعارىپ، ولاردى ءبىر شليۋپكانىڭ جانىنا ۇيدىك. مودتىڭ قاتتى شارشاعانى سونداي، ارى-بەرىدەن سوڭ ەشتەمەگە شاماسى كەلمەي يۋت باسپالداعىنا وتىرا كەتكەن. بۇنىمەن دە دۇرىس دەم الا الماعان سوڭ اقىرى پالۋبا ۇستىندەگى جالاڭاش تاقتايلاردىڭ بەتىنە شالقالاي جاتىپ ەدى. مەنىڭ ەسىمە اپايىم تۇسكەن. ول دا قاتتى شارشاعان كەزدە تۋرا ءوستىپ جاتىپ دەم الاتىن دا، سالدەن سوڭ سەرگىپ شىعا كەلەتىن. بىزگە قارۋ-جاراق تا وتە قاجەت ەدى، قورقاۋ لارسەننىڭ ۆينتوۆكاسى مەن بىتىرا مىلتىعىن الىپ الايىن دەپ، مەن ونىڭ كايۋتاسىنا ءتۇستىم. ازداپ سوزگە تارتىپ كورىپ ەدىم، باسى جاستىقتا ماناعىداي ارى-بەرى اۋناقشىپ جاتقان ول ءبىر اۋىز دا ءتىل قاتقان جوق.
— قوش بول، ليۋسيفەر!— دەپ ەرىن ۇشىمدى جىبىر ەتكىزدىم دە، كايۋتادان شىعىپ جۇرە بەردىم.
بۇدان سوڭ ءوزىمىزدى جەتكىلىكتى تۇردە وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتىپ الۋىمىز كەرەك بولدى. ول اڭشىلاردىڭ كۋبريگىندە ساقتالعانى بولماسا، جالپى ونى الىپ شىعۋ اسا قيىن ەمەس-تى؛ مەن ەپتەپ ىشكە كىردىم دە، ءوق-دارى تولى ەكى جاشىكتى كوتەرىپ شىعىپ، قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنا تىعىپ قويدىم.
ەندى تەك شليۋپكانى سۋعا ءتۇسىرۋ عانا قالعان، ءبىراق بۇل جالعىز ادامعا وڭاي ەمەس ەدى. مەن نايتوۆى ارقانىن بوساتىپ، قايىقتى بورتتان اسىرۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ تۇمسىق جاعىن كوتەرىپ، ونى ءبىر بايلاپ تاستاپ، سوسىن كورمدى دا بورتقا شىعارىپ، ارقاندى جانە تارتىپ بايلادىم دا، سونان سوڭ ەكى ارقاندى كەزەك-كەزەك بوساتا جىبەرىپ وتىرىپ، قايىقتى ەكى-ۇش فۋت تومەن ءتۇسىرىپ قويدىم. ياعني ول ەندى بورتقا جابىسىپ، سۋ ۇستىندە سالبىراپ تۇردى. جەلكەنى، ەسكەگى، جىپتەرى ورنىندا ما دەپ، ولاردى ءبىر تەكسەرىپ شىقتىم. ەندى وسىلاردىڭ بارىنەن دە ماڭىزدىسى — قاجەتىنشە قايىققا تۇششى سۋ تولتىرىپ الۋ ەدى. بورتتا توعىز شليۋپكا تۇرعان. توعىزىندا توعىز كەسپەك سۋ بار-دى. مەن ولاردىڭ قاق جارتىسىن جيناپ الىپ، قايىققا تيەدىم. بۇنىڭ ءبارىن قايىق كوتەرە مە دەگەن دە ءقاۋپىم بولدى.
مود پالۋباعا ءۇيىپ قويعان زاتتاردى بىر-بىرلەپ ماعان، قايىققا اپەرە بەرگەن ساتتە، ءبىر ماتروستىڭ كۋبريكتەن شىعا كەلگەنى... ول العاشقىدا جەل جاقتاعى بورتتا تۇردى (ءبىز قايىقتى جەل ىعىنداعى بورتتان تۇسىرگەنبىز) دا، سوسىن ەرىنە باسىپ، پالۋبا ورتاسىنا كەلدى. بۇل جەردە ول بەتىن جەلگە، ارقاسىن بىزگە بەرىپ، تاعى ءبىراز تۇردى. مەن قايىقتىڭ تۇبىنە تىعىلا ءتۇستىم؛ جۇرەگىم اتتاي تۋلاپ سوعا باستاعان. ال مود فالشبورتتىڭ تۇبىندە ۇزىننان سوزىلىپ، ولگەن ادامداي قىبىرسىز جاتىر. ءبىراق، ءتاڭىر جارىلقاعاندا، ماتروس ءبىز جاققا اقىرى كوز سالماعان كۇيى، كەرىلىپ-سوزىلىپ، ەسىنەپ-قۇسىناپ تۇرىپ، كۋبريگىنە قايتا بەتتەگەن ەدى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن مەن شليۋپكاعا بارلىق زاتتى تيەپ، سوسىن ونى جايلاپ سۋعا ءتۇسىردىم. مودتى پلانشير ارقىلى وتۋگە كومەكتەسىپ جاتىپ، مەن ونى ءبىر ساتكە اق مامىقتاي كوتەرىپ العاندا: "مەن ءسىزدى سۇيەمىن! جانىمداي سۇيەمىن!" دەگەن ءسوز ەركىمنەن تىس اۋزىمنان شىعىپ-اق كەتە جازداعان. "ءيا، ۆان-ۆەيدەن، اقىرى مىنە سەن دە بىرەۋگە عاشىق بولدىڭ!" دەپ قويدىم ىشىمنەن. مەن ونىڭ بەلىنەن جەڭىل كوتەرىپ، پلانشيردسن ءتۇسىردىم دە، قايىققا ساتىمەن وتىرعىزدىم. وسى ىستەردىڭ ءبارىن وڭىمەن بىتىرگەن كەزدە، وزىمە-وزىم ريزا بوپ قالعان دا جايىم بار. بۇدان بىرنەشە اي بۇرىن، چارلي فەراسەتپەن قوشتاسىپ، الگى قارعىس اتقان "مارتينەس" كەمەسىنە وتىرىپ، سان-فرانسيسكونى بەتكە العان كەزدە قانداي ەدىم؟ الدىما اكەلىپ قويعان دايىن استى ازەر ىشەتىن سۋمۇرىن، بوركەمىك بىرەۋ ەدىم. ال ەندى، مىنە، نە نارسەنى ءوزىم ىستەي الاتىن ناعىز جىگىت، اتپال ازامات بولدىم. "ەلەستەن" كورگەن ءبىر پايدام وسى شىعار.
جىبىر-جىبىر ەتىپ جاتقان تولقىندار ۇستىنە شليۋپكا شىلپ ەتىپ تۇسە قالدى، مودتىڭ اياقتارى بانكاعا — قايىق ورتاسىنداعى ورىندىققا ءتيدى، مەن ونىڭ بەلىنەن قولىمدى الدىم. سونان سوڭ ءتاليدى قويا بەرىپ، قايىققا نىق وتىردىم. بۇرىن ەش ۋاقىتتا ەسكەك ەسىپ كورگەن جوق ەدىم، بار كۇشىم مەن اقىل-ايلامدى جۇمساپ ەسكەكتى قارماعىنا ءىلدىم دە، سۋدى سابالاي ۇرىپ شليۋپكانى كەمەدەن بىرتىندەپ اجىراتىپ الدىم. سوسىن جەلكەندى كوتەرۋگە كىرىستىم. ماتروستار مەن اڭشىلاردىڭ جەلكەندى قالاي كوتەرگەنىن تالاي رەت كورگەنىم بار-دى، ءبىراق ءوز بەتىممەن بۇل جۇمىستى قولعا العانىم، مىنە، ءبىرىنشى رەت. ەگەر ولار بۇعان نەبارى ەكى-اق مينۋت جۇمساسا، ال مەن تۇتاستاي جيىرما مينۋت بويى وسى جۇمىسپەن اۋرەلەندىم، دەگەنمەن اقىر سوڭىندا ونى ساتىمەن قويىپ، جەلكەندى تارتىپ، سونان كەيىن باسقارۋ ەسكەگىنە وتىردىم دا، شليۋپكانى جەل جاققا شىعاردىم.
— اناۋ تۇستا، تۋرا قارسى الدىمىزدا — جاپونيا،— دەدىم مەن.
— حەمفري ۆان-ۆەيدەن، ءسىز اسا باتىل ادامسىز،— دەدى مود.
— جوق دەدىم مەن.— ناعىز باتىر ادام، باتىر ايەل — مىنا ءسىز بولاسىز.
قۇددى كەلىسىپ العانداي-اق ەكەۋىمىز ءبىر مەزەتتە "ەلەسكە" بۇرىلىپ، كوز سالدىق. بۇل — جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، از ۋاقىت داستارقانىنان ءدام تاتقان كەمەمەن سوڭعى رەت قوشتاسۋىمىز ەدى. ونىڭ الاسالاۋ كورپۋسى ءبىزدىڭ جەل جاعىمىزدا تولقىندارمەن بىرگە باياۋ تەربەلىپ تۇردى. جەلكەندەرى قاراڭعىلىق قويناۋىندا ءسال عانا اعاراڭداپ كورىنەدى، ال شتۋرۆالدىڭ دوڭگەلەگى باسقارۋ تەتىگىن تولقىن ۇرعان سايىن شيق-شيق ەتىپ، زار ەڭىرەيدى. ءبىرازدان كەيىن كەمەنىڭ قاراۋىتقان سۇلباسى دا، الگى زار يلەگەن دوڭگەلەكتىڭ شيقىلى دا ارتتا قالىپ، ۇشى قيىرسىز ۇلى مۇحيتتىڭ ۇستىندە جالعىز جاڭقاداي بوپ، ءبىزدىڭ قايىق قىلت-قىلت ەتىپ قويۋ ءتۇننىڭ قوينىنا ءسىڭىپ بارا جاتتى.
جيىرما جەتىنشى تاراۋ
سارعايىپ، سىزدانىپ تاڭ اتتى. لەكىلدەپ سالقىن سامال ەسەدى. شليۋپكا بەيديەۆيندتى ۇستاپ، باياۋ جىلجىپ بارادى. كومپاستىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، ءبىز تۋرا جاپونياعا قاراي جىلجىپ كەلەمىز. بيالايدىڭ قانداي جىلىسىن كيدىم دەسەم دە، مىنا سۋىقتا ول ماعان لىپا بولا الماعان، كورمدەگى ەسكەكتى ۇستاپ وتىرعان قولىم مۇزداي بوپ قاتىپ قالىپ ەدى. اياعىم دا سۋىقتان قاقساي باستاعان، شىركىن-اي، تەزىرەك كۇننىڭ كوزى كورىنسە ەكەن دەيمىن ارمانداپ.
مەنىڭ الدىمدا قايىقتىڭ تۇبىندە مود پىس-پىس ەتىپ ۇيىقتاپ جاتىر. مەن ول توڭباعان شىعار دەپ ويلايمىن، ويتكەنى ونىڭ ورانعان كورپەسى قالىڭ ەدى. دەگەنمەن مىنا تاڭعى سالقىندا جاۋراپ قالماسىنشى دەپ، كورپەنىڭ ءبىر شەتىن بەتىنە جاۋىپ قويدىم. بۇدان سوڭ تەك ونىڭ كورپە استىنان ءبىلىنىپ جاتقان تال ءمۇسىنى مەن تاڭعى شىق قوناقتاعان قىزىل-سارعىش شاشىنىڭ ءبىر تۇتامىن عانا قىزىقتاپ وتىردىم.
ءيا، مەن وسى ءبىر كورپە شەتىنەن شىعىپ جاتقان ءبىر تۇتام شاشقا دۇنيەدەگى ەڭ اسىل زاتقا كوز قۇرتى تۇسكەن ادامداي ۇزاق-ۇزاق قاراي بەردىم. ارتىنشا كولدەنەڭ كوزدىڭ سۇعىن سەزىپ قويعانداي مود قىبىرلاي قوزعالىپ كوزىن اشىپ الدى دا، ماعان جىميا كىرپىك كوتەرىپ:
— قايىرلى تاڭ، ميستەر ۆان-ۆەيدەن،— دەدى.— جاعالاۋ ءالى كورىنبەي مە؟
— جوق،— دەدىم مەن.— دەگەنمەن ءبىز وعان ساعاتىنا التى ميل جىلدامدىقپەن جاقىنداپ كەلەمىز.
ونىڭ وكىنىشتەن قاباعى ءسال تۇسە قالعانداي بولدى.
— الايدا بۇل دەگەنىڭىز تاۋلىگىنە ءجۇز قىرىق ءتورت ميل عوي،— دەدىم مەن ونىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەپ.
مودتىڭ ءجۇزى قايتا جادىراپ شىعا كەلدى.
— ال سوندا ەندى نەشە كۇندەي جۇزەمىز؟
— اناۋ تۇستا — ءسىبىر،— دەپ، باتىس جاقتاعى الىس كوكجيەكتى نۇسقادىم.— ال وسى جەردەن شامامەن التى ءجۇز ميلدەي جەردە وڭتۇستىك-باتىس نۇكتەدە — جاپونيا. مىناداي جەلدىڭ ىعىمەن ءبىز وعان نەبارى بەس كۇندە جەتىپ بارامىز.
— ەگەر داۋىلعا ۇشىراپ قالساق؟ قايىعىمىز وعان توتەپ بەرە الا ما؟
مود كوزىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ، تەك شىندىقتى ايتقانىڭدى جاقسى كورۋشى ەدى،— بۇل جولى دا ماعان تەسىلە قاراعان.
— ەگەر وتە قاتتى داۋىل بولماسا، قالعانىنا شىداپ قالار،— دەدىم مەن ەكىۇشتى.
— ال ەگەر وتە قاتتى داۋىل بولسا شە؟
مەن ءۇنسىز تومەن قارادىم.
— ءبىزدى كەز-كەلگەن ساتتە كاسىپتىك كەمەلەردىڭ ءبىرى تاۋىپ الۋى مۇمكىن. مۇحيتتىڭ وسى بولىگىندە ءقازىر ولار قۇرتتاي قاپتاپ ءجۇر.
— قۇداي-اۋ، ءسىز قالشىلداپ توڭىپ وتىرسىز عوي،— دەدى ول كەنەت.— قاراڭىزشى وزىڭىزگە، ءتۇرىڭىز ءتىپتى كوكپەڭبەك بوپ كەتىپتى. قوي، قوي، داۋلاسپاڭىز، مەن ءبارىن دە كورىپ تۇرمىن عوي مىنە. مەن بولسام كورپە استىندا قىج-قىج قايناپ جاتىرمىن!
— نە دەسەم ەكەن... ەگەر ءسىز دە ءدىر-دىر ەتىپ مەنىمەن قاتار وتىرساڭىز، ودان سوندا قانداي پايدا بار؟— دەپ كۇلدىم مەن.
— پايدا بولادى، ەگەر مەن دە شليۋپكانى جۇرگىزە الاتىن بولسام. سوندىقتان مىندەتتى تۇردە جۇرگىزىپ ۇيرەنۋىم كەرەك.
مود شليۋپكا تۇبىندە وتىرىپ، وزىنشە بەت-جۇزىن تۇزەپ الۋعا كىرىسكەن. الدىمەن شاشىن جوندەگىسى كەلىپ، ونىسىن تومەن قاراي جايىپ جىبەرىپ ەدى، جەلكىلدەگەن ءبىر قۇشاق مامىقتان بەتى مەن يىعى كورىنبەي كەتتى. مەن ءبىر ءسات وسى مامىقتىڭ ىشىنە بەتىمدى تىعىپ، اناۋ التىنداي جارقىراعان ءبىر ۋىس قىزىل-سارى كەكىلدەن ءسۇيىپ-سۇيىپ العىم كەلگەن. شىركىن-اي، بولماعاندا سۋسىعان مىنا قالىڭ شاشتى ساۋساقتارىممەن تاراعىشتاپ، الاقانىما سالىپ سيپالاپ، مۇرنىما تاقاپ يىسكەپ، قۇمارىم قانعانشا ايالاپ وتىرسام عوي دەيمىن تامسانىپ. قۇددى اربالىپ، سيقىرلانىپ قالعانداي ودان كوز اۋدارا المايمىن. ءبىراق امال نە، شليۋپكا ءبۇيىر جاعىمەن شۇعىل جەلگە بۇرىلدى دا، جەلكەن بارت-بارت ەتە قالدى. مەن سوندا عانا ءوز مىندەتىم ەسىمە ءتۇسىپ، ەسكەككە جارماسا بەرگەم. ءارى يدەاليست، ءارى رومانتيك رەتىندە مەن بۇعان دەيىن، ءوزىمنىڭ سالقىن قاندى اقىلىما قاراماستان، ماحاببات دەگەن ماسەلەنىڭ كەيبىر نازىك تۇستارى جونىندە تىم قيالي تۇسىنىكپەن جۇرەتىنمىن. ماسەلەن، ەركەك پەن ايەل اراسىنداعى ماحابباتتى مەن ەكى ۇقساس جان دۇنيەنى قوساتىن تازا رۋحاني بايلانىستان باسقا ەشتەمە ەمەس دەپ ەسەپتەيتىنمىن. ال ونىڭ تانگە قاتىستى جايلارىنا مەن ءتىپتى دە ماڭىز بەرگەن ەمەسپىن. ەندى، مىنە، مىنا ءتاتتى سەزىمدەردەن كەيىن تۇسىنگەنىم: جان قۇبىلىستارى ونى سىرتىنان قاپتاپ تۇرعان ءتان ارقىلى عانا كورىنەدى ەكەن، ياعني سۇيگەن ادامىڭنىڭ ءتۇر-پىشىنى، ءيىسى، شاشىنىڭ جاناسۋى — ءدال وسىنداي-اق، كوزىنىڭ ءتۇسى، ەرنىنەن شىققان ءاربىر ءسوزى — ونىڭ جان قۇدىرەتىنىڭ تىنىسى، بال تاتىعان لەبى ەكەن. سوسىن جانە رۋحتىڭ ءمولدىر دە تازا ءتۇرى — كوزگە كورىنبەيتىن، قولعا ۇستاتپايتىن، تەك سەزىنۋ ارقىلى بىلىنەتىن جانە ءوزى ارقىلى ءوزىن تانىتا المايتىن ەرەكشە ءبىر دۇنيە ەكەن. يەگوۆ ءانتروپومورفيزمى دەگەن ساناداعى ۇعىم، قيالداعى بەينەنىڭ ءوزى قالاي پايدا بولعان؟ يۋدەيلەر ونى قانداي تۇردە كورگىسى كەلسە، ول سونداي تۇردە كورىنە بىلگەن. ياعني قۇبىلمالى قيالدان قۇبىلمالى بەينە تۋعان.
مىنە، مەن دە مودتىڭ قىزىل-سارعىش شاشىنا قىزىعا دا سۇيسىنە قاراپ وتىرىپ، نەشە ءتۇرلى قيالعا بەرىلەمىن. ونى دۇنيەدەگى نەبىر سۇلۋلىقتىڭ بارىنە تەڭەگىم كەلەدى. جانە ەڭ قىزىعى، ونى نەگە تەڭەسەم دە، ول تۋرا سوعان ۇقساعانداي، سونىڭ تۋرا وزىندەي بوپ كورىنەدى. كەنەت مود باسىن سىلكىپ جىبەرىپ، شاشىن ارتىنا قاراي لاقتىرىپ تاستاعاندا، ونىڭ جىميا كۇلگەن ءجۇزى جارق ەتە قالعان.
— ايەلدەر نەگە شاشىن جيناپ، ءتۇيىپ جۇرەدى ەكەن وسى؟ جاڭاعىداي ەركىمەن جىبەرسە، تىپتەن سۇلۋ ەمەس پە؟— دەدىم مەن.
— ءويتىپ قويا بەرسە مۇلدە ۇيىسىپ، جاباعى بوپ قالماي ما،— دەپ ول كۇلىپ قويدى.— مىنە، ەندى ادەمى ءبىر شاش قىستىرعىشىمدى جوعالتىپ تا الدىم.
جەلكەن تاعى دا جەلگە بارت-بارت ەتە قالدى، ال مەن مود كورپە استىنان شاش قىستىرعىشىن تاۋىپ العانشا ونىڭ ءاربىر قيمىلىن قىزىقتادىم دا وتىردىم. ال سول ءاربىر قيمىلدىڭ ءوزى كادىمگى ايەل زاتىنا ءتان ەدى. مەن وسىنى كورىپ وتىرىپ، كەرەمەت ءبىر جاڭالىق اشقانداي بولعانمىن: "قۇداي-اۋ، بۇل دا ايەل ەكەن عوي!— دەيمىن تاڭدانىپ.— باسىنان باقاپشاعىنا دەيىن ناعىز ايەل ەكەن عوي!
مەن ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن تىم اسقاق باعالاعان ەكەنمىن، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامنان گورى ونى پەرىشتەگە، قول جەتپەس شىنارعا، جۇماقتاعى حور قىزىنا بالاعانمىن. ال ەندى ونى كادىمگى ايەل رەتىندە تانىتقان بولماشى ءىس-قيمىلىنىڭ ءوزى مەنىڭ كوكىرەگىمدى ۇلكەن قۋانىشقا بولەگەن... شاشىن ارتىنا سىلكىپ جىبەرۋى، شاش قىستىرعىشىن كۇيبەڭدەپ ىزدەي باستاۋى، ءبارى-بارى جانعا قانداي جىلى اسەر ەتەدى دەسەڭىزشى! ءيا، مەنىڭ ەركەك بولعانىم سياقتى، ونىڭ دا ايەل دەگەن اتى بار ەكەن، ول دا مەن سياقتى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام ەكەن، وعان دەگەن بۇكىل ءتاتتى سەزىمدەرىمدى ساقتاي وتىرىپ، كادىمگى ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى تابيعي بايلانىستى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، مەن وعان جانىمدى دا، ءتانىمدى دە قوسۋىما بولادى ەكەن.
ول مەنى قاشان دا ارباپ، سيقىرلاپ الاتىن عاجايىپ سۇيكىمدى ۇنىمەن الاقايلاي داۋىستاپ شاش قىستىرعىشىن تاۋىپ الدى دا، مەن ەسىمدى ەندى عانا جيناعانداي بولىپ، الدىمداعى باعىتقا بار نازارىمدى سالا باستادىم. جۇرگىزۋدىڭ دە نەشە ءتۇرلى تاسىلدەرى بار ەكەن. سونىڭ ءبىرىن مەڭگەرىپ العانىما قاتتى قۋانىپ قالدىم. ول بىلاي: نىساناعا العان باعىتىمىزعا قاراي ەسكەكتەردى ءبىر نۇكتەگە تاس قىپ بايلاپ تاستاپ ەدىم، قايىق مەنىڭ اندا-ساندا جەل كۇشىنە بايلانىستى ازداپ اۋىتقىعانى بولماسا، كومەگىمسىز-اق، بەنديەۆيندتى بەرىك ۇستاپ تۇراتىن بولعان. تەك نەگىزىنەن باعىتتى دۇرىس ۇستاپ تۇردى ول.
— ال ەندى تاڭعى اسىمىزدى ءىشىپ الايىق،— دەدىم مەن.— ءبىراق الدىمەن ءسىز جىلى كيىنىپ الۋىڭىز كەرەك.
مەن كورپە تىگەتىن قالىڭ ماتەريالدان تىگىلگەن جاپ-جاڭا كۇپايكەنى جۇك اراسىنان الىپ شىقتىم: تىسى تىعىز توقىلعان ماتادان جاسالعاندىقتان بۇدان جاڭبىردىڭ دا وتە قويۋى ەكىتالايدى. مود كۇپايكەنى كيىپ بولعان كەزدە، مەن ونىڭ باسىنا فۋراجكانىڭ ورنىنا زيۋيدۆەستكانى قوندىردىم؛ ەگەر ونىڭ جيەگىن جازىپ جىبەرسە شاش پەن قۇلاقتى قويىپ بۇكىل بەتىن جاۋىپ كەتەر ەدى. مود وسى كيىمدەرمەن ءتىپتى ادەمى بوپ كورىنگەن. ءبىراق وعان قانداي كيىم كيگىزسە دە جاراسا بەرەتىن. ويتكەنى ونىڭ سوپاقشالاۋ بىتكەن بەت ءپىشىنى مەن قۇلىن ءمۇسىنىنىڭ ءبىر جەرىندە كوزگە وعاش كورىنەتىن ارتىق-اۋىس، كەم-كەتىك ەشتەمە جوق بولاتىن.
قايىق ۇلكەندەۋ ءبىر تولقىندى قيعاشتاي كەسىپ وتكەندە، جەل ەكپىنى كەنەت ونى باسقا باعىتقا جالت بۇردى. ءبىر جاعىنا قاتتى قيسايعان ول قارسى ۇشىراسقان ەكىنشى تولقىنعا پلانشيرىنە دەيىن كىرىپ كەتىپ، ءبىر شەلەكتەي سۋدى قاعىپ العان دا، قايتا كوتەرىلىپ شىعا كەلگەن. بۇل ۋاقىتتا مەن كونسەرۆى قالبىرىن اشىپ وتىر ەدىم، جالما-جان شكوتقا جارماسىپ، ازەر دەگەندە ونى تارتىپ ۇلگەردىم. جەلكەن جەلپ-جەلپ ەتتى دە، قايىق جەل ىڭعايىنا قاراي جىعىلا بەردى. جەلكەنمەن جانە بىرەر مينۋت اۋرەگە تۇسكەننەن كەيىن، قايىقتى اقىرى تاعى دا ءوز باعىتىنا سالىپ الدىم. بۇدان سوڭ ماعان قايتا تاماق قامىنا كىرىسكەننەن باسقا جۇمىس قالماعان.
— مىناۋ ءبىر جاقسى امال بولعان سياقتى،— دەدى مود ەسكەكتى ءبىر باعىتقا قاراي بايلاپ قويعانىمدى كورىپ.— شىندىعىن ايتسام، تەڭىزشىلىك جونىندە مەن ەشتەمە دە بىلمەيمىن.
— بۇل قوندىرعى بىزگە بەيديەۆيندپەن كەلە جاتقاندا عانا كەرەك،— دەپ، وزىمشە تۇسىندىرگەن بولدىم.— ال گالۆيند نەمەسە باكشتاگ كەزىندە مەنىڭ ءوزىم باسقارۋىما تۋرا كەلەدى.
— وكىنىشكە قاراي، مەن بۇل تەرميندەردىڭ ءبىرىن دە تۇسىنبەيمىن، ءبىراق ءبىر دۇنيە انىق: ماعان ءسىزدىڭ ۇنەمى باسقارۋ جۇيەسىندە وتىرعانىڭىز ۇنامايدى. ءسىزدىڭ جانىڭىز تەمىر ەمەس قوي. سوندىقتان ءقازىر تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ جۇرگىزۋ جاعىن ماعان دا ۇيرەتە باستاڭىز. ونى ابدەن مەڭگەرىپ السام، ءسىزدى كەز كەلگەن ۋاقىتتا اۋىستىرىپ وتىرامىن. بۇل ءسىز ەكەۋىمىزگە دە ىڭعايلى بولادى.
— اۋ، مەن ءوزىم جاڭا ۇيرەنە باستاعان اداممىن عوي، ەندەشە ءسىزدى قالاي ۇيرەتە الام،— دەيمىن مەن قينالىپ.— ءسىز ماعان كەشە تاعدىرىڭىزدى سەنىپ تاپسىردىڭىز، ءبىراق مەنىڭ جەلكەندى قايىق جاعىنان دىم بىلمەيتىن ماقاۋ ەكەنىمدى بىلمەدىڭىز. ءيا، مەن بۇل شليۋپكاعا ءبىرىنشى رەت وتىرىپ كەلەمىن.
— ونداي جاعدايدا، سەر، ەكەۋىمىز بىردەي ۇيرەنۋىمىز كەرەك. مىنە ءسىز مەنەن ءبىر ءتۇن ارتىق تاجىريبە جيناقتاپ الدىڭىز، ەندى سونى مەنىمەن بولىسەتىن بولاسىز. ال ءقازىر الاڭسىز تاماق ىشەيىك! ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ دە ىشىمىزدە ءبىر-بىر قاسقىر ۇلىپ تۇرعان بولار.
— ءيا، ءبىراق كوفە دامەتپەي-اق قويىڭىز!— دەدىم مەن وعان ماي جاعىلعان گالەتتى ۇسىنىپ جاتىپ.— قاشان جانە قاي جەردە ايتەۋىر جاعاعا جەتكەنشە ىستىق شاي، ىستىق تاماق دەگەننىڭ ءبارىن ۇمىتا تۇراتىن بولامىز.
سوڭىن ءبىر ستاكان سۋىق سۋمەن بىتىرگەن ءبىزدىڭ قوڭىرتوبەل تاڭعى اسىمىزدان كەيىن مەن مودقا قايىق جۇرگىزۋدى ۇيرەتۋگە كىرىستىم. شىندىعىندا، ونى ۇيرەتۋمەن بىرگە ءوزىم دە ۇيرەنە بەرگەم. ءبىراق بۇدان مۇلدە ءيىس سەزبەستىڭ دە ءبىرى ەمەس ەدىم، "ەلەستىڭ" شتۋرۆالىندا تۇرعاندا ماتروستاردىڭ قايىقتى قالاي جۇرگىزگەنىن تالاي رەت كورگەنىم بار-دى. سودان قالعان بىردەمە ەندى عانا قاجەتىمە اسقانداي. مەن ويلاعانداي ەمەس، مود تا، وتە العىر بولىپ شىقتى، كورسەتكەن، ۇيرەتكەنىڭدى بىردەن قاعىپ الىپ وتىردى دا، ءبىرازدان سوڭ قايىقتى كادىمگىدەي جۇرگىزە باستادى.
سوسىن تىنىمسىز ەسە بەرگەننەن قولى تالىپ قالدى ما، ءبىرازدان سوڭ ەسكەكتى ماعان بەرىپ، الگىندە مەن جيناپ ۇلگەرگەن كورپەنى قايىق تۇبىنە قايتا جايۋعا كىرىسكەن. مۇمكىندىگىنشە ونى ىڭعايلى ەتىپ توسەپ بولعان سوڭ:
— ال، سەر، توسەگىڭىز دايىن!— دەگەن ماعان قاراپ جىميىپ.— ەكىنشى ەرتەڭگىلىككە دەيىن ءسىز ەندى تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتاۋىڭىز كەرەك... جوق، كەشىرىڭىز، تۇسكە دەيىن.— "ەلەس" كەستەسى بويىنشا ايتىپ قالعان ءسوزىن دەر كەزىندە تۇزەپ تە قويدى.
مەن ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ "وتىنەم، دەمالىڭىز!" دەپ ول جانىمدى قويار ەمەس. اقىرى ونى تىڭدادىم دا، كورم ەسكەگىن قولىنا بەردىم. سوسىن قىزدىڭ ءوزى سالىپ بەرگەن توسەككە قيسايعانىم سول، تۇلا بويىم مايداي ەرىپ جۇرە بەرگەندەي بولدى. وسى ءبىر كورپەنىڭ ىشىندە ادامنىڭ جانىن راقاتقا باتىرىپ، ءتانىن ءلاززاتقا بولەيتىن ءبىر قۇدىرەت بار سەكىلدى. سول قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن كوز الدىم بىرتىندەپ بۇلدىراپ، بۇكىل دەنەم دەلسال تارتىپ، ءسات سايىن ءتۇپسىز تۇڭعيىققا شىم باتىپ بارا جاتقانىمدى سەزدىم...
وقىس ويانىپ كەتكەن ساتىمدە ساعاتقا قاراپ، تىم قاتتى ۇيىقتاعانىمدى ءبىلدىم. ساعات تۇسكى ءبىر بولىپتى. بايقاسام، تۇتاستاي جەتى ساعات ۇيىقتاعان ەكەنمىن. سول جەتى ساعات بويى ول قايىقتى جالعىز جۇرگىزگەن! مەن ونىڭ قولىنان ەسكەكتى الىپ جاتىپ، تاستاي بوپ قاتىپ قالعان ساۋساقتارىن ۋقالاپ وزىمشە جىلىتقان بولدىم. سوڭعى كۇشىنە دەيىن سارقا جۇمساعانى سونداي، ەندى ول ءتىپتى ورنىنان كوتەرىلە الماعان. مەن امالسىز جەلكەندى ءبىر ءسات ءتۇسىرىپ،
— سوندا تاڭ اتقانشا نەبارى جيىرما ءتورت-اق ميل جۇرەتىن بولدىق-اۋ؟— دەدى ول قىنجىلىپ.— وندا دا جەل باسىلىپ قالماسا.
— دۇرىس. ەگەر جەل وسى قالپىمەن تۇرسا، وندا ءۇش تاۋلىكتە — ءجۇز قىرىق ميل!
— جوق، وسى قالپىمەن تۇرمايدى!— دەدى مود جۇلىپ العانداي.— ول مىندەتتى تۇردە بەتىن وڭعا بۇراتىن بولادى.
— تەڭىز دەگەنىڭىز — بارىپ تۇرعان الدامشى عوي.
— ال جەل شە؟— دەپ ول ماعان تىك قارادى.— مەن ءسىزدىڭ "جىبەكتەي ەسىلگەن جىلى پاسسات" تۋرالى ءان سالعانىڭىزدى ەستىپ ەدىم ءبىر كەزدە.
— لارسەننىڭ سەكتانت پەن حرونومەترىن الا شىقپاعانىم قانداي وكىنىشتى!—دەدىم مەن قاباق شىتىپ.— ەگەر ءبىز ءوزىمىز تەك ءبىر باعىتتى ۇستاپ وتىرساق، جەل ءبىزدى ەكىنشى جاققا تارتادى، ال سۋدىڭ اعىسى، مۇمكىن، — ءۇشىنشى... ياكي بۇل جەردە بىزگە ناقتى ەسەپتى ءبىلۋ دە ءدال ەسەپتەپ وتىرۋ دا وتە قيىن. الداعى ۋاقىتتا ءبىز كەمى بەس ءجۇز ميل قاتەلەسپەي تۋرا قاي تۇستا كەلە جاتقانىمىزدى بىلە المايتىن شىعارمىز.
مەن وسىنى ايتتىم دا، ارتىنشا ودان تىم كوڭىلسىز اڭگىمە ايتقانىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرادىم. سوسىن ونىڭ قيىلىپ سۇراعان وتىنىشىنە كوندىم دە، تۋرا ساعات توعىزدا ونى كورمگە وتىرعىزىپ، ءوزىم ءتۇن جارىمىنا دەيىن دەمالۋعا جاتتىم. ارينە، جاتار الدىندا توسەك-ورنىمدى دۇرىستاپ، قالىڭ كورپە جامىلىپ، ونىڭ سىرتىنان سۋ وتكىزبەيتىن ۇزىن شەكپەن جاۋىپ العانمىن. ءبىراق ءۇزىپ-جۇلىپ قانا كوز شىرىمىن الدىم. قايىق ءبىر جالدان ءبىر جالعا سەكىرەدى. تولقىندار دۇڭك-دۇڭك ەتكىزىپ تۋرا مەنىڭ جامباسىمنىڭ استىنان ۇرادى. بورت سىرتىنان وكىرىپ-ۇلىپ جاتقان ۇلى سارىندى ەستيمىن. بەتىمە اۋىق-اۋىق سۋىق تامشىلار شاشىرايدى. ءبىراق نە كورسەم دە وسى كۇنىمنىڭ ءوزى كۇن عوي دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، "ەلەستە" مەن نە كورمەدىم. ونداعى ءاربىر كۇنى قىل ۇشىنا ءىلىنىپ جۇرگەن ءومىرىم كەز كەلگەن ساتتە قيىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى عوي... دەگەنمەن الاقايلاۋعا ءالى ەرتە ەدى، اجال مەن ءبىزدىڭ ارامىزدى ءقازىردىڭ وزىندە قايىقتىڭ ءبىر-اق ەلى قابىرعاسى ءبولىپ تۇرعانىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى!..
جو-جوق، مەن ءبارىبىر قورىقپايمىن. ءبىر كەزدەگى قورقاۋ لارسەننىڭ، ءتىپتى ونى قويىپ جامان توماس ماگريدجدىڭ الدىنداعى قورقىنىشتارىمنىڭ قاسىندا مىناۋ دەگەنىڭىز ويىنشىق قوي. تاعدىر مەنى وسى مود برۋستەرگە جولىقتىرعالى مەن ومىرگە قايتا كەلگەن سياقتىمىن. ءوزىڭدى بىرەۋ سۇيگەننەن گورى، ءوزىڭ بىرەۋدى ءسۇيۋىڭ ءتىپتى كەرەمەت ەكەن عوي دەپ ويلادىم مەن. جۇرەگىڭدى وسى سەزىم ورتەگەن كەزدە بۇل ءومىردى كىم ءۇشىن ءسۇرىپ، كىم ءۇشىن ساداقا ەتۋدى دە بىلەدى ەكەنسىڭ. بىرەۋدى ءسۇيۋ ارقىلى مەن ەندى ءوزىمدى ۇمىتتىم، سونىمەن قاتار — ءبىر قىزىعى!— ءوز ءومىرىمدى وزگە بىرەۋ ءۇشىن قۇربان ەتۋگە دە دايىن بولعان وسىنداي مەزەتتە، مەنىڭ ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىعىم بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسكەن. مەن بۇرىن ەش ۋاقىتتا ءومىردىڭ ءمانىن ءدال قازىرگىدەي تۇسىنبەگەن ەكەنمىن. كوزىم ءىلىنىپ كەتكەنشە مەن وزگەشە ءبىر ءتاتتى سەزىمدەرگە بەرىلىپ، اناۋ كورمدە وتىرعان مودتىڭ الاسۇرعان تولقىنداردىڭ ورتاسىندا جالعىز ءوزى ارپالىسىپ كەلە جاتقانىن، كەز كەلگەن ساتتە ول مەنى كومەككە شاقىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستەن شىعارماي، تۇن-تۇنەككە ۇزاق ۋاقىت قاس قاقپاي قارادىم دا جاتتىم.
جيىرما سەگىزىنشى تاراۋ
ۇشى-قيىرسىز ۇلى مۇحيتتىڭ ۇستىندە كىشكەنتاي قايىقپەن بىرنەشە كۇن بويى قالقىپ جۇرگەندە كورگەن بار ازابىمىز بەن بەينەتىمىزدى تۇپ-تۇگەل بايانداپ جاتۋ كەرەك پە، جوق پا — بىلمەيمىن. دەگەنمەن ازداپ ەسكە الىپ كورەيىن.
سولتۇستىك-باتىستان ەسكەن سۋىق جەل تاۋلىك بويى ازىنادى دا تۇردى. سوسىن ول ازداپ تىنىشتالعاندا، تۇنگە قاراي وڭتۇستىك-باتىستان ىزعىرىق ەسىپ قويا بەرگەن. بۇل ءبىزدى تۋرا قارسى ماڭدايدان ۇردى. دەگەنمەن مەن سۇيرەتپەلى زاكىردى جيناپ الىپ، جەلكەندى كوتەرىپ، كەمە تۇمسىعىن شۇعىل وڭتۇستىك-وڭتۇستىك-شىعىسقا بۇردىم. جەل بىزگە تەك وسى باعىت ارالىعى مەن باتىس-شىعىس-باتىس باعىتىن تاڭداۋعا عانا مۇمكىندىك بەرگەن، الايدا وڭتۇستىكتىڭ جىلى لەبى مەنى جىلىراق تەڭىز جاققا تارتا تۇسكەن دە، وسىنىڭ ءوزى ماعان سوڭعى تاڭداۋ بولىپ ەدى.
ءبىراق ءۇش ساعاتتان كەيىن،— ءالى ەسىمدە، تۋرا ساعات ۇشتە،— كوزگە تۇرتكىسىز قاپ-قاراڭعى تۇندە، الگى وڭتۇستىك-باتىس جەلىنىڭ قۇتىرىنىپ شىعا كەلمەسى بار ما، مەن امالسىز تاعى دا سۇيرەتپەلى زاكىردى سۋعا سالۋعا ءماجبۇر بولدىم.
تاڭ شاپاعىن كورمدە وتىرىپ قارسى الدىم. قىزارىپ، قانتالاپ تۇرعان كوزدەرىممەن كوسىلىپ جاتقان كەڭ ايدىنعا — قايىعىمىز قالت-قۇلت ەتىپ بارا جاتقان اقكوبىكتى، ايعىر جالدى مۇحيت بەتىنە — الدەبىر نازىك ۇمىتپەن قوبالجي قارايمىن. ءومىرىمىزدىڭ قىل ۇشىنا كەلىپ تىرەلگەنى انىق ەدى — كەز كەلگەن ساتتە ءبىزدى ءبىر تولقىننىڭ جۇتا سالۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن. قايىققا جاڭبىرداي سابالاپ، نوسەردەي توگىلگەن سۋدان كوز اشپاي كەلەمىز. ونى سىرتقا شىرپي توگۋدەن قولىم دا ابدەن تالىپ بىتكەن. توسەك-ورىننىڭ ءبارى شىلقىعان سۋ. كورپەنىڭ سۋىن ءتىپتى سىعىپ الۋعا بولادى. تەك ايتەۋىر رەزينا ەتىك پەن شەكپەن كيىپ، باسىنا زيۋيدۆەستكانى ميلىقتاتا باستىرىپ العان مود قانا ازىرگە "توپان سۋدان" امان كەلە جاتقانداي، ءبىراق ونىڭ دا قولى مەن بەتى دىمدانىپ العان. ول مەنىڭ قولىمنان وجاۋدى قايتا-قايتا الىپ، قايىق ىشىندەگى سۋدى سىرتقا توگىپ وتىردى. ومىردە ءبارى سالىستىرمالى عوي، ايتپەسە ءبىزدىڭ مىنا كورىپ كەلە جاتقانىمىز داۋىل ما — انشەيىن جەلدىڭ ءسال كوتەرىلگەنى عوي، ءبىراق كەبىستەي عانا ءبىزدىڭ قايىعىمىز ءۇشىن بۇنىڭ ءوزى ناعىز شتورمنان كەم ەمەس-تى.
قاجىپ، شارشاپ، قالش-قالش ەتىپ دىرىلدەگەن قالپىمىزبەن ءبىز كۇنى بويى دوڭبەكشىپ جاتقان كوك مۇحيتپەن ايقاستىق. ءسويتىپ سىلەمىز قاتىپ ءتۇندى قارسى الدىق، ءبىراق ۇيىقتاعانىمىز جوق. سارعايىپ تاڭدى اتىردىق — ىزعارلى سۋىق جەل بەتىمىزدى ءالى دە ءۇرىپ تۇردى، اقجال تولقىندار دوڭبەكشي دومالاپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى الدىمىزدان قارسى الىپ جاتتى.
ەكىنشى كۇنى تۇندە، ابدەن السىرەگەن مود قالعىپ كەتكەن. مەن ونىڭ ۇستىنە شەكپەن جاۋىپ، برەزەنتپەن قىمتاپ تاستادىم. ءبىر جاقسىسى، كيىمدەرى اسا سۋ بولعان جوق ەدى، ءبىراق سۋىقتان دەنەسى ءبارىبىر تاس بوپ قاتىپ قالعان. مەن ونى اۋىرىپ قالا ما دەپ، قاتتى قورىقتىم. وكىنىشكە قاراي، ەرتەڭگى كۇن دە ءبىزدى ادەتتەگىدەي جابىرقاۋ دا سالقىنداۋ قالپىمەن قارسى الدى. جەل دە كەشەگىدەي بەت قاراتار ەمەس. تولقىنداردىڭ كوز الدىمىزدا وكىرە وكسىپ، دوڭبەكشي تۋلاپ جاتقانى اناۋ.
مىنە، مەن ەكى تاۋلىك بويى كىرپىك ىلگەم جوق. ونە بويىم شىلقىعان سۋ. توڭعاننان ءتىسىم تىسىمە تيمەي قالش-قالش ەتەمىن. بايقايمىن، بويىمدا جارتى-اق جانىم قالعان سەكىلدى. سۋىقتان مۇلدە سىرەسىپ قالعان سۇيەكتەرىم ءسال قوزعالسام، سىنىپ كەتەردەي سىقىرلاپ قويا بەرەدى. ال بۇل ۋاقىتتا ءبىزدى جەلدىڭ ىڭعايى مەن مۇحيتتىڭ اعىسى سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي دامىلسىز سىرعىتا بەرگەن، سىرعىتا بەرگەن. ءسويتىپ، ءبىز جاپون جاعالاۋلارىنان بارعان سايىن الىستاپ، سۋىق-سىزدى بەرينگ تەڭىزىنە قاراي بەت بۇرعانبىز.
ءبىراق ءبىز نە كورسەك تە شىدادىق، شليۋپكا دا شىدادى. جەل بۇرىنعىشا ەكىلەنە سوعىپ تۇردى. ءۇشىنشى كۇننىڭ سوڭىندا ول تىپتەن كۇشەيە تۇسكەن. بىردە قايىق تۇمسىعىنىڭ تولقىنعا سۇزە كىرگەنى سونداي ءىشى سۋعا شەلەك بويى تولىپ كەتتى دە، ءبىز جالما-جان ونى سىرتقا توگە باستادىق. ەگەر ىلە-شالا وسىنداي ەكىنشى ءبىر تولقىنعا سوقتىعىسساق، ءبىز، ءسوز جوق، قۇردىمعا كەتەر ەدىك. مەن سۋدى ابدەن توگىپ بولعان سوڭ، مودتىڭ ۇستىندەگى برەزەنتتى الىپ، شليۋپكانىڭ تۇمسىق جاعىنا جاۋىپ قويۋىما تۋرا كەلگەن. ءسويتىپ ول شليۋپكانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە قورعانىش بولعان دا، جاڭاعىداي تولقىن ۇرعان كەزدە ءبىزدى ءاردايىم قاۋىپتەن قۇتقارىپ وتىرۋعا زور سەپتىگىن تيگىزىپ ەدى.
ءبىراق مودقا ەندى قاراۋدىڭ ءوزى تىم ايانىشتى بولاتىن. قايىق تۇبىندە ءبىر-اق ۋىس بولىپ ءبۇرىسىپ وتىرعان ونىڭ بۇكىل تارتقان ازابى مەن بەينەتى كوگەرگەن ەرىندەرى مەن بوزارعان تۇرىنەن انىق كورىنگەن. ءبىراق، ماعان قاراعان كوزدەرى ءالى دە ۇشقىن اتىپ، ەرىندەرى ەركەكتىڭ ءسوزىن سويلەپ تۇرعانداي ەدى.
بۇل تۇندەگى شتورمنىڭ قاھارى بارلىق كۇننەن اسىپ تۇسكەن سەكىلدى، ءبىراق مەن ەش نارسەنى سەزە الاتىن حالدە ەمەس ەدىم، كوزىمنىڭ قالاي ءىلىنىپ كەتكەنىن ءوزىم دە سەزبەي قالىپپىن.
ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ جەل ەكپىنى باسىلىپ، تولقىندار قايتىپ، توبەمىزدەن كوپتەن كۇتكەن كۇننىڭ كوزى كورىنگەن. و، جارىقتىق، كۇن-اي دەسەڭشى! ءبىزدىڭ توڭ بولىپ قاتىپ قالعان دەنەمىز بىردەن ءجىبىپ، بويىمىزعا جان ءبىتىپ، داۋىلدان كەيىنگى شىبىن-شىركەيدەي قىبىر-قىبىر تىرشىلىككە كوشتىك. جىميامىز، كۇلەمىز. ەرتەڭگى كۇنگە تاعى دا ۇمىتتەنە قارايمىز. ءبىراق، شىن مانىندە جەتىسىپ تۇرعانىمىز شامالى. كۇننەن كۇنگە جاپون جاعالاۋلارىنان قاشىقتاپ بارامىز. "ەلەستەن" قاشىپ شىققان كۇنى ول نەبارى التى ءجۇز ميل جەردە ەدى، ەندى ودان قانشا الىستاپ كەتكەنىمىزدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى؛ ال ەندى قانداي ەندىك پەن كەڭدىكتە كەلە جاتقانىمىزدى مەن تەك بولجاممەن عانا ايتا الامىن، ونىڭ وزىندە دە شامامەن. ەگەر ءبىز ساعاتىنا ەكى ميل جىلدامدىقپەن جەتپىس ساعاتتان ارتىق درەيفتە بولساق، وندا ءبىزدى جەل مەن اعىس سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي كەم دەگەندە ءجۇز ەلۋ ميل ىقتىرىپ اكەتكەن بولۋعا ءتيىس. ءبىراق مەنىڭ ەسەپتەرىمنىڭ ءبارى دۇرىس پا؟ ال ەگەر درەيفتەگى جىلدامدىق ەكى ەمەس، ءتورت ميل بولسا شە؟ ونداي جاعدايدا ءبىزدى تاعى دا ءجۇز ەلۋ ميل ءارى اكەتكەن بولادى.
سونىمەن، ءبىزدىڭ ءدال قاي جەردە ەكەنىمىزدى مەن ءدوپ باسىپ بىلە المادىم، ەگەر ءقازىر عايىپتان "ەلەستىڭ" الدىنان شىعا كەلسەك، مەن وعان ەشقانداي تاڭدانباس ەدىم. تەڭىز مىسىقتارى ماڭايىمىزدا ءورىپ ءجۇر؛ اۋ، وسىلاردى اۋلاۋعا ەڭ بولماعاندا ءبىر كاسىپتىك كەمە شىقپاعان با دەپ، كوز جەتەر كوكجيەكتىڭ بارىنە ۇمىتپەن سۇزىلە قارايمىن. تۇستەن كەيىن سولتۇستىك-باتىس جاقتان جەلەمىك ەسە باستاعان تۇستا، ءبىز راسىندا سوناۋ الىستان ءبىر شحۋنانىڭ قاراسىن كورىپ قالعانبىز، ءبىراق ول سول مەزەتتە-اق كوزدەن عايىپ بولعان دا، ءبىز تاعى دا ۇشان-تەڭىز ايدىندا جالعىز نوقات بوپ قالا بەرگەنبىز.
كەيدە سۋدىڭ بەتىن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز سوقىر تۇمان باسقان كۇندەرى ءتىپتى مودتىڭ دا ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ءبىر اۋىز كوڭىلدى ءسوز ايتۋعا زاۋقى سوقپاي قالاتىن، كەيدە شەتسىز-شەكسىز مەڭىرەۋ ايدىندا ءجۇزىپ كەلە جاتىپ تىپ-تىنىق، جىپ-جىلى كۇندەرگە دە كەزىگەتىنبىز، ونداي ساتتەردە "قۇداي-اۋ، ءبىز وسى ءالى دە بارمىز با، قالاي ءتىرى كەلە جاتىرمىز؟" دەپ، تاڭ قالاتىنبىز. ءيا، ءبىز نە كورمەدىك! قار ارالاس جاڭبىرعا تاپ بولىپ، بۇكىل دەنەمىز مۇزداي سىرەسىپ قالعان كۇندەردى دە، دامىلسىز داۋىلعا ۇشىراپ، قايىققا تولعان سۋدى تاۋلىك بويى توگىپ وتىرعان ساتتەردى باستان كەشىردىك.
وسى كۇندەردىڭ بارىندە مەنىڭ مودقا دەگەن ماحابباتىم شەكسىز وسە تۇسكەن. جان دۇنيەسى نەتكەن باي، نەتكەن سۇيكىمدى قىز دەسەڭشى بۇل! سويلەسە — سوزىمەن، ەركەلەسە — قىلىعىمەن، ىسكە كەلگەندە — قاجىر-قايراتىمەن جانىڭدى باۋراپ الادى. مەن ونى ىشتەي نەشە ءتۇرلى سۇيكىمدى، ادەمى سوزبەن ەركەلەتە اتايمىن. ءبىراق ونىڭ ءبىرىن دە سىرتقا شىعارعان ەمەسپىن. ەگەر ول ابايسىزدا ەرنىڭنەن شىعىپ كەتسە، بۇل دەگەنىڭىز ونى سۇيەتىنىڭىزدى ايتىپ قويعانمەن بىردەي عوي. ال ءقازىر سۇيەتىنىڭدى ايتىپ، ماحابباتىڭدى بىلدىرەتىن ءسات پە؟! مۇنداي سەزىمدەردى ىشتە ساقتاۋ ماعان قانشاما قيىن بولسا دا، ءبارىبىر مەن ءوزىمدى ادامشا، ازاماتشا ۇستاي بىلگەنىم انىق. سوندىقتان دا مود ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى قارىم-قاتىناس جولداستىق، دوستىق شەگىنەن ءارى اسپاعان. ال بۇل دوستىقتىڭ تامىرى كۇننەن كۇنگە تەرەڭدەپ، بەكي ءتۇسىپ ەدى.
ءبىراق بارىنەن دە مەنى مودتىڭ قايسارلىعى مەن وجەتتىگى قايران قالدىرىپ ەدى. اياق-قولى بالعاداي، دەنساۋلىعى تەمىردەي ايەل دە تەڭىزدىڭ مىناداي قاھارى مەن تالكەگىنە توتەپ بەرە الماس ەدى، ال مود، مەنىڭ تال شىبىقتاي بۇرالعان نازىك مودىم، جاۋىنعا دا، داۋىلعا دا، قاتەر مەنەن قاۋىپكە دە، مۇڭ-نالا مەن ۋايىمعا دا — ەش نارسەگە، ەشتەمەگە بەرىلمەگەن. ال بۇعان دەيىن ول مۇندايدىڭ ءبىرىن كورىپ بىلمەگەن؛ ءومىر دەگەن قۇپيالى، جۇمباقتى، مىڭ-سان قىرلى دۇنيەمەن ول تەك كىتاپ ارقىلى عانا تانىستى. بۇل قىز ماعان ىلعي دا جۇلدىزداردان توگىلگەن نازىك نۇردان نەمەسە ءمولت-مولت ەتكەن تاڭعى شىق پەن گۇل قاۋىزىنان جارالعانداي كورىنەتىن. ول ماعان سونداي-اق ءتان قابىعىمەن قاپتالعان الدەبىر عاجايىپ رۋح تۇرىندە دە ەلەستەيتىن. دەگەنمەن، مەن بار جاعىنان قاتەلەسپەدىم دەپ تە ايتا المايمىن. ءاربىر ايەلگە ءتان ونىڭ دا وزىندىك ۋايىم-مۇڭى بولاتىن، ءبىراق نە نارسەنى دە ول ەر مىنەزبەن كوتەرە ءبىلۋشى ەدى. ءاربىر قيىنشىلىقتى ول تانىمەن ەمەس، جانىمەن قابىلداپ الاتىن دا، اۋىرتسا تەك سول جانىن عانا ىشتەي اۋىرتىپ وتىراتىن.
ءبىز تاعى دا شتورم بەلدەۋىنە تۇسكەنبىز. قايىعىمىزدى ءبىر ءداۋدىڭ قولىمەن تولقىننان تولقىنعا لاقتىرىپ، داۋىل كۇندىز-تۇنى وكىردى دە تۇردى. مۇحيت تا اۋزىنداعى جىن ارالاس اقكوبىگىن بۇرقىراتا شاشۋدان ءبىر تىنعان ەمەس. ال ءبىز سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي كۇن سايىن ۇزاپ بارامىز، ۇزاپ بارامىز. مىنە، ءسويتىپ بىردە شتورم مۇلدە كۇشەيىپ، تەڭىز بەتىن تۋلاقتاي قاعىپ جاتقان ساتتە، مەن ءمان-ماعىناسىز جەل ىعى جاققا كوز تالدىرا قاراپ وتىرعانمىن. سوندا بىردەمە ىزدەدى دەيسىز بە؟ جوق، انشەيىن ۋاقىت وتكىزۋ دە. تەك ىشتەي: "و، قۇداي، قاھارىڭدى توگە بەرمەشى! بىزگە دە ءبىر راقىمىڭدى كورسەتشى!" دەپ، جاراتقانعا جالبارىنىپ قويامىن... ءبىر مەزەت الگى كوكجيەككە قاراپ وتىرىپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. نەشە كۇن بويى ۇيىقتاماعاندىقتان كوزىمە الدەنەلەر ەلەستەي باستاعان شىعار دەيمىن. الدە جىنداندىم با ەكەن؟ وسى مەنىڭ ەسىم دۇرىس پا دەگەندەي، مودتىڭ كوزىنە ۇڭىلەمىن. ودان ەشقانداي تاڭدانىس نەمەسە باسقاشا كوزقاراس بايقالمايدى. دەمەك دەنىم دۇرىس بولعانى عوي. كوزىمدى ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، جاڭاعى كوكجيەككە قايتا قارايمىن. و، عاجاپ! جاعالاۋ!.. جەر!.. بيىك-بيىك، قاپ-قارا قۇز-جارتاستار سونادايدان "مەن مۇندالايدى". اقجال تولقىندار ونىڭ بالاعىنا سوعىلىپ، باسىن قايىرادى. ءبىزدىڭ الدىمىزداعى جال-جال تولقىندار دا اۋناقشي دومالاپ، سولاي قاراي جوڭكىلىپ بارادى.
— مود!— دەيمىن ايقايلاپ — مود!
مەن يەك قاققان جاققا شۇعىل مويىن بۇرىپ، ول دا كوردى جاعالاۋدى.
— الياسكا! بۇل شىنىمەن-اق الياسكا بولعانى ما؟— دەيدى ول تاڭدانا داۋىستاپ.
— وكىنىشكە قاراي، ول ەمەس،— دەدىم مەن. دەدىم دە بىردەن قايتا وعان بۇرىلدىم.— ءسىز جۇزە بىلەسىز بە؟
ول بىلمەيمىن دەگەندەي باسىن شايقاپ قويدى.
— مەن دە بىلمەيمىن. دەمەك جاعاعا ءجۇزىپ شىعا المايمىز، سوندىقتان قايىقپەن بارۋ ءۇشىن جارتاستار اراسىنان ساڭىلاۋ ىزدەۋىمىز كەرەك. ءبىراق ۋاقىتتى جوعالتۋعا بولمايدى... جانە قايرات، جىگەردى دە.
بۇل سوزدەردى تىم سەنىمدى ايتسام دا، ىشتەي قاتتى الاڭداپ تۇردىم. بۇنى مود تا سەزە قويعان ەكەن، ماعان قادالا قاراپ:
— ماعان كورسەتكەن بارلىق جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن مەن سىزگە ءالى راحمەت تە ايتقان جوقپىن، جانە...— دەپ، ول ەڭ ءبىر كەرەمەت ءسوزدى تاڭداپ ايتقىسى كەلگەندەي ءسال مۇدىرە تۇسكەن.
— ءيا، ودان كەيىن نە؟— دەدىم مەن دورەكىلەۋ ءتىل قاتىپ، ويتكەنى ماعان ونىڭ ويدا جوقتا راحمەت ايتقىسى كەلگەنى اسا ۇناي قويماعان.
— اۋ، كومەكتەسسەڭىزشى ماعان!— دەدى ول جىميىپ.
— ولەر الدىنداعى سوڭعى ءسوزىڭىزدى ماعان جەتكىزىپ كەتۋىڭىز ءۇشىن كومەكتەسەيىن بە سىزگە؟ جوق، ولاي بولمايدى. ءبىز ولمەيمىز. ءبىز وسى ارالعا امان-ەسەن اياق ىلىكتىرەمىز دە، كەشكە دەيىن كەرەمەت جايعاسىپ ۇلگەرەمىز.
ءبىراق مەن قانشا سەنىمدى سويلەدىم دەسەم دە، وسى ايتقان ءسوزىمنىڭ بىرىنە ءوزىم دە سەنە قويعام جوق. الايدا وتىرىك ايتۋعا مەنى قورقىنىش ءماجبۇر ەتپەگەن. شىندىعىندا قۇز-جارتاستاردىڭ اراسىندا بۇرق-سارق قايناپ جاتقان اجال قازانىنان امان قالۋىمىز ەكىتالاي ەكەنىن بىلسەم دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇرەيدەن بويىم ادا ەدى. ال جەلكەندى كوتەرىپ، باعىتتى باسقا جاققا بۇرۋ جونىندە ءتىپتى ويلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق-تى؛ ونداي جاعدايدا قايىقتى جەل قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا اۋدارىپ تاستار ەدى؛ ەكىنشىدەن جەلكەننىڭ ءوزى قوسالقى ەسكەكتەرمەن بىرگە كورم سوڭىندا سۇيرەتىلىپ كەلەدى عوي.
مەن بۇرىن دا ايتقانىمداي، نەشە كۇننەن بەرى الدى-ارتىمدى وراپ كەلە جاتقان، كەز-كەلگەن ساتتە القىمىمنان الا ءتۇسۋى مۇمكىن اجال دەگەن بالەدەن مەن ءوز باسىم ءۇشىن ءتىپتى دە قورىققان ەمەسپىن، ال مود ولەدى-اۋ دەگەن وي باسىما كەلگەندە، ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن. قارعىس اتقىر قايداعى ءبىر ەلەستەر كوز الدىما كەلىپ... تاستارعا سوعىلىپ مىج-تىج بوپ جاتقان مودتىڭ دەنەسىن كورگەندە... جۇرەگىم تاس توبەگە شىعادى! جو-جوق! ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، ءبىز جاعاعا قالايدا امان-ساۋ شىعۋىمىز كەرەك! جانە شىعامىز دا! مەن ەندى ءوزىمدى تەك وسىعان سەندىرۋگە تىرىستىم.
ءبىراق الگى سۇمدىق ەلەستەن قۇتىلسامشى. كوزىمدى اشسام دا، جۇمسام دا تاسقا سوعىلىپ قان-قان بولىپ جاتقان مودتىڭ اپپاق دەنەسىن كورەمىن. ارتىنشا ءبىر ەسسىز وي بۇكىل وي-سانامدى جاۋلاپ العان: مودتى تاس قىپ قۇشاقتاپ تۇرىپ بورتتان ءبىر-اق سەكىرسەم. بۇل ويىمدى ەكىنشى ءبىر وي جانە الماستىرعان: شليۋپكا اناۋ قايناپ جاتقان اق كوبىكتى قازانعا جاقىنداي بەرگەندە، مودتى قۇشاقتاپ، ونى سۇيەتىنىمدى ايتىپ، سوسىن ونى قولىما كولدەنەڭ كوتەرىپ الىپ، اجالمەن ەڭ سوڭعى ايقاسقا اتتانسام...
ءبىز بىر-بىرىمىزگە ينستينكتى تۇردە جاقىنداي تۇستىك. مودتىڭ قولعاپ كيگەن قولى مەنىڭ قولىما سوزىلدى. ءسويتىپ ءۇنسىز، جىم-جىرت كۇيدە اقىرعى مينۋتتاردى كۇتتىك. ءبىز ارالدىڭ باتىس شەتىندەگى قۇردىم بەلدەۋىنس انە-مىنە دەگەنشە تاقاپ قالعانبىز، مۇمكىن كەزدەيسوق ءبىر اعىس نەمەسە ارىندى تولقىننىڭ ءبىرى ءبىزدى قاعىپ الىپ ءقاۋىپتى جەردەن الىستاتىپ اكەتەر دەگەن جىڭىشكە ۇمىتپەن مەن الدىڭعى جاققا ءالى دە جاپەكتەي قارايمىن.
— ءبىز ءوتىپ كەتەمىز!— دەدىم مەن انشەيىن بوس سەنىممەن، ءبىراق بۇل مودتى دا، مەنىڭ ءوزىمدى دە قۇر الداۋسىراتۋ ەمەس-تى. سوسىن ارادا بىرەر مينۋت وتكەندە مەن تاعى:
— و، سايتان العىر، ءبىز ءوتىپ كەتەمىز!— دەدىم دەمىمدى ىشىمە تارتىپ.
تولقىعان ساتتە اۋزىمنان انايىلاۋ ءسوزدىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالىپپىن.
— كەشىرىم وتىنەم...— دەدىم مىڭقىلداپ.
— مىنە، ەندى ءسىز مەنى سەندىردىڭىز!— دەدى مود كۇلىمسىرەپ.— ءوتىپ كەتەتىنىمىزگە مەن ەندى انىق سەندىم!
ارالدىڭ ءبىر جاق شەتىنەن، الىستان، بيىك جاعا كورىنىپ، كوز الدىمىزدا بىرتىندەپ كوگىلدىر شىعاناق اشىلا باستاعان. ءدال وسى مەزەتتە الدەبىر قۇمىعا وكىرگەن دىبىس قۇلاققا جەتىپ ەدى. قۇددى ول الىستا كۇركىرەگەن كۇندەي بولىپ، جەل ىعى جاقتاعى داۋىل مەن تەڭىز سارىنى اراسىنان ەستىلگەن. ءبىز ارال تۇمسىعىن اينالىپ وتكەندە، شىعاناق تۇپ-تۇگەل اشىلىپ سالا بەردى — ونىڭ جيەگىندە جارتى ايداي ءيىلىپ جاتقان اپپاق جاعالاۋ بەتى قۇرتتاي ءورىپ جۇرگەن تەڭىز مىسىقتارىنان كورىنبەيدى. الگىندەگى وكىرگەن، وكسىگەن دىبىس سولاردىكى ەكەن.
— مىسىقتار جاتاعى،— دەدىم مەن ايقايلاپ.— مىنە، ءبىز ەندى شىنىمەن امان قالدىق. بۇل جەردە مىنا جانۋارلاردى اڭشىلاردان قورعايتىن كۇزەت كەمەلەرى بولۋعا ءتيىس. مۇمكىن ءتىپتى جاعادا بەكەتتەرى دە بار شىعار.
دەگەنمەن، جاعاعا سوعىپ جارىلىپ جاتقان تولقىندار جيەگىن ءالى دە انىقتاپ قاراي تۇسكەن — مەن:
— ارينە، مۇندا دا ءبىزدى قۇشاق جايا قارسى الىپ جاتقان دۇنيە بايقالمايدى،— دەدىم قىنجىلىپ.
— دەگەنمەن، ەشتەڭە ەتپەس. ەگەر قۇداي وڭ قاباعىن تانىتسا، ءبىز تاعى ءبىر ءمۇيىستى قيىپ وتەمىز دە، جاقسى قورعالعان ايلاقتى سول ارادان تاۋىپ قالارمىز. سوندا جۇلىعىمىزعا سۋ جۇقتىرماي جاعاعا شىعا كەلەمىز.
راسىندا، قۇداي بىزگە وڭ قاباعىن تانىتتى. ارتىمىزدان اڭدىزداي قۋعان وڭتۇستىك-شىعىس جەلىنىڭ ەكپىنىمەن ءبىز ەكىنشى مۇيىسكە وڭباي سوعىلا جازداساق تا، ءبارىبىر ونى ساتىمەن وراپ وتكەنبىز. ءبىراق الدىمىزدان جاڭاعى ەكى مۇيىسپەن ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا جاتقان ءۇشىنشى بىرەۋدىڭ شىعا كەلگەنى. ە، بۇل جەردەن قانداي ايلاق تابىلا قويسىن بىزگە! ول قۇرلىققا سۇعىنا كىرىپ جاتىر ەكەن دە، لىقسىعان اعىس قايىعىمىزدى قاعىپ الىپ، ەكىنشى ءمۇيىس قولتىعىنا قاراي سۇيرەي جونەلدى. بۇل جەردەگى تەڭىز بالاعىن تىپ-تىنىق دەسە دە بولعانداي ەكەن، شىمىر-شىمىر ەتىپ جاتقان مايدا تولقىندار قايىقتى بەسىكتەي تەربەيدى، مەن سۇيرەتپەلى زاكىردى جيناپ الىپ، ەسكەكتى قولىما ۇستادىم. جاعالاۋ وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي يىلە سوزىلىپ جاتىر... سوسىن كۇتپەگەن جەردە وسى ۇلكەن ايلاقتىڭ ىشىنەن جان-جاعى جاقسى قىمتالعان ءبىر كىشىرەك تابيعي گاۆان جانە الدىمىزدان جارقىراپ شىعا كەلدى. توعان سۋىنداي تۇنىپ، جىلت-جىلت ەتىپ جاتقان كوگىلدىر ايدىنى الىستان سوققان داۋىلدىڭ لەبىمەن اندا-ساندا ءبىر جىبىر ەتە قالادى.
تەڭىز مىسىقتارى بۇل جەردە مۇلدە كورىنبەيدى. قايىق تۇمسىعى ۇساق شاعىل تاستارعا سىرعاناي تىرەلگەن كەزدە، مەن جاعاعا سەكىرىپ شىقتىم دا، مودقا قول سوزدىم. بىرەر سەكۋندتان كەيىن ول مەنىڭ قاتارىمدا تۇردى. ءبىراق مەن ونىڭ قولىن بوساتقان ساتتە، ول تەڭسەلىپ بارىپ مەنى قۇشاقتاي الدى. ءوزىم دە شايقالاقتاپ قۇمعا قۇلاپ قالا جازدادىم. ءبارى دە ۇزاق ۋاقىت قايىقتا شايقالىپ وتىرعاندىكى عوي. ءبىز ءۇشىن بۇل ساتتە اياق استىمىزداعى جەر دە، تۇتاس جاعالاۋ دا تەڭىز سياقتى ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ تۇرۋعا ءتيىس سياقتى كورىنگەن. سونداي تەربەلىسكە ابدەن ۇيرەنىپ قالعان باسىمىز مىناداي قوزعالمايتىن قارا تاستاي جەرگە بىردەن كوندىگۋىمىز قيىن ەدى، ارينە.
— جوق، مەن وتىرۋىم كەرەك،— دەپ مود ىزالانا كۇلدى دە، ماس ادام سياقتى قيساڭداپ بارىپ، قۇمعا وتىرا كەتتى.
قايىقتى جوعارىراق سۇيرەپ شىعارعان سوڭ، مەن دە مودتىڭ جانىنا تىزە بۇكتىم. ءسويتىپ ۇزاق ۋاقىت بويى تەڭىزدە بولىپ، قۇرلىقتى توسىرقاپ قالعان ەكى ادام اقىر سوڭىندا "ءۇمىت ارالىنا" وسىلاي تابان تىرەپ ەدى.
جيىرما توعىزىنشى تاراۋ
— اقىماق!— دەدىم مەن ءوزىمدى كىنالاپ.— اقىماق!
مەن جاڭا عانا شليۋپكاداعى جۇكتى ءتۇسىرىپ، بارلىق زاتتاردى سۋدان الىسىراق جەرگە ءۇيىپ قويعانمىن. جاعادا تەڭىزدەن شىعىپ قالعان اعاش جاڭقالارى ءار جەردە شاشىلىپ جاتىر. بۇلاردى جيناپ جىبەرىپ، وتتى مازداتا جاعىپ، "ەلەس" قويماسىنان الا شىققان مىنا كوفە قالبىرىنىڭ ءبىرىن ءقازىر-اق اشىپ قايناتىپ جىبەرۋگە بولار ەدى، امال نە!
— موجانتوپاي بايعۇس!— دەيمىن تاعى كۇيىنىپ.
— نە؟ نە بوپ قالدى؟— دەپ مود جانىما جەتىپ كەلگەن.
— سىرىڭكە جوق!— دەدىم ىزالانا ءتۇسىپ.— اقىماق باسىم، كەمەدەن ءبارىن الىپ شىقتىم دەسەم دە، ەڭ كەرەكتىنى ەستەن شىعارىپ الىپپىن. ءبىر تال... ءبىر تال شي جوق قوي بىزدە!
— ال روبينزون كرۋزونىڭ مۇندايدا نە ىستەگەنى ەسىڭىزدە جوق پا؟ ول ەكى قۋ تاياقتى بىر-بىرىنە ۇيكەۋ ارقىلى وت شىعارىپ ەدى عوي،— دەيدى مود.
— و-و، ادەمى ءسوز! ءبىراق مەن كەمەلەرى اپاتقا ۇشىراعان تەڭىزشىلەر تۋرالى كەمىندە جيىرما اڭگىمە وقىعان شىعارمىن. سولاردىڭ ءبارى دە جاڭاعى سياقتى وت جاققىسى كەلگەن، الايدا بىرەۋى ءبىر ۇشقىن شىعارا الماعان،— دەدىم مەن.— باياعىدا ۆينتەرە دەگەن ءبىر گازەت رەپورتەرى بولعان. مەن ونىمەن تالاي اڭگىمەلەسكەنىم بار. كەزىندە الياسكا مەن ءسىبىردى سان رەت شارلاعان ادام ەكەن. سول كۇندەردىڭ بىرىندە الگىندەي تاسىلمەن قالاي وت جاققىسى كەلگەنىن ول ماعان بىردە اڭگىمەلەپ بەرگەن. مەن ونى تىڭداپ وتىرىپ تاعدىردىڭ تالكەگىنە قايران قالعام. قىسقاسى، قىسىلعان ساتتە ول ءسىز ايتقان روبينزون كرۋزونىڭ ەكى تاياعىن بىر-بىرىنە ۇيكەۋگە وتىرادى. ءبىر كۇن ۇيكەيدى، ەكى كۇن ۇيكەيدى. دەمالىپ-دەمالىپ قايتا ۇيكەيدى. ءبىراق جىلت ەتكەن ءبىر "قىزىل" كورمەيدى. ءسويتىپ ءۇش-تورت كۇن اۋرە بولعاندا، اقىرى اعاشتان ەمەس، ءوزىنىڭ شىدام-جۇيكەسىنىڭ تۇبىنەن ءتۇتىن شىققان عوي. "ميستەر ۆان-ۆەيدەن، ەسىڭىزدە بولسىن،— دەگەن ول ءسوز سوڭىندا.— مۇمكىن بۇل تىنىق مۇحيت ارالدارىن مەكەندەيتىن جابايى تايپالاردىڭ قولىنان كەلەتىن بولار، مۇمكىن مۇنداي ىسكە مالايلىقتار شەبەر شىعار، ءبىراق ءبىر دۇنيەنىڭ باسى اشىق — قۇداي سىرىڭكەسىز وت جاعۋدى-اق ادامنىڭ ماڭدايىنا جازباعان".
— جارايدى، سوعان بولا باس اۋىرتپاي-اق قويىڭىزشى، وسى جەرگە دەيىن وتسىز دا كۇن كورىپ كەلدىك قوي، بۇدان كەيىن دە ءسويتىپ بىردەمە ەتىپ تىرشىلىك ەتەرمىز،— دەيدى مود تىم سابىرلى پىشىنمەن.
— ال مىنا كوفەنى نە ىستەيمىز! وت جوق دەپ لاقتىرىپ تاستايمىز با سوندا. مەن بۇنى لارسەننىڭ جەكە قورىنان قانداي ەپتىلىكپەن الىپ شىققانىمدى بىلەسىز بە ءسىز!— دەيمىن مەن كۇيىنىپ.
شىندىعىندا، مەن كوفە ىشكەندى وتە جاقسى كورۋشى ەدىم، كەيىن بىلسەم مود تا جەك كورمەيدى ەكەن. ەكىنشىدەن، بىزگە ىستىق تاماق ىشپەگەلى قاي زامان! سىرتىمىز قالاي تاس بوپ قاتىپ قالسا، ءىشىمىز دە سولاي توڭ بوپ سىرەسىپ جاتقانداي ەدى. اتتەڭ، بىرەر جۇتىم ىستىق بولسا، ءىشى-سىرتىمىز بىردەي قىج-قىج قاينار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. "قويشى، بولماستى ويلاپ قايتەم" دەدىم دە، سوسىن مودقا جەلكەننەن شاتىر جاساپ بەرۋگە كىرىسىپ كەتتىم.
قولىمىزدا ەسكەك، ماچت، شپرينت، گمك سياقتى قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارى بولعاسىن شاتىر جاساۋ تۇك ەمەس شىعار دەپ ويلاسام، بۇنىڭ دا ءوز ماشاقاتى جەتكىلىكتى ەكەن. بۇرىن مۇندايدى ىستەپ كورمەگەن باسىم، ءبىر جۇمىستى بەس قايتالاپ ءجۇرىپ، اقىرى ابدەن قاراڭعىلىق تۇسكەن دە عانا شاتىرسىماعىم دايىن بولعان. ءبىراق ءتۇن ورتاسىندا قاتتى جاڭبىر جاۋىپ، استىمىز كول-كوسىر سۋ بولىپ كەتتى دە، مود امالسىز شليۋپكادا ۇيىقتاۋدى ءجون كورىپ ەدى.
كەلەسى ءتۇنى تاڭەرتەڭ شاتىر تۇبىنە اينالدىرا ارىق قازىپ تاستاپ، ەندى ءبىزدى جاڭبىر تۇگىل تاسقىن دا الا المايدى دەپ وتىر ەدىم، ءبىر ساعات وتەر-وتپەستە قۇز-شاتقالدىڭ اراسىن قۋالاي سوققان قاتتى جەل ونى قالپاقتاي ۇشىرىپ، بىزدەن وتىز قادامداي جەرگە جالپ ەتكىزگەن.
مەنىڭ ىزا بولعان ءتۇرىمدى كورىپ، مود راقاتتانا كۇلدى.
— توقتاي تۇر، جەل باسىلسىن،— دەدىم مەن وزىمە.— جەل باسىلعاسىن قايىققا وتىرام دا، جاعالاۋدى تۇگەل شولىپ شىعامىن. بۇل جەردە قاندايدا ءبىر كۇزەت بەكەتى بار دەپ ويلايمىن. بەكەت بولسا، ادام دا بار ارينە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەمەلەردىڭ مۇندا سوقپاۋى مۇمكىن ەمەس. مىنا قۇجىناعان تەڭىز مىسىقتارى ايتەۋىر ءبىر مەملەكەت تاراپىنان قورعالۋى ءتيىس قوي. ءبىراق ءسىزدى،— دەيمىن ەندى مودقا قاراپ،— الدىمەن ءبىر جايلى جەرگە ورنالاستىرىپ كەتۋىم كەرەك.
— مەن دە سىزبەن بارعاندى ءجون كورەمىن،— دەدى ول.
— جوق، ءسىز وسىندا قالعانىڭىز دۇرىس. ونسىز دا سوڭعى ۋاقىتتا از قينالعان جوقسىز. سولاردىڭ بارىنە شىداپ، ءقازىر مەنىڭ الدىمدا ءدىن امان تۇرعانىڭىزدىڭ ءوزى شىن باقىت قوي. ال ەندى تاعى دا ەسكەك ۇستاپ، مىنا جاڭبىردىڭ استىندا جەلكەن كوتەرۋ ەكەۋىمىزگە دە تىم كوڭىلدى بولا قويماس. سوندىقتان سىزدەن وتىنەرىم، وسىندا قالىپ، دەمالىپ الىڭىز.
مودتىڭ انشەيىندەگى ادەمى قوڭىر كوزدەرى ءبىر-اق ساتتە بۋالدىر تارتا قالعانداي كورىندى. سوسىن وكپەلەگەندەي تومسارىپ، تەرىس قاراي بەرگەن.
— مەن سىزبەن بىرگە بولعىم كەلەدى،— دەدى ول قايتالاپ.— سىزگە... كىشكەنتاي دا بولسىن پايدام تيسە دەيمىن... ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ەگەر سىزگە بىردەمە بولىپ قالسا، مەن بۇل جەردە مۇلدە جالعىز قالىپ قويمايمىن با؟!
— مەن وتە اباي بولامىن،— دەيمىن مەن.— الىسقا بارمايمىن، ءساتىن سالسا كەشكە دەيىن قايتىپ كەلەمىن. ال ءسىز... ءسىز بۇل جەردە قالۋىڭىز كەرەك. ءسوزسىز قالۋىڭىز كەرەك! مەن ءسىزدىڭ جاقسىلاپ دەمالىپ، ۇيىقتاپ الۋىڭىزدى قالايمىن.
ول باسىن كوتەرىپ، ماعان جالىنىشتى تۇردە كوز سالعان.
— وتىنەم، الا كەتىڭىزشى!— دەدى ول قيىلىپ. نەتكەن سۇيكىمدى داۋىس دەسەڭىزشى!
مەن ءبارىبىر باسىمدى شايقاپ قويدىم. ول دا تاباندى قالپىنان تايماعان كوزىمە كىرپىك قاقپاي قاراعان سايىن ازداپ بىلقىلداپ قالعاندايمىن. سوسىن قارسىلاسىپ تاعى بىردەمە ايتقىم كەلىپ ەدى، ءبىراق اۋزىما ءبىر ءسوز تۇسپەي قويعانى. ونىڭ كوزىنەن قۋانىش ۇشقىنى جىلت ەتە ءتۇستى، مەن جەڭىلگەنىمدى سەزدىم. بۇدان سوڭ ارينە "جوق" دەگەن ءسوز دە جوق بولعان.
تۇستەن كەيىن جەل باسىلدى دا، ءبىز الداعى ساپارعا دايىندالا باستادىق. ونىڭ ۋاقىتىن ەرتەڭگى كۇنگى تاڭەرتەڭگە بەلگىلەگەنبىز. ءبىز تۇرعان مۇيىستەن ارالعا بويلاي كىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس-تى، ويتكەنى جان-جاعىمىزدىڭ ءبارىن بيىك جارتاستار كۇرگەيلەي قورشاپ، تاس قامالداي قاسقايىپ تۇرعان.
كۇننىڭ بۇلىڭعىر، ءبىراق تىمىق بولاتىنى تاڭەرتەڭنەن-اق بەلگىلى بولعان. مەن ەرتەرەك تۇرىپ، شليۋپكانى دايىنداۋعا كىرىسكەم.
— ەسۋاس! كوكمي! يەحۋ!— دەدىم ايقايلاپ، مودتى وياتاتىن كەز بولدى-اۋ دەگەن كەزدە. ءبىراق بۇل جولى مەن جورتا اشۋلانعان بولىپ ايقايلاعانمىن، ال ءوزىم ەكى سانىمدى شاپالاقتاپ، ءماز بوپ سەكىرىپ ءجۇر ەدىم.
مود شاتىردىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، ماعان قارادى.
— نە بوپ قالدى؟— دەيدى ول ۇيقىسىن اشا الماعان قالپى، ءبىراق داۋسىندا الدەنەگە ەلەڭدەۋ دە بار.
— كوفە!— دەيمىن مەن ايقايلاپ.— ءبىر شىنى ىستىق كوفە ىشۋگە قالاي قارايسىز؟
— و، قۇدايىم، ادامدى ءوستىپ قورقىتا ما ەكەن!— دەپ كۇڭكىلدەيدى ول.— بۇل قانداي قاتىگەزدىك دەسەڭشى! مەن كوفە تۋرالى ويدى باسىمنان مۇلدە شىعارىپ جىبەرسەم، ءسىز ونى تاعى دا ەسىمە سالاسىز، بۇل قاي مازاعىڭىز ءسىزدىڭ؟!
— ولاي بولسا، ءقازىر قاراپ تۇرىڭىز مەنىڭ نە ىستەيتىنىمدى!— دەيمىن مەن.
ىرگەدەگى جاقپارتاستاردى ەتەگىنەن ازداعان قۋ بۇتاق پەن جاڭقالاردى جيناپ، ولاردى جۇقالاپ جونىپ، جاعۋعا ازىرلەپ قويدىم. سونان سوڭ قويىن كىتاپشامنىڭ ءبىر بەتىن جىرتىپ الدىم دا، قولىما قوساۋىز مىلتىقتىڭ پاترونىن ۇستادىم. پىشاق ۇشىمەن شۇقىلاپ وتىرىپ، ونىڭ تىعىنىن شىعارىپ، ىشىندەگى ءوق-دارىنى جايپاقتاۋ تاستىڭ بەتىنە توكتىم. بۇل جۇمىس وسىمەن دايىن بولعان. مود شاتىردان باسىن شىعارىپ، مەنىڭ ءار قيمىلىمدى قاس قاقپاي قارادى دا وتىردى. مەن قولىما جۇدىرىقتاي تاستى ۇستاپ، جاعاتىن قاعازدى دايىنداپ تۇرىپ، كاپسۋلدى تاسپەن تارس ەتكىزىپ ۇرىپ قالعانىمدا... و، بارەكەلدى!— اپپاق ءتۇتىن بۇرق ەتە ءتۇستى دە، قاعازدىڭ ءبىر شەتى قىزارىپ جانا جونەلدى.
مود الاقاندارىن شاپالاقتاپ جىبەردى.
— پرومەتەي!— دەگەن جانە ايقايلاپ.
ءبىراق بۇل مەزەتتە مەن دە سانىمدى قوسا شاپالاقتايتىن حالدە ەمەس ەدىم. جىلت ەتە قالعان ءبىر شوكىم وتتى ءسوندىرىپ الماس ءۇشىن مەن ونى ايالاپ، ۇرلەپ، دەم سالىپ، كادىمگى لاپىلداعان وت قىپ الۋىم كەرەك-تى. قۋ بۇتاقتار سىتىرلاپ جانىپ، قىزىل شوقتار پىس-پىس دەم شىعارعانشا مەن جاپىراق-جاپىراق جونبالاردى وت ۇستىنە اياماي تاستاي بەردىم. سالدەن سوڭ قىزىل جالىن كۇش الدى — بويدى جىلىتتى، كوڭىلدى مارقايتتى. ەندىگى ماسەلە: شاي، كوفە سياقتى بىردەمە قايناتاتىن بىزدە ەشقانداي ىدىس جوق ەدى، ءبارىن جابدىقتاپ الىپ شىعاتىنداي قانداي جاعداي بولدى دەيسىڭ بىزدە، ەكىنشىدەن، قايىعىمىزدىڭ قايداعى ءبىر يەن ارالعا تىرەلەتىنىن كىم بىلگەن! ءبىز كوفە قايناتاتىن شاينەكتىڭ ورنىنا شليۋپكا وجاۋىن پايدالاناتىن بولدىق. (كەيىن ىشىندەگىسى بوساعان سوڭ، كونسەرۆى قالبىرلارى دا كەز كەلگەن ىدىستىڭ ورنىنا جۇرگەن).
مەن سۋ قايناتتىم، مود كوفە دايىنداۋدى قولعا الدى. ال ول قانداي كەرەمەت كوفە بولدى دەسەڭىزشى! مەن گالەتپەن بىرگە ىستىق سۋعا جىلىتىپ، داستارقانعا بۇقتىرىلعان سيىر ەتىن قويدىم. بۇنىمەن تاڭعى تاماعىمىزدىڭ ءتۇرى تىپتەن جايناي ءتۇستى. ىستىق كوفەنى تامسانا ۇرتتاپ قويىپ، ەندى نە ىستەپ نە قوياتىنىمىز جونىندە اقىلداسا وتىرىپ، ءبىز — جاڭا تابىلعان جەردىڭ جاڭا زەرتتەۋشىلەرى — كوپكە دەيىن ورنىمىزدان تۇرا المادىق جانە تۇرعىمىز دا كەلمەگەن.
ادەتتە جانۋارلاردىڭ بەرينگ تەڭىزىندەگى وسىنداي جاتاقتارى مەملەكەتتىك قورعاۋدا بولاتىنىن مەن بىلەتىنمىن، سوندىقتان مۇيىستەردىڭ بىرىنەن كۇزەت بەكەتى تابىلىپ قالار دەپ، مەن قاتتى ۇمىتتەنگەم. ءبىراق، مود مەنى جولى بولماسا قاپالانباسىن دەگەن نيەتپەن كۇنى بۇرىن دايىنداپ العىسى كەلدى مە: "مۇمكىن ءبىز بۇرىن اشىلماعان جاڭا ارالعا تاپ بولعان شىعارمىز" دەگەندى ايتقان. ەگەر ونىڭ ءسوزى راسقا شىقسا، بۇل ءبىزدىڭ قۇرىعانىمىز ەدى. سونى بىلە تۇرا، ول ءوز بولجامىن وتە كوڭىلدى تۇردە، انشەيىن جاي عانا ءسوز سياقتى ەتىپ جەتكىزگەن.
— ونداي جاعدايدا قىسقا دايىندالا بەرۋىمىز كەرەك،— دەدىم مەن.— ارينە، قازىرگى قولدا بار دۇنيەمىز كوپكە جەتە قويمايدى، ءبىراق تەڭىز مىسىقتارى بار عوي. ءبىراق ولار كۇزدە قايتىپ كەتەدى، قازىردەن باستاپ ەتتىڭ مول قورىن جاساپ الۋىمىز كەرەك. بۇعان قوسا باسپانا تۇرعىزۋ، كوپتەپ وتىن جيناپ الۋ دەگەن تاعى بار. شامنىڭ ورنىنا مىسىق مايىن پايدالانامىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەگەر بۇل شىنىمەن كەڭ ارال بولسا، ەكەۋىمىزگە جۇمىس جەتەدى. ءبىراق، ءبارىبىر، مۇندا ادام جوق دەگەنگە سەنبەيمىن.
دەگەنمەن ونىڭ ايتقانى تۋرا كەلدى. شليۋپكاعا وتىرىپ، قولىمىزعا ءدۇربىنى الىپ، ءاربىر ءمۇيىس پەن جىقپىل-جىقپىلدىڭ ءبارىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ارالدى تۇتاستاي اينالىپ شىقتىق، ءبىراق ەشبىر جەردە ادامنىڭ ءوزىن قويىپ، ءىزى دە كوزگە تۇسپەگەن. راس، ءۇمىت ارالىندا بىزگە دەيىن دە بىرەۋلەردىڭ بولعانىن بىلدىك. بىزدەن كەيىنگى ەكىنشى مۇيىستەن ءبىز جاعاعا شىعىپ قالعان، قيراعان قايىقتىڭ قاڭقاسىن تاۋىپ الدىق. ونىڭ كاسىپتىك شليۋپكا بولعانى كورىنىپ تۇردى: ەسكەك ىلگەكتەرى قامىستان ورىلگەن ەكەن، وڭ جاق بورتتىڭ تۇمسىق تۇسىنا مىلتىق اتۋعا ارنالعان بالداق ورناتىلعان، ال مەن كورمنەن جارتىلاي ءوشىپ قالعان "گازەل-2" دەگەن اق سىرمەن جازىلعان جازۋدى ەجىكتەپ وقىدىم. جارتىلاي قۇمعا كىرىپ، تاقتايلارى قاپ-قارا بوپ كۇنگە كۇيىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، ونىڭ بۇل جەردە جاتقانىنا كوپ بولعان سەكىلدى. ال كورم بولىگىنەن مەن تۇتاستاي توت باسىپ كەتكەن ونىنشى كاليبرلى بىتىرا مىلتىق پەن ءبىر پىشاق تاپتىم. پىشاقتىڭ باسى سابىنىڭ تۋرا تۇبىنەن سىنعان ەكەن. ارينە، ونى دا توت باسقان.
— ولار بۇل ارالدان امان شىعىپ كەتكەن،— دەدىم مەن مودتىڭ كوڭىلىن الدارقاتقان بولىپ، ءبىراق ىشتەي ءمۇيىستىڭ ءبىر جەرىنەن ادامنىڭ اپپاق سۇيەكتەرى كەزىگىپ قالماس پا ەكەن دەپ قاتتى قاۋىپتەنگەم.
مەن ونداي "ولجا" تاۋىپ الىپ مودتى قامىقتىرىپ، ەڭسەسىن تۇسىرگىم كەلمەگەن، سوندىقتان دا شليۋپكانى جاعادان تەزىرەك سۋعا ءتۇسىرىپ، ارالدىڭ سولتۇستىك-شىعىس جيەگىنە قاراي ەسكەكتى جىلدام ەسە ءتۇستىم. وڭتۇستىك جاعالاۋدا جاعا شىعار جايپاق جەر بولماعان، سول سەبەپتى دە تەڭىزگە سۇعىنا كىرىپ تۇرعان قارا تۇمسىقتى اينالىپ ءوتىپ، سونىمەن ءتۇس اۋا "ارالدى زەرتتەۋ جۇمىسىن" اياقتاعانبىز. مەنىڭ كوز مولشەرىم بويىنشا، ونىڭ اينالاسى شامامەن جيىرما بەس ميل دە، ديامەترى — ەكىدەن بەس ميلگە دەيىن سياقتى. ال ونى جايلاپ جاتقان تەڭىز مىسىقتارىنىڭ جالپى سانى كەم دەگەندە ەكى ءجۇز مىڭداي بوپ قالار دەپ شامالادىم. سونىمەن قاتار ارالدىڭ ەڭ بيىك بولىگى وڭتۇستىك-باتىس تىك شوقىلارىنان باستالىپ، سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي بىرتىندەپ الاسارا بەرەتىنى دە بەلگىلى بولدى. ءبىزدىڭ مۇيىستەن باسقاسىنىڭ بارىندە قۇمدى جاعالاۋ تەڭىزدەن جارتى ميلدەي ارالىقتاعى شاعىل تاستى الاڭمەن جالعاسىپ، ودان ءارى تۋندرانى ەسكە تۇسىرەتىن مۇكتى، قىسقا ءشوپتى بيىك قاپتالعا ۇلاسادى. تەڭىز مىسىقتارى، مىنە، وسى جەرگە دەيىن كوتەرىلەدى؛ كارى ەركەكتەرى ءۇيىر-ۇيىر ۇرعاشىلارىنا يە بولادى دا، جاستارى بۇلاردى ماڭايلاپ جۇرەدى.
ءۇمىت ارالىن بۇدان ارتىق سۋرەتتەۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. كەي جەرى قۇز-جارتاستى، ەندى ءبىر جەرى باتپاقتى، شتورمدىق جەل بارلىق جاعىنان اڭقىلداپ تۇراتىن جانە ءومىر بويى ەكى ءجۇز مىڭ تەڭىز مىسىعىنىڭ وكىرىپ-باقىرۋىمەن ۋلاپ-شۋلاپ جاتاتىن وسىناۋ الاقانداي ارال سونشاما جابىرقاۋ دا كوڭىلسىز كورىنەر ەدى. مۇمكىن ادام تۇڭىلەر جاعدايلارعا كەزىگىپ قالا ما دەپ، مەنى سەرگەك ويلارعا دايىنداپ، ءوزى كۇنى بويى جارقىلداپ، جايراڭ قاعىپ جۇرگەن مودتىڭ ءوزى شاتىرعا قايتىپ ورالعاندا ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ەڭسەسىن كوتەرە الماي قالعان. بۇنىسىن ول مۇمكىندىگىنشە ماعان بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ ەدى، ءبىراق سىرتتا وت جاعىپ جۇرگەن كەزىمدە، ونىڭ كورپە استىنا باسىن تىعىپ الىپ، تۇنشىعا وكسىپ جاتقانىن سەزدىم.
ەندى مەنىڭ جىگەر جانىپ، رۋح كوتەرەتىن كەزىم كەلگەن. سوسىن ءوز ءرولىمدى بارىنشا كەرەمەت ويناۋعا تىرىسىپ ەدىم، بۇنىم تەگى كوزدەگەن جەرىمە ءدوپ ءتيدى-اۋ دەيمىن، ءبىرازدان كەيىن مود جارقىن-جارقىن كۇلىپ، ءتىپتى ءان دە سالا باستاعان. بۇل كۇنى ول ەرتەرەك جاتۋعا دايىندالىپ ەدى، ءبىراق ۇيىقتار الدىندا ماعان ادەمىلەپ ءان سالىپ بەرگەن-دى. ءيا، ادەمىلەپ! ونىڭ داۋسى كەرەمەت كۇشتى بولماعانمەن، قۇلاققا وتە جاعىمدى، نازىك تە جىڭىشكە، تاۋ سۋىنداي تازا ەكەن. سونىمەن قاتار مودتىڭ ءان تابيعاتىن وتە سەزىنىپ ايتاتىنى ماعان ەرەكشە اسەر ەتىپ ەدى.
مەن بۇرىنعىشا قايىققا بارىپ جاتقانمىن، ءبىراق بۇل ءتۇنى كوپكە دەيىن كىرپىگىم ىلىنبەي قويعان. اسپان اشىق ەدى. ءبىراز كۇننەن بەرى كورىنبەي كەتكەن جۇلدىزدار دا بۇگىن تۇس-تۇستان جامىراپ، ماعان قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. مەن دە ولارعا قاراپ جاتىپ، ءتۇرلى-تۇرلى ويلارعا باتامىن. ءقازىر مەنىڭ موينىمدا بۇرىن ەش ۋاقىتتا ءيىسىن دە سەزىپ كورمەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بار. قورقاۋ لارسەننىڭ ءسوزى راس ەدى: بۇرىن مەن وزدىگىمنەن شالا باسىن ءتۇرتىپ كورمەگەم. مەن ءۇشىن بارلىق جۇمىستى ادۆوكاتىم مەن سەنىمدى وكىلىم ىستەيتىن. قىسقاسى اكەمنەن قالعان نەسىبەنى ورىن-ورنىمەن جۇمساپ، ءبىر تيىنىن شاشاۋ شىعارماي، شارۋامدى شالقىتىپ وتىرعان سولار ەدى. مەن ادام بولسام، تەك "ەلەستە" ادام بولدىم. ال ەندى مىنە ءوزىم عانا ەمەس وزگە ءۇشىن دە جاۋاپ بەرەتىن ءسات كەلدى.
جانە ەر موينىنا تۇسەتىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بۇل كوكەسى-تىن، ويتكەنى ماعان ومىردەگى ەڭ قىمبات ايەلدىڭ — ءوزىم سۇيگەن مودتىڭ — تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن كۇن تۋعان.
وتىزىنشى تاراۋ
ءبىز بۇل جەرگە ءۇمىت ارالى دەگەن اتاۋدى بوسقا بەرمەگەن ەكەنبىز. ءبىر جامان لاشىقتى تۇرعىزۋ ءۇشىن عانا ءبىز ەكى اپتا بويى اقتەر-كوكتەر بولدىق. مود ماعان بارىن سالىپ كومەكتەسىپ ءجۇردى، بەيشارانىڭ جىرىلىپ-سىرىلىپ قانى شىققان قولدارىن كورگەندە جىلاپ جىبەرگىم كەلەدى. سونىمەن بىرگە مەن ونىڭ قاجىر-قايراتى مەن ىقىلاس-نيەتىنە سونداي ريزا بولعانىمدى دا جاسىرا المايمىن. راسىندا، وسى ءبىر قۇيتاقانداي نازىك قىزدىڭ قانشاما اۋىرتپالىق پەن قيىندىقتى كوتەرە ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ تيتىمدەي كۇش-قۋاتىن اۋىر دا ازاپتى جۇمىسقا اياماي سالۋىن قالاي قاھارماندىق دەمەسكە بولادى! لاشىق تۇرعىزىپ جاتقان ماعان ول كۇنى بويى كۇيبەڭ- كۇيبەڭ ەتىپ تاس تاسيدى دا جۇرەدى، "قوي، دەمال، مۇنداي جۇمىستى ماعان قالدىر!" دەگەن ءسوزىمدى تىڭداعىسى دا كەلمەيدى. ايتەۋىر اقىرى ونى تاماق دايىنداۋ، قىسقا وتىن، مۇك جيناۋ سياقتى جەڭىلىرەك جۇمىستار ىستەۋگە ازەر كوندىردىم. ماعان لاشىق قابىرعاسىن تۇرعىزۋ تىم قيىنعا سوقپاعان، مەن ونى ويناپ ءجۇرىپ بىتىرە سالعانداي ەدىم، ال ەندى قينالعان جەرىم شاتىر ماسەلەسى بولدى. ونى نەمەن جابام؟ قالاي جابام؟ ەگەر توبەسى جابىلماسا قابىرعانىڭ نە قاجەتى بار! راس، بىزدە قايىقتىڭ قوسالقى ەسكەكتەرى بار. ولاردى سىرعاۋىل رەتىن كولدەنەڭ جابۋعا بولار، ال ونىڭ ۇستىنە نە جابامىز؟ ءشوپ پەن مۇك وعان جارامايدى، جەلكەندى قانداي جاعدايدا دا شليۋپكادا ساقتاۋ كەرەك، ال ەسكىرگەن برەزەنتىمىز — ىدىراپ، جىرتىلعالى ازەر تۇر.
— ۆينتەرە مورج تەرىسىن پايدالانعان،— دەدىم مەن.
— ال بىزدە مىسىقتار بار!— دەدى مود.
ءسويتىپ كەلەسى كۇنى اڭ اۋلاۋدى باستاپ تا جىبەردىك. مىلتىق اتا بىلمەۋشى ەدىم، ونى دا ۇيرەنۋگە تۋرا كەلدى. ءبىراق ءۇش مىسىققا بولا وتىز پاترون جۇمساعاننان كەيىن، بۇل ونەردى ۇيرەنىپ بولعانشا بۇكىل ءوق-دارىنى تاۋسىپ بىتەتىن شىعارمىن دەدىم دە، دەرەۋ باسقا ءبىر امال ويلاۋعا كىرىستىم. ونىڭ ۇستىنە وتتى دىمقىل مۇك جاۋىپ وشىرمەي وتىرۋدى ۇيرەنگەنشە سەگىز پاتروندى جانە قۇرتىپ العانمىن. ءقازىر جاشىكتە ونىڭ بار-جوعى جۇزدەي عانا داناسى قالعان.
— امال جوق، اڭدى ەندى تاياقپەن ۇرىپ الۋ كەرەك،— دەدىم مەن وزىمنەن مەرگەن شىقپاسىنا ابدەن كوزىم جەتكەن سوڭ.— اڭشىلاردان مۇندايدى دا ەستىگەنىم بار-دى.
— وعان قالاي ءداتىمىز بارادى!— دەپ، مود قارسىلىق، بىلدىرگەن.— بەيشارالار وتە سۇيكىمدى جانۋار عوي. ولاردى قالاي تاياقپەن ۇرامىز! بۇل دەگەنىڭىز حايۋاندىق قوي! اتۋدىڭ ءجونى ءبىر باسقا...
— بىزگە شاتىر كەرەك،— دەدىم مەن قىسقا قايىرىپ.— قىس، مىنە، يەك استىمىزدا تۇر. نە تەڭىز مىسىقتارىن ءولتىرۋىمىز كەرەك، نە ءوزىمىز ءولۋىمىز كەرەك. ەكىنىڭ — ءبىرى، باسقا بىزدە جول جوق. ارينە، پاترونىمىزدىڭ ازدىعى وتە وكىنىشتى، ءبىراق مەنىڭ ويىمشا ولار وققا قاراعاندا تاياقتى جەڭىل كوتەرۋگە ءتيىس. جانە ولاردى ۇرۋعا مەن جالعىز بارامىن.
— مىنە، ماسەلە سوندا عوي،— دەپ ول ءسوزىن ءابىرجي باستاپ، كىلت ءۇنسىز قالدى.
— ارينە،— دەدىم مەن،— ەگەر ءسىز ءجون كورسەڭىز...
— ال سوندا مەن نەمەن اينالىسام؟— دەپ ول ماعان سۇراۋلى پىشىنمەن كوز سالادى. تابانداپ تۇرىپ السا، مەنىڭ بىلقىلداي باستايتىنىمدى ول ابدەن ءبىلىپ العان عوي.
— ءسىز وتىن جيناپ، تاماق دايىندايتىن بولاسىز،— دەدىم مەن كوپ ويلانباستان.
ول باسىن شايقادى.
— جوق، سىزگە جالعىز بارۋعا بولمايدى، بۇل وتە ءقاۋىپتى دۇنيە. بىلەم، بىلەم،— دەپ ول ءسوزىن اسىعا جالعاستىردى، مەنىڭ قارسىلاساتىنىمدى الدىن-الا سەزىپ.— مەن نازىك جاندى ايەل زاتىنانمىن عوي، سولاي-اق بولسىن. ءبىراق مەنىڭ كىشكەنتاي عانا كومەگىم ءسىزدى ۇلكەن قىرسىقتان قۇتقارۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە!
— كومەك؟.. ولاردى تاياقپەن ۇرىپ الۋعا قانداي كومەك كەرەك؟— دەيمىن مەن.
— ارينە، بۇنى ءسىز ىستەيسىز؟ ال مەن بىلاي... ايقايلاپ، قيقۋلاپ تۇرامىن، قالاي تەك...
— قالاي تەك ماعان ءقاۋىپ تونگەن ساتتە مە؟— دەدىم مەن ازىلدەپ.
— بۇل جاعىن ماعان قالدىرىڭىز، قاي ساتتە نە ىستەرىمدى ءوزىم بىلەرمىن،— دەدى ول نىق داۋىسپەن.
بۇدان كەيىن ارينە مودتىڭ كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ مەنىمەن بىرگە اتتانعانى بەلگىلى. ەسكەكتى قۇلاشتاي ەسە وتىرىپ، شليۋپكانى كەلەسى مۇيىسكە الىپ كەلدىم. توڭىرەگىمىزدەگى سۋدىڭ ءبارى تەڭىز مىسىقتارىمەن قايناپ جاتىر ەكەن، جاعادا دا ولار مىڭ-مىڭداپ ءورىپ ءجۇر: ازان-قازان شۋلاعان داۋىستارىنىڭ قۇلاق جاڭعىرتقانى سونداي، مود ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزدى ەستۋىمىز ءۇشىن ايقايلاپ سويلەسۋگە ءماجبۇر بولدىق.
— ولاردى تاياقپەن سوعىپ الاتىنىن مەن بۇرىننان بىلەمىن،— دەدىم مەن ءوزىمدى جىگەرلەندىرگىم كەلىپ، ءبىراق جاعادان وتىز فۋتتاي جەردە جالبىرشاق اياقتارىمەن تىك تۇرىپ مەن جاققا قورازدانا قاراپ تۇرعان دۇمدەي ءبىر توبەتىنە سەسكەنە كوز سالىپ قويدىم.— بار ماسەلە تەك قالاي سوعىپ الۋدا عوي.
— ءجۇرىڭىزشى، وسىنىڭ ءبارىن قويىپ، شاتىردى انشەيىن شوپتەن جاساپ الايىق،— دەيدى مود.
ونىڭ دا مەن سياقتى سەسكەنىپ تۇرعانى بايقالادى، قالاي سەسكەنبەسىن، تاياق تاستام عانا جەردە اۋزى ارانداي اشىلىپ، ازۋ ءتىسى اقسيىپ ءبىر الدەقانداي ماقۇلىق تۇرعانىن كورسە.
— مەن ىلعي دا ولاردى ادامنان قورقاتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەم،— دەيمىن مەن.— قىزىق-اۋ، ال ولاردىڭ قورىقپايتىنىن قايدان ءبىلىپپىن؟— دەپ جانە قوسىپ قويدىم.— مۇمكىن مەن جاعاعا شىعا سالىسىمەن ولار دۇركىرەي قاشىپ، مەن ولاردى قۋىپ جەتە الماي يت بولمايىن!
دەگەنمەن ءبارىبىر شابانداپ قالعاندايمىن.
— مەن مىناداي ءبىر اڭگىمە ەستىپ ەدىم،— دەدى مود.— ەرتەدە ءبىر ادام جابايى قازداردىڭ ۇياسىنا تۇسكەندە، ولار ونى قىپ-قىزىل جەم عىپ شوقىپ تاستاعان كورىنەدى.
— قازدار دەيسىز بە؟
— ءيا، قازدار. بۇنى ماعان بالا كەزىمدە ۇلكەن اعام ايتىپ بەرگەن.
— الايدا مەن تەڭىز مىسىقتارىن تاياقپەن سوعىپ الاتىنىن بىلەم. جانە بۇعان سەنەم!— دەدىم مەن تاباندى تۇردە.
— ال مەن شوپتەن ءتاپ-تاۋىر شاتىر جاساپ الۋعا بولادى دەپ بىلەم،— دەدى مود.
ءوزى ونى قالاماسا دا، مەنى وعان يتەرمەلەي تۇسەتىن سەكىلدى ول. كىم ءوزىن قورقاق قىلىپ كورسەتكىسى كەلەدى دەيسىڭ.
— نە بولسا، و بولسىن!— دەپ، مەن ءبىر ەسكەكتى قارۋ ەتىپ، جاعاعا جاقىنداي باستادىم.
مەن قايىقتان قارعىپ ءتۇسىپ، قانشىقتارىنىڭ ورتاسىندا كۇدىرەيىپ تۇرعان توبەتكە تۇرا ۇمتىلدىم. قولىما كادىمگى اڭشىلار شالاجاپسار ەتىپ اكەلىپ تاستاعان مىسىقتاردى ۇرىپ ولتىرەتىن ەسكەكشىلەردىڭ جۋان تاياقشاسىن ۇستاپ العام. ونىڭ ۇزىندىعى نەبارى ءبىرجارىم-اق فۋت ەدى، مەن ءوز كوزىممەن كورمەسەم دە، مىسىقتار ۇيىرىنە شابۋىل جاساعان كەزدە، تاياقتىڭ ۇزىندىعى كەمىندە تورت-بەس فۋت بولۋعا ءتيىس شىعار دەپ شامالادىم. مەن جاقىنداعان ساتتە ۇرعاشى مىسىقتار جان-جاققا سۇيرەتىلە تىرباڭداي جونەلدى دە، ورنىندا قالعان توبەت پەن مەن تۇرعان ارالىق بىرتىندەپ جاقىنداي ءتۇستى. ول قوقيلانىپ، جالبىرشاق اياقتارىمەن تىك تۇردى. مەن وعان بۇل ساتتە ون ەكى فۋتتاي جاقىنداپ قالعانمىن، دەگەنمەن جانە جۇرە ءتۇستىم. ىشىمنەن: "ءقازىر ول ماعان تۇرا جۇگىرەتىن شىعار" دەپ قويامىن...
تاعى بىرنەشە قادام جۇرگەندە، مەن شوشيىن دەدىم: مۇمكىن ول جۇگىرمەيتىن بولار؟ جاقسى، ونداي جاعدايدا تاياقپەن باستان ءبىر سالامىن، دەدىم مەن. قورىققانىمنان ءتىپتى: مەنىڭ ماقساتىم — ماقۇلىقتى ۇركىتۋ ەمەس، ءولتىرۋ ەكەنىن ۇمىتىپ تا كەتىپپىن. ءبىراق وسى مينۋتتا ول پىسقىرىپ جىبەردى دە، گۇرىلدەي وكىرىپ ماعان تۇرا ۇمتىلدى. كوزدەرى ۇشقىنداپ، اۋزى ارانداي اشىلىپ، سويديعان ەكى ازۋ ءتىسى اپپاق بولىپ، قورباڭداپ شاۋىپ كەلەدى. ۇيات تا بولسا ايتايىن، بۇل جەردە ەندى ول ەمەس، الدى-ارتىما قاراماي مەن قاشتىم. سول قاشقان قالپى قايىققا جەتىپ، وعان قارعىپ مىنگەن كەزدە الگى بالە ماعان ەكى-اق قادام جەتپەي قالعان. ەسكەكتىڭ كومەگىمەن جاعادان تەز-اق ءتۇسىپ كەتكەن سياقتى ەدىم، ءبىراق ول جەتە بەرە قايىقتىڭ قۇيرىق جاعىنان ءبىر قارپىپ ۇلگەردى. بالەنىڭ ءتىسى مۇنداي وتكىر بولار ما، قاتتى تاقتاي بارت-بۇرت ەتىپ، جۇمىرتقانىڭ قابىعىنداي جارىلىپ كەتتى. ءبىز مود ەكەۋىمىز نە ىستەرىمىزدى بىلمەي قالدىق. ال توبەت قايىقتىڭ استىنا سۇڭگىپ كىرىپ، كيلدى ۇزىن تىستەرىمەن تىستەگەن كۇيى ارى-بەرى سىلكىلەي باستاعان.
— و، قۇدايىم!.. تەزىرەك... تەزىرەك كەتەيىكشى مىنا جەردەن!— دەپ مود شىج-بىج بولىپ جاتىر.
مەن "جوق!" دەگەندەي باسىمدى شايقادىم.
— باسقالار ىستەگەندى مەن دە ىستەي الامىن، ال تەڭىز مىسىقتارىن تاياقپەن ۇرىپ الاتىنىن مەن انىق بىلەمىن. ءبىراق، بايقايمىن، توبەتتەرىنە تيىسپەۋىم كەرەك ەكەن.
— ەڭ دۇرىسى، وسىلاردىڭ بىرىنە دە تيىسپەۋ كەرەك شىعار،— دەيدى مود.
— تەك ماعان: "مارحابات، وتىنەم!" دەمەڭىزشى،— دەدىم مەن. داۋسىمنىڭ ىزعارلى شىققانىن كەيىن سەزىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدىم.
ول ۇندەگەن جوق، الگى ءسوزىم جانىنا ءتيىپ كەتكەنىن ءتۇسىندىم دە، ارتىنشا:
— كەشىرىڭىز!— دەدىم ايقايلاي داۋىستاپ، مىسىقتاردىڭ ۋ-شۋىنان ەستىلمەي مە دەپ.— ەگەر ءسىز شىن قايتقىڭىز كەلسە، قايتايىق، ءبىراق ءوز باسىم ونى قالاپ تۇرعام جوق.
— تەك ءسىز ىشىڭىزدەن بولسىن: "مىنە، قايدا ايەلمەن جولداس بولۋدىڭ قىرسىعى!" دەي كورمەڭىز!— دەپ ول قۋلانا كۇلدى،— مەن ونىڭ كەشىرگەنىن ءبىلدىم.
جۇرەگىمدى ورنىنا ءتۇسىرىپ، جىگەر-كۇشىمدى جيناپ الايىن دەدىم دە، جاعالاۋ بويىمەن جاي سىرعىپ جۇرە بەردىم. سودان بىر-ەكى ميل جەرگە بارعان سوڭ قايىقتى سۋ جيەگىنە قاڭتارىپ، جاعاعا شىقتىم.
— اباي بولىڭىز!— دەپ ايقايلايدى مود سوڭىمنان.
مەن وعان باس يزەدىم دە، قارسى الدىمدا الاڭسىز جايىلىپ جاتقان ءبىر ءۇيىر مىسىقتى شەتىنەن تۇرە شابۋىلدى باستاپ كەپ جىبەردىم. العاشىندا ءبارى ويداعىداي بوپ كەلە جاتىر ەدى، سوسىن... سوسىن بار بالە شەتتە وڭكيىپ جاتقان جالعىز ءبىر قانشىقتان شىققانى. ونى باسىنان ۇرايىن دەپ تاياقتى سىلتەپ قالىپ ەدىم، قولىم ءمۇلت كەتىپ، ول تىرباڭداپ قاشا جونەلدى. قۋىپ جەتىپ تاعى ۇردىم. بۇل جولى دا تاياق باسىنا ەمەس، يىعىنا تيگەن. كەنەت تۋ سىرتىمنان:
— ساقتانىڭىز!— دەگەن مودتىڭ اششى داۋسىن ەستىدىم.
اڭشىلىقتىڭ قىزىعىنا تۇسكەن مەن جان-جاعىما كوز سالۋدى مۇلدە ۇمىتقان ەكەنمىن، قاراسام وڭ جاق قالتارىستان ءۇيىر توبەتىنىڭ ءوزى ماعان قاراي وڭمەڭدەپ كەلەدى ەكەن. مەن تاعى دا جان ۇشىرا قايىق جاققا قاشتىم. ءبىراق بۇل جولى مود ماعان بۇنىڭىزدى قويىڭىز دەگەن جوق.
— مەنىڭ ويىمشا، سىزگە ۇيىرگە تيىسپەي، ساياق جۇرگەندەرمەن اينالىسۋ كەرەك،— دەدى ول.— ولار جۋاستاۋ بولۋى مۇمكىن. مەن بۇل جونىندە ءتىپتى ءبىر جەردەن وقىعانىم دا بار. ۇمىتپاسام دوكتور دجورداننان-اۋ دەيمىن. ونىڭ ايتۋىنشا، الگىندەي جالعىز-جارىم ساياق جۇرەتىندەر — ۇيىرگە يە بولۋعا ءالى، شامالارى جوق جاس توبەتتەر بولسا كەرەك. دجوردان ولاردى "بويداقتار" دەپ اتاعان سەكىلدى ەدى. تەك ماسەلە سولاردىڭ ءۇيىرىن تابۋ عانا.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءسىزدىڭ اڭشىلىق ينستينكتىڭىز ويانعان سياقتى،— دەپ كۇلدىم مەن.
— مەن دە مىنا ءسىز سياقتى ءوزىمدى جەڭىمپاز رەتىندە تانۋدى ۇناتپايتىن اداممىن،— دەدى ول.— سونىمەن قاتار وسى ءبىر سۇيكىمدى جانۋارلاردى ءولتىرۋدى اسا قوش كورمەيتىنىمدى دە جاسىرعىم كەلمەيدى.
— سۇيكىمدى دەيسىز بە؟!— دەپ كۇلدىم مەن.— تىستەرىن اقسيتىپ الىپ مەنى قورباڭداي قۋعان سول ءبىر قۇبىجىقتاردان ءوز باسىم ەشقانداي سۇيكىمدىلىك كورگەم جوق.
— ماسەلە قالاي كورە بىلۋدە،— دەدى ول دا كۇلىپ.— سىزگە الىستان بولجاۋ جەتىسپەيدى. باقىلاۋعا العان زاتقا تىم جاقىن كەلۋ ءجون ەمەس.
— تۋرا ايتاسىز!— دەدىم مەن ءماز بولىپ.— ولارعا تىم جاقىنداماس ءۇشىن ماعان تاياقتىڭ ۇزىنى كەرەك. ايتپاقشى، بىزدە سىنعان ەسكەك بار ەمەس پە، سونىڭ سابىن نەگە پايدالانباسقا.
— ءيا، ءيا، ەسىمە ءتۇستى...— دەدى مود.— بىردە كاپيتان لارسەن ماعان جايىلىمعا شىققان تەڭىز مىسىقتارىن قالاي اۋلاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ەدى: ولاردىڭ ازداعان ءبىر بولىگىن ۇيىردەن ءبولىپ الىپ، جاعادان اۋلاعىراق جەرگە اپارىپ ولتىرەدى.
— ال مەن ولاردىڭ "ازداعان بولىگىن ۇيىردەن ءبولىپ الۋعا" اسا قۇلقىم جوق،— دەدىم مەن.
— بۇعان قوسا جانە "بويداقتار" بار، — دەدى ول.— ولار جەكە-جەكەدەن جۇرەدى. دوكتور دجورداننىڭ ايتۋىنشا، ۇيىرلەردىڭ ەكى اراسىندا جول سياقتى اشىق جەر قالادى، "بويداقتار" وسى جەردەن ءوتىپ بولعانشا ءۇيىر توبەتتەرى ولارعا تيىسپەيدى...
— Miنe، ءسىز ايتقان سولاردىڭ ءبىرى،— دەپ مەن جاعاعا قاراي ءجۇزىپ بارا جاتقان جاس "بويداقتىڭ" ءبىرىن نۇسقادىم.— وسىنى ءقازىر باقىلاپ تۇرامىز، ەگەر ول سۋدان شىقسا، مەن سوڭىنان بارامىن.
ول، راسىندا، ەكى ءۇيىردىڭ اراسىنداعى اشىق جەرمەن جاعاعا شىقتى دا، الگى ايتقان ارالىق "جولمەن" جوعارى ورلەي جونەلدى. ءۇيىر توبەتتەرى وعان قاراپ پىر-پىر ەتكەندەرى بولماسا، تيىسۋگە ىڭعاي بىلدىرمەدى.
— ال ەندى وسىنى كورەيىك!— دەپ مەن شليۋپكادان سەكىرىپ ءتۇستىم، دەگەنمەن انا قۇجىناعان مىسىقتاردىڭ اراسىمەن وتەم-اۋ دەگەن وي باسىما كەلگەندە، جۇرەگىم باقايشاعىمنىڭ باسىنا ءتۇسىپ كەتكەن.
— قايىقتى بەكىتىپ كەتكەنىڭىز ءجون شىعار...
تۋ سىرتىما جالت قاراسام... جانىمدا مود تۇر. ەندى وعان نە دەۋگە بولادى؟! قالىڭىز، مەنى قايىقتا كۇتىڭىز دەسەڭ، رەنجيدى.
— تاڭدانباي-اق قويىڭىز، مەن سىزبەن بارامىن،— دەدى ول باتىل تۇردە.— قايىقتى جاعاعا شىعارىڭقىراپ قويىڭىز دا، ماعان دا ءبىر تاياق تاۋىپ بەرىڭىز.
— راسىندا، ءبارىن قويىپ، كەيىن قايتايىقشى وسى،— دەدىم مەن شارشاي ءتىل قاتىپ.— تىم قينالىپ بارا جاتساق شوپتەن دە بىردەمە ىستەرمىز.
— شوپتەن ەشتەمە شىقپايتىنىن ماعان قاراعاندا ءسىز جاقسى بىلەسىز،— دەگەندى ەستىدىم سوڭىمنان.— مۇمكىن مەن الدا جۇرەتىن شىعارمىن.
مەن يىعىمدى كوتەردىم دە قويدىم، ءبىراق ىشتەي ونىڭ باتىلدىعى مەن قايسارلىعىنا قاتتى ريزا بولدىم. سىنعان ەسكەكتى وعان بەردىم دە، ءوزىم باسقاسىن ۇستادىم. سوسىن جۇرەكسىنە باسىپ، العا ءجۇرىپ كەتتىك. ءبىر ۇرعاشى مىسىق قىزىقتاپ مودتىڭ اياعىنا تۇمسىعىن سوزا بەرگەندە، ول قورىققانىنان ىرشىپ تۇسكەن، ءدال وسىندايدان سەسكەنىپ مەن دە اياعىمدى اڭداپ-اڭداپ باسامىن. ەكى ءۇيىر جاقتان دا ساقتانا پىر-پىرلاعان دىبىستار ەستىلگەن، باسقاداي قارسىلىق بىلىنگەن جوق. بۇل جەردەگى مىسىق بازارى اڭشىلاردى ءالى كورمەگەن عوي، سوندىقتان دا ولاردىڭ ادامنان نە قورىققانى، نە زاپىس بولعانى بىلىنبەيدى.
ءۇيىر ورتاسىنداعى شۋدىڭ قاتتىلىعى سونداي، قۇلاعىڭ تۇنىپ، باسىڭ اينالادى. مەن توقتاپ، مودقا كۇلە قاراپ قويدىم. بۇنىم ونى مازاق قىلۋ ەمەس، كوڭىلىن كوتەرەيىن دەگەنىم عوي. مەنىڭ بويىمدى بيلەگەن الگىندەگى قورقىنىش پەن ۇرەي كوپ وتپەي-اق باسىلىپ قالىپ ەدى، ال مود ودان ءالى دە قۇتىلا الماي، ماعان تىعىلا تۇسكەن دە:
— قورقىپ كەلەم!— دەگەن قۇلاعىما سىبىرلاپ.— وت-تە قورقىپ كەلەم!
ال مەن قورىققام جوق. ءوزىمدى ءالى دە كەرەمەت سەزىنە قويماسام دا، مىسىقتاردىڭ جۋاستاۋ موماقان مىنەزدەرى مەنىڭ ورەكپىگەن جۇرەگىمدى باسىپ، كوڭىلىمدى تىنىشتاندىرا تۇسكەن. مودتا ءبارى كەرىسىنشە.
— مەن قورقام دا، قورىقپايمىن دا،— دەيدى ول ەرىندەرى دىرىلدەپ.— قورقىپ تۇرعان — مەنىڭ ءتانىم عانا، ال جانىم ەشتەمەدەن قورىقپايدى.
— وتە دۇرىس! وتە جاقسى!— دەيمىن "مەن تۇرعاندا قورىقپا" دەگەندەي ينستينكتى تۇردە ونىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ.
سول ساتتە بويىما تاسقىنداي قۇيىلعان ەركەكتىك كۇش-قۋاتتى قالاي سەزىنگەنىمدى مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن. عايىپتان و باستاعى ينستينكتەرىمە ءتىل بىتكەندەي؛ سولاردىڭ سىبىرلاۋىمەن مەن ءوزىمدى نازىك جانداردىڭ قورعانى — سول نازىك جاندار ءۇشىن كەز كەلگەن ساتتە ەركەك كىندىكتىلەرمەن جان الىسىپ، جان بەرىسەتىن ناعىز ەركەك رەتىندە سەزىنگەنمىن. ءبىراق بارىنەن بۇرىن مەن ءوزىم سۇيگەن جانعا قورعان بولاتىنىم — بۇكىل سەزىم-تۇيسىگىمنىڭ ەڭ قىمباتتىسى بولىپ كورىنگەن. مود تاڭعى شىقتاي مولدىرەپ، قىر گۇلىندەي مايىسىپ، ماعان سۇيەنىپ ەدى، بويىنداعى ءدىرىلى بىرتىندەپ باسەڭدەي باستاعانىن بايقادىم. بۇل دا مەنىڭ كۇش-قۋاتىمدى نىعىزداي تۇسكەن. ەگەر ءدال وسى مەزەتتە ەكى جاعىمداعى قالىڭ ءۇيىردىڭ بىرىنەن ءبىر زور توبەت شىعا كەلىپ، مودتى باسسالسا، مەن ونىمەن ءبىر تامشى قانىم قالعانشا ايقاسار ەدىم جانە ونى جەڭىپ تە شىعار ەدىم.
— جاقسى بوپ قالدىم... ءبارى دە جاقسى،— دەدى مود ماعان ريزاشىلىقپەن كوز تاستاپ.— ارى قاراي جۇرە بەرەيىك.
سوسىن... بۇل قىزدىڭ ءوزى دە بۇكىل كۇش-قايراتى مەن ەرىك-جىگەرىن مەن ءۇشىن سارپ ەتىپ كەلەدى عوي دەگەن وي باسىما كەلگەندە، جۇرەگىمدى شاتتىق پەن قۋانىش كەرنەگەن. جانە تاعى... بۇكىل قابات-قابات عاسىرلار قويناۋىنىڭ ىشىنەن باياعى... تاس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن — اڭ اۋلاۋمەن كۇن وتكىزىپ، اشىق اسپان استىندا تىرشىلىك ەتكەن مەنىڭ كونە بابالارىمنان قالعان الدەبىر قۇدىرەتتى كۇش قۇلاق تۇبىمنەن اپ-انىق ءۇن قاتقانداي بولعان. ال ەگەر بۇل ءۇشىن مەن ءبىر ادامعا راحمەت ايتسام، قورقاۋ لارسەنگە ايتۋىم كەرەك قوي دەپ ويلادىم مەن، مود ەكەۋىمىز ۇيىرلەر اراسىنداعى "جولمەن" ورلەپ كەلە جاتقاندا.
ارال قويناۋىنا جارتى ميلدەي بويلاي كىرگەن كەزىمىزدە، جەكە جاتقان ءبىر ءۇيىر "بويداقتاردىڭ" ۇستىنەن تۇستىك. شىركىندەرىڭ پۇلىشتەي جۇمساق تۇكتەرى جىلتىراپ، جىلى كۇننىڭ شۋاعىنا بويلارىن قىزدىرىپ، ناعىز ەركەك بوپ كۇيەككە تۇسەر كۇندى وسىندا اسىعا كۇتىپ جاتقان سەكىلدى.
بۇل جەردە مەنىڭ قولىم بىردەن ءجۇرىپ كەتكەن. قۇددى ءومىر بويى تەك تەڭىز مىسىقتارىن اۋلاپ كەلە جاتقان ادام سەكىلدىمىن: ايقايلاپ ۇركىتىپ، كەيبىر ەرىنگەن شاباندارىن تاياقتىڭ كۇشىمەن جۇرگىزىپ، اقىرى جيىرما شاقتىسىن ۇيىردەن ءبولىپ الدىم دا، اۋلاققا ايداي جونەلدىم. ولاردىڭ قاشۋعا ۇمتىلعاندارىن قۋىپ اكەلىپ قايتا الدىما سالامىن. بۇل ىسكە مود تا بارىن سالىپ كىرىسكەن، قولىنداعى شولاق ەسكەكتى ارى-بەرى بىلعاپ، كەيدە ايقايلاپ قويىپ، ءبىر مەزەتتەردە مەنىڭ الدىما دا ءتۇسىپ كەتەدى. الايدا ول كەيبىر تىپتەن ءالسىز، جۇدەۋ مىسىقتاردى توپتان ادەيى شىعارىپ جىبەرىپ جۇرگەنىن دە بايقاپ قالىپ وتىردىم. ەسەسىنە ەندى ءبىر كۇجىرەيگەن مىقتىلارى قاتاردان شىعا قاشقىسى كەلسە، ولاردى تاياقپەن ۇرىپ، ىشكە قايتا تىعۋدان دا تايىنعان ەمەس.
— مىناۋ ءوزى ءبىر قىزىق جۇمىس ەكەن!— دەدى ول ءبىر كەزدە شارشاعاننان ەنتىگە تىنىستاپ.—دەگەنمەن، بىرەر مينۋت وتىرىپ، دەمالىپ الۋ دا ارتىق ەتپەس.
ول ازىرگە دەمالىپ وتىرعان ۋاقىتتا، مەن الدىمداعى شاعىن توپتى ءجۇز قادامداي جەرگە اپارىپ، بىر-بىرلەپ ولتىرە باستاعام. مودتىڭ كوڭىلشەكتىگى ارقاسىندا ماناعى جيىرما شاقتىدان بار قالعانى دا وسى ون ەكى باس ەدى، مەن ولاردى تۇگەلدەي "جۋساتىپ" سالىپ، ەندى تەرىلەرىن سىپىرا بەرگەن كەزىمدە مود تا جانىما كەلگەن. سوسىن ءبىر ساعاتتان كەيىن پۇشپاقتارىنان سۋ تامشىلاعان جاس تەرىلەردى سالپىلداتا كوتەرىپ، كەرى قايتتىق. ءسويتىپ قايىق پەن "قاساپقانا" اراسىنا ەكى رەت قاتىناعان كەزدە شاتىرعا تەرىنىڭ مولىنان جەتەتىنى انىق بايقالعان. ءىس ءبىتتى! كوڭىل كوتەرىلدى. جەلكەندى جەلبىرەتىپ، قايتار جولعا تۇستىك.
— بەينەبىر ءوز ۇيىمىزگە كەلە جاتقان سياقتىمىز،— دەگەن مود سونادايدان ءوز ءمۇيىسىمىزدىڭ توبەسىن كورگەندە.
بۇل ءسوز مەنىڭ كوڭىلىمدى نىلدەي بۇزىپ، قاي-قايداعىمدى قوزعاعانداي بولدى. Heگe ەكەنى بەلگىسىز، ايەل زاتىنا دەگەن ساعىنىشىم دا بىرگە ويانعانداي.
— ال مەن ەشقاشان بۇدان باسقاداي ءومىر سۇرمەگەن سياقتىمىن،—دەيمىن مەن. باياعى كىتاپ كەمىرىپ وتىرعان كۇندەرىمنىڭ ءبارى كورگەن تۇستەي، قۇر ەلەستەي عانا كورىنەدى. تۋرا سولاي! ءبارى — ەلەس، ءبارى — ءتۇس! ال ءوزىم شىن مانىندە كوزىمدى اشقالى تەك قانا اڭ اۋلاپ، مىسىق سوعىپ كەلە جاتقان سەكىلدىمىن. جانە ءبىر قىزىعى، وسىنداي كۇندەردىڭ بارىندە ءسىز دە مەنىڭ جانىمدا جۇرگەندەي بولاسىز. قۇددى ءسىز...— "مەنىڭ ايەلىم، مەنىڭ سەرىگىم بولعاندايسىز" دەگەن ءسوز ەركىمنەن تىس شىعىپ كەتە جازداپ،— جالپى ءسىز قيىندىققا وتە ءتوزىمدى ادامسىز،— دەدىم ءسوز اياعىن كىلت بۇرىپ.
ءبىراق ءبىر نارسەنى بۇگىپ قالعانىمدى مودتىڭ ساق قۇلاعى سەزە قويعان دا، ماعان ول جالت بۇرىلىپ، سۇراۋلى پىشىنمەن قادالا قاراعان.
— جوق، باسقاعا بۇرىپ جىبەردىڭىز... ءسىزدىڭ ايتايىن دەگەنىڭىز...
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، امەريكاندىق ميسسيس مەينەلل ءقازىر جابايى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، جانە ونىسى قىزىقسىز دا ەمەس،— دەيمىن مەن كۇلىپ.
— و-و!— دەپ، ول دا جادىراي كۇلگەن، ءبىراق الدەنەگە كوڭىلى الابۇرتا قالعانى انىق ءبىلىنىپ ەدى.
"مەنىڭ ايەلىم، مەنىڭ سەرىگىم!.." وسى ءسوز سول كۇنى دە، سونان كەيىن دە كوپكە دەيىن ەسىمنەن ءبىر شىقساشى! مودقا قاراسام بولدى، ەرنىم جىبىرلاپ، سونى ايتقىسى كەلەدى دە تۇرادى. اسىرەسە كەشكىسىن مود مەنىڭ الدىمدا اس قامىمەن كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ەتىپ جۇرگەن ساتىندە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الگى ءسوزدى ايقايلاپ تۇرىپ ايتقىم كەلگەنى سونداي، ءوزىمدى-وزىم ازەر تەجەگەنىم بار. راس، كونە داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىممەن مەنىڭ بايلانىسىم كۇشتى ەدى، كەزىندە العاش رەت سولاردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز ەندى مەنى دە ەرەكشە تولعاندىرىپ، عاجايىپ سەزىمدەرگە بولەگەن. بۇل تولعانىس، بۇل سەزىم كۇننەن-كۇنگە كۇشەيە تۇسپەسە، باسەڭدەمەسىن ۋاقىت وتكەن سايىن مەن انىق سەزىنە باستادىم.
وتىز ءبىرىنشى تاراۋ
— ارينە، تەرىدەن تىم جاعىمدى ءيىس شىعا قويماس، ءبىراق بۇدان جىلى، بۇدان بەرىك زاتتى تابا قويۋىمىز ەكىتالاي،— دەدىم مەن.— ەڭ باستىسى، بۇل ءبىزدى قار مەن جاڭبىردان ساقتاسا بولدى دا.
تەك تەرىدەن جاساپ شىققان شاتىرىمىزعا وزىمىزشە سۇيسىنە قاراپ تۇرمىز.
— "سۇلۋىنان جىلۋى" دەگەن. بىزگە كەرەگى سول جىلۋلىعى عوي،— دەيمىن ىشىمنەن، مودتان ءبىر جىلى ءسوز كۇتىپ.
— كەرەمەت!— دەيدى ول قولىن شاپالاقتاپ.— كادىمگى ۇيدەن ەش كەمدىگى جوق! ءسىز وتە شەبەر ادامسىز، ميستەر ۆان-ۆەيدەن!
ءبىراق ارتىنشا ول:
— ءىشى مۇلدە قاراڭعى بولعانى قالاي؟!— دەگەن وكىنىشتى داۋىسپەن.— ءيا، تىم قاراڭعى سياقتى...
— Heگe ءسىز قابىرعانى قالاپ جاتقان كەزدە تەرەزەنى ەسكە سالماعانسىز؟— دەيمىن مەن.— بۇل لاشىق نەگىزىنەن سىزگە جاسالعانىن بىلەسىز، ەندەشە وزىڭىزگە قاجەتتىنىڭ ءبارىن مەنىڭ ەسىمە سالىپ وتىرۋىڭىز كەرەك ەدى.
— كوزگە كورىنىپ تۇرعان دۇنيەنى كوزگە شۇقىپ ايتاتىن ادەتىم جوق-تى،— دەيدى ول ازىلدەي كۇلىپ.—دەگەنمەن، ءبۇلىنىپ قالعان ەشتەمە جوق، الاقانداي تەرەزە ءۇشىن قابىرعانى تەسە سالۋ قانشا قيىن!
— وتە دۇرىس ايتاسىز. ءدال وسىنى ويلاماپپىن-اۋ!— دەپ ەندى مەن دە كۇلەمىن.— جاقسى، ءسىز تەرەزە جايىن ويلاعان ەكەنسىز، ەندەشە دۇكەنگە بىردەن تەلەفون شالىپ،— ەگەر ۇمىتپاسام: رەد-44-51 دەگەن نومەرگە — قانداي شىنى كەرەكتىگىن ايتا قويىڭىزشى!
— دەمەك بۇل؟..— دەي بەرىپ ەدى ول، مەن اسىعىس تۇردە:
— دەمەك بۇل تەرەزە بولمايدى دەگەن ءسوز،— دەدىم.
شىندىعىندا، لاشىعىمىز ەسىكتەن باسقا ءبىر تەسىگى جوق — بىتەۋ، سىرتى قانداي قاپ-قارا بولسا، ءىشى دە سونداي قاراڭعى، كۇڭگىرت ەدى. قازىرگى وركەنيەت جاعدايىندا مۇنداي ءتورت قابىرعانىڭ ىشىنە شوشقا مەن ەسەك بولماسا، باسقا بىرەۋدىڭ باسىن سۇعۋى ەكىتالاي-تۇعىن، الايدا الاقانداي قايىق ىشىندە كورمەگەن قورلىقتى كورىپ كەلگەن ءبىز ءۇشىن بۇل لاشىق ەندى پاتشا سارايىنداي كورىنگەن. مىسىق مايىن ەرىتىپ جاساعان بىلتەشامنىڭ جارىعىمەن وزىمىزشە "قونىس تويىن" وتكىزگەن سوڭ، بىردەن قىسقا ازىق دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتتىك. اڭ اۋلاۋ دەگەن ءبىز ءۇشىن ەندى سىرتقا شىعىپ سەرۋەندەپ قايتۋمەن بىردەي عانا بوپ قالعان. تاڭەرتەڭ بوس قايىقپەن شىعىپ كەتەمىز دە، تۇسكە جەتپەي ونى مىسىق ەتىنە تولتىرىپ قايتىپ كەلەمىز. سوسىن مەن وزىمە دەگەن ەكىنشى لاشىقتى جاساۋعا كىرىسكەم، ال مود ەت كەپتىرۋمەن اينالىسقان. سونىمەن قاتار وتتى ءسوندىرىپ الماۋ دا ونىڭ مىندەتىنە كىرەدى. ورتالىق شتاتتاردا ەتتى قالاي كەپتىرەتىنىن بۇرىن تالاي ەستىگەنىم بار-دى، ءبىز دە ەندى سول تاسىلگە كوشكەنبىز — سۇرپى ەتتى ۇزىنىنان جۇقالاپ ءتىلىپ الامىز دا، ونى تاياققا وراپ، وتقا تاقاپ ۇستاپ تۇرامىز. ءبىرازدان سوڭ ول ساڭعىرلاپ كەۋىپ قالادى.
ەكىنشى لاشىقتى مەن بىرىنشىسىنە جاپسارلاتا سالعانمىن، سوندىقتان ءۇش قابىرعانى تۇرعىزۋ ماعان اسا قيىنعا سوقپاعان. دەگەنمەن، بۇعان دا از كۇش جۇمساعامىز جوق. مود ەكەۋىمىز تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ءبىر دەمالماي جۇمىس ىستەيمىز دە، ال كەشكىسىن لاشىققا كىرگەن بويدا، سويلەۋگە دە شامامىز كەلمەي، سىلق ەتىپ قۇلاپ تۇسەمىز. مود سونىڭ وزىندە ماعان "ەشقاشان دا ءوزىمدى ءدال وسىنداي كۇشتى دە سەرگەك سەزىنگەن ەمەسپىن" دەپ، اعىنان جارىلعان بولادى. مەن دە ءوزىم جونىندە تۋرا وسىلاي دەر ەدىم، ءبىراق مود دەگەنىمىز ءبىر تال گۇلدەن دە نازىك جان عوي، سول سەبەپتى دە مەن ونى اۋىرىپ قالا ما، مىناداي جۇمىستى كوتەرە الماي ءبىر كۇنى مۇرتتاي ۇشا ما دەپ قاتتى ۋايىمداعان دا كەزىم كوپ. ونىڭ ابدەن شارشاعان كەزىندە قۇمعا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، قولىن ەكى جاققا جايعان قالپى شامالى جان شاقىرىپ العان سوڭ، قايتادان جۇمىسقا قايراتتانا كىرىسىپ كەتكەنىن تالاي رەت كورگەنمىن. سوندا بۇل قاس قاعىم ساتتە كۇشتى قايدان جيناپ الادى دەپ تاڭقالۋشى ەدىم.
— قوستا ءالى دەمالىپ ۇلگىرەمىز عوي، جاتا-جاتا جامباسىمىز سارعايار سول كۇندەرى،— دەيتىن ول، سوندا مەنىڭ "دەمالساڭىزشى" دەگەن سوزىمە وراي.
ماعان ارناپ جاسالعان ەكىنشى لاشىق بىتكەن كۇنى تاعى ءبىر رەت "قونىس تويىن" اتاپ وتكەنبىز. سوسىن... ارادا ءۇش كۇن وتكەندە الاي-دۇلەي داۋىل سوقسىن كەلىپ: كۇتپەگەن جەردە وڭتۇستىك-شىعىستان ول بىرتىندەپ باعىتىن سولتۇستىك-باتىسقا قاراي بۇرعان،— ال ءقازىر بىزگە تۋرا تەڭىز جاقتان قاسقا ماڭدايعا ۇرىپ تۇر ەدى. تەڭىزدىڭ ارپىلداعان اقباس تولقىندارى كورشى ءمۇيىستىڭ جاداعاي جاعاسىنا دوڭبەكشي دومالاپ بارىپ، گۇرس ەتىپ قۇلاپ تۇسەدى دە، سوسىن ءىشىن وكسي تارتىپ كەيىن شەگىنىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ جامان لاشىقتاردى ءتۇتىپ جەردەي دولدانا سوققان جەلگە ماڭايىمىزداعى قۇز-جارتاستى جوتالار ءتىپتى قابىقتاي دا قالقان بولا الماعان — ءوزىم اسىعىس- ۇسىگىس قالاپ شىققان قابىرعالار كەز كەلگەن ساتتە جالپ ەتە تۇسە مە دەپ قاتتى قاۋىپتەنەم. شاتىر ۇستىندە جاتقان تەرىلەر از-اق كۇندە كەۋىپ قالعان ەكەن، ەندى جەل سوققان سايىن قاۋدىر-قاۋدىر ەتىپ، توبەمىزدە ارى-بەرى كوشەدى دە جۇرەدى؛ قابىرعا اراسىنا تىققان مۇكتەردى جەل جۇلمالاپ، جان-جاعىمىزدىڭ ءبارىن شۇرق-شۇرق تەسىك ەتىپ تاستاعان. تەك ىشتە شاماسى جەتكەنشە جارىعىن اياماي شاشىپ تۇرعان كىشكەنتاي مايشام عانا كوڭىلگە ءبىر مەدەت. مود ەكەۋىمىز ەندىگى قىزۋدى دا، قىزىقتى دا تەك سودان ىزدەيتىن سەكىلدىمىز.
بۇل كەش — ءبىزدىڭ وسى ارالعا تاپ بولعالى ەڭ ءبىر ۋايىمسىز، مۇڭسىز وتكىزگەن عاجاپ كەشىمىز بولعان. شىندىعىندا مود ەكەۋىمىز ونى وسىلاي دەپ باعالادىق، سولاي دەپ ەسەپتەدىك. بۇعان نەگىز دە جەتكىلىكتى ەدى. ەڭ باستىسى — ەكەۋىمىزدىڭ دە باسپانامىز دايىن بولدى. قىسقى ازىقتى مولىنان جيناپ الدىق؛ جەيتىن ەت، جاعاتىن ماي جەتىپ ارتىلادى، ەندى مىسىقتار باسقا جاققا كوشپەك تۇگىلى تەسكەنتاۋ ءوتىپ كەتسە دە — ءوز ەرىكتەرى. سوسىن، مىنەكي، ءتىپتى جۇمساق توسەك-ورىندارىمىز دا ءازىر تۇر. ال ونى دايىنداعان مود قوي، مەنىڭ مودىم عوي. اسىرەسە ونىڭ... ىشىنە قۇرعاق ءشوپ پەن مۇك تىعىنداپ، ماعان ارنايى ىستەپ بەرگەن جايما-توسەگىن ايتساڭشى! ەڭ قۋانىشتىسى سول، مەن بۇگىن ءبىرىنشى رەت سول توسەككە جاتايىن دەپ تۇرمىن.
مود ءوز لاشىعىنا كەتىپ بارا جاتىپ، ماعان شۇعىل مويىن بۇردى دا:
— نە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق بىردەمە بولاتىن سياقتى،— دەدى كۇتپەگەن جەردە جۇمباقتاي سويلەپ.— دالىرەگىندە... سونىڭ ءوزى بولىپ تا قويدى ما دەيمىن. ءيا، انىق سەزىپ تۇرمىن، تۋرا وسى ساتتە ءبىر نارسەنىڭ باسى ءبىز جاققا بۇرىلعانداي. ونىڭ نە ەكەنىن، راسىندا ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن، ءبىراق نە دە بولسا بۇل جەرگە جاقىن قالعانى انىق.
— جاقسى بىردەمە مە، الدە؟..
— بىلمەيمىن، جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ول ماعان اناۋ جەردە كەلە جاتقانداي كورىنەدى،— دەپ مود تەڭىزدىڭ سوناۋ ءبىر قاراقوشقىل قويناۋىنا قاراي يەك قاقتى.— بايقايسىڭ با، جەل دە سول جاقتان سوعىپ تۇرعان جوق پا؟!
— تەڭىز دە، شتورم دا سول جەردە عوي،— دەپ كۇلدىم مەن.— مىناداي جەتى قاراڭعى تۇندە جاعادان دامەسى بار ادامعا تەك اياي قاراعان ءجون شىعار.
مەن وسىنى ايتتىم دا، ونى ەسىك اۋزىنا دەيىن شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، تاعى:
— ءسىز قورىقپايسىز با؟— دەدىم اقىرىن عانا.
ول جاۋاپ ورنىنا مەنىڭ بەتىمە تىكە قاراعان.
— جالپى، ءوزىڭىزدى قالاي سەزىنىپ تۇرسىز؟— دەدىم مەن سوسىن.— كوڭىل كۇيىڭىز بىلاي... جاقسى ما؟
— مۇنداي ءتاتتى كۇيدى ەش ۋاقىتتا باستان كەشپەگەن سياقتىمىن،— دەدى ول.
ءبىز تاعى ءبىراز اڭگىمەلەسىپ تۇرعاننان كەيىن، ول جايلاپ لاشىعىنا بەتتەگەن.
— جاقسى جاتىپ، جايلى تۇرىڭىز، مود!— دەدىم مەن ونىڭ سوڭىنان.
— سىزگە دە سونى تىلەيمىن، حەمفري!— دەدى ول سالماقتى تۇردە.
ەكەۋىمىز ەس قۇددى كەلىسىپ العانداي-اق، ءبىر-بىرىمىزدىڭ اتىمىزدى قالاي اتاعانىمىزدى سەزبەي قالدىق، ءبىراق بۇنىڭ ءوزى دە تابيعي دا جاراسىمدى شىققان. ءدال وسى ساتتە مەن ونى ايمالاي قۇشاقتاپ، وزىمە تارتۋىما ابدەن بولار ەدى. ەگەر باسقاداي جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن بولساق، مەن، ءسوز جوق، سولاي ىستەر ەدىم دە. ال تاعدىردىڭ مىناداي سىندارلى ساتىندە بەلگىلى ءبىر شەكتەن شىعۋ — تەك ارسىزدىڭ عانا ءىسى عوي. سوندىقتان مەن: مود ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ءتىلسىز تۇسىنىسەتىن تاعى ءبىر قىلدان نازىك بايلانىس پايدا بولدى-اۋ، دەگەن ويدىڭ جىلۋىمەن ءوز لاشىعىمدا قالا بەردىم.
وتىز ەكىنشى تاراۋ
ويانعان ساتتە مەن ءوزىمدى ءبىرتۇرلى قىزىق سەزىندىم: قۇددى ءبىر نارسە جەتپەي تۇرعانداي، قۇددى قۇلاعىم تاس كەرەڭ ساڭىراۋ بوپ قالعانداي. ءبىراق ءبىرازدان سوڭ وزىمە-وزىم كەلگەندە ءتۇسىندىم: بۇل دۇنيەدە وزگەرە قويعان ەشتەمە جوق ەكەن،— تەك جەل عانا جەتپەي تۇر ەكەن. جەل! كۇندىز-تۇنى قۇلاق ەتتى جەل ازىناپ تۇراتىن جەل! وعان ابدەن ۇيرەنگەن باسىم ويانا كەلگەن مەزەتتە تاعى دا سول شۋىل، سول سارىندى ىزدەگەن عوي.
بۇل — مەنىڭ بىرنەشە ايدان بەرى ءبىرىنشى رەت باسپانا استىندا ادام سياقتى دەمالىپ شىعۋىم ەدى، ونە بويىم ماۋجىراپ، دەنەم دەل-سال تارتىپ، كوپكە دەيىن تۇرعىم كەلمەدى. ادەتتەگىدەي بەتىمە شاشىراپ جاتقان تەڭىز تامشىلارى جوق، ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە جەتەتىن سالقىن تۇماننىڭ سىزىن دا سەزبەيمىن. راقات! استىمداعى توسەگىم دە جۇپ-جۇمساق. بۇنى ماعان مود ىستەپ بەردى، مەنىڭ سۇيىكتى مودىم ىستەپ بەردى دەگەن ويدىڭ ءوزى قانداي ىستىق دەسەڭشى! كيىنىپ جاتىپ، ەسىك اۋزىنان سىرتقا كوز سالدىم. تولقىندار دومالاپ كەلىپ، جاعانى ۇرادى. وكسىگەن، وكىرگەن سارىنى ءبىرشاما باسەڭدەگەن. جاعالاۋعا نەداۋىر كوتەرىلىپ بارىپ قايتقان سۋدىڭ بۇيرا ىزىنە قاراعاندا، تۇندە قاتتى شتورم بولعانعا ۇقسايدى. ءبىر شوكىم بۇلتسىز كوگىلدىر اسپان شىنىداي مولدىرەپ تۇر. ۇيقىم قانىپ، ءتاپ-تاۋىر كۇش جيناپ العان مەن سىرتقا وتە ءبىر سەرگەك كۇيمەن شىقتىم.
ءبىراق شىققان بويدا تاستاي قاتىپ تۇردىم دا قالدىم. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنەر ەمەسپىن، كورگەن دۇنيەم مەنى قاق ماڭدايىمنان قامشىمەن ۇرعانداي سىلەيتىپ سالعان... ءبىزدىڭ لاشىقتان ەلۋ فۋتتاي عانا جەردە، تۇمسىعى قۇمدى سۇزە جاعاعا شىعىپ قالعان قايداعى ءبىر كەمەنىڭ قاپ-قارا قاڭقاسى كورىنەدى. ماچتارى مەن گيكتەرى جالبا-جۇلبا بولىپ جىرتىلعان جەلكەندەرگە شىرماتىلىپ، بورتتان تومەن سالبىراپ جاتىر. قۇداي-اۋ، ماعان وسى بىردەمە ەلەستەپ تۇرعان جوق پا دەپ، كوزىمدى ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، قايتا قارايمىن. جوق، ءبارى دە راس! كوز الدىمدا — كادىمگى كەمە! كەمە بولعاندا... ءبىزدىڭ "ەلەستىڭ" تۋرا ءوزى! مىنە، مىناۋ — ءوز قولىمىزبەن تۇرعىزعان كامبۋز، ال اناۋ — يۋتتىڭ بىزگە تانىس كەرتپەشەكتەرى، ودان ءارى لارسەن ەكەۋىمىز كەشكە قاراي ۇزاق شىعىپ تۇراتىن رۋبكا پالۋباسى.
بۇل بەيشارانى جەر تۇبىندەگى وسى الاقانداي ارالعا ايداپ اكەلىپ تاستاعان قانداي تاعدىردىڭ كۇشى ەكەن؟ جانە قانداي كەزدەيسوقتىق بۇل؟ جەلكە تۇسىمدا قامالداي قاسقايىپ تۇرعان قۇز-جارتاستارعا قارادىم، ودان مەنى قويىپ قاشقان اڭ، قاناتتى قۇس دا وتە المايتىن سەكىلدى. سوندا مەن قايدا بارام، قالاي قاشىپ قۇتىلام مىنا قارا پالەدەن؟ جوق، ەشقانداي جول جوق ماعان! بىتكەنىم، قۇرىعانىم وسى بولار. ويىما مىنا كورشى لاشىقتا ۇيىقتاپ جاتقان مود تۇسكەن. كەشە كەشكىسىن عانا ول: "جاقسى جاتىپ جاي تۇرىڭىز، حەمفري!" دەپ ەدى. ونىڭ الدىندا مەن: "مەنىڭ ايەلىم، مەنىڭ سەرىگىم" دەگەندى ىشتەي سان قايتالاپ ەدىم. جاندى جادىراتار قانداي ادەمى سوزدەر ەدى ول. ەرتەڭنەن جاقسىلىق، ءۇمىت كۇتتىرەر سول سوزدەر ەندى ماڭگى قوشتاسقانى ما بىزبەنەن؟ كوزىمنىڭ الدى قاراۋىتىپ كەتتى. مۇمكىن بۇل ساناۋلى سەكۋندقا عانا سوزىلعان شىعار — بىلمەيمىن. ال ەس جيناپ، قايتا قاراعان كەزدە، مەن ەش وزگەرىستى كورە المادىم: "ەلەستىڭ" سول باياعى قارا قاڭقاسى، ونىڭ قاق ايىرىلعان ءبۋشپريتى قۇمدى جاعالاۋدىڭ ۇستىندە قالقايىپ تۇر، ال رانگوۋتتىڭ سىنعان بولىگى تولقىن ۇرعان سايىن بورتقا سۇيكەلىپ، سىقىر-سىقىر ەتەدى. نە ىستەسەم ەكەن؟ نە ىستەسەم دە ءبىراق تەزىرەك ىستەۋىم كەرەك! ايتپەسە كەش بولادى...
كەنەت باسىما كەلگەن مىنا ءبىر وي مەنى تىپتەن مازالاي تۇسكەن: تاڭ اتقان، كۇن شىققان، ءبىراق كوز الدىمداعى وسى تاۋداي كەمەدەن تيتىمدەي تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەۋى قالاي؟ كومانداسى قايدا؟
اڭشىلارعا نە بولعان؟ تۇتاستاي قىرىلىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس قوي. ەندەشە كەمەنى كەزدەيسوق اپاتقا ۇشىراتقان تۇندەگى قاتتى داۋىلدان كەيىن ولار ەندى دەمالىپ جاتقان بولار. ولاي بولسا ءبىز نەگە قاشپايمىز! ءقازىر مود ەكەۋىمىز بىردەن شليۋپكاعا وتىرىپ، ءمۇيىستى اينالىپ كەتسەك، ولار ويانعانشا تالاي جەرگە ۇزاپ كەتپەيمىز بە؟ دۇرىس! مودتى جىلدام وياتىپ الىپ، تاباندا اتتانىپ كەتۋىمىز كەرەك! وسى ويمەن مودتى وياتۋعا وقتالا بەردىم دە، كەنەت... ءبىز تۇرعان ارالدىڭ ارجاق-بەرجاعى نەبارى ون ميلگە دە جەتپەيتىنى ەسىمە ءتۇسىپ، كىلت توقتاي قالدىم. مۇنداي جەردە بوي تاسالاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. دەمەك، بىزگە تاعى دا مۇحيتقا ءتۇسىپ، تاۋەكەل ءتۇبى جەلقايىققا مىنگەننەن باسقا امال جوق. مەن باسىم ماڭگىرىپ تۇرىپ الدىمەن ءوز قولىمىزبەن جاساپ العان ءتاپ-تاۋىر ەكى لاشىقتى ويلادىم، سوسىن قىسقا دەپ جيناپ العان ازىق-تۇلىك پەن وتىن-سۋدىڭ قورىن مولشەرلەدىم، اقىر سوڭىندا ءبارىن تارازىعا سالا كەلە قارى مەن جاۋىنى، جەلى مەنەن داۋىلى مول قىستىڭ كوزى قىراۋدا جول جۇرۋگە مۇلدە بولمايتىنىنا كوزىم جەتكەن.
مەن مودتىڭ ەسىگىنىڭ اۋزىندا قولىمدى كوتەرگەن قالپى ءارى-سارى كۇيدە تۇرىپ قالدىم. جوق، بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى، مۇلدە بولمايدى! باسىما كەلگەن وي وسى — مودقا جەتىپ بارىپ، ونى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ءولتىرۋ! سوسىن ءوزىمدى!.. جو-جوق، مەن نەگە مود پەن ءوزىمدى ولتىرۋگە ءتيىسپىن؟ اناۋ كەمەدەگىلەردىڭ ءبارى جىم-جىرت ۇيىقتاپ جاتقاندا... كايۋتاعا كىرىپ بارىپ الدىمەن قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزىن نەگە ولتىرمەسكە؟! سوسىن؟.. سوسىنعىسىن تاعى كورە جاتارمىز. ەڭ باستىسى — ونىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك! بۇعان قول جەتسە، قالعانىنىڭ ءبارى ءىس بارىسىندا شەشىلەر. ودان كەيىن نە كورسەك تە، ءدال قازىرگىدەن جامان بولا قويماس.
قانجارىم بەلىمدە ەدى. بۇعان قوسا مىلتىق تا ارتىق ەتپەس دەگەن ويمەن ۇيشىككە قايتا كىردىم دە، قوساۋىزدى يىققا ءىلىپ شىعىپ، شحۋناعا قاراي باتىل ادىمداي جونەلدىم. بەلۋارىمنان سۋ كەشىپ بورتقا ارەڭ كوتەرىلدىم. ماتروستار كۋبريگىنىڭ ليۋگى اشىق ەكەن. ىشكە قۇلاق توستىم. جىم-جىرت. ادامداردىڭ بولماشى دەم تىنىسى دا سەزىلمەيدى. سوندا قالاي، كوماندا شىنىمەن-اق كەمەنى تاستاپ كەتكەنى مە؟ ىشكە تاعى دا قۇلاق سالدىم. تىرس ەتكەن دىبىس جوق. تراپپەن جايلاپ تومەن تۇسە باستادىم... كۋبريك قاڭىراپ بوس قالىپتى. مۇرىنعا قاڭسىعان ءيىس بىلىنەدى. ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان: ەسكى رەزينا ەتىكتەر، جىرتىلعان، تەسىلگەن كلەەنكا كۇرتەلەر — ءبارى جىرىم-جىرىم، كىر-كىر.
ءسوز جوق، كوماندا وتە اسىعىس تۇردە كەمەنى تاستاپ شىققان، بۇعان ەندى ەشقانداي كۇمان بولۋعا ءتيىس ەمەس. ارقامنان ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي ءبىرتۇرلى جەڭىلدەپ قالدىم دا، ەركىن تىنىستاپ پالۋباعا كوتەرىلدىم... مىنە، عاجاپ! بورتتا بىردە-بىر شليۋپكا قالماعان...
اڭشىلاردىڭ كۋبريگى دە قۇلازىپ بوس تۇر. ولار دا بارلىق زاتتارىن جىلدام جيناپ الىپ، الدى-ارتتارىنا قاراماي زىتقان سەكىلدى. قىسقاسى، "ەلەس" ەگەسىز قالعان. ەندى ونىڭ ەگەسى دە، قوجاسى دا مود ەكەۋىمىز بولامىز. مەنىڭ ەسىمە كايۋت-كومپانيانىڭ استىنداعى ازىق-تۇلىك قويماسى تۇسكەن. تاڭعى تاماققا نەگە ودان ءبىر ءتاتتى-دامدى الىپ شىعىپ، مودتى قۋانتپاسقا!
بويىمدى بيلەگەن الگىندەگى ۇرەي-قورقىنىشتان ءبىر-اق ساتتە قۇتىلىپ، كەۋدەمدى قۋانىش كەرنەپ، تراپ بويىمەن سەكىرىپ-ىرشىپ جوعارى جۇگىرە جونەلدىم. ويىمدا تەك مود. ول ۇيقىدان ويانعانشا كەرەمەت ءبىر ءتاتتى تاماق دايىنداپ ۇلگەرسەم دەيمىن. كامبۋزدى اينالىپ ءوتىپ بارا جاتىپ، وندا تۇرعان ادەمى ىدىس-اياقتاردى ويلايمىن. ءوستىپ القىن-جۇلقىن جۇگىرگەن بويدا يۋتقا كىرىپ كەلسەم... و، ءتاڭىرىم! قارسى الدىمدا كايۋت-كومپانيانىڭ تراپىندا قورقاۋ لارسەن تۇر! بۇل جەردەن ونى قويىپ باسقانى دا كۇتپەگەن باسىم، ەكپىنمەن ءبىراز جەرگە بارىپ قالعان ەكەنمىن — ون شاقتى قادام قالعاندا اياعىمدى ازەر تەجەدىم... وزىمە تانىس كوگىلدىر كوزدەر مەن جاققا وقتاي قادالا قالعان! ءوزى يۋتتىڭ جارتىلاي اشىلعان ەسىگىنە ەكى قولىن بىردەي سۇيەپ، تاستاي قاتىپ، قىبىرسىز تۇر. ءبىراق مەنەن كوز الار ەمەس.
تۇلا بويىم قالتىراپ كەتتى. جۇرەگىم تاس توبەمە شىققانداي. ءبىر قولىممەن رۋبكانىڭ شەتىن قىسىپ ۇستاي بەردىم — ايتپەسە قۇلاپ قالاتىن سەكىلدىمىن. كەبەرسىگەن ەرىندەرىمدى تىلىممەن جالاپ-جالاپ قويدىم. كوزىم قورقاۋ لارسەندە. ول دا ماعان تەسىلە قارايدى. قۇددى بىر-بىرىمىزبەن ارباسىپ تۇرعاندايمىز. ونىڭ وسى مەلشيگەن ۇنسىزدىگى مەن مۇزداي سىرەسكەن تۇرىسىندا ادامنىڭ ءزارسسىن الارداي ءبىر سۇمدىق ۇرەي بار ەدى. از كۇن ۇمىت بولعان باياعى قورقىنىشىمنىڭ ءبارى ەندى قايتا ويانىپ، ونە بويىمدى قاراداي قالتىراتا باستاعان. ءوستىپ ءبىر-بىرىمىزدى كوزبەن ىشىپ-جەپ كەمىندە بەس مينۋتتاي تۇرعان شىعارمىز.
بۇلاي تۇرا بەرۋگە بولمايدى، ءبىر ارەكەت جاساۋىم كەرەك دەپ ويلايمىن، ءبىراق قىبىر ەتۋگە باتىلىم بارار ەمەس، كەرىسىنشە، الدىمەن ونىڭ قيمىلداۋىنا جول بەرىپ تۇرعاندايمىن. ال ۋاقىت دەگەن ءوتىپ جاتىر — مينۋت ەمەس، سەكۋند ساناپ! كەشەگى كۇنى جالىن كۇدىرەيتىپ شىعا كەلگەن مىسىقتاردىڭ توبەتىنە دە الدىمەن ءوزىم ۇمتىلعاننان گورى، ونىڭ قاشا جونەلگەنىن كۇتىپ ەدىم، بۇگىن دە مىنە ءدال سولاي! ءبىراق قورقاۋ لارسەن اقىر سوڭىندا تۇرا قاشاتىن تابيعاتتىڭ جابايىسى ەمەس، ادامنىڭ جابايىسى — جىرتقىشتاردىڭ جىرتقىشى ەمەس پە. ەندەشە، مەنىكى نە تۇرىس؟ قاپى قالماي تۇرعاندا قيمىلدامايمىن با ءبىرىنشى!
مەن قوساۋىزدىڭ ەكى شاپپاسىن بىردەي قايىردىم. سوسىن ونى جايلاپ يىعىمنان ءتۇسىرىپ، كاپيتانعا قاراي كوزدەدىم. ەگەر وسى ساتتە ول ءسال قىبىر ەتە قالسا، مەن، ءسوز جوق، ونى اتىپ سالار ەدىم. ءبىراق ول سول مەلشيگەن قالپى ماعان ءۇنسىز قاراپ تۇرا بەرگەن. دىرىلدەگەن قولدارىممەن مىلتىق بەلىن قىسا ءتۇسىپ، مەن دە ودان كوز المايمىن. بەيشارانىڭ كوزى شۇڭىرەيىپ، جاعى سۋالىپ، تىم جۇدەپ-اق كەتكەن ەكەن. نە بولسا دا ول وسى از كۇندە دوسىن تۇگىل جاۋىڭا تىلەمەيتىن تاعدىردى باستان كەشكەنى كورىنىپ تۇر! اناۋ تەسىلە قاراعان كوزدەردىڭ ار جاعىندا نە مۇڭعا، نە وكىنىشكە تولى ءبىر قۇپيا سىردىڭ تۇنىپ جاتقانى انىق بايقالادى. ايتەۋىر ونىڭ قاي جاعىنان دا وڭىپ تۇرعانى شامالى ەدى.
مەن وعان قاراپ تۇرىپ، نە ويلامادىم دەسەڭشى! ميىمدى تورلاعان مىڭ سان سۇراق، مىڭ سان شەشىم! ءبىراق سونىڭ ەشبىرىنە بايىز تاۋىپ توقتاي المايمىن. ەشتەمەگە باتىلىم جەتپەيدى. شۇرىپپەنى باسىپ سالايىن دەيمىن، الايدا ساۋساقتارىم ءدىر-دىر ەتىپ يكەمگە كەلەر ەمەس. اقىرى مىلتىقتى نىسانادان الىپ، ءالى دە جاقىنىراق جەردەن اتايىن دەگەن ويمەن، رۋبكانىڭ بۇرىشىنا دەيىن جىلجىپ كەلدىم دە، قوساۋىزدى تاعى دا وعان كەزەي بەردىم. بۇل ساتتە ول مەنەن نەبارى ەكى-اق قادام جەردە تۇر ەدى. ءتىپتى سۋ قاراڭعى سوقىر بولسام دا مىناداي ارالىقتا ءمۇلت جىبەرۋىم مۇمكىن ەمەس-تى. ءبىراق... ءبىراق شۇرىپپەنى تارتىپ قالۋعا تاعى دا باتىلىم جەتپەي-اق قويعانى.
— نە عىپ تۇرسىز ەندى! اتپايسىز با؟!— دەيدى ول ءمىزباقپاستان، قاسقايىپ تۇرىپ.
مەن شۇرىپپەنى شىنىمەن تارتقىم-اق كەلگەن، تارتپاس بۇرىن بىردەمە ايتقىم دا كەلگەن، ءبىراق قولىم دا، اۋزىم دا قىبىر ەتكەن قيمىلعا كەلە الساشى؟
— ءيا، اتىڭىز! كۇتىپ تۇرمىن ءسىزدى؟!— دەيدى ول تاعى دا مەنى مازاق قىلعانداي.
مەن جوتكىرىنىپ قويدىم، ءبىراق ءبىر اۋىز ءتىل قاتا المادىم.
— حەمپ،— دەدى لارسەن اقىرىن عانا.— ءسىز ماعان ەشتەمە دە ىستەي المايسىز. قورىققاننان ەمەس، السىزدىكتەن. سىزدە بىرەۋدى ولتىرەتىندەي كۇش تە، قۋات تا جوق. ءسىزدىڭ مورال دەگەن شارتتى ۇعىمىڭىز سىزدەن الدەقايدا كۇشتىرەك. ءسىز — ءوز سەنىمىڭىزدىڭ قۇلىسىز. ءسىزدىڭ توڭىرەگىڭىزدەگى دوستارىڭىز دا، جازعان كىتاپتارىڭىز دا سول سەنىممەن ۋلانعان. ءسىزدىڭ تۋا سالىپ قۇلاعىڭىزعا قۇيعان، ميىڭىزعا تىعىنداعان، ساناڭىزعا سىڭىرگەن ءبىر-اق دۇنيە بار. ول — جاڭاعى ايتقان مورال. ءسىزدىڭ باسىڭىزداعى بارلىق فيلوسوفياعا، مەنەن العان بۇكىل تاربيەڭىزگە قاراماستان، ءسىز ەشبىر قارۋسىز، ەشقانداي قارسىلىقسىز تۇرعان ادامدى ولتىرۋگە باتىلىڭىز بارمايدى. وعان ءسىزدى بەيشارا ءمورالىڭىز جىبەرمەيدى.
— ءيا، بىلەمىن،— دەدىم مەن مىڭگىرلەپ.
— ال مەن ءۇشىن كىمدى دە بولسا ولتىرە سالۋ تۇك ەمەس. ول قارۋلى ما، قارۋسىز با؛ كۇشتى مە، ءالسىز بە — ماعان ءبارىبىر. بۇنى دا ءسىز جاقسى بىلەسىز،— دەدى ول ءار ءسوزىن شەگەلەي سويلەپ.— ءسىز ءوز ورەڭىز، ءوز ولشەمىڭىز بويىنشا مەنى كىمگە، نەگە تەڭەمەيسىز!؟ جىلان دەيسىز، جولبارىس دەيسىز! اكۋلا، قۇبىجىق، ديۋ. كاليبان دەگەن دە كەزىڭىز بار. ءبارى راس. ال ءسىز كىمسىز؟ ءسىز — ءىشىن ۇگىندىگە تولتىرعان قۋىرشاقسىز، بىرەۋدىڭ سوزىمەن كۇن كورىپ جۇرگەن بەيشاراسىز. ءسىز جانىڭىز قاتتى قىسىلعان كەزدە، بىردەمە ەتىپ، اكۋلانى، نە جىلاندى ءولتىرۋىڭىز مۇمكىن، ال مەنى؟ جو-جوق، باتىلىڭىز بارمايدى! ويتكەنى ءسىز مەنى دە، ءوزىڭىز سياقتى ادام دەپ بىلەسىز... ءاي، بايعۇس-اي! Mەن ءسىزدى بىردەمە ۇيرەندى، ىسىلدى دەپ جۇرسەم، ءالى سول بوسبەلبەۋ قالپىڭىزدا قالعان ەكەنسىز عوي.
ول تراپپەن جايلاپ كوتەرىلىپ، مەنىڭ جانىما كەلدى.
— مىلتىعىڭدى شوشايتپاي، ءارى تارتىڭىز. سوسىن، مەنىڭ بىرەر سۇراعىما جاۋاپ بەرىڭىز. بىرىنشىدەن، مەن ءالى ماڭايدى بارلاپ ۇلگىرگەم جوق. بۇل نە جەر ءوزى؟ مۇندا سىزدەن باسقا بىرەۋلەر بار ما؟ ال ءوز ءۇستىڭىز نەگە سۋعا مالشىنىپ تۇر؟ ايتپاقشى، مود قايدا؟.. كەشىرىڭىز، ميسس برۋستەردى ايتام دا. مۇمكىن، ءتىپتى ميسسيس ۆان-ۆەيدەن دەسەم دە بولار. قىسقاسى، ول قايدا؟ ءتىرى مە؟
مەن بىرەر قادام شەگىنىپ تۇردىم. ءبىراق مىلتىقتى ودان بۇرعام جوق. ءىشىم ۋداي اشيدى. باتىلسىزدىعىما جىلاعىم كەلەدى. ءسويتىپ تۇرىپ: ول ماعان تۇرا ۇمتىلسا ەكەن، قارسىلاسسا ەكەن، سوندا ونى ويلانباي-اق باسىپ سالار ەدىم دەپ قويامىن ىشىمنەن. الايدا ول قىبىر ەتكەن قيمىل كورسەتپەگەن سوڭ، اقىرى ءوزىم شىداي الماي:
— بۇل جەردى ءۇمىت ارالى دەيدى،— دەدىم ونىڭ العاشقى سۇراعىنا وراي.
— مۇنداي ارالدى ەش ۋاقىتتا ەستىمەپپىن.
— دالىرەگىندە... ءبىز سولاي دەپ اتايمىز.
— "ءبىز" دەيسىز بە؟— دەدى ول تاڭدانىپ.— كىمدەر سوندا ول "ءبىز" دەگەنىڭىز؟
— ميسس برۋستەر ەكەۋىمىز.
— مۇندا مىسىقتار كوپ ەكەن،— دەدى ول.— سولاردىڭ شۋلاعان داۋسىنان ويانىپ كەتتىم، ايتپەسە قازىرگە دەيىن ۇيىقتاپ جاتار ما ەدىم... تۇندە كەمە وسى جەرگە تۇمسىق ۇرعاندا-اق قۇلاعىم ۋ-شۋدان تۇنىپ قالا جازداعان... جەل ىعىنداعى ءبىر ارالعا تاپ بولعانىمدى مەن سول ءساتتىڭ وزىندە سەزگەنمىن. بۇل جەر — مىسىقتاردىڭ جاتاعى عوي. قانشاما جىلدان بەرى ىزدەگەنىمدى، مىنە، مەن ەندى عانا تاۋىپ تۇرمىن. راحمەت مەنىڭ باۋىرىما! مىنا بايلىققا مەن سونىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىرمىن. ءيا، ۇلكەن بايلىق بۇل! قازىنا عوي بۇل سارقىلماس! ايتپاقشى، ارال قاي ەندىكتە جاتىر؟
— ونىڭ ەشتەمەسىن بىلمەيمىن،— دەدىم مەن.— الايدا بۇنى ءبىلۋ سىزگە اسا قيىنعا سوقپاس. ەڭ سوڭعى رەت قاي ەندىكتە كەلە جاتىر ەدىڭىزدەر؟
ول ءبىرتۇرلى قىزىق جىميىپ قويدى، ءبىراق ۇندەگەن جوق.
— ال كوماندا قايدا؟— دەدىم مەن.— ءسىز قالاي جالعىز قالىپ قويدىڭىز؟
بۇل سۇراققا دا ول جاۋاپ بەرمەيتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق، قىزىعى سول، بىردەن سويلەي جونەلدى.
— باۋىرىم مەنى ەكى كۇنگە جەتكىزبەي قاقپانعا ءتۇسىردى،— دەدى ول.— ونىڭ ءوزى دە مەنىڭ وسالدىعىمنان ەمەس، پالۋبادا كۇزەتشىلەردەن باسقا ەشكىم جوق كەزدە، مەنى قاپىدا قولعا ءتۇسىرىپ، باسىپ العان. اڭشىلار دەمدە ساتىلىپ كەتتى. ماۋسىم بىتكەن كەزدە مىنا "ەلەسكە" قاراعاندا سەندەرگە ەكى ەسە تولەيمىن دەپ ەدى، ءبارى سوعان قاراي اۋا سالعان دا، شليۋپكالارىن جىلدام سۋعا ءتۇسىرىپ، تايىپ تۇرعان. بۇل جولى، ارينە، تاجال لارسەننىڭ ايى وڭىنان تۋدى!.. ءجا، بۇنى اعايىن اراسىنداعى كەزەكتى ەسەپ ايىرىسۋ دەڭىز دە، قويىڭىز. باسقا تاعى نە بىلگىڭىز كەلەدى؟
— ال ماچتى قالاي جوعالتىپ ءجۇرسىز؟
— اناۋ تالرەپتەرگە جاقىنداپ بارىپ، قاراڭىزشى،— دەدى ول گروت-ۆانت تۇراتىن جەردى نۇسقاپ.
— پىشاقپەن قيىپ جىبەرىپتى عوي!— دەدىم مەن.
— ءبىراق تۇتاستاي ەمەس،— دەپ ول مىرس ەتتى.— بۇل جەردە ەپتەپ قۋلىق جاسالعان. دۇرىستاپ قاراپ كورىڭىزشى.
مەن تالرەپتەردى تاعى دا قاراپ شىقتىم. ولاردى ءبىرىنشى داۋىلعا دەيىن عانا شىدايتىن ەتىپ، ىلىندىرە قيىپ قويعان ەكەن.
— بۇل كوكتىڭ ءىسى!— دەپ قورقاۋ لارسەن جورتا كۇلگەن بولدى.— ءدال ۇستىنەن تۇسپەسەم دە، سونىڭ قولتاڭباسىن انىق تانىعانىم بار. ايتەۋىر، از دا بولسا ءوشىن العانى عوي مەنەن!
— ءوي، ازامات!— دەدىم مەن ريزاشىلىعىمدى جاسىرا الماي.
— ماچتى داۋىل قالپاقتاي ۇشىرعان ساتتە مەن دە وسىنى ايتقانمىن، ءبىراق، ارينە، ءدال سىزدىكى سياقتى قۋانىشپەن ەمەس.
— وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعاندا، جالعىز ءوزىڭىز نە ىستەي الدىڭىز؟
— قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن. ءبىراق تاعدىردىڭ سالعانى مەنەن مىقتىراق بولىپ شىقتى.
مەن توماس ماگريدجدىڭ "قولتاڭباسىن" قايتا قاراي باستادىم.
— كۇنگە قىزدىرىنىپ وتىرا تۇرايىن. سۋىق سۇيەگىمە دەيىن ءوتىپ كەتكەن سەكىلدى.— ارت جاعىمنان ەستىلگەن قورقاۋ لارسەننىڭ بۇل ءسوزى مەنى امالسىز كەرى بۇرعان. ونىڭ ابدەن قاجىپ، السىرەپ قالعانى وسى داۋسىنان-اق انىق ءبىلىنىپ ەدى. مەن ونى ىشتەي قاتتى اياپ كەتتىم.
— ءقازىر باس اۋرۋىڭىز قالاي؟ باياعىداي ءجيى قايتالاپ تۇرا ما؟— دەدىم.
— كەيدە سىر بەرىپ قويادى،— دەدى ول.— بايقايمىن، ءقازىر دە ەسكى اۋەنىنە باسايىن دەپ تۇرعانداي.
ول پالۋباعا جانباستاي جاتتى دا، ءبىر قولىن باسىنىڭ استىنا قويىپ، ەكىنشىسىمەن كوزىن كۇننەن كولەگەيلەدى. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي وعان قارادىم دا تۇردىم.
— مىنە سىزگە ناعىز وڭتايلى ءسات، حەمپ!— دەدى ول.
— تۇسىنبەدىم،— دەدىم مەن بۇل ءسوزدىڭ استارىن كەرەمەت ءتۇسىنىپ تۇرسام دا ادەيى تۇسىنبەگەندەي.
— جارايدى،— دەدى ول ەرىن ۇشىنان جاي عانا.— نە ىستەسەڭىز دە قولىڭىزدا تۇرمىن عوي. سىزدەرگە كەرەگى دە وسى ەمەس پە ەدى.
— قاتەلەسەسىز،— دەدىم مەن.— بىزگە كەرەگى — ءسىزدىڭ وسى جەردەن قاراڭىزدىڭ باتقانى... مىڭ-مىڭداعان ميلگە...
لارسەن مىرس ەتتى دە قويدى، سوسىن جۇمعان اۋزىن اشقان جوق، ءتىپتى مەن كايۋت-كومپانياعا تۇسەيىن دەپ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا دا ول قىبىر ەتكەن قيمىل كورسەتپەگەن. ءبىراق ليۋك قاقپاعىن اشقان كۇيى تومەندەگى قاپ-قاراڭعى قويماعا ويلانا قاراپ تۇرىپ قالدىم. تومەنگە تۇسسەم بە، تۇسپەسەم دە دەيمىن باسىم قاتىپ. لارسەننىڭ انشەيىن مونتانىسىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل؟ مەن قويماعا تۇسكەندە سارت ەتكىزىپ قاقپاقتى جابا سالسا — تىرىدەي كوردە قالعانىم سول عوي! مەن تراپپەن جايلاپ كوتەرىلىپ، پالۋبا جاققا ۇرلانا كوز سالىپ قويدىم. جوق، لارسەن الگىندە قالاي جاتسا، ءالى دە سولاي قيمىلسىز جاتىر ەكەن. مەن سوسىن تاعى دا كايۋت-كومپانياعا تۇسۋگە بەت الدىم، ءبىراق قويماعا سەكىرەر الدىندا ليۋك قاقپاعىن تومەنگە ءتۇسىرىپ جىبەردىم — ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن عوي. ءبىراق بۇنىڭ ءوزى تىم اسىرەساقتىق ەدى، ويتكەنى قورقاۋ لارسەن بۇل ساتتە ءوز باسىمەن ءوزى قايعى بوپ جاتقان-دى. ال مەن وزىممەن بىرگە دجەم، گالست، ەت كونسەرۆىلەرىن — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قولىما نە تۇسسە، سونىڭ ءبارىن كوتەرگەنىمشە — قوينى-قونشىما تولتىرىپ، كايۋت-كومپانياعا شىقتىم دا، ليۋكتى جاپتىم.
پالۋباعا كوتەرىلگەن كەزدە، قورقاۋ لارسەننىڭ ءدال ماناعىداي قوزعالىسسىز جاتقانىن كوردىم. ماعان كەنەت تاعى ءبىر وي كەلگەن دە، سول ويدىڭ جەتەگىمەن كايۋتاعا ۇرلانا كىرىپ، كاپيتاننىڭ ريەۆولۆەرىن قالتاما سالىپ الدىم. قالعان ءۇش كايۋتانى قانشاما اداقتاپ شىقسام دا، باسقاداي قارۋ-جاراق ەش جەردەن تابىلماعان. سونان سوڭ اڭشىلار مەن ماتروستاردىڭ كۋبريكتەرىنە جانە ءبىر رەت ءتۇسىپ، وتكىر، ۇشكىر دەگەن زاتتاردىڭ ءبارىن جيناپ الدىم دا، پالۋباعا كەلدىم. وسى مەزەتتە ءالى دە قوزعالىسسىز جاتقان كاپيتاننىڭ بەلىندەگى سالاقۇلاش قانجارعا كوزىم تۇسكەن. بۇنى دا قالدىرماۋ كەرەك دەپ ويلادىم. ءبىراق قالاي الۋعا بولادى؟ الدىمەن وعان سىبىرلاپ ءتىل قاتتىم، سوسىن قاتتىراق داۋىستاپ كوردىم. ءۇن جوق، قيمىل جوق. بۇدان سوڭ ابايلاپ كەلىپ، قانجاردى بەلىنەن شەشىپ الدىم. ءبىر-اق ساتتە تىنىسىم كەڭىپ سالا بەرگەندەي. ەندى ول ماعان تۇك تە ىستەي المايدى!
كوتەرگەن ولجالارىمنىڭ قاتارىنا كوفەقايناتقىش پەن تاباداندى قوسىپ، بۇعان قوسا كايۋت-كومپانيادان ءبىراز ىدىس-اياقتى جانە الىپ، قورقاۋ لارسەندى مايداي جىلى كۇن شۋاعىنىڭ استىنا قالدىردىم دا، ءوزىم جاعاعا قاراي جىلجىدىم.
مود ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ءبىز ازىرگە قىستا تاماق ىستەيتىن جەر دايىنداعان جوق ەدىك، جىلدامداتىپ دالاعا وت جاعىپ جىبەردىم دە، بىردەن ەرتەڭگى استىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتتىم. بۇل جۇمىس اياقتالا بەرگەن ۋاقىتتا مودتىڭ ورنىنان تۇرىپ لاشىق ىشىندە ارى-بەرى قىبىرلاپ جۇرە باستاعانىن سەزدىم. ال سالدەن سوڭ ول مەن جاتاتىن لاشىقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان ساتتە... ءبارى دايىن تۇرعان داستارقان مەن بۋى بۇرقىراعان ادەمى كوفەقايناتقىشقا كوزى تۇسكەن.
— بۇنىڭىز ءجون ەمەس!— دەدى ول جورتا قاباق شىتىپ.— كەلىسىم بويىنشا، تاماقتى مەن دايىنداۋىم كەرەك ەدى عوي.
— ءبىر رەتكە ەشتەڭە ەتپەس،— دەپ مەن دە وتىرىك اقتالعان بولامىن.
— نە دەسەڭىز دە كەلەسى جولى بۇل قايتالانبايتىن بولسىن!— دەيدى ول ەندى كۇلىپ.— تەك ايتەۋىر مەنىڭ شيكىلى-پىسىلى بىردەمەلەرىم ءسىزدى مەزى ەتپەسە بولدى دا.
ءبىر جاقسىسى، مود جاعا جاققا ءبىر رەت تە كوز سالعان جوق، ال مەن ءوزىمنىڭ اناۋ-مىناۋ اڭگىمەممەن ونىڭ نازارىن ىلعي دا باسقا بىردەمەگە اۋدارا بەردىم. ول بولسا، ەشتەمە سەزەر ەمەس، مەن سۋعا ءجىبىتىپ، تابادانعا قۋىرىپ قويعان كارتوپ كەسپەس، كەپ، فارفور كۇرىجكەدەن كوفەسىن ءىشىپ، قىتىرلاۋىق شەلپەككە دجەمدى قالىڭداۋ جاعىپ، قىتىرلاتا تىستەپ، جايباراقات وتىرعان دا قويعان. ءبىراق بۇل ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. كەنەت ونىڭ بەتىندە تاڭدانىس نىشانى جىلت ەتە قالعان. الدىنداعى فارفور تارەلكا كوزىنە وتتاي باسىلسا كەرەك. ودان كەيىن ۇستەل ۇستىندەگى بارلىق جاڭالىققا جاعالاتا كوز سالىپ شىققان دا، بىردەن جاعا جاققا مويىن بۇرعان.
— حەمفري!— دەدى ول كوزىن ماعان باقىرايتا قاداپ.— شىنىمەن-اق سول ما؟ سونىڭ ءوزى مە؟
ونىڭ ۇرەيگە تولى كوزىنە تۋرا قاراۋعا باتىلىم بارماي:
— ءيا،— دەدىم اقىرىن تومەن قاراپ.
وتىز ءۇشىنشى تاراۋ
قورقاۋ لارسەن جاعاعا شىعاتىن شىعار دەپ ءبىز كەشكە دەيىن كۇتتىك. ازاپتى مينۋتتار سەكۋند ساناپ ءوتىپ جاتتى. كەمە جاققا قاراي-قاراي كوزىمىز تالىپ، جۇيكەمىز توزىپ ءبىتتى ابدەن. ءبىراق قانشاما كۇتسەك تە، كاپيتاننىڭ قاراسى كورىنبەگەن. ءتىپتى پالۋبانىڭ ۇستىنەن دە قىلت ەتكەن توبەسىن بايقاي المادىق.
— تاعى دا باسىنىڭ تالماسى ۇستاعانى انىق، دەدىم مەن.— ويتكەنى مەن شىعىپ بارا جاتقان ساتتە ول يۋتتا جاتقان. ءوستىپ ول ءتۇنى بويى جاتۋى مۇمكىن، مەن بارىپ كورىپ كەلەيىن.
مود ماعان جالىنىشتى تۇردە قاراعان.
— ەشتەمەدەن قورىقپاي-اق قويىڭىز،— دەدىم ونىڭ كوڭىلىن تىنىشتاندىرعىم كەلىپ.— ريەۆولۆەرىم جانىمدا بولادى. ونىڭ قاسىندا بىردە-بىر قارۋ قالماعانىن مەن سىزگە ايتتىم عوي.
— ال قولى شە؟ كەز كەلگەن قارۋدان كەم ەمەس قوي ونىڭ قولى!— دەدى مود شوشىنىپ.— وي، حەمفري! شىندىعىمدى ايتسام، مەن سونداي قورقامىن ودان! بارماي-اق قويىڭىزشى و جاققا، وتىنەم، بارماي-اق قويىڭىزشى.
ول ءوزىنىڭ جىپ-جىلى قولىن مەنىڭ قولىمنىڭ ۇستىنە قويدى. ونىڭ ىستىق تابى تۇلا بويىمدى ەرىتىپ، جۇرەگىمدى شىمىرلاتىپ جىبەردى. وسى ساتتەگى مەنىڭ بۇكىل سەزىم بۇلقىنىستارىم كوزىمە كىلكىپ شىعا كەلگەن شىعار دەپ ويلايمىن. "سۇيىكتىم، جانىم مەنىڭ!"— دەيمىن ىشىمنەن سان رەت قايتالاپ. ونىڭ ماعان جالىنا ءتىل قاتىپ، جابىسا ءتۇسۋىنىڭ ءوزى جانىمدى سونداي راقاتقا بولەپ ەدى. سونىمەن قاتار ونىڭ كۇن شۋاعىنداي جىلى مەيىرى مەن تاسبۇلاقتىڭ سۋىنداي تازا كوڭىلى بويىما كۇش، جۇرەگىمە رۋح بەرگەندەي بولعان. مەن ونى ەرىكتەن تىس قۇشاقتاي العىم كەلدى، ءبىراق ءوزىمدى دەر كەزىندە تەجەي قويدىم.
— مەن تاۋەكەلگە بارمايمىن،— دەدىم مەن.— ونىڭ نە كۇيدە جاتقانىن تەك سىرتتاي باقىلايمىن دا قايتامىن.
ول مەنىڭ قولىمدى جايلاپ بوساتا بەردى.
ءبىراق مەن پالۋباعا بارعانمەن ونى ماناعى جاتقان جەرىنەن تابا الماي قايتتىم. تەگى ول كايۋتاسىنا ءتۇسىپ كەتسە كەرەك. بۇل كۇنى تۇندە مود ەكەۋمىز كەزەكتەسىپ، ءبىر-بىرىمىزدى كۇزەتىپ شىقتىق، ويتكەنى قورقاۋ لارسەننەن ءبارىن كۇتۋگە بولاتىن ەدى.
ءبىز ەرتەڭگى كۇندى دە كۇتۋمەن وتكىزدىك، ءبىراق ول كورىنبەدى.
— ونىڭ باس اۋىرۋى... تالماسى ۇستاپ قالعان شىعار،— دەدى مود ءتورتىنشى كۇنى.— ءتىپتى ءولىپ تە قالۋى مۇمكىن.
ءسىز نە دەيسىز دەگەندەي ول ماعان ءبىر ءسات سۇزىلە قاراعان، ءبىراق مەنەن جاۋاپ بولماعان سوڭ، ول تاعى:
— الدە بەيشارا ولگەلى جاتىر ما ەكەن؟— دەگەن ەرىن ۇشىنان اقىرىن.
— ولسە ولە قالسىن!— دەدىم مەن.
— ءبىراق ويلاڭىزشى، حەمفري. ول دا ادام ەمەس پە؟ جانە جاپادان جالعىز ءولىپ بارا جاتۋى...
— ابدەن مۇمكىن...— دەدىم كۇڭك ەتىپ.
— ءيا، مۇمكىن،— دەدى ول ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرىپ.— ارينە، ءقازىر ءبىزدىڭ كوزىمىز ەشتەمەگە جەتىپ تۇرعان جوق. ەگەر ول شىنىمەن ءولىپ بارا جاتسا، ونى بىلاي قالدىرۋعا بولمايدى. مەن ەش ۋاقىتتا ءوزىمدى كەشپەس ەدىم بۇل ءۇشىن. ءبىز قالايدا ءبىر نارسە ىستەۋىمىز كەرەك.
— ءبارى دە مۇمكىن،— دەدىم مەن قايتالاپ. ءبىراق باسىما ءبىر قىزىق وي كەلگەن: ايەل جانى قانداي كۇردەلى، قانداي تىلسىم دەسەڭشى! بۇل قىز كەشە عانا مەن ءۇشىن قاراداي قام جەپ، ۇرەيدەن ءولىپ كەتە جازداپ ەدى، ال ەندى قاس جاۋى قورقاۋ لارسەندى اياپ، ەتجۇرەگى ەزىلىپ وتىر.
مود اقىلدى دا سەزىمتال قىز عوي — مەنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىمدى سەزە قويعان سەكىلدى.
— ءسىز ونىڭ نە كۇيدە جاتقانىن قالايدا ءبىلىپ كەلۋىڭىز كەرەك، حەمفري،— دەدى ول ەندى ادەتتەگى تۋراشىلدىعىنا باسىپ.— ال مەنىڭ بوركەمىكتىگىمە كۇلگىڭىز كەلسە، ارينە، وعان دا حاقىڭىز بار. مەن سىزگە ەشتەمەگە رەنجىمەيمىن.
مەن ورنىمنان تۇردىم دا، جاعانى بەتكە الدىم.
— تەك، ايتەۋىر، اباي بولىڭىزشى!— دەدى ول سوڭىمنان.
جارتىباقتىڭ ۇستىنەن مەن وعان قول بۇلعادىم دا، پالۋباعا سەكىرىپ ءتۇستىم. سوسىن كايۋت-كومپانيانىڭ الدىنا كەلىپ، لارسەندى شاقىرىپ ايقاي سالدىم. ول كوپ كۇتتىرمەي-اق جاۋاپ بەردى دە، تراپپەن جوعارى كوتەرىلە باستادى. مەن بىردەن ريەۆولۆەر شاپپاسىن قايىرىپ، وعان كەزەي بەردىم. اڭگىمەمىز بىتكەنشە وسى قالپىمنان تيتتەي دە تاڭعام جوق، ال ول بولسا بۇعان مۇلدە ءمان بەرمەگەن، قۇددى مەنىڭ قولىمداعى قارۋدى — قارۋ، مەنى — ادام دەپ ەسەپتەمەگەن سەكىلدى. اڭگىمە دەيمىن-اۋ، ەكەۋىمىز جارىتىپ سويلەسكەمىز دە جوق-تى: ءۇش كۇننەن بەرى قايدا بولدىڭىز، نە ىستەدىڭىز دەپ مەن سۇرامادىم، وسى ۋاقىتتان بەرى سىزدەر نە ىستەدىڭىزدەر، نەگە ماعان كەلمەدىڭىزدەر دەپ ول ءتىس جارمادى. تەك "دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟" دەگەن سۇراعىما ول: "ءتاۋىر بوپ قالدىم، ءقازىر باسىم اۋىرمايدى" دەگەن دە قويعان. بۇدان ءارى مەن ەشتەمە دەمەستەن بۇرىلىپ جۇرە بەرگەم.
مەنىڭ كورىپ-بىلگەنىمدى اسا ىجداھاتپەن تىڭداپ بولعان سوڭ مود ءبىرتۇرلى جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى. ارتىنشا كامبۋزدان سىزدىقتاپ ءتۇتىن كورىنگەندە، ونىڭ كوڭىلى مۇلدە جايلانىپ ەدى. بۇل ءتۇتىن كەلەسى كۇنى دە كورىنىپ تۇردى، بۇعان قوسا ءبىز قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزىن دە كەيدە يۋت جاقتان بايقاپ قالىپ وتىردىق. ءبىراق وسىمەن ءبارى بىتكەن؛ ونىڭ اتتاپ باسىپ جاعاعا شىقپاعانى، شىعۋعا ءتىپتى بولماشى ارەكەت تە جاساماعانى بىزگە بەلگىلى بولدى — ويتكەنى ءبىز ونى ىلعي دا اڭدىپ وتىردىق، ءارى تۇنگى كۇزەتتى دە كۇشەيتە تۇسكەنبىز: ءبىزدىڭ ويىمىزشا ول قانداي دا ءبىر "ويىندى" باستاۋعا ءتيىس ەدى. الايدا ونىڭ مىنا جۇمباق قىلىعى ءبىزدى ۇرەيلەندىرە بەرگەن.
ءوستىپ تاعى ءبىر اپتا ءوتتى. ءبىزدىڭ بۇكىل ويىمىز ەندى ءبىر عانا لارسەن توڭىرەگىنە شىرمالعان. بەرەكەمىز قاشتى، ىسىمىزدەن ءمان كەتتى. نە ىستەيىك دەسەك تە كوز الدىمىزدا تەك قورقاۋ لارسەن تۇراتىن بولدى.
دەگەنمەن اپتانىڭ سوڭىنا قاراي كامبۋز توبەسىنەن ءتۇتىن شىققاندى قويعان. ونىمەن بىرگە اندا-ساندا يۋتتان توبەسى كورىنىپ قالاتىن قورقاۋ لارسەننىڭ دە قاراسى وشكەن. مودتىڭ بۇعان تاعى دا الاڭداي باستاعانى بايقالدى، ءبىراق بۇرىنعىداي ماعان "بارىڭىزشى، كورىڭىزشى" دەۋگە ىڭعايسىزداندى ما، الدە باتىلى جەتپەدى مە — ايتەۋىر نە دە بولسا ونىڭ ىشتەن تىنىپ جۇرگەنى انىق. ال مەن نە ءۇشىن ونى كىنالاۋعا ءتيىسپىن؟ جانى نازىك ايەل دەگەن اتى بار ەمەس پە ونىڭ! ەكىنشىدەن، مودتىڭ بۇكىل جاراتىلىسىنا التۋريستىك قاسيەت ءتان ەكەنىن مەن سان رەت بايقاعانمىن. سوسىن... مەنىڭ ءوزىمنىڭ بىرتىندەپ قۋىستانا باستاعانىم راس: كەشە عانا ءوز قولىممەن ولتىرگىم كەلگەن ادام ەندى تۋرا جانىمىزدا، جاپادان جالعىز، ءوز اجالىمەن ولگەلى جاتقاندا، مەنىڭ مىسقالداي ادامدىق كورسەتپەگەنىم قالاي دەيمىن ىشتەي ءمۇجىلىپ. بۇل جاعىنان ول وتە دۇرىس ايتقانداي: مورال، ادامگەرشىلىك دەگەن ۇعىمدار مەنەن، راسىندا، الدەقايدا مىقتى ەكەن. ءدال ءقازىر ودان كەك قايتارۋدان كورى: ول دا مەن سياقتى ادام، ونىڭ دا ءومىر سۇرۋگە حاقى بار دەگەن ويلار مەنى تەك جاقسىلىققا قاراي باستاعان.
سوندىقتان مەن مودتىڭ كەزەكتى ءوتىنىشىن كۇتپەستەن: "كەمەگە بارىپ قايتپاسام بولماس، ءبىزدىڭ ءسۇتىمىز دە، دجەمىمىز دە تاۋسىلۋعا تاقالىپ قالىپتى"،— دەدىم ەرتەڭگىلىك داستارقان ۇستىندە. ول العاشىندا ءار نەنى سىلتاۋ ەتىپ، ءبىزدىڭ كۇنىمىز تەك كونسەرۆىدەگى ءسۇت پەن دجەمگە قاراپ تۇرماعانىن ايتىپ، مەنى ەشقايدا جىبەرگىسى كەلمەيتىنىن بىلدىرگەن، ءبىراق ارتىنشا مەنىڭ تۇپكى نيەتىمدى سەزگەن دە، ءۇنسىز ىقىلاس تانىتقان.
كەمە ۇستىنە شىعىسىمەن ەتىگىمدى شەشتىم دە، جىمىمدى بىلدىرمەي كورم جاققا بەتتەدىم. بۇل جولى داۋىس شىعارىپ ونى شاقىرعام دا جوق. اياعىمدى اڭداپ باسىپ، تراپپەن تومەن ءتۇستىم. ءبىراق كايۋت-كومپانيادان ەشكىمدى كورە المادىم. كاپيتاننىڭ كايۋتاسى جابىق ەكەن. ەسىكتى قاعايىن دەدىم دە، ارتىنشا ءوزىمدى تەجەي بەردىم، ويتكەنى... الدىمەن قويمادان كەرەك-جاراعىمدى الىپ الايىن دەپ ويلادىم. وسى ويمەن ليۋك قاقپاعىن مۇمكىندىگىنشە سىبدىرسىز اشتىم دا، ونى ارىرەك سىرعىتىپ قويدىم. كەمە تاۋارلارى ساقتالاتىن دۇكەنشىك تە وسى قويمادا بولاتىن، مەن ودان بىرەر ءىش كيىم الا شىققىم كەلىپ ەدى.
قويماداعى جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ، ەندى جوعارى كوتەرىلە بەرگەنىمدە كاپيتاننىڭ كايۋتاسىنان تاسىر-تۇسىر دىبىس ەستىلگەن. قالت تۇرا قالدىم دا، تىڭ تىڭدادىم. ەسىك تۇتقاسى سىقىر-سىقىر ەتە قالدى. مەن جالت بۇرىلىپ، تاساعا تىعىلدىم. بۇل — ۇستەلدىڭ ارت جاعى ەدى، ءتورت سيراقتىڭ اراسىنان سىعالاي وتىرىپ، ريەۆولۆەرىمنىڭ شاپپاسىن قايىرىپ، نە نارسەگە دە دايىن بولۋعا تىرىستىم. ارادا كوپ وتپەي-اق ەسىك شالقاسىنان اشىلعان دا، قورقاۋ لارسەننىڭ ۇيپا-تۇيپا باسى كورىنگەن. مەن ەشقاشان ونىڭ مۇنداي قينالعان ءجۇزىن كورگەن ەمەسپىن، ناعىز ەركەككە ءتان بۇرىنعى قاجىرلى دا قايراتتى قالپىنان ءىلىپ الارعا ەشتەمە قالماعانداي. ەكى قولىمەن باسىن قىسا ۇستاپ، جارالى جولبارىستاي سولق-سولق ەتەدى... سودان سوڭ ءبىر مەزەت كۇرەكتەي الاقانىمەن بەتىن الدەقانداي ءبىر پەردەدەن ارشىعانداي بولىپ، كوز الدىن ارى-بەرى ىزالانا سيپاي بەرگەن.
— و، قۇداي! و، قۇداي!— دەيدى اراكىدىك ىڭقىلداي داۋىستاپ. سوسىن ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، قايتادان قالشىلداپ-سەلكىلدەي باستايدى.
بۇل ەندى، راسىندا، تىم قورقىنىشتى ەدى. مەنىڭ ونە بويىم دىرىلدەپ، ارقامنان مىڭ سان قۇمىرسقا ءورىپ بارا جاتقانداي بولدى. ماڭدايىمنان سۋىق تەر دە بۇرق ەتە تۇسكەن. كەشەگى ارىستانداي اقىرىپ تۇرعان ادامنىڭ ءبىر-اق ساتتە بەيشارا كۇيگە تۇسۋىنەن وتكەن سۇمدىق كورىنىس جوق شىعار ءسىرا.
ءبىراق قورقاۋ لارسەن ءوزىنىڭ كەرەمەت قايرات-جىگەرىمەن بويىن قايتا جيناقتاپ الىپ ەدى. شىندىعىندا بۇل وعان تىم وڭايعا تۇسپەگەن. الدىمەن بۇكىل دەنەسى ءبىر-اق ساتتە شيرىعىپ، بۋلىعىپ شىعا كەلدى. مۇنداي قىسىمنان قۇددى قان تامىرلارى بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، تىرس-تىرس جارىلىپ كەتەردەي كورىنگەن. وسى ساتتە بەت-اۋزى دا قيسايىپ، كوگەرىپ كەتىپ ەدى. ارتىنشا الگى الاپات كۇش بويىنان جانە ۇشىپ كەتكەندەي بولدى دا، ماناعىداي ەكى جۇدىرىعىن جوعارى كوتەرگەن كۇيى تاعى دا قالشىلداپ-سەلكىلدەي باستادى. دەگەنمەن شامالىدان سوڭ ول وزىنە-وزى كەلىپ، بۇلشىق ەتتەرىن بۇلتىلداتا ويناتقان كەزدە مەن باياعى لارسەندى قايتا كورگەندەي بولدىم. ءسويتىپ ول بار كۇشىن سالىپ قايراتتانىپ العاننان كەيىن ادەتتەگىدەي تراپ ۇستىندە اياعىن نىعىزداي باسقانمەن ءبارىبىر ءار قيمىلىنان السىزدىك پەن باتىلسىزدىق بايقالعان.
جاسىرارى جوق، ەندىگى جەردە مەن قۋىستانا باستادىم، ويتكەنى الگىندە ءوزىم اشقان ليۋكتىڭ اۋزى ۇڭىرەيىپ، تۋرا ونىڭ جولىندا جاتقان — بۇنى ول كوردى دەگەنشە مەنىڭ وسىندا ەكەنىمدى ءبىلدى دە! نە ىستەۋ كەرەك؟ قورقىپ-بۇعىپ، ۇستەل استىندا ەكى بۇكتەتىلىپ جاتقان ءتۇرىم مىناۋ. جوق، ءبۇيتىپ ماسقارا بولعانشا ولگەنىم ارتىق! ورنىمنان جىلدام تۇرىپ، كورىنەۋ جەرگە قاراي شىقتىم. ءبىراق ول مەنى دە، اشىق جاتقان ليۋكتى دا بايقامادى. سوسىن مەن ەندى نە ىستەر ەكەن دەپ ويلاعانىمشا بولعان جوق، ول ليۋك اۋزىنا اياعىن كوتەرىپ تە ۇلگىرگەن — ءبىتتى! قۇلادى! دەدىم جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ. الايدا اياعى ادەتتەگىدەي ەشتەمەگە ىلىكپەي، تومەن قۇلدىراي جونەلگەنىن قاس قاعىمدا سەزە قويعان ول كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ەدەندەگى ەكىنشى اياعىن قاتتى سەرپىپ جىبەرىپ، قۇلاپ بارا جاتقان دەنەسىن ليۋكتىڭ ارعى جاعىنا كەسكەن تەرەكتەي گۇرس ەتكىزگەن. سونان سوڭ اياقتارىن بىردەن جيناپ الىپ، جاڭا مەن ليۋك قاقپاعىنىڭ جانىنا قويىپ قويعان ازىق-تۇلىك پەن ءىش كيىمدەردىڭ قاسىنا اۋناپ تۇسكەن-دى. مىنە بۇل ناعىز لارسەن، باياعى لارسەن ەدى!
ونىڭ تۇرىنەن بار بالەنى سەزە قويعانى اپ-انىق كورىنىپ تۇردى. بۇل دا از ەكەن، مەن الدى-ارتىمدى باجايلاعانشا ول ليۋك قاقپاعىن سارت ەتكىزىپ ورنىنا جاتقىزا قويعان. بۇنىسى — "تىشقاندى قاقپانعا تۇسىرگەنى" ەدى، تەگى مەنى تومەندە، قويمادا ءجۇر دەپ ويلاسا كەرەك. بايقايمىن، ءوزى ەشتەمە كورىپ جۇرگەن جوق، قۇددى جارىقتا ۇشقان جارقانات سەكىلدى. مەن دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، ونىڭ ءاربىر قيمىل، ءاربىر قادامىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ تۇرمىن. انە، ول جىلدامىراق باسىپ، ءوز كايۋتاسىنا باردى. ءبىراق ەسىك تۇتقاسىن بىردەن تابا الماي، ماڭدايىن سيپالاي باستادى. وسى ءساتتى پايدالانىپ قالايىن دەدىم دە، مەن اياق ۇشىمنان باسىپ، كايۋت-كومپانيا ارقىلى جوعارى كوتەرىلىپ كەتتىم. سوسىن ءبىر ءسات ارت جاعىما قاراسام... لارسەن ءبىر اۋىر جاشىكتى كايۋتادان سۇيرەپ شىعىپ، ونى ليۋك قاقپاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىر ەكەن. بۇعان دا كوڭىلى كونشىمەگەن ول ارتىنشا ەكىنشى ساندىقتى الىپ كەلىپ، ءبىرىنشىنىڭ ۇستىنە قونجيتتى. ەدەندەگى دجەم مەن ءىش كيىمدى سودان كەيىن عانا كوتەرىپ ۇستەلگە قويعان. ول وسى شارۋانىڭ ءبارىن ءبىتىرىپ تراپقا بەتتەگەن كەزدە، مەن ونى ەپتەپ جانىمنان وتكىزىپ جىبەردىم دە، ءوزىم ۇرلانا باسىپ پالۋبا ارقىلى رۋبكاعا شىعىپ كەتتىم.
لارسەن سىرعىتپالى ەسىكتى ەكى قولىمەن كەرىپ، تراپ ۇستىندە تۇرىپ قالدى. قيمىل جوق، قوزعالىس جوق — كوزدەرى تاستاي قاتىپ ءبىر نۇكتەگە قادالا تۇسكەن. مەن ونىڭ قارسى الدىندا، ءارى كەتكەندە بەس-اق فۋتتاي جەردە تۇرمىن. ءىشىم — الەم-جالەم. ءوزىمدى كوزگە كورىنبەيتىن يا ارۋاق، يا ەلەسكە ۇقساتامىن. قولىمدى كوتەرىپ بۇلعاپ قويامىن، ءبىراق بۇنى اڭعاراتىن سىڭاي كورسەتپەيدى ول. دەگەنمەن قول كولەڭكەسى بەتىنە تۇسكەندە، قاس-قاباعىنىڭ تىرجىڭ ەتە قالعانى بايقالعان. اۋەلدە بۇل نە دەگەندەي ول ءسال اڭتارىلىپ تۇردى دا، كەيىن نە بولسا دا ونىڭ سىرتتان كەلگەن "بالە" ەكەنىن سەزگەندەي مۇرنىن كوككە كوتەرە ءشۇيىرىپ قويدى. مەن قولىمدى كوتەرگەن كۇيى قاتىپ قالدىم، بۇل — كولەڭكە توقتادى دەگەن ءسوز! لارسەن ونى بەتىندە ءارى-بارى جۇگىرتكىسى كەلىپ، باسىن جايلاپ وڭعا-سولعا... جوعارى، تومەن بۇلعاي باستادى.
مەن وعان قاراپ تۇرىپ: شىبىننىڭ قاناتىنداي دا سالماعى جوق وسىنداي نازىك دۇنيەنى دە اڭعارا بىلەتىن بۇل نەتكەن سەزىمتالدىق دەپ، قايران قالدىم. ەگەر ونىڭ تەك كوز قاراشىعى عانا زاقىمدانعان نەمەسە سول كوز اۋماعىنداعى جۇيكە تامىرلارىنىڭ ءبىرى بۇلىنگەن بولسا، وندا بار ماسەلەنى وپ-وڭاي تۇسىنۋگە بولار ەدى. ال مىناۋ تازا سوقىر عوي، سۋ قاراڭعى سوقىر عوي؛ سوندا ول بولار-بولماس كولەڭكەنى قالاي، قانداي تۇيسىك-سەزىمىمەن اڭعارىپ تۇر دەسەڭىزشى؟! عاجاپ! وتە عاجاپ!
ول كولەڭكەنىڭ قايدان ءتۇسىپ تۇرعانىن اقىرىنا دەيىن ءبىلىپ الۋعا تىم تىرىسقان جوق، بىرەر مينۋتتان كەيىن پالۋباعا كوتەرىلدى دە، اياعىن ءارى جىلدام، ءارى نىق باسقان كۇيى باكقا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق ءبارىبىر تۇك كورمەي بارا جاتقانى ءبىلىنىپ تۇردى. سويتە ءجۇرىپ ءبىر قىزىعى پالۋبادا مەنىڭ ەتىگىمدى تاۋىپ الدى دا، ونى كامبۋزگە وزىمەن بىرگە الا كەتتى: بۇل ماعان ءبىر جاعىنان وكىنىشتى، ءبىر جاعىنان قىزىق كورىنگەن. مەن بۇدان كەيىن ونىڭ قالاي وت جاعىپ، قالاي وزىنە تاماق دايىنداعانىن دا ءبىراز قىزىقتاپ تۇردىم. سوسىن جىمىمدى بىلدىرمەي تاعى دا كايۋت-كومپانياعا ءتۇسىپ، دجەم مەن ءىش كيىمدەردى الدىم دا، وسى كورگەن-بىلگەندەرىمنىڭ ءبارىن مودقا ايتىپ بەرۋ ءۇشىن جاعاعا قاراي اسىعا جونەلدىم.
وتىز ءتورتىنشى تاراۋ
—"ەلەستىڭ" ماچتىنان ايىرىلعانى قانداي وكىنىشتى! ايتپەسە ءبىز وعان وتىرىپ، مىنا جەردەن شىعىپ كەتەر ەدىك. سولاي ەمەس پە، حەمفري، ا؟
بۇل ءسوز مەنى ورنىمنان جۇلىپ العان.
— ءيا، ءبىر نارسە ويلاستىرۋىمىز كەرەك! ويلاستىرۋىمىز كەرەك!— دەپ مەن داۋىس كوتەرە سويلەپ، ارى-بەرى جۇرە باستادىم.
مودتىڭ كوزى باقىرايىپ، ماعان قادالا تۇسكەن. الدەنەدەن ۇمىتتەنە قادالعان. جوق، ءۇمىت قانا ەمەس، وندا ماعان دەگەن ۇلكەن سەنىم دە بار ەدى. سەنىم! ماعان دەگەن! وسى وي مەنىڭ بويىما عايىپتان ءبىر عاجايىپ كۇش قۇيعانداي بولعان. ەسىمە ميشلەنىڭ مىنا ءسوزى تۇسكەن-دى. "ەركەكتەر ءۇشىن ايەل زاتى ايگىلى اڭىزداعى جەر-انا سەكىلدى: باتىر ۇلى ومىراۋىنان ءبىر يىسكەسە بولدى — بويىنا الاپات كۇش قۇيىلادى". وسى ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن مەن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن. جوق "ءتۇسىنۋ" دەگەن از — مەن بۇنى بۇكىل بولمىسىممەن سەزىنگەنمىن! مەن ءۇشىن مود جاڭاعى ميشلە ايتقانداي — باتىلدىق پەن قايسارلىقتىڭ ماڭگى سۋالماس قاينار بۇلاعىنداي ەدى. وعان جالت ەتىپ ءبىر قاراعان بىلاي تۇرسىن، ول تۋرالى باسىما جىلت ەتكەن ءبىر وي كەلسە — مەن بىردەن قايراتتانىپ، جىگەرلەنىپ شىعا كەلەمىن.
— قالايدا ءبىر نارسە ىستەۋىمىز كەرەك! تىرىسۋىمىز كەرەك!— دەيمىن داۋىستاپ.— باسقالاردىڭ قولىنان كەلگەن دۇنيە مەنىڭ دە قولىمنان كەلۋگە ءتيىس. ال ءتىپتى ەشكىم بۇنى ىستەمەسە دە مەن ىستەۋىم كەرەك! جانە ىستەيمىن دە!
— ال سوندا نەنى ىستەيسىز؟ نە ىستەيسىز؟ قۇداي ءۇشىن ءتۇسىندىرىپ ايتىڭىزشى ماعان،— دەيدى مود جالىنىشتى.— ءيا، ايتىڭىزشى، ءتۇسىندىرىڭىزشى ماعان؟!
— "نە ىستەيسىز؟" ەمەس، "نە ىستەيمىز؟" دەگەن دۇرىس،— دەيمىن ونى تۇزەتىپ.— ال ىستەيتىنىمىز بەلگىلى ەمەس پە: "ەلەسكە" ماچت تۇرعىزامىز دا، بۇل جەردەن جونەپ بەرەمىز.
— قانداي كەرەمەت وي، حەمفري!— دەيدى مود الاقايلاپ قۋانىپ.
ال مەن وسى ويدى ءقازىردىڭ وزىندە ورىنداپ قويعانداي قاراداي ءمازبىن.
— ال بۇنى قالاي ىسكە اسىرامىز؟ — دەپ، مود ءبىر كەزەك ماعان سۇراۋلى پىشىنمەن قارايدى.
— ازىرگە بىلمەيمىن،— دەيمىن مەن.— بىلەتىنىم — ءقازىر نە ويلاسام، سونىڭ ءبارىن ىستەي الاتىنىم. بۇل ءۇشىن مەندە ءبارى دە بار.
مود باسىن تومەن سالىپ، ويعا شومىپ كەتكەن. تەگى "بۇل قالاي بولادى؟ بىت-شىتى شىققان كەمەنى قالاي قالپىنا كەلتىرەمىز؟" دەپ، ۋايىمعا باتقان سەكىلدى. مەن ونى وسى كۇيدەن شىعارىپ العىم كەلدى مە، الدە ءوز ويىما ءوزىم ماستانىپ قالدىم با، مودتى يەگىنەن ەپتەپ كوتەرىپ، كوزىنە تۋرا قاراعان كۇيى ماساتتانا جىميدىم. "ساسپا، ءبارى دە ويداعىداي بولادى!" دەگەنىم عوي.
— ويىڭىز جاقسى-اۋ... ءبىراق ءسىز كاپيتان لارسەندى ەستەن شىعارىپ وتىرعان سياقتىسىز،— دەدى ول كەنەت.
— سوقىر بوپ، بەيشارا بوپ قالعان ادام بىزگە نە ىستەي الادى!— دەدىم مەن ويلانباستان.
— ال ونىڭ ءبىر قولىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! جانە ونىڭ اشىق ليۋك ۇستىنەن قالاي اسىپ تۇسكەنىن دە ايتتىڭىز عوي ماعان.
— بۇعان قوسا، ودان قالاي جىمىمدى بىلدىرمەي سىتىلىپ كەتكەنىمدى دە ايتقام،— دەدىم مەن كۇلىپ.
— ءيا، ەتىگىڭىزدى قالدىرىپ، جالاڭاياق، جالاڭباس!
— ەتىكتەن كورى اياققا سەنگەن دۇرىس قوي!
ەكەۋىمىز راقاتتانا كۇلىپ الدىق تا، سوسىن "ەلەستى" قالاي قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە شىنداپ سويلەسۋگە كىرىستىك. مەكتەپتە فيزيكادان العان ءبىلىمىمنىڭ كەيبىر جۇرناقتارى ميىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ءالى دە جىبىرلاپ ءجۇرۋشى ەدى، بۇعان قوسا سوڭعى ايلاردا اۋىر جۇكتەردى مەحانيكالىق تاسىلدەرمەن كوتەرۋدىڭ نەبىر جولدارىن دا ۇيرەنىپ العانمىن. الايدا "ەلەستى" باس-اياعىنا دەيىن كورىپ الۋعا كەلگەن كەزىمىزدە، تولقىن ۇستىندە جاي عانا تەربەلىپ جاتقان ءبىر ماچتىڭ سىرتقى ءتۇرى عانا مەنى ەسىمنەن تاندىرا جازداعان. ەگەر بولماعاندا وسى جالعىز ماچت ءوز ورنىندا تۇرسا، ءبىز بلوكتاردى سوعان بەكىتەر ەدىك تە، قالعان جۇمىستاردى سونىڭ كومەگىمەن ىستەر ەدىك، امال نە، ول دا جوق مىنە! بۇل دەگەنىڭىز — ءوزىڭىزدى ءوز "شاشىڭىزبەن ءبىر بيىككە تارتىپ شىعارام دەگەندەي بوس ارمان عوي. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ءجۇز ادام كوتەرە المايتىن اۋىر جابدىقتاردى قالاي كوتەرىپ، تىك تۇرعىزامىز؟ مەن، ارينە، رىچاگ— شىعىر امالدارىن جاقسى بىلەمىن، ءبىراق وعان تىرەۋ نۇكتەسى كەرەك قوي!..
گروت-ماچتىڭ ۇزىندىعى — الپىس فۋت، تۇبىرىنەن باستاپ ەسەپتەسەك، بۇنىڭ ءوزى الپىس بەس فۋتتاي بوپ قالادى، ال سىنعان جەرىنىڭ ديامەترى — ون بەس ديۋيمنەن كەم ەمەس. جالپى سالماعى — مەنىڭ ءوز شامالاۋىمشا — ءۇش مىڭ فۋتتىڭ و جاك-بۇجاعىندا فوك-ماچت بۇدان دا جۋان؛ مەن ونى كەم دەگەندە ءۇش جارىم مىڭ فۋت بولار دەپ ويلايمىن. ال، كوتەرىپ كورىڭىز جالعىز ءوزىڭىز وسىنى!
مود مەنىڭ ءاربىر قيمىلىمدى باعىپ جانىمدا تۇرعان؛ مەن بولسام بۇل ۋاقىتتا تەڭىزشىلەر "ۋاقىتشا جەبە" دەپ اتايتىن قۇرىلعىنى ويشا قۇرىپ تا ۇلگەردىم. تەڭىزشىلەرگە بۇل باياعىدان بەلگىلى بولسا دا مەن بۇنى وزىمشە العاش رەت ءۇمىت ارالىندا ويلاپ تاپقانداي بولدىم.
ەكى ستەنگانىڭ باسىن قوسىپ بايلايمىن دا، ونى اۋدارىلىپ تۇسكەن "V" ءارپى تۇرىنە كەلتىرىپ، پالۋبا ۇستىنە تىك تۇرعىزىپ بەكىتەم، سوسىن وعان بلوكتى تاس قىپ بەكىتىپ تاستاساق — تىرەۋ نۇكتەسى دەگەنىمىز سول ەمەس پە! قاجەت بولىپ جاتسا، ءبىرىنشى بلوك-شىعىردىڭ جانىنا ەكىنشىسىن قوندىرا سالامىز. بۇعان قوسا ءبراشپيلدى دە پايدالانۋعا بولادى!
مود مەنىڭ ءبىر نارسە ويلاپ تاپقانىمدى بەت قۇبىلىستارىمنان اڭعارىپ قالدى ما، ماعان وتە ءبىر ۇمىتپەن سۇزىلە قاراعان.
— سونىمەن نە ىستەمەكسىز؟— دەدى ول سوسىن ءسال شىدامسىزدىق تانىتىپ.
— تەك قانا العا!— دەدىم مەن ماساتتانىپ.— ءبىراق الدىمەن قۇرال-جابدىقتاردى رەتتەپ الۋىم كەرەك!— بۇنى انادان باستايمىز دەگەندەي، مەن بورتتان سالبىراپ-سالبىراپ ءتۇسىپ تۇرعان ارقان-جىپتەردىڭ ءار ءتۇرلى ۇزىكتەرىن نۇسقادىم.
"تەك قانا العا!" ادەمى ءسوز! اۋزىمنان باتىل دا نىق شىققان وسى سوزگە ءوزىم دە ريزا بوپ قالدىم. بۇدان جارتى جىل بۇرىن... بولبىراعان، بوسبەلبەۋ حەمفري ۆان-ۆەيدەننەن وسىنداي ءسوز شىعادى دەگەنگە كىم سەنەر ەدى!
تەگى يا داۋسىمنان، يا قيمىل-قوزعالىسىمنان ءبىر كۇلكىلى جاي بايقالىپ قالسا كەرەك، مود مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ونىڭ ءبىر قاسيەتى — نە كۇلكىلى، نە ىڭعايسىز جايلاردى نەمەسە ارتىقتاۋ ايتىلعان ماقتاۋ مەن جارامساق، جالعان سوزدەردى جازباي تاني قوياتىن. مۇنداي سەزىمتالدىق ونىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىنەن دە انىق ءبىلىنىپ تۇراتىن دا، بۇنىسى ونى ەرەكشە ءىلتيپاتقا بولەيتىن. شىندىعىندا ءاربىر ءسوزدىڭ قادىر-قاسيەتىن، ىشكى ءمانىن، سىرى مەن سىمباتىن ءبىر قاراعاندا-اق سەزە قوياتىن جانە سونى شەبەرلىكپەن جازا دا، ايتا دا بىلەتىن سىنشىلار سيرەك قوي. سول سيرەكتەردىڭ ءبىرى — وسى مود برۋستەر ەكەنىن مەن باياعىدان بىلەتىنمىن. ەڭ باستىسى، وندا كوركەم دۇنيە مەن ومىردەگى ءار ءتۇرلى سەزىم قۇبىلىستارىنا باعا بەرۋدە اسىپ-ساسپايتىن، شامادان تىس شالقىپ توگىلمەيتىن سابىرلى قالىپ، سالقىن قاندى مىنەز بار ەدى.
— ءسىزدىڭ جاڭاعى ءسوزىڭىز ماعان بۇرىننان تانىس... ونى ەرتەرەكتە تەڭىزشىلەر تۋرالى كىتاپتاردىڭ ءبىرازىنان وقىعام،— دەدى ول جىميا ءتىل قاتىپ.
مەن دە سەزىمتالدىق جاعىنان تىم قاراجاياۋ ەمەس ەدىم،— ۇياتتان بەتىم دۋ ەتە قالعان. بۇل قىزدىڭ الدىندا ءبىرىنشى رەت جەرگە قاراعانىم دا وسى شىعار. مەنىڭ ىڭعايسىزدانىپ قالعانىمدى بىردەن سەزە قويعان مود:
— رەنجىمەڭىز. مەنىكى انشەيىن ءازىل دە،— دەپ ماعان قولىن سوزعان.
— جو-جوق، سىزدىكى دۇرىس،— دەيمىن مەن قالبالاقتاپ.— بۇل ماعان جاقسى ساباق بولدى. كەيدە ءوستىپ بالا بوپ كەتەتىن دە كەزىم بار مەنىڭ... ءجا، ءبارى دە ويىن عوي بۇنىڭ! ءبىراق ءبارىبىر بىزگە اناۋ سالبىراپ تۇرعان ارقان-جىپتەردى رەتتەپ الماسقا بولمايدى. ەگەر ءسىز مەنىمەن بىرگە شليۋپكاعا وتىرساڭىز، ەكەۋىمىز كەمە جانىنا بارامىز دا، اناۋ شاتىسىپ-بىتىسىپ كەتكەن جىپتەردى تۇپ-تۇگەل تارقاتىپ، تۇيىندەرىن شەشىپ، الداعى ۇلكەن جۇمىستارعا ولاردى بىرتىندەپ دايىنداي باستايمىز.
— ەندەشە "بەل شەشتىك، بىلەك سىباندىق"،— دەدى مود ماقالداي سويلەپ، مەنى جىگەرلەندىرىپ. ءسويتىپ ءبىز ءتۇنى بويى تىنباي جۇمىس ىستەدىك.
مەن كەمە قاپتالىنا جابىسا تۇرىپ ارقان-جىپتەردىڭ تۇيىندەرىن شەشۋگە كىرىسكەندە، ول قايىقتى جىلجىتپاي ءبىر ورنىندا ۇستاپ تۇردى. ال بۇل جەردە مەن قانداي "كوجەگە" تاپ بولدىم دەسەڭىزشى! سۋدىڭ بەتى — بىجىعان قۇرال-جابدىقتار... انا جەردە — فال، ۆانت، شكوت... مىنا جەردە — سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەن... نيراد لەسر، شتاگ... تولقىندار شايقاعان سايىن بۇلار بىر-بىرىمەن ارالاسىپ، ماتاسىپ، بىرىنەن-بىرىن اجىراتۋ قيىنداي تۇسەدى. مەن تەك قاجەتتىلەرىن عانا بوساتىپ الۋعا تىرىستىم: سونىڭ وزىندە از قينالعام جوق،— بىرەسە گيك پەن ماچت ارالىعىنداعى ارقاننىڭ ۇزىن ۇشىن سۇيرەتىپ شىعامىن، بىرەسە فال مەن ۆانتتاردى ەپپەن شەشىپ الىپ، قايىق تۇبىنە شۋماقتاپ جيىپ قويامىن، بىرەسە كەرىسىنشە ولاردىڭ تۇيىنشەكتەلىپ قالعان جەرلەرىن تارقاتىپ، ۇزىننان سوزا تۇسەمىن. ءوستىپ ءجۇرىپ ونە بويىمدى تۇك قالدىرماي سۋعا شىلقىتىپ شىعارعانىمدى دا بايقاماي قالىپپىن.
جەلكەندەردىڭ جۇمىسى دا ءبىزدى ءبىراز الەككە سالعان: سۋ ءسىڭىپ كەتكەن ولاردىڭ ءارقايسىسىن بەس ماتروس ارەڭ كوتەرەتىندەي ەدى، ءبىراق مەن بارىمدى سالىپ تىرباڭداي ءجۇرىپ، كۇن باتقانشا بارلىعىن جاعاعا سۇيرەپ شىعاردىم دا، كەپتىرۋگە جايىپ تاستادىم. سونىمەن جۇمىس ءبىتىپ، جاتار ورىنعا قايتقان كەزدە عانا مود ەكەۋىمىز مۇرتتاي ۇشىپ شارشاعانىمىزدى سەزگەنبىز.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ءبىز ستەپستەردى ماچت بالاعىنان تازارتۋ ءۇشىن گريۋمگە تۇسكەنبىز. مود ماعان اسا ەپتىلىكپەن كومەكتەسۋگە كىرىسكەن. الايدا ىسكە كىرىسكەنىمىز سول — قولىمداعى بالتانىڭ ءبىرىنشى تىقىلى ەستىلىسىمەن.... جوعارىداعى پالۋبا جاقتان:
— ەي، كىم مىناۋ تريۋمدە جۇرگەن؟— دەپ قورقاۋ لارسەن گۇر ەتە تۇسكەن.
مود ماعان قالاي تىعىلا بەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. سوسىن مەن لارسەنمەن سويلەسىپ بىتكەنشە ول قولتىعىمنىڭ استىندا تورعايداي بۇعىپ تۇرا بەردى.
— ەي، كىم اناۋ پالۋباداعى؟— دەدىم مەن وعان جاۋاپ رەتىندە.— قايىرلى تاڭ!
— نە ىستەپ جۇرسىزدەر سىزدەر تريۋمدە؟— دەدى قورقاۋ لارسەن.— مەنىڭ شحۋنامدى قۇردىمعا جىبەرگىلەرىڭىز كەلە مە؟
— جوق، كەرىسىنشە ونى قۇردىمنان شىعارايىق دەپ جاتىرمىز،— دەدىم مەن.— الدىمەن... اناۋ-مىناۋىن رەتتەپ الساق دەيمىز.
— اۋ، ول قانداي رەتتەۋ؟ جالپى، سىزدەردىڭ بۇل شحۋنادا نە شارۋالارىڭىز بار؟— دەپ ول نارازىلىق بىلدىرگەن.
— رەتتەۋ، تارتىپكە كەلتىرۋ دەگەن مۇندا وتە كوپ... ەڭ باستىسى — ماچتى كوتەرۋ كەرەك. قازىرگى جۇمىستىڭ ءبارى سوعان دايىندىق قوي،— دەيمىن، ماچتى كوتەرۋ مەن ءۇشىن تۇككە تۇرعىسىز بىردەمە سياقتى كورسەتىپ.
— حەمپ، ءسىز شىنىندا ادام بوپ قالعان سياقتىسىز،— دەدى ول جوعارىدان قۇمىعا داۋىستاپ. سوسىن ءبىراز ءۇنسىز تۇردى دا، اقىرى:
— ءبىراق، حەمپ، ەسىڭىزدە بولسىن، ءسىز مۇندا ويىڭىزعا نە كەلسە، سونى ىستەي المايسىز!— دەگەن قاتقىلداۋ ءتىل قاتىپ.
— Heگe ىستەي المايمىن؟— دەدىم مەن دە قاسارىسىپ.— ىستەي الاتىنىمدى، مىنە، ءقازىردىڭ وزىندە دالەلدەپ جاتىرمىن.
— الايدا ءسىز... بۇل مەنىڭ جەكە مەنشىگىم ەكەنىن ۇمىتپاڭىز. سوندىقتان مەنىمەن قانداي جاعدايدا دا ەسەپتەسۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى.
— ءيا، بۇرىن ەسەپتەسكەنبىز،— دەدىم مەن.— ويتكەنى، ول ۋاقىتتا ءسىز اشىتقىنىڭ ۇلكەنى بولاتىنسىز. كىمدى جەگىڭىز كەلسە، سونى وپ-وڭاي جەپ قوياتىنسىز. ال ءقازىر تىم كىشىرەيىپ قالدىڭىز، سول سەبەپتى سىزدەي ۇساق اشىتقىنى ەكى شايناپ ءبىر جۇتۋ — مەن ءۇشىن ەندى تۇك ەمەس.
ول جاعىمسىزداۋ داۋىسپەن كەڭك-كەڭك كۇلگەن.
— مەنىڭ ءوز فيلوسوفيامدى وزىمە ادەمى قايتاردىڭىز، حەمپ. دەگەنمەن، بايقاڭىز: جىلاندى ءۇش كەسسە دە، كەسىرتكەلىك ءالى بار...
ايتەۋىر، مەن جونىندە قاتەلەسىپ، وپىق جەپ قالماساڭىز بولدى دا... مەنىكى انشەيىن ءسىزدىڭ قامىڭىزدى ويلاعاننان باسقا ەشتەمە ەمەس.
— ءسىز قاشاننان بەرى فيلانتروپ بوپ قالعانسىز؟— دەدىم مەن كەكەسىن.— تەگىمدە، مەنىڭ قامىمدى ويلايمىن دەپ، ءوزىڭىز قاپى قاپ جۇرمەڭىز. بۇنى مەنىڭ تاراپىمنان ەسكەرتۋ دەپ بىلگەنىڭىز ءجون.
بۇل ءسوزدىڭ استارىن ول تۇسىنسە دە تۇسىنبەگەندەي سىناي تانىتىپ:
— ال ەندى ءقازىر ليۋكتىڭ اۋزىن جابا سالسام، نە ىستەيسىز؟ وتكەن جولعىداي مەنى قويماعا اپارىپ تىعا المايسىز عوي،— دەگەن.
— قورقاۋ لارسەن،— دەدىم مەن ءبىرىنشى رەت ونى لاقاپ اتىمەن اتاپ.— قارۋسىز ادامدى، قارسىلاسپاعان ادامدى اتۋعا كەلگەندە، مەن وتە دارمەنسىز جانمىن. بۇنى ءسىز جاقسى بىلەسىز. مەنىڭ ءبىر وسال جەرىم وسى ەكەنىن بەتىمە دە باسقانسىز. ءبىراق، ەسكەرتىپ قويايىن، ماعان تيتتەي ءبىر قاستاندىق جاساعىڭىز كەلگەنىن سەزگەن ساتتە-اق شۇرىپپەنى ويلانباي باسىپ سالامىن. ونى ءتىپتى ءدال ءقازىر دە ىستەي الامىن... ال ەندى ليۋكتى جاپقىڭىز كەلسە، جاۋىپ كورىڭىز.
— نە دەسەڭىز دە ءسىزدىڭ مەنىڭ شحۋپاما قوجالىق جاساۋىڭىزعا قارسىمىن، تۇبەگەيلى قارسىمىن! ءبىلدىڭىز بە؟!
— اۋ ءسىز قانداي ادامسىز وسى!— دەيمىن مەن ىزالانىپ.— بۇل — مەنىڭ شحۋنام، مەنىڭ شحۋنام دەپ قويمايسىز، قۇددى سول ءسوزىڭىز سىزگە ءبىر قۇق بەرەتىندەي. ال ءوزىڭىز قاي ۋاقىتتا بىرەۋلەردىڭ قۇقىمەن، پىكىرىمەن، ەركىمەن ساناسىپ كوردىڭىز؟! ولاي بولسا، مەن نەگە ەندى سىزبەن ساناسۋىم كەرەك، ا؟
مەن ونىڭ ءتۇرىن كورەيىن دەپ ليۋككە جاقىنداپ كەلدىم. سوڭعى رەت ونى تاسادا تۇرىپ باقىلاعانىمدا، مىنادان مۇلدە باسقاشا ەدى. ياپىر-اۋ، ساناۋلى كۇندە قالاي وزگەرگەن دەسەڭىزشى! شۇڭىرەيىپ ىشىنە كىرە تۇسكەن كوكشىل كوزدەرى الدەقايدا ءمان-ماعىناسىز قارايدى. باياعى جالت-جۇلت ەتكەن وت تا، ادەمى نۇر دا جوق. بەينە كوز ەمەس، ۇڭىرەيگەن ەكى تەسىك سەكىلدى.
— كەشەگى كۇنى بۇنىڭ قۇرت قۇرلى قاۋقارى جوق ەدى، ەندى بۇل شىركىن دە مۇسىركەي كوز سالادى!— دەدى ول مىسقىلداي سويلەپ، ءبىراق تۇرىنەن بالەندەي ءبىر قۇبىلىس بايقالماعان.
— ءسىزدىڭ حال-جاعدايىڭىز قالاي، ميسس برۋستەر؟ — دەدى ول شامالى ۇنسىزدىكتەن سوڭ.
مەن ءدىر ەتە قالدىم. مود جۇمعان اۋزىن اشقان جوق، قىبىر ەتىپ قيمىلدامادى دا. شىنىمەن-اق كوزىندە ونىڭ ءبىر ساۋلە قالعانى ما؟ الدە قايتا كورە باستادى ما ەكەن؟
— ءسالاماتسىز با، كاپيتان لارسەن،—دەدى مود نە زاماتتان سوڭ.— مەنىڭ وسىندا ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— دەم الىسىڭىزدان سەزدىم... بايقايمىن، حەمپ ادام بولا باستاعان سياقتى. سولاي ما؟
— قايدان بىلەيىن دەپ مود ماعان قاراپ كۇلىپ قويدى.— مەنىمشە ول مەن كورگەننەن وسىنداي سەكىلدى.
— وكىنىشتى!.. ونى ءسال ەرتەرەكتە كورسەڭىز بۇلاي دەمەس ەدىڭىز!
— مەن "قورقاۋ لارسەن" دەگەن ءدارى قابىلداپ ءجۇر ەدىم، سونى مولشەرىنەن كوبىرەك ءىشىپ قويىپپىن،— دەدىم مەن استارلاي سويلەپ.
— تاماققا دەيىن دە، كەيىن دە.
— حەمپ، مەن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن،— دەدى ول ىزعارلى تۇردە.
— مەنىڭ شحۋناما تيىسكەنىڭىزدى قويىڭىز!
— سوندا قالاي، ءسىز ءوزىڭىز وسى جەردەن شىعىپ كەتۋدى قالامايسىز با؟— دەدىم مەن تاڭدانىپ.
— جوق،— دەدى ول.— مەن وسى ارادا ولگىم كەلەدى.
— ال ءبىز ونى قالامايمىز!— دەدىم مەن ۇزىلدى-كەسىلدى. دەدىم دە بالتامدى قايتا تارسىلداتىپ شابا باستادىم.
وتىز بەسىنشى تاراۋ
كەلەسى كۇنى ءبىز ستەپستەردىڭ ماچت دىڭگەكتەرى كىرگىزىلەتىن شۇڭقىر-تەسىكتەرىنىڭ ءبارىن تازالاپ ءبىتىپ، باسقا دا بارلىق قاجەتتى قۇرالداردى دايىنداپ بولعان سوڭ ەكى ستەنگانى دا بورتقا شىعارۋعا كىرىستىك — بۇل ەكەۋىنەن مەن جەبە دەپ اتالاتىن ۋاقىتشا تىرەۋ نۇكتەسىن تۇرعىزۋدى ويلاعام. گروت-ستەنگانىڭ ۇزىندىعى وتىز فۋتتان اسىپ جىعىلاتىن دا، ال فور-ستەنگا ودان شامالى عانا قىسقا ەدى. جۇمىس تىم جەڭىل ەمەس-تى. زىلدەي اۋىر تاليلەردىڭ جىلجىمالى ۇشىن براشپيلگە ءىلىپ، ال ەكىنشى ۇشىن گروت-ستەنگانىڭ دىڭىنە بەكىتىپ، مەن ءبراشپيلدىڭ قولتۇتقاسىن شيقىلداتىپ بۇراي بەردىم. ال مود بۇل بۇراۋ كەزىندە ارقان شىعىر ۇياسىنان شىعىپ كەتپەۋىن قاداعالاپ تۇردى.
ستەنگانىڭ جەپ-جەڭىل جوعارى كوتەرىلە جونەلگەنى ءبىزدى تاڭعالدىرعان، ءارى كەرەمەت قۋانتقان. ءبراشپيلدىڭ سونشاما ادەمى ويلاستىرىلىپ جاسالعان قۇرال ەكەنىنە ءبىزدىڭ كوزىمىز وسى ساتتە انىق جەتىپ ەدى. بۇنىڭ ارقاسىندا نەبىر اۋىر جۇكتى وپ-وڭاي كوتەرىپ الۋعا بولادى ەكەن عوي! ءبىراق... ءبىز بۇنىمەن كۇش جاعىنان ۇتقانمەن ارا قاشىق جاعىنان ۇتىلعانبىز. ياكي براشپيل ماعان قانشا كۇش قوسسا، ارقان ۇزىندىعىن دا سونشا ۇزارتا تۇسكەن. ال مەن ول ارقاندى شۋماقتاپ جيناپ وتىرۋىم كەرەك-تى. تالي شىعىرى بورتقا قاراي تىم باياۋ جىلجىعان دا، ستەنگا سۋدان نەعۇرلىم جوعارى كوتەرىلگەن سايىن قولتۇتقانى بۇراۋ دا سوعۇرلىم اۋىرلاي تۇسكەن.
ال سوسىن... ستەنگا شپورى پلانشير تۇسىنا جەتكەندە، ءىس تۇيىققا تىرەلدى دە قالدى — ارقان جول ورتادا نە ءارى، نە بەرى جىلجىماي قويعان.
— قالاي مەن بۇنى ويلاماعام!— دەيمىن مەن وزەگىم ورتەنىپ.— ءپالى ءبارىن دە باسىنان قايتا باستاۋ كەرەك.
— ال ءتاليدى نەگە ستەنگانىڭ ورتا تۇسىنا بەكىتپەسكە؟—دەپ، مود ماعان سۇراۋلى پىشىنمەن قاراعان.
— ءيا، جۇمىستى ءاۋ باستا سودان باستاۋىم كەرەك ەدى،— دەيمىن مەن ءوزىمدى-وزىم كىنالاپ.
ءتاليدى بوساتىپ ستەنگانى قايتا ءتۇسىردىم. سوسىن ونى شپوردان شامامەن ءوز ۇزىندىعىنىڭ ءبىر بولىگىندەي جەرگە بەكىتتىم. ارادا شامالى عانا دەمالىپ، ءبىر ساعاتتاي اق تەر-كوك تەر جۇمىس ىستەگەن سوڭ، ستەنگانى قايتا كوتەرە باستاپ ەدىم، امال نە، جول ورتادا تاعى دا قىستىرىلىپ قالعانى. ستەنگا شپورى پلانشير ۇستىندە سەگىز فۋتتاي شىعىپ تۇر ەدى، ءبىراق ونى بورتقا بۇرىنعىداي تۇتاس كوتەرىپ شىعۋعا مۇلدە بولمادى. مەن تىزە بۇگىپ وتىردىم دا، ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن جان-جاقتى ويلاي باستادىم. الايدا ارادا كوپ وتپەي-اق ءوز تاپقان تاسىلىمە ءوزىم ريزا بولىپ، ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
— تاپتىم! ءبىلدىم نە ىستەۋ كەرەكتىگىن!— دەيمىن ايقايلاپ.— ءتاليدى تۋرا اۋىرلىق نۇكتەسىنە بەكىتۋ كەرەك ەكەن. جارايدى، قالعان زاتتاردى بورتقا كوتەرگەندە بۇل بىزگە ساباق بولادى.
ستەنگانى قايتادان سۋعا ءتۇسىرىپ، ءبارىن باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلگەن. الايدا بۇل جولى مەن اۋىرلىق نۇكتەسىن تابۋدا قاتە جىبەرگەن ەكەم دە، ستەنگانى كوتەرگەندە، ادەتتەگىدەي ونىڭ شپور جاعى ەمەس، كەرىسىنشە، باس جاعى سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلىپ ەدى. بۇعان مەنەن كورى مود قاتتى ىزا بولعان، ءبىراق مەن "وسىلاي دا جاراي بەرەدى" دەپ كۇلە سويلەپ، ونى وزىمشە جۇباتىپ قويدىم.
مەن مودقا قولتۇتقانى قالاي ۇستاۋدى، "تارت" دەگەن كەزدە ءتاليدى قالاي تارتۋدى كورسەتتىم دە، ءوزىم ستەنگانى قوس قولىممەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، ونى بورتتان بەرى اۋدارىپ جىبەرۋگە كۇش سالدىم. ءوستىپ تىرباڭداي ءجۇرىپ، ويلاعانىما ەندى جەتتىم-اۋ دەگەندە... مودقا ءتاليدى "تارت" دەگەنىمشە بولعان جوق، ستەنگانىڭ سالماعى ءبىر جاعىنا قاراي باسىپ كەتتى دە، ول بورت سىرتىنا اۋناپ تۇسكەن. مەن جالما-جان قولتۇتقاعا جابىسىپ، جىلدام كەرى بۇراي باستادىم. ساتىنە قاراي، ايتەۋىر، سالدەن كەيىن ستەنگانى بۇرىنعى ورنىنا كەلتىرىپ الدىم. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ باسىما تاعى ءبىر تىڭ وي كەلگەن. "Ay، وسى تۇستا ءحۆات-تاليدى نەگە پايدالانباسقا؟.." ال حۆات-تالي دەگەنىمىز: ءبىرى — ەكى ۇيالى، ەكىنشىسى — ءبىر ۇيالى ەكى شىعىردان تۇراتىن شاعىن كوتەرگىش قۇرال ەدى.
مەن ءحۆات-تاليدى ىسكە قوسۋعا دايىنداپ جاتقان ساتتە قارسىداعى بورت جاقتان قورقاۋ لارسەن كورىنگەن. سالەمدەسكەنىمىز بولماسا، ارتىق-اۋىس سوزگە بارعانىمىز جوق. ءبىزدىڭ ناقتى نە ىستەپ جاتقانىمىزدى ونىڭ، ارينە، كورە الماعانى انىق، دەگەنمەن اۋلاعىراق جەردە وتىرىپ، ءىس بارىسىن دىبىس ارقىلى باقىلاي باستاعانىن سەزدىك.
مەن "بوسات" دەگەن كەزدە ارقاندى براشپيلمەن بىرتىندەپ بوساتىپ تۇراسىڭ دەگەندى مودقا تاعى دا پىسىقتاي تاپسىرىپ، ال ءوزىم ارقاندى حۆات-تالي ارقىلى تارتۋعا كىرىستىم. ستەنگا جايلاپ قيسايا باستادى دا، سالدەن سوڭ پلانشير ۇستىنە كولدەنەڭدەپ جاتا بەردى. وسى تۇستا، ءبىر قىزىعى، بوساتۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق ەكەنى، كەرىسىنشە تارتا ءتۇسۋ كەرەكتىگى بەلگىلى بولىپ ەدى. مەن ءحۆات-تاليدى بەكىتىپ، براشپيلگە اۋىستىم دا، ستەنگا پلانشير ۇستىنەن بورتقا اۋناپ تۇسكەنشە ونى تارتقان ۇستىنە تارتا بەردىم. ءبىر مەزگىل ساعاتىما قاراسام — ءتۇس بولىپ قالعان ەكەن.
بەلىم تالىپ، قارنىم اشىپ، ابدەن شارشاعانىمدى سەزدىم. سونداعى، تاڭەرتەڭنەن بەرى بار تىندىرعانىمىز — جالعىز ستەنگانى پالۋبا ۇستىنە اۋپىرىمدەپ ازەر شىعارعانىمىز عانا.
الدىمىزدا ۇلان-عايىر جۇمىس تۇرعانىن مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم. دەگەنمەن، ءار جۇمىستىڭ قىر-سىرىنا قانىعا دا تۇسكەندەيمىن. تۇستەن كەيىن ءدال بۇلاي قينالمايتىن شىعارمىز دەپ ويلادىم... ءيا، بۇل جاعىنان مەن قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن...
جاقسى دەمالىپ، بويعا كۇش-قۋات جيناپ الىپ، ءتۇس اۋا شحۋناعا قايتا ورالدىق. ءبىر ساعاتتىڭ و جاق، بۇ جاعىندا گروت-ستەنگا پالۋبا ۇستىنە شىعىپ تا ۇلگىرگەن. ەندىگى جۇمىس — جۇك كوتەرگىش جەبە تۇرعىزۋ ەدى. ەكى ستەنگانىڭ باسىن بىرىكتىرىپ بايلاپ (بىرەۋىنىڭ ۇشىن ءبىرشاما ۇزىن شىعارىپ)، بىرىككەن جەرىنە گافەل-گاردەلدىڭ ەكى ۇيالى شىعىرىن بەكىتىپ تاستادىم. بۇل ءبىر ۇيالى شىعىرمەن جانە گافەل-گاردەلدىڭ وزىمەن ۇيلەسە كەلىپ، كوتەرگىش ءتاليدىڭ قىزمەتىن اتقارىپ شىعا كەلدى. جەبەلەردىڭ ەكى اياعى ەكى جاققا جالپايىپ كەتپەس ءۇشىن پالۋباعا قالىڭ تاقتايشالار قاعىپ تاستادىم. سوسىن ءبارى دايىن بولعان كەزدە، جەبەنىڭ ۇشىنا ارقان بايلادىم دا، ونى براشپيلگە جالعادىم. مەنىڭ ەندىگى بار سەنگەنىم وسى براشپيل ەدى — مەن سونىڭ ارقاسىندا عانا بار كۇشىمدى ەسەلەي تۇسەتىنىمدى سەزگەم. بۇدان كەيىن مود ارقاندى ىڭعايىنا قاراي جىبەرىپ تۇردى، ال مەن قولتۇتقانى بۇراي باستادىم. جەبە جايلاپ كوتەرىلە بەردى. الايدا مەن وسى تۇستا جەبە باسىنا تارتقىش بايلاۋدى ۇمىتىپ كەتكەنىمدى بايقادىم. سول ءۇشىن ماعان جەبە تارتقىشتىڭ ۇشار باسىنا ەكى رەت شىعۋعا تۋرا كەلگەن. اقىر سوڭىندا، ايتەۋىر، تارتقىشتار دايىن بولىپ، جۇك كوتەرگىش جەبە ءبىر جاعىنان — كەمەنىڭ تۇمسىعىنا، ەكىنشى جاعىنان — كورمگە، ءۇشىنشى جاعىنان — بورتقا كەرە تارتىلىپ تاستالدى. ىمىرت قاراڭعىلىعى قويۋلانا تۇسكەن. كۇنى بويى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا الىستان ءۇنسىز قۇلاق تىگىپ وتىرعان قورقاۋ لارسەن دە ەندى ورنىنان اسىقپاي تۇرىپ كامبۋزگە بەتتەپ ەدى. تەگى كەشكى استىڭ قامىنا كىرىسپەك بولار. مەنىڭ بەلىمنىڭ تالعانى سونداي، نە ەڭكەيە، نە شالقايا الماي قينالامىن، ءبىراق ەسەسىنە بىتكەن ىسكە قاراعاندا جانىم جادىراپ، كوڭىلىم شالقي تۇسەدى. نە بىتىرگەنىمىزدىڭ ءبارى مىنە — كوز الدىمىزدا. "شىركىن-اي،— دەيمىن ىشتەي،— مىنا ءوزىم ىستەگەن جەبەمەن تەزىرەك ءبىر نارسەنى كوتەرىپ كورسەمشى!.."
— اتتەڭ، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەنىن قاراشى،— دەدىم مەن وكىنىشتى.— بۇنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن كورۋگە سونشا ىنتىعىپ تۇرعانىم راس ەدى.
— تىم اسىعىپ قايتەسىڭ، حەمفري!— دەيدى مود سابىرعا شاقىرىپ.— ەرتەڭ دە كۇن بار ەمەس پە. ال ءقازىر ەكى اياعىڭىزدان ازەر تۇرعانىڭىزدى قالاي بايقامايسىز.
— ال ءسىز شە؟ ءسىز دە از جۇمىس ىستەگەن جوقسىز عوي،— دەيمىن مەن.— شىن مانىندە ناعىز ەرلىكتى ءسىز جاسادىڭىز! مەن سىزگە قاراپ سۇيسىنەمىن. مود!
— ال مەن ءسىزدى ماقتان ەتەمىن. جانە ءبىر ءبۇتىن عانا ەمەس... بۇعان دەيىن دە مەنى تەمىردەي كۇش-جىگەرىڭىزبەن تالاي رەت ءتانتى ەتكەنسىز،— دەپ ول مەنىڭ كوزىمە تىك قاراعان. جۇرەگىم لۇپىلدەي سوعىپ، اۋزىما تىعىلدى. ونىڭ ماعان قادالعان كوزدەرى جانىمدى وتتاي قارىپ، تۇلا بويىمدى كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي. بۇرىنعىدان باسقاشا... نۇرعا دا، سىرعا دا تولى كوزقاراس!.. وسى قاراسىنان ىڭعايسىزدانىپ قالدى ما، ول ءبىر مەزەت كوزىن تومەن سالعان. سوسىن... قايتا كوتەرگەن كەزدە تۇپ-تۇنىق قوس جاناردىڭ تۇڭعيىعىنان ادەمى ءبىر كۇلكىنىڭ نىشانى بايقالىپ ەدى.
— ەگەر ءبىزدى ءقازىر تانىستارىمىزدىڭ ءبىرى كورىپ قالسا، نە بولار ەدى،— دەدى ول كەنەت.— تۇرىمىزگە قاراڭىزشى، نە بوپ كەتكەنبىز؟ وسى تۋرالى ءسىز ءبىر مەزەت ويلاپ كوردىڭىز بە؟
— ارينە. ءتىپتى كۇنىنە سان رەت،— دەدىم مەن. دەي تۇرىپ جاڭاعى ادەمى كۇلكى نەنىڭ بەلگىسى ەكەن، ال اڭگىمەنى نەگە ول كۇرت باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى دەگەندى دە ويلاپ ۇلگەردىم.
— شىندىعىن ايتىڭىزشى، مەن وسى كەيپىممەن ءقازىر كىمگە ۇقسايمىن، نەمەنەگە ۇقسايمىن؟— دەدى ول ماعان قيىلا قاراپ.
— باقشا شەتىنە قاداعا ءىلىپ قوياتىن قاراقشى دەيتىندى بىلەتىن شىعارسىز. سوعان كوبىرەك ۇقسايسىز،— دەپ مەن دە جىميا كۇلىپ قويدىم.— تەك ءبىر عانا يۋبكاڭىزعا كوز سالىپ كورىڭىزشى: ەتەگى جىرىم- جىرىم... قاپ-قارا كىر... كەۋدەشەڭىز دە سالتاق-سالتاق. بۇل جەردە شەرلوك حولمس سياقتى: دالادا جاققان تۇنگى وتتىڭ باسىندا تەڭىز مىسىعىنىڭ مايىن ەرتىپ الىپ ەدىم دەپ تە اقتالا المايسىز. ال باس كيىمىڭىز تۋرالى ءتىپتى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق. مىنە، كەزىندە "ءماجبۇرلى ءسۇيىستى" جازعان ايەلدىڭ سيقى وسىنداي ءقازىر.
ول كەۋدەسىنە قولىن باسىپ سالتاناتتى تۇردە ماعان "قوشەمەت" كورسەتتى دە:
— ال ەندى ءسىزدىڭ كىمگە ۇقسامايتىنىڭىزدى مەن ايتايىن...— دەپ، توقتاۋسىز سويلەي جونەلگەن.
ءوستىپ ءبىز بەس مينۋتتاي ءبىر-بىرىمىزدى "اياۋسىز" مازاق ەتكەنبىز، ءبىراق وسى مازاقتىڭ استارىنان الدەبىر جىلىلىق، عاجاپ ءبىر سەزىم سامال جەلدەي بەت جەلپىپ، جۇرەك تولقىتىپ ەدى. وسىنىڭ ءبارى ماعان الگىندەگى مودتىڭ سىرلى كۇلكىسىنەن تۇتانعانداي كورىنگەن. دالىرەگىندە ونىڭ سول ساتتەگى كوزىنەن جىلت ەتە قالعان جىلى ۇشقىندا كەرەمەت ءبىر سىر جاتقانداي ەدى. ول نە سوندا؟ شىنىمەن-اق ءبىزدىڭ كوزدەرىمىز ءتىلسىز تۇسىنىسكەنى مە؟ راس، مەنىڭ كوزدەرىم مەنىڭ ىشكى سەزىمدەرىمدى وعان تالاي رەت بايقاتىپ العان. سونى مود ىلعي دا سەزىپ جۇرگەنى مە سوندا؟ ال مىناسى... سول سەزىپ-بىلگەنىنە ءوز تاراپىنان قايتارعان جاۋابى ما؟ كوز توقتاتىپ تا ۇلگىرمەگەن قاس-قاعىم ساتتىك جىلى ۇشقىن!.. ودان سەزگەنىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس! جو-جوق، نە دەپ تۇرمىن مەن. قىزىل ءسوزدىڭ قىزۋىنا مالداناتىن ادامىڭ مەن ەمەس قوي، مەن — ويدا جوقتا عاجاپ ماحابباتقا تاپ بولعان، باياعى كىتاپ وقۋدان باسقا تۇك بىلمەيتىن، ديۋانا، سوپى حەمفري ۆان-ۆەيدەن ەمەسپىن بە! ءدال مەن ءۇشىن ءقازىر ءسۇيۋ مەن كۇتۋدەن، قالايدا ونىڭ ماحابباتىنا يە بولۋعا تىرىسۋدان ارتىق قۋانىش، قىزىق بار ما!
ءبىز بىر-بىرىمىزبەن ازىلدەسە-قالجىڭداسا ءجۇرىپ، جاعاعا شىقتىق. ءبىراق كەزەكتى ءبىر ىسپەن كوڭىلىمدى اۋلاعانشا الگىندەگى وي باسىمنان شىقپاي-اق قويعان.
— نەتكەن وكىنىشتى!— دەدىم مەن تەرەڭ دەم الىپ.— كەشكە دەيىن ءبىر تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەيمىز، ءبىراق تۇندە دە راقاتتانىپ ءبىر ۇيىقتاي المايمىز. ءىلعي دا الاڭداۋ، ەلەڭدەۋ!..
— نەسىنە الاڭدايسىز. سوقىر ادام بىزگە نە ىستەي الادى؟
— كىم ءبىلسىن... مەن وعان ەش ۋاقىتتا سەنبەيمىن. سەنبەگەن سوڭ، ارينە، قورقامىن دا. دارمەنسىزدىك ونى بۇرىنعىدان دا اشىندىرا تۇسەدى. دەگەنمەن دە ودان ساقتانۋدىڭ ءبىر امالىن تاپقان سياقتىمىن: ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كىشىرەك ءبىر زاكىردى سۇيرەپ اكەلەمىن دە، شحۋناعا بايلاپ سۋعا تاستايمىن. سوسىن كەمەنى جاعادان شامالى الىستاتىپ جىبەرەمىن. ءبىتتى شارۋا! ءبىز وعان تاڭەرتەڭ شليۋپكامەن بارىپ، كەشكە سول شليۋپكامەن قايتىپ تۇرامىز. ءبىز لارسەندى ءسويتىپ تىرىدەي تۇتقىندا ۇستايمىز شحۋنادا. ءيا، بۇگىن تۇندە سوڭعى رەت كۇزەتتە تۇرامىز دا، ەرتەڭنەن باستاپ ەش الاڭسىز، قىبىر ەتپەي ۇيىقتايتىن بولامىز.
ەرتەڭىندە ءبىز تاڭبوزىنان تۇرىپ، كۇن شىققانشا تاماق ءىشىپ تە بولدىق.
— وي، حەمفري!— دەپ مود كەنەت شىر ەتە قالدى.
مەن وعان جالت بۇرىلدىم. ال ول "ەلەسكە" قاراپ تۇر ەكەن. مەن دە سولاي نازار سالعام، ءبىراق كوزىمە ەشقانداي ەرەكشە بىردەمە كورىنبەگەن. مود سوسىن ماعان جانار تىكتەگەن، مەن دە وعان "نە بولدى
كەشەگى... ءبىز ىستەگەن جۇك كوتەرگىش!— دەدى ول ۇرەيلى داۋىسپەن.
مەن ول تۋرالى ءتىپتى دە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەنمىن. كەمە جاققا قايتا قاراسام... كەشە كۇنى بويى اۋرەلەنىپ ىستەگەن دۇنيەمىزدەن تيتىمدەي دە بەلگى جوق — زىم-زيا!
— بۇنى ىستەگەن ەگەر ول بولسا... — دەپ تىستەنە سويلەگەنىمدى ءوزىم دە اڭعارماي قالدىم.
مود مەنى سابىرعا شاقىرعىسى كەلگەندەي جىپ-جىلى الاقاندارىن مەنىڭ قولىمنىڭ سىرتىنا باستى.
— سىزگە ءبارىن دە قايتا جاساۋدان باسقا امال جوق.
— ءيا، ءيا... ارينە! بۇل جاعىنان قام جەمەي-اق قويىڭىز. مەنىكى انشەيىن اشۋ ۇستىندەگى العاشقى بۇلقىنىس قوي. ايتپەسە، تىشقان مۇرنىن قاناتاتىن ادام مەن بە! ەڭ جامانى سول — بۇنى ول دا بىلەدى. ءسىز دۇرىس ايتاسىز، ماعان ەندى ءبارىن دە قايتا جاساۋدان باسقا ەشقانداي امال جوق!..
— مەن ەندى بۇدان بىلاي شحۋنادا تۇنەيتىن بولامىن،— دەدىم مەن سالدەن سوڭ تاعى دا ورەكپي ءتۇسىپ.— ەگەر ول جانە قاراپ جاتپايتىن بولسا...
— ماعان دا جاعادا جالعىز تۇنەۋ قورقىنىشتى،— دەپ مود مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى.— ەگەر ونى دا بىزگە كومەكتەسۋگە كوندىرە الساق، ونداي جاعدايدا ءسىز ەكەۋمىز دە شحۋنادا تۇنەر ەدىك تە، قاي جاعىنان بولماسىن بارىمىزگە قولايلى بولار ەدى.
— ءدال سولاي بولادى دا،— دەدىم مەن ەرىكتەن تىس نىعىزداي سويلەپ، ويتكەنى ەسىمە كەشەگى جۇك كوتەرگىش جەبە ءتۇسىپ تۇر ەدى.— ايتايىن دەگەنىم مىناۋ مەنىڭ: لارسەنگە ۇناسىن، ۇناماسىن — بۇدان بىلاي ءسىز ەكەۋىمىز دە شحۋنادا تۇراتىن بولامىز.
قىزۋىم باسىلىپ، سابىرعا كەلگەن سوڭ:
— ۇپ-ۇلكەن ادام دا بالانىڭ قىلىعىن جاسايدى ەكەن-اۋ،— دەپ كۇلدىم، لارسەندى ەسكە ءتۇسىرىپ.— وعان اشۋلانىپ جۇرگەن مىنا مەن دە جىندىمىن.
الايدا ءبىز بورتتىڭ ۇستىنە شىعىپ، قورقاۋ لارسەن "تىندىرعان ءىستى" ءوز كوزىمىزبەن كورگەندە، جۇرەگىمىز مۇزداپ سالا بەرگەن. كەشەگى كۇنشىلىك جەردەن كورىنىپ تۇرعان جۇك كوتەرگىشتىڭ ەندى ءىزى دە جوق. وڭ جاق پەن سول جاقتاعى كەرگىش ارقاندار كەسىلىپ تاستالعان، گافەل-گاردەلدەر ءتىلىم-تىلىم بوپ تۋرالعان. مەن ونىڭ ۇشتارىن ءوز بەتىممەن تۇيىندەي المايتىنىمدى لارسەن بىلگەن سەكىلدى. جۇرەگىم جانە ءبىر جامانشىلىقتى سەزگەندەي. جۇگىرىپ براشپيلگە جەتتىم. ءيا، ول دا ىستەن شىعىپتى — بىت-شىت بوپ سىنىپ جاتىر. مود ەكەۋىمىز بىر-بىرىمىزگە جىلامسىراي قارايمىز. سوسىن ءبىر مەزەت مەن بورتقا قاراي ۇمتىلعام. ماچتان ءوزىم تارقاتىپ، شەشىپ العان ارقان-جىپتەر دە، گيك پەن گافەلدەر دە كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان. لارسەن ولاردى سيپالاي ىزدەپ تاۋىپ، تەڭىزگە لاقتىرىپ ۇلگەرىپتى.
مودتىڭ كوزىنە ءمولت-مولت ەتىپ جاس تولا قالىپتى — بۇل ماعان جانى اشىعاننان شىققان جاس ەكەنىن سەزىپ تۇرمىن. ءبىر جاعىنان ءوزىمنىڭ دە جەتىسىپ تۇرعانىم شامالى. ءىشىمدى يت جالاعانداي. كوكىرەگىم استان-كەستەن. "ەلەستى" جوندەپ الىپ اڭقىلداتىپ جولعا شىعامىز دەگەن قايران ارمان! ءبارى دە ءبىتتى! باسىمدى قوسقولداي ۇستاپ، ليۋك شەتىنە وتىرا كەتتىم.
— وعان تەك — ءولىم! — دەيمىن تىستەنىپ.— ءبىراق، امال نە، ماعان قۇداي جەندەت بولۋعا دا باتىلدىق بەرمەگەن عوي!
مود ماعان جاقىنداپ كەلىپ، قۇددى كىشكەنتاي بالانى جۇباتقانداي باسىمنان سيپاي تۇرىپ:
— رەنجىمەڭىز!— دەيدى.— قۇداي ءۇشىن رەنجىمەڭىزشى، ءبارى دە جاقسى بولادى. بۇل جۇمىستى ءبىز اق نيەتپەن باستاعانبىز، سول نيەتىمىزگە قاراي ونى ءساتتى اياقتاپ شىعاتىنىمىزعا مەن ابدەن سەنىمدىمىن.
مەن ميشلەنى ەسكە الدىم دا، مودقا باسىمدى سۇيەي بەردىم. شىندىعىندا، ءبىر مينۋتتاي ۋاقىت وتكەندە بويىما شىم-شىمداپ كۇش-قۋات كىرە باستاعانىن سەزدىم. بۇل قىز ماعان عۇمىرى سارقىلىپ بىتپەس كۇش-قۋاتتىڭ قاينار كوزىندەي كورىنگەن. ارى-بەرىدەن سوڭ وتكەن ىسكە بولا شاشتى جۇلىپ، بەتتى جىرتىپ كەرەگى نە! ازار بولسا، بىرەر كۇن ۋاقىتىمىز بوسقا كەتەر. وندا تۇرعان نە بار! سۋدىڭ قايتۋى ماچتى تىم الىسقا اكەتە قويماسى بەلگىلى. ال جەل دەگەنىڭىز مۇلدە جوق. قينالساق تەك ولاردى تاۋىپ، قايتا سۇيرەپ اكەلۋ جاعىنان عانا قينالارمىز. بۇنىڭ ءوزى دە بىزگە ءبىر ساباق. قورقاۋ لارسەننەن ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى ەكەن. ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر، بۇل — جۇمىس جاڭا باستالعان كەزدە جاسالعان قاستاندىق، ال ءبارى ءبىتىپ، ەرتەڭ جولعا شىعامىز دەگەن ساتتە، تۇك قالدىرماي قيراتىپ شىقسا، نە ىستەر ەدىك.
— انە، ونىڭ ءوزى دە كورىندى!— دەپ مود سىبىر ەتە قالدى.
مەن باسىمدى كوتەرىپ الدىم. قورقاۋ لارسەن سول جاق بورتتى جاعالاپ، يۋت بويىمەن نىعىزداي باسىپ كەلە جاتىر ەكەن.
— وعان كوڭىل اۋدارماي-اق قويىڭىز!— دەدىم مەن اقىرىن عانا.— ول سىرتقا: بۇلاردى كورەيىن، جايراپ جاتقان مىنا دۇنيەنى كورگەندە قايتەر ەكەن، دەپ شىقتى. سوندىقتان ءبىز تۇك بولماعانداي ءتۇر تانىتايىق. سوندا عانا ودان ءسال دە بولسا ءوشىمىزدى العانداي بولامىز... ال ەندى ءسىز توپليىڭىزدى شەشىپ، قولىڭىزعا الىپ الىڭىز.
ءسويتىپ ءبىز ونىمەن سوقىرتەكە ويىنىن باستاپ تا جىبەردىك. ول سول جاق بورتتى جيەكتەپ بىزگە قاراي جۇرگەندە، ءبىز وڭ جاققا قاراي سىتىلىپ شىعىپ، ونى يۋت تۇسىنان باقىلاۋعا كوشتىك: ول شۇعىل بۇرىلىپ، ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان كورمگە قاراي بەتتەدى.
ءبىراق ءبىز ءوزىمىزدى قانشا جاسىرعىمىز كەلگەنمەن ونىڭ تۇيسىك-سەزىمىنەن ءبارىبىر قاشىپ قۇتىلا الماعانىمىزدى بىلدىك، ويتكەنى ول كەنەت: "قايىرلى تاڭ!" دەپ ساڭق ەتە قالعان دا، بىزدەن جاۋاپ كۇتكەن. سوسىن، بىردەن جاۋاپ ەستىمەگەن سوڭ، كەمەنىڭ ارت جاعىنا باتىل قادامداي جونەلىپ ەدى. ال ءبىز بۇل ۋاقىتتا تۇمسىق جاققا قاراي ىعىسىپ كەتكەنبىز.
— ەي! سەندەردىڭ بورتتا ەكەندەرىڭدى مەن ءبارىبىر ءبىلىپ تۇرمىن!— دەپ ول ايقاي سالعان ءبىر مەزەت. سوسىن قانداي دا ءبىر دىبىس ەستىپ قالعىسى كەلىپ، بارىنشا قۇلاق تۇرە تۇسكەنى بايقالدى.
ول ماعان ءبىر ءسات: شاڭق ەتە قالىپ، سوسىن مەنىڭ داۋسىمنان قانداي جەمتىگىم ۇركىپ شىعا كەلدى ەكەن دەگەندەي، ماڭايىنا جالت-جۇلت قاراعان قاراقۇسقا ۇقساپ كورىنگەن. ءبىراق ءبىز ول قوزعالماي قوزعالۋدى ارتىق كورىپ، ءبىر ورىندا تاستاي قاتىپ تۇرا بەردىك... ارتىنشا ول جۇرگەندە، ءبىز دە جۇردىك. سونىمەن ەرتەگىدەگى ادامجەگىش ديۋدان قاشقان ەكى بالا سەكىلدى مود ەكەۋىمىز قول ۇستاسىپ الىپ — قورقاۋ لارسەن ءبىزدى قۋا-قۋا ابدەن شارشاپ، ءوز كايۋتاسىنا ءتۇسىپ كەتكەنشە — پالۋبادا ارى-بەرى جۇگىردىك تە جۇردىك. اقىرى ودان بۇگىنشە قۇتىلعانىمىزعا كوزىمىز ابدەن جەتكەندە، ءبىز ىشەگىمىز قاتقانشا كۇلە ءجۇرىپ، بورتتان تۇستىك تە، شليۋپكاعا وتىردىق. ەسكەكتى قولىما العان ساتتە قارسى الدىمداعى مودتىڭ تاپ-تازا، ءموپ-مولدىر جانارىنا كوزىم تۇسكەندە، ونى شەكسىز سۇيەتىنىمدى تاعى دا جان-تانىممەن سەزدىم. وسى سەزىم جەتەگىندە مەن قاندايدا قيىندىقتىڭ ءبارىن جەڭىپ، ايتەۋىر بىردە باياعى دۇرمەكتى، وركەنيەتتى ورتاعا قايتا ورالاتىنىما كامىل سەنىپ ەدىم.
وتىز التىنشى تاراۋ
مود ەكەۋىمىز شليۋپكاعا وتىرىپ الىپ، جوعالىپ كەتكەن رانگوۋتتى ىزدەۋمەن ەكى كۇن بويى تەڭىز بەتىن تۇپ-تۇگەل ءسۇزىپ شىقتىق. تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا ونى اقباس تولقىندار جاعاسىن ارپىلداي سوعىپ جاتقان وڭتۇستىك-باتىس بۇعازدان تاۋىپ الدىق. كەرەمەتى سول، ەش جەرى سىنباعان، بۇلىنبەگەن ەكەن. تۋرا سونىڭ جانىنان وتكەن جولى ءوزىمىز جاساعان جۇك كوتەرگىش جەبەنى دە كورگەندە، مود ەكەۋىمىز قۋانعاننان جىلاپ جىبەرە جازدادىق. بۇدان سوڭ قالاي جۇمىس ىستەگەنىمىزدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن شىعار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارىمىزدى سالدىق. سونىڭ ارقاسىندا، قاراڭعى ءتۇسىپ بولعانشا ءبىراز جۇمىستى ءبىتىرىپ، سوسىن گروت-ماچتتى سۋ بەتىندە سۇيرەتكەن كۇيى ءوز ايلاعىمىزدى بەتكە العانبىز. كۇن جەلسىز، تەڭىز بەتى تىپ-تىمىق ەدى، شحۋناعا جەتكەنشە بىزگە تەك ەسكەكتىڭ كۇشىن عانا پايدالانۋعا تۋرا كەلگەن.
ەرتەڭىندە كۇنى بويى ءجۇرىپ، گروت-ماچتقا قوسا ەكى ستەنگانى ارەڭ سۇيرەپ جەتكىزدىك. مۇنداي باياۋ جىلجىعان جۇمىسقا ابدەن قارنىم اشقان مەن ءۇشىنشى كۇنى فوك-ماچتتىڭ جانىنا ەكى گيك پەن ەكى گافەلدى قوسا بايلاپ، قۇددى كىشىگىرىم سال جاسادىم دا، شليۋپكا ارتىنا تىركەدىم. جەل بىزبەن ءبىر باعىتتا سوعىپ تۇرعان، جەلكەندى كوتەرىپ الساق، وپ-وڭاي جىلجىپ جۇرە بەرەتىن شىعارمىز دەپ ويلاعام. ءبىراق ءبىرازدان سوڭ جەل باعىتى وزگەرگەن دە، قايىق ءجۇرىسى بىرتىندەپ شابانداي باستاعان. بۇل دا از ەكەن، شامالىدان كەيىن الگى قىرىنداي ەسكەن جەلدىڭ دە تىنىسى مۇلدە ءبىتىپ، ءبىز جاڭاعى ءجۇرىستىڭ وزىنە زار بوپ قالعانبىز. بۇل ەندى قاراداي جىندانىپ كەتەتىن-اق جاعداي ەدى، ءبىراق مەن ەڭ سوڭعى كۇشىم قالعانشا ەسكەكتى ەسە بەردىم، ەسە بەردىم. الايدا قانشا ەسسەم دە شليۋپكا سوڭىنا تىركەگەن جۇكتىڭ اۋىرلىعىنان قارعا ادىم جىلجۋىمىز قيىنعا اينالعان-تۇعىن.
قاپ-قاراڭعى ءتۇن بولعان، جۇت جەتى اعايىندى دەگەندەي، ەندىگى جەل جاعا جاقتان تۇرعان-دى. بۇدان سوڭ ءبىز العا جىلجىعانىمىز بىلاي تۇرسىن، اشىق تەڭىزگە قاراي ىعا باستاعانىمىزدى سەزدىك. سوڭعى دەمىم بىتكەنشە ەسكەكتى ەسىپ كەلەمىن. بەيشارا مود دا ماعان كومەكتەسەمىن دەپ، ابدەن ەلىكپەسى شىعىپ، مۇرتتاي ۇشىپ شارشاعان دا، كورمگە قۇلاپ تۇسكەن. بۇدان ءارى قيمىلداۋعا مەندە دە كۇش سارقىلعان — قارى تالىپ، ءىسىنىپ كەتكەن قولدارىم ءتىپتى ەسكەكتىڭ سابىن ۇستاي الماي قينالىپ ەدى. يىعىم دا ۋداي اشىپ، شىداتار ەمەس. مۇنداي اۋىر جۇمىستان كەيىن اسقا دەگەن تابەتىڭ اشىلىپ-اق كەتەدى ەكەن، ءتۇس كەزىندە الدىما قويعان تاماقتان ءبىر ءتۇيىر قالدىرماي، جالاپ-جۇقتاپ جەپ الدىم. بۇدان سوڭ ازداپ ءال جيناعانداي بولىپ ەدىم، ءبىراق شامالىدان كەيىن قايتا دىمىم قۇرىپ، كوز الدىم قاراۋىتا باستاعان.
ەسكەكتى جيناپ الدىم دا، سوسىن ارتتاعى جۇكتى اعىتىپ جىبەرەيىن دەپ، قايىق قۇيرىعىنا ەڭكەيە بەردىم. ءبىراق مود قولىمنان شاپ بەرگەن.
— نە ىستەگەلى جاتىرسىز ءسىز؟— دەيدى ول ۇرەيلى داۋىسپەن.
— تىركەۋدى اعىتامىن،— دەيمىن مەن ارقانعا جابىسا ءتۇسىپ.
— جو-جوق، تيىسپەڭىز وعان! جالىنامىن، تيىسپەڭىزشى وعان،— دەپ ول ارقانعا جابىسىپ قالعان مەنىڭ قولىمدى كەيىن تارتا تۇسەدى.
— ءبىز ءبارىبىر ەشتەمە ىستەي المايمىز،— دەيمىن مەن.— قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەنى مىناۋ. جاعا جاقتان سوققان جەل ەندى ءبىزدى اشىق تەڭىزگە ايداپ اكەتۋى ابدەن مۇمكىن.
— دەگەنمەن ويلانىڭىزشى، حەمفري! ەگەر بۇگىن ايتەۋىر بىردەمە ەتىپ "ەلەسكە" جەتىپ الماساق، وندا ءبىز وسى قارعىس اتقان ارالدا جىلدار بويى، ءتىپتى ءومىر بويى قالا بەرەتىنىمىزگە مەن ەشقانداي شەك كەلتىرە المايمىن. جانە... بۇعان دەيىن اشىلماعان ارال بولسا، بۇدان كەيىن دە ونىڭ اشىلا قويۋى ەكىتالاي.
— ال ءبىز جاعادان تاۋىپ العان قايىقتىڭ قاڭقاسى شە؟ ونى قالاي، ۇمىتىپ قالدىڭىز با؟— دەيمىن مەن.
— ول كاسىپتىك شليۋپكا عوي،— دەپ ول ماعان سابىرلى كوز قاداعان.— ەگەر ونداعى ادامدار امان قالعان بولسا، ولار قايتا ورالىپ كەلىپ، مىنا يەن-تەگىن بايلىققا يە بولماس پا ەدى. دەمەك ولاردىڭ ءبارى وسى جەردە ءولىپ قالعان. بۇنى ءسىز وتە جاقسى ءبىلىپ تۇرسىز، حەمفري!
مەن ۇندەگەم جوق، ءبىراق ىشتەي ءالى دە تولقىپ تۇر ەدىم.
— جانە بۇعان قوسا،— دەدى ول ەندى اسىعىستاۋ سويلەپ،— بۇنىڭ ءبارى دە ءسىزدىڭ جوسپارىڭىز، ءسىزدىڭ ارمانىڭىز ەدى عوي. ەندەشە مەن سولاردىڭ جۇزەگە اسۋىن قالايمىن.
بۇل مەنى باتىلداندىرا تۇسكەن. ونىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبارى بويىما قۋات، جۇرەگىمە جىگەر بەرگەندەي ەدى، دەگەنمەن قىرسىقتىعىم ۇستاپ، ءالى دە قارسىلاسا تۇسكەنىم بار.
— بۇگىن نەمەسە ەرتەڭ مۇحيت ۇستىندە مۇردەم كەتكەنشە، ءيتتىڭ ءومىرىن كەشسەك تە، وسى ارالدا بىرنەشە جىل ءتىرى جۇرگەنگە نە جەتسىن،— دەدىم مەن.— اشىق تەڭىزگە شىعۋعا ءبىزدىڭ ەشقانداي دايىندىعىمىز جوق. ايتىڭىزشى، دايىن تۇرعان تاماعىمىز، كيىم-كەشەگىمىز، تۇششى سۋىمىز كانە؟! ەشتەمەمىز جوق! ۇستىڭىزگە جامىلاتىن جىلى كورپەسىز ءسىز ءبىر ءتۇن دە شىداي المايسىز. جاعدايىڭىزدى بىلەم مەن ءسىزدىڭ. مىنە، ءقازىردىڭ وزىندە دىرىلدەپ ازەر تۇرسىز.
— بۇل جۇيكەدەن،— دەدى ول.— ءسىز مەنى اقىرى تىڭداماي ماچتتى اعىتىپ جىبەرە مە دەپ قورقامىن. دىرىلدەسەم، سودان دىرىلدەپ تۇرعان شىعارمىن.
— و، حەمفري، وتىنەم سىزدەن، مەنى تىڭداڭىزشى! بوساتپاڭىز ماچتى — دەپ ول ءبىر مينۋتتان كەيىن تاعى دا جالىنا تۇسكەن.
وسىمەن ماسەلەگە نۇكتە قويىلدى. ءوز ءسوزىنىڭ ماعان قانشالىقتى اسەر ەتەتىنىن مود، ارينە، جاقسى بىلەتىن. ءبىز ءتۇنى بويى ءتىسىمىز تىسىمىزگە تيمەي دىردەكتەپ شىقتىق. كەي ساتتەردە كىرپىگىم ءىلىنىپ كەتەدى، ءبىراق بىرەر سەكۋند وتپەي ويانا كەلەمىن. ال مودتىڭ مىناداي سۋىققا قالاي شىداپ وتىرعانىنا ميىم جەتپەيدى. ال ءوزىمنىڭ قاتتى شارشاعانىم سونداي، ءسال-پال قوزعالىپ، بويىمدى بولماشى جىلىتىپ الۋعا ەشقانداي شامام جوق — ورنىمدا قاتىپ قالعان اعاشپىن. سويتە تۇرا ەڭ سوڭعى كۇشىمدى جيناپ، بويىنا قان جۇگىرسىنشى دەگەن ويمەن مودتىڭ اياق-قولدارىن اۋىق-اۋىق ۋقالاپ قويامىن. تاڭعا جۋىق ونىڭ تۇلا بويى سۋىقتان قالشىلداپ-دىرىلدەي باستاعان. مەن تاعى دا اياق-قولدارىن ىسقىلاۋعا كىرىستىم: ءبىرازدان كەيىن، ايتەۋىر، دەنەدەگى ءدىرىلى باسىلىپ، تىنىسى ءبىر قالىپقا تۇسكەندەي ەدى، الايدا بۇدان سوڭ ونە-بويى تاس بوپ قاتىپ قالعانداي سىرەسكەن دە قالعان. مەن شوشىپ كەتتىم. جالما-جان ونىڭ قولىنا ەسكەكتى بەرىپ، جىلدام-جىلدام ەسۋدى بۇيىردىم، ءبىراق ابدەن السىرەپ قالعان ول ەسكەكتى ءاربىر ەسكەن سايىن ەسىنەن ايىرىلىپ قالا جازداپ وتىردى.
تاڭ شەتى سوگىلىپ، تەڭىز بەتى كورىنە باستاعان كەزدە ءبىز سوناۋ كوكجيەكتەن ءوز ارالىمىزدى كوز تالعانشا ىزدەگەنبىز. اقىر سوڭىندا ونى كوردىك تە — بىزدەن ون بەس ميلدەي جەردە، كوكشىل اسپاننىڭ كوكجيەكپەن استاسا جىمداسقان تۇسىندا، ول كىشكەنتاي عانا قارا نوقاتتاي بوپ كوزگە شالىنعان. مەن تەڭىز بەتىن اينالدىرا دۇربىمەن شولىپ تۇردىم. نە زاماتتان سوڭ تۋ-ۋ الىستان، سوناۋ وڭتۇستىك-باتىستان، بەرى قاراي جيىرىلا جىلجىپ كەلە جاتقان ۇزىن قارا سىزىقتى بايقادىم.
— جەل! جەل! ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان جەل قۋىپ كەلەدى!— دەدىم مەن جۇرەگىم جارىلا ايقايلاي قۋانىپ.
مود بىردەمە ايتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ءبىر اۋىز ءتىل قاتا المادى. سۋىقتان ەرىندەرى كوگەرىپ، كوزدەرى جۇمىلا تۇسكەن، ءبىراق وسى قوڭىر كوزدەر ماعان سونشاما باتىل، سونشاما سەنىممەن قادالىپ ەدى. ءبىر جاعىنان ايانىشتى، ەندى ءبىر جاعىنان قايسار دا جىگەرلى!
مەن ونىڭ قولدارىن قايتا ۋقالاپ، ىسقىلاپ، سوسىن وزدىگىنەن قوزعالاتىن جاعدايعا جەتكەنشە ولاردى جوعارى ءبىر كوتەرىپ، ءبىر ءتۇسىرىپ — ونى دا، ءوزىمدى دە اۋرەگە سالدىم. ارتىنشا بۇنى دا از كورىپ، ونى ورنىنان تۇرعىزدىم دا، ورتاڭعى بانكا مەن كورمگە دەيىن بىرنەشە قادام جۇرگىزۋگە زورلادىم. ارينە، مۇنداي قوزعالۋ كەزىندە مەن سۇيەمەلدەمەسەم، ول ەكى اتتاماي جاتىپ قۇلاپ قالار ەدى. ءبىرازدان كەيىن مەن ءتىپتى ونى سەكىرتىپ تە قينادىم.
— وي، قانداي قايسار قىزسىز!— دەيمىن مەن ونىڭ بەتىنە قان جۇگىرە باستاعانىن كورىپ.— شىن ايتامىن، ءسىز وتە قايسارسىز، باتىرسىز. ال سول باتىرلىعىڭىزدى ءوزىڭىز بىلەسىز بە؟
— جوق، مەن سىزبەن تانىسقانعا دەيىن ەش ۋاقىتتا باتىر بولىپ كورگەم جوق،— دەيدى ول.— مەنى باتىر قىلعان — مىنا ءسىز!
— ءيا، مەن دە سىزگە جولىققانشا باتىرلىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن ەمەسپىن،— دەدىم مەن.
ول جانارىن جالت ەتكىزىپ، مەن جاققا جىلدام ءبىر قاراپ وتكەن؛ وسى ءبىر قاس قاعىمدىق قاراستان مەن تاعى دا ءبىر جىلى ۇشقىندى ۇستاپ قالعاندايمىن. سونشاما سىرلى ۇشقىن! نۇرلى ۇشقىن! وكىنىشتىسى سول — ساتتىك قانا!
— ءسىز وزگەرتكەن نەگىزىنەن جاعداي عوي، "باسقا تۇسسە — باسپاقشىل" دەگەندەي،— دەپ مود جىميىپ قويدى.
شىنىندا بۇلاي ەمەس ەكەنىن مەن، ارينە، ءبىلىپ تۇرمىن، ونى مود تا بىلۋگە ءتيىس-تى...
وسى ارالىقتا ارت جاعىمىزدان ەكپىندەتىپ جەل دە كەلىپ جەتكەن. كەڭ سارايىڭدى اشار تىنىسى مول تىڭ جەل! ونىڭ ەكپىنىنە ىلەسىپ، ەندى قايىعىمىز دا الىستاعى ارالدى بەتكە الىپ اڭقىلداتا جونەلىپ ەدى.
دەگەنمەن وڭتۇستىك-باتىس ءمۇيىستى ءبىز تەك ءتۇس اۋا عانا جاناپ وتكەنبىز. بۇل ۋاقىتتا ءبىزدى اشتىقپەن قوسا ءشول دە قيناي تۇسكەن-دى. ەرىندەرىمىز كەبەرسىپ، شىت-شىت بوپ جارىلىپ كەتكەن —تىلىمىزبەن ونى دىمداماق بولىپ، قايتا-قايتا جالاي بەرەمىز. دۇنيە ءبىر قىرسىقسا مول قىرسىعاتىن ادەتى عوي، مۇيىستەن ءبىراز وتكەننەن كەيىن جەل سايابىرلاي باستاعان دا، ارتىنشا مۇلدە تىنىپ قالعان. مەن قايتادان ەسكەكتى قولىما الدىم، الايدا ونى ەسۋگە ازەر-ازەر عانا شامام جەتكەن-دى. سونىمەن نەسىن ايتاسىڭ، تاڭعى ەكىلەر شاماسىندا عانا ءوزىمىزدىڭ كىشكەنتاي بۇعازعا تۇمسىق تىرەدىك تە، مەن تەڭسەلە ءجۇرىپ، جاعاعا شىعىپ قايىقتى قازىققا بايلادىم. مود اياعىنان تىك تۇرۋعا شاماسى كەلمەي ماعان قاراي قۇلاي بەرىپ ەدى، ونى كوتەرە جونەلۋگە ءوزىمنىڭ دە دارمەنىم جەتپەي قايىقتان تۇسە بەرە ءبىر جىعىلىپ الىپ، سوسىن ازداپ كۇش جيناپ العان سوڭ، ونى قولتىعىنان سۇيرەتە تارتىپ ۇيشىككە بەتتەدىم.
ەرتەڭىندە جۇمىس ىستەگەمىز جوق. تۇستەن كەيىنگى ۇشكە دەيىن تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتادىق. دالىرەگىندە، مەنىڭ ءوزىم. ويتكەنى كوزىمدى اشقان كەزدە الدىمدا بۋى بۇرقىراپ تۇرعان تاماقتى كوردىم — مود تەگى مەنەن الدەقايدا ەرتەرەك تۇرسا كەرەك. ونىڭ قايتادان تەز كۇش جيناپ الۋى مەنى ىلعي دا تاڭ قالدىرادى. ونىڭ تالشىبىقتاي مايىسقان نازىك دەنەسى نە نارسەگە دە تىم ءتوزىمدى ەدى. سول توزىمدىلىكتىڭ ارقاسىندا ول مىنا دۇلەي تىرشىلىك — اساۋ ءومىردىڭ جالىنا تاسكەنەدەي جابىسىپ، قانداي سىلكىنىستەن دە امان ءوتىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى.
— مەن ءوز دەنساۋلىعىمدى شىڭداي ءتۇسۋ ءۇشىن جاپونياعا ساپار شەگۋدى قالاعانىمدى مەن سىزگە بۇرىن دا ايتقانمىن،— دەدى ول، ءبىز تاماق ءىشىپ بولىپ، دالاعا لاۋلاتا جاققان وتتىڭ باسىندا دەمالىپ وتىرعان ساتتە.— مەندە ەش ۋاقىتتا مىقتى دەنساۋلىق بولعان ەمەس. دارىگەرلەر ماعان تەڭىز ساپارىنا شىعۋعا كەڭەس بەرگەن، ال مەن ونىڭ ەڭ الىس، ەڭ ۇزاعىن تاڭدادىم.
— كەيىن... شىن مانىندە نەنى "تاڭداعانىڭىزدى" ءوزىڭىز دە بىلمەي قالدىڭىز!— دەپ كۇلدىم مەن.
— نەسى بار، بۇل مەنى كەرەمەت وزگەرتتى. جانە جاقسى جاعىنان دەپ ويلايمىن،—دەدى ول.— ءقازىر مەن ءبىراز شىنىعىپ قالدىم، كۇشىمە كۇش تە قوسىلعانداي. ارى-بەرىدەن سوڭ ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە ەندى عانا بىلگەنىم راس.
كۇزدىڭ قىسقا كۇنى ۇياسىنا جىلدام باتىپ كەتكەن. ءبىز قورقاۋ لارسەننىڭ قالاي عانا سوقىر بولىپ قالعانى جونىندە ءار ءتۇرلى كوڭىلسىز اڭگىمە قوزعاپ وتىردىق. ونىڭ مىنا ارالدا ماڭگى قالعىسى كەلگەنىنە قاراعاندا، بۇل اۋرۋى اسا ءقاۋىپتى بولۋ كەرەك، دەيمىن مەن.
ارينە، كەشەگى ارىستانداي اقىرىپ تۇرعان ازاماتتىڭ بىردەن وسىنداي بەيشارا حالگە ءتۇسۋى تەگىن ەمەس-تى. ونىڭ سوقىر بوپ قالۋى — ۇلكەن قاسىرەتتىڭ بەرگى جاعى عانا، نەگىزگى اۋرۋىنىڭ سىرى مۇلدە بولەك سەكىلدى. قىزىق، الدىمەن باسىن ۇستاپ زار قاقسايتىنى نەسى ەكەن؟! مود ەكەۋىمىز وسىنىڭ ءبارىن ورتاعا سالا كەلىپ، ونىڭ نەگىزگى اۋرۋىنىڭ سەبەبى — مي تامىرلارىنىڭ الدەبىر زاقىمعا ۇشىراۋىنان بولار، سوندىقتان دا اۋىرعان كەزدە جانىن قويارعا جەر تاپپاي قينالاتىن شىعار دەپ تۇيدىك.
قورقاۋ لارسەننىڭ اۋىر ءحالى تۋرالى ءبىز نەعۇرلىم كوپ اڭگىمەلەگەن سايىن، مودتىڭ وعان دەگەن اياۋشىلىق سەزىمى سوعۇرلىم ارتا تۇسكەنىن بايقادىم مەن؛ بۇنىڭ ءوزى سونشاما جان تەبىرەنتەرلىك جاعداي، ءارى تازا ايەلدىك نازىك جۇرەكتەن تۋعان مەيىرىم ەكەنىن ويلاعاندا، مەن ونى بۇرىنعىدان دا جاقسى كورىپ كەتكەندەي بولدىم. مودتىڭ جانە ەڭ تاماشا قاسيەتى — ول ەشقاشان جالعان ەلجىرەپ، وتىرىك جالپاقتاۋدى بىلمەۋشى ەدى. ەگەر ءبىز وسى ارالدان امان-ساۋ اتتانىپ كەتكىمىز كەلسە، ال بۇل جولدا قورقاۋ لارسەن بىزگە تيتتەي دە بولسىن كەدەرگى جاساۋعا تىرىسسا، وعان ەڭ قاتال جازا قولدانۋ كەرەك دەگەن مەنىڭ ويىما مود قارسى بولعان جوق، الايدا ءوز جانىمىز ءۇشىن (ول "ءبىزدىڭ جانىمىز" دەيدى) ونىڭ جانىن قيىپ جىبەرۋ دەگەن ماسەلە مودتى قاتتى قورقىتاتىن.
ەرتەڭىندە ءبىز ەرتەرەك تاماقتانىپ الىپ، بىردەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىك. كەمەنىڭ بارلىق زاتتارى ساقتالاتىن تۇمسىق تۇسىنداعى تريۋمنەن مەن ۆەرپ دەپ اتالاتىن قوسىمشا جەلكەندى تاۋىپ الدىم دا، ونى زوردىڭ كۇشىمەن پالۋباعا شىعارىپ، ودان شليۋپكاعا ءتۇسىردىم. سوسىن ۇزىن ارقاندى شۋماقتاپ، قايىقتىڭ ارت جاعىنا تاستادىم دا، ونىڭ ءبىر ۇشىنا بايلانعان زاكىردى جاعادان اۋلاعىراق جەرگە جەتكىزىپ، سۋعا تاستادىم. جەل جوق ەدى، مايدا تولقىندار جاعاعا قاراي جاي عانا لىقسىپ جاتقان، سول تولقىندارمەن شحۋنا دا اقىرىن تەربەلىپ تۇرعان-دى. كەمەنى جاعاعا بايلاۋعا ارنالعان ارقاندى (شۆارتوۆى — اۋد.) جايلاپ بوساتىپ، جاڭاعى زاكىر تاستاپ، قوسىمشا جەلكەن تىككەن جەرگە شحۋنانى بىرتىندەپ جاقىنداتا ءتۇستىم. سالدەن كەيىن ول ۆەرپ تۇبىنە ءدال جەتكەن. ارينە، كەمەنى ءتىپتى سامال جەلدىڭ وزىندە ءبىر ورىندا ۇستاپ تۇرۋعا بۇل ۆەرپتىڭ كۇشى جەتپەس ەدى، سوندىقتان وڭ جاق بورتتا تۇرعان ۇلكەن زاكىردى دە تەرەڭگە تاستاپ جىبەردىم. ال تۇستەن كەيىن ءبراشپيلدى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىمەن الاڭسىز اينالىسۋعا كىرىستىم.
كەز كەلگەن مەحانيك ءارى دەگەندە ءۇش-اق ساعاتتا بىتىرەتىن ءبراشپيلدىڭ بۇل جۇمىسىن مەن ءۇش كۇن دەگەندە ارەڭ ءبىتىردىم. مۇندا كەرەمەتتەي ويلانىپ ىستەيتىن كۇردەلى ەشتەمە جوق ەدى، تەك انشەيىن ارنايى مامانعا تۇككە تۇرعىسىز كورىنەتىن ءاربىر ۇساق-تۇيەك ءىستىڭ ءوزىن مەن الدىمەن زەرتتەپ-بىلىپ الۋىما تۋرا كەلگەن؛ ەكىنشىدەن، قۇرال-سايمانداردى پايدالانۋ ءۇشىن دە الدىمەن ونىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك قوي. ال بۇل جاعىنان مەنىڭ مۇلدە ماقاۋ ەكەنىم بەلگىلى. نە دەسەم دە، ايتەۋىر، ءۇشىنشى كۇننىڭ سوڭىندا براشپيل جۇمىس ىستەيتىن حالگە جەتتى عوي. دەگەنمەن ءدال بۇرىنعىداي بولماسا دا، ماعان قىزمەت ەتۋگە جاراپ قالاتىن جاعدايدا ەدى — ول مۇنداي كۇيگە جەتپەسە مەن ويعا العان ءىسىمدى ورىنداي الماس تا ەدىم.
وتكەن جولعىداي ەكى ستەنگانى بورتقا كوتەرىپ، جەبەنى تۇرعىزىپ، ونى ارقان مەن ءۇش جاقتان تارتىپ تاستاۋ جۇمىسىنا تۇتاستاي جارتى كۇن ۋاقىتىم كەتكەن. بۇل ەڭبەگىم تاعى دا ەش كەتپەس ءۇشىن، مەن تۇندە تۋرا پالۋبانىڭ ۇستىندە — وسىمەن ەكىنشى رەت تۇرعىزعان جەبەنىڭ جانىندا تۇنەپ شىعۋدى ءجون كورگەم. ال مود جاعادا جالعىز جاتقىسى كەلمەي، مۇنداعى ماتروستار كۋبريگىنە ورنالاسىپ العان. ويىمنان قورقاۋ لارسەن ءبىر شىققان ەمەس. ويتكەنى... كۇندىز ءبىز جۇمىس ىستەپ جاتقان كەزدە ول پالۋبانىڭ ءبىر شەتىنە جايعاسىپ الىپ، ءبىزدىڭ ءار قيمىلىمىزدى قۇلاعىمەن باقىلاپ، اراكىدىك قايداعى ءبىر اڭگىمەلەردىڭ قولامتاسىن قوزعاپ قويىپ، ۇزاق ۋاقىت كۇنگە قاقتالعان دا وتىرعان. وتكەندەگى ونىڭ قيراتىپ-تالقانداپ تاستاعان قاسكۇنەمدىگى جونىندە ءبىرىمىز ءبىر اۋىز ءسوز قوزعاعامىز جوق، ول دا ماعان "مەنىڭ شحۋناما تيىسپە، اۋلاق ءجۇر" دەگەن بۇرىنعى تالابىن العا تارتپاعان. ءبىراق ونىڭ وسى جايباراقات، موپ-موماقان، "بەيكۇنا" ءتۇرىنىڭ ءوزى الدەنەدەن سەكەم الدىرعانداي ەدى. دالىرەگىندە، مەن ودان ىشتەي قورقا باستاعام، جۇمىس ۇستىندە ودان نەعۇرلىم الىسىراق جۇرۋگە، ول قاپىدا باسسالماس ءۇشىن ءار مينۋت، ءار سەكۋندتا ساق بولۋعا تىرىسىپ ەدىم.
سونىمەن بۇل كۇنى تۇندە مەن وزىمىزگە اسا قىمبات جۇك كوتەرگىش جەبەنىڭ جانىندا ۇيىقتاپ جاتىپ... كەنەت الدەبىر اياق سىبدىرىنان سەلك ەتىپ ويانا كەلگەم. باسىمدى كوتەرگەن ساتتە-اق الاكولەڭكە پالۋبا ۇستىنەن قورقاۋ لارسەننىڭ قاپ-قارا سۇلباسىن كورىپ ۇلگەردىم. كورپە استىنان جايلاپ شىقتىم دا، ۇرلانا باسىپ ونىڭ سوڭىنان ەردىم. قۇرال-سايماندار جاتاتىن جاشىك ىشىنەن تاۋىپ العان ۇستالىق تەمىرقىسقىشتى قولىنا ۇستاعان ول قاراڭعىلىقتى سيپالاي ءجۇرىپ، كوزدەگەن جەرىنە جەتكەن دە، قولىنداعى الگى قارۋىمەن گافەل-گاردەردى قيىپ جىبەرۋگە كىرىسكەن. ءبىراق ول ارقاندى ۇستاعان ساتتە-اق مەن ونى قاتتى تارتپاي، بوس تاستاعانىما كوزى جەتىپ ەدى. مۇنداي جاعدايدا تەمىرقىسقىشپەن تۇك تە ىستەي المايتىنى انىق-تى، سوندىقتان ول مەنەن قالعان بوس ارقاندى كەرە تارتىپ بايلاۋعا ەشقانداي ەرىنبەگەن. ارادا بىرنەشە مينۋت وتكەندە گافەل-گاردەرگە شىن مانىندە ءقاۋىپ ءتونىپ قالىپ ەدى.
- ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا مەن بولسام، بۇلاي ىستەمەس ەدىم،- دەدىم مەن اقىرىن عانا.
مەنىڭ ريەۆولۆەر شاپپاسىن قايىرعانىمدى ەستىگەن ول كۇلىپ جىبەردى.
— حەللو، حەمپ!— دەدى ول.— ءسىزدىڭ مۇندا ەكەنىڭىزدى مەن مانا-اق بىلگەم. مەنىڭ قۇلاعىمدى ەش ۋاقىتتا الداي المايسىز.
— وتىرىك ايتاسىز، قورقاۋ لارسەن،— دەدىم مەن ءالى دە داۋسىمدى كوتەرمەي.— الايدا ءسىزدى اتىپ تاستاۋعا قولىمنىڭ قىشىپ تۇرعانىن جاسىرا المايمىن. وسىنى ءبىلىڭىز دە ءوز بىلگەنىڭىزدى ىستەي بەرىڭىز، ىستەڭىز!
— اتام دەسەڭىز، كەز كەلگەن ساتتە اتىپ تاستاۋعا مۇمكىندىگىڭىز بار عوي مەنى،— دەپ ول مىسقىلداي كۇلدى.
— ىستەي بەرىڭىز، ىستەڭىز!— دەدىم مەن تاعى، ءبىراق بۇل جولعى داۋسىم سۇستىلاۋ شىققانىن سەزدىم.
— ءسىزدىڭ جۇيكەڭىزگە تيگەندى وتە جاقسى كورەم! سوندىقتان بۇنى كەسىپ ءسىزدى راقاتقا بولەمەي-اق قويايىن،— دەپ ول كەڭك-كەڭك كۇلە ءجۇرىپ، كورمگە قاراي بۇرىلعان.
تاڭەرتەڭ بۇنى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن مودقا ايتىپ بەرىپ ەدىم، ول:
— بۇعان قارسى ءبىر نارسە ويلاستىرماساق بولماس، حەمفري!— دەدى ۇرەيلەنە وتىرىپ.— مىنا قۇساپ ەركىن سايراڭداپ ءجۇرىپ ول ويىنا كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋى مۇمكىن. ءتىپتى كەمەنى ورتەپ، سۋعا باتىرۋدان تايىنباي ما دەپ قورقامىن. سوندىقتان ونى ءبىر جەرگە قاماپ، سىرتىنان قۇلىپ سالىپ قويۋ كەرەك شىعار.
— ويىڭىز دۇرىس-اق، ءبىراق ونى قالاي ىستەيمىز؟— دەيمىن مەن شاراسىز كۇي تانىتىپ.— ونىڭ جانىنا جاقىن بارۋ ءقاۋىپتى، ال قارسىلىق كورسەتپەگەن ادامعا قارۋ كەزەنۋ جانە مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. وكىنىشكە قاراي بۇنى ول دا جاقسى بىلەدى.
— دەگەنمەن ءبىر امالىن تابۋىمىز كەرەك،— دەدى مود قاباق شىتىپ!— ماعان ءسال ويلانۋعا مۇرسات بەرىڭىزشى.
— امالى بار،— دەدىم مەن كەنەت جۇلىپ العانداي.
ول ماعان ۇمىتپەن جالت قارادى.
مەن اڭشىلار پايدالاناتىن كەلساپتاي تاياقتى جوعارى كوتەردىم.
— بۇدان ول ولە قويمايدى،— دەدىم مەن.— ءبىراق ەسىن قايتا جيناعانشا مەن ونى بايلاپ تا ۇلگىرەم.
— جو-جوق، تەك مۇنداي امالمەن ەمەس،— دەپ ول ەكى قولىن توبەسىنە قويعان.— بۇدان كورى جۇمساقتاۋ سوققىنى پايدالانۋ كەرەك. ايتپەسە، بىزدىكى تىم حايۋاندىق بولادى. باسقا ءبىر ءساتىن كۇتە تۇرايىقشى.
ول ءسات ءبىزدى كوپ كۇتتىرگەن جوق — الدىمىزدان ءوزى-اق شىعا كەلگەن. دالىرەگىندە ول بىلاي بولعان ەدى. تاڭەرتەڭ مەن فوك-ماچتتىڭ اۋىرلىق نۇكتەسىن تابا الماي ءبىراز قينالا ءجۇرىپ، اقىرى تاپتىم دا، سوسىن ونى كوتەرگىش تاليدەن ءبىرشاما جوعارى جەرگە بەكىتىپ تاستادىم. مود براشپيلدەگى ارقاندى ءبىر جاعىنان تۋرالاپ جىبەرىپ، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ بوساعان ۇشىن شۋماقتاپ جيناپ تۇردى. ەگەر براشپيل بۇرىنعىداي اقاۋسىز جۇمىس ىستەپ تۇرسا، ءبىز دە ويعا العان ءىسىمىزدى وپ-وڭاي ورىنداپ شىعار ەدىك، ءبىراق امال نە، قيقاڭ-قيقاڭ ەتكەن ونىمەن ماچتى بولماعاندا ءبىر ديۋيم كوتەرۋ ءۇشىن ماعان قولتۇتقاعا بار سالماعىمدى سالىپ جاتىپ الۋعا تۋرا كەلگەن. اندا-ساندا دەمالىپ الامىن. اندا-ساندا دەيمىن-اۋ، شىندىعىندا، مەنىڭ جۇمىس ىستەگەنىمنەن دەمالعانىم كوپ ەدى. كەيدە قانشا كۇش سالعانمەن قولتۇتقا تاپجىلماي ءبىر ورىندا تۇرىپ الادى. مۇنداي ساتتە جانىمدا ارقان شۋماقتاپ تۇرعان مود ەكىنشى قولىمەن قولتۇتقاعا جارماسىپ، ونى وزىنشە مەن سياقتى سالماعىمسن باسىپ، ماعان از دا بولسا كومەك قولىن سوزعان بولادى.
ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە، ەكى شىعىر جەبەنىڭ ۇشار باسىندا بىر-بىرىمەن قوسىلىپ ەدى. بۇدان ءارى كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس-تى، ال ماچت بولسا ءالى دە بورتتىڭ ارعى جاعىنان بەرى شىقپاعان. ونىڭ جۋان ءدىڭى سول جاق بورتتاعى پلانشير قىرىندا جاتسا، ال باسى وڭ جاق بورتتان اسىپ، سۋ ۇستىندە زەڭبىرەكتىڭ وقپانىنداي قوقايىپ تۇرعان. ياكي مەن جاساعان جەبە قىسقا بوپ شىققان ءتۇرى بار. بۇل ەندى بۇكىل جۇمىستىڭ زايا كەتكەنىمەن بىردەي ەدى. ءبىراق مەن بۇرىنعىداي كۇيىپ-پىسىپ قاپالانعام جوق، ەڭ باستىسى ءوزىمنىڭ اقىل-ويىما، سوسىن براشپيل مەن جەبەنىڭ، قالا بەردى كوتەرگىش ءتاليدىڭ مۇمكىندىگىنە سەنگەم. ارينە، ماچتى كوتەرۋدىڭ قانداي دا ءبىر امالى بارى انىق، ماعان تەك سونى تابۋ كەرەك، تابۋ!
مەن وسىنى ويلاپ وتىرعان كەزدە، قورقاۋ لارسەن يۋتقا شىققان.
ونىڭ ءبىر نارسەدەن قاتتى كۇيزەلىپ جۇرگەنى بىردەن كوزگە ۇرعانداي ەدى — بۇكىل قيمىل-قوزعالىسىنان الدەبىر باتىلسىزدىق، ءار قادامىن قورعانشاقتاي باسقان وتە ءبىر السىزدىك بايقالعان. رۋبكانى جاعالاپ كەلە جاتىپ، ول بىرنەشە رەت ءسۇرىنىپ تە كەتتى. سوسىن... يۋت جيەگىنە جەتكەندە، ول قاتتى تەڭسەلىپ بارىپ، بەتىن ادەتتەگىدەي سيپاپ-سيپاپ جىبەرگەن دە... تومەن تۇسەتىن باسقىشقا قاراي اياعىن گۇرسىلدەتە باسقان. ءبىز ودان كوز جازباي قاراپ تۇرمىز. ول ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ — تەگى قاندايدا ءبىر سۇيەنىش ىزدەسە كەرەك — پالۋبا ۇستىندە شايقالاقتاپ كەلە جاتتى دا، اڭشىلار كۋبريگىنىڭ جانىنا جەتە بەرە... گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
— تالماسى ۇستادى!— دەدىم مەن مودقا سىبىرلاپ.
ول باسىن يزەپ قويدى، مەن ونىڭ جۇزىنەن تاعى دا ايانىش تابىن سەزدىم.
ءبىز قورقاۋ لارسەننىڭ جانىنا كەلدىك. ۇزىك-ۇزىك دەم الىپ، ەنتىگىپ جاتقان ول بىزگە ەسىنەن تانىپ قالعانداي كورىنگەن. مود بىردەن ىسكە كىرىسىپ كەتتى — ميىنا قان قۇيىلىپ كەتپەسىن دەپ، ونىڭ باسىن كوتەرە تۇرىپ، مەنى جەدەل جاستىققا جۇمسادى. كايۋتادان جاستىقپەن قوسا كورپەنى دە قولتىعىما قىسا جەتتىم. سوسىن مود ەكەۋىمىز ونى وراپ-قىمتاپ، جان-جاقتى جايلاپ جاتقىزىپ قويدىق. مەن ونىڭ قان تامىرىن ۇستاپ كوردىم. بىركەلكى سوعىپ تۇر ەكەن — قاتتى دا ەمەس، باياۋ دا ەمەس، ءبىر سوزبەن ايتقاندا — قالىپتى. ەندەشە بۇعان نە بولدى؟ جاسىرارى جوق، مەن ەندى كۇدىكتەنە باستادىم.
— بۇل ءوزى مونتانىسىپ جاتقان جوق پا؟— دەدىم سۇراۋلى پىشىنمەن.
مود باسىن شايقادى دا، مەنىڭ وزىمە كۇماندانا كوز سالدى. ءدال وسى سەكۋنتتا قورقاۋ لارسەننىڭ قولى مەنىڭ ساۋساعىمنان سىتىلىپ شىعىپ، قۇددى تەمىر قىسقىشتاي بىلەگىمنەن شاپ بەرگەن. مەن كۇتپەگەن جەردە قورىققانىمنان باج ەتە ءتۇستىم. سول ارادا ونىڭ ەكىنشى قولى مەنى قاپسىرا قۇشاقتاپ، وزىنە جۇلقي تارتقانىن بىلەمىن. بۇدان ءارى كوز الدىمداعى دۇنيەنىڭ ءبارى شىر اينالا بەرگەنى عانا ەسىمدە.
ول بىلەگىمنەن قولىن بوساتىپ جىبەرگەن، ءبىراق ارتىنشا ءدال وسى قولىمەن بەلىمنەن وراي تارتىپ قىسقاندا، مەن مۇلدە تىرپ ەتە الماي قالعانمىن. بۇل دا از ەكەن، ەندى ءبىر مەزەتتە بوس قولىمەن تاماعىما جابىسا ءتۇسىپ، جىلانداي وراپ قىسا باستاعان. جانىم كوزىمە كورىندى. قوش دەۋگە دە شامام جوق. ولمەسە ولە قالعىر ءيتتى اياپ نەم بار ەدى، ەندى ءوز وبالىم وزىمە! كەنەت باسقا ءبىر قولدىڭ دەنەمە تيگەنىن سەزدىم — تاماعىما جابىسقان جويقىن قولدىڭ شەڭگەلىنەن مەنى بوساتىپ العىسى كەلگەن مودتىڭ ارەكەتى. دارمەنسىز ارەكەت! بۇدان ەشتەمە شىعارا الماسىن سەزگەن ول شوشىعاننان شىڭعىرىپ جىبەرگەن. مەنىڭ جۇرەگىم مۇزداپ جۇرە بەردى. ءبىر ءسات ەسىمە "مارتينەستىڭ" قالاي سۋعا باتىپ بارا جاتقانى ءتۇسىپ ەدى. سوندا ايەلدەر ءدال ءوستىپ، توبە قۇيقانى شىمىرلاتا شىڭعىرىپ ەدى-اۋ...
مەنىڭ بەت-اۋزىم قورقاۋ لارسەننىڭ كەۋدەسى استىندا مىجىلىپ جاتقان، سوندىقتان مودتىڭ الدەقايدا جۇگىرە جونەلگەنىن مەن تەك ونىڭ دىبىس سىبدىرىنان عانا سەزگەم. ءبارى دە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان وقيعا ەدى، ءبىراق ماعان ءار سەكۋندىم جىلعا سوزىلعانداي كورىنگەنى بار. مودتىڭ قايتادان بەرى جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەن ساتتە مەن ءالى ەسىمنەن ايىرىلا قويعام جوق-تى، سوسىن... ارادا بىرەر سەكۋند ءوتتى مە، وتپەدى مە... جاڭا عانا مەنى اياۋسىز تۇنشىقتىرا تۇسكەن قورقاۋ لارسەننىڭ ايۋداي دەنەسى كەنەت بىلق-سىلق ەتىپ، ءبىر جاعىنا قاراي قىلجيا قۇلاي بەرگەنىن بايقادىم. تىنىسى تارىلىپ، كەۋدەسى سىر-سىر ەتەدى. مەنىڭ تاماعىمنان شەڭگەلدەي قىسقان تەمىر قولدىڭ ۋىسى دا ەندى بىردەن جازىلىپ، قىبىرسىز قالعان. مەن تەرەڭ تىنىستاي باستادىم. بويىما بىرتىندەپ جان كىرە بەرگەندەي. ەسەسىنە بۇل ۋاقىتتا قورقاۋ لارسەن ەسىنەن تانىپ قالىپ ەدى.
مودتىڭ اياق سىبدىرى تۋرا قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ەستىلگەن. ءالى دە القىم تۇسىمدا جاتقان قورقاۋ لارسەننىڭ قولىن سيىرىپ تاستاپ، oڭ جاعىما قاراي اۋناپ ءتۇستىم. كوزىم اسپاندا. قوڭىر سالقىن اۋانى قوماعايلانا جۇتامىن. كۇننىڭ وتكىر ساۋلەسى كىرپىگىمدى جىپىلىقتاتىپ. جانارىمدى جاسقاي بەرەدى. ءسويتىپ جاتىپ ماڭايىمنان مودتى ىزدەيمىن؛ مىنە ول باس جاعىمدا، ماعان ۇڭىلە قاراپ تۇر، ءوڭى بوزارىپ كەتكەن، ءبىراق سىرت ءپىشىنى سابىرلى، مەنىڭ جۇزىمە ءارى ۋايىممەن، ءارى شۇكىرشىلىكپەن كوز قادايدى. قولىندا اڭشىلار قولداناتىن جۋان تاياق. "بۇنىڭ نە؟" دەگەندى مەنىڭ كوزىمنەن وقىپ ۇلگىرگەندە، ول قۇددى قولىنا تاياق ەمەس جىلان ۇستاپ تۇرعانداي ونىسىن تارس ەتكىزىپ جەرگە تاستاپ جىبەرگەن. مەنىڭ جۇرەگىم دۇرسىلدەي سوعىپ، اۋزىما تىعىلدى. Miنe، مەنىڭ مودىم قانداي! Meن ءۇشىن قولىنا قارۋ العان! مەنىمەن يىقتاسا ءجۇرىپ، جاۋىما قارسى تۇرعان. تاس ءداۋىرىنىڭ ايەلدەرى عانا ءوستىپ ەركەكتەرىنەن قالىسپاي قاھارماندىق تانىتقان عوي ءار كەزدە! بۇل — سول داۋىردەن بۇندا قالعان ينستينكت دەگەن قۇدىرەتتىڭ قاجەت كەزىندە قايتا ويانۋى ەمەس پە ەكەن؟!
— جانىم مەنىڭ! — دەدىم مەن ەكى اياعىمنان تالتىرەكتەي تۇرىپ جاتىپ.
كەلەسى سەكۋندتا ول مەنىڭ قۇشاعىما تىعىلا ءتۇسىپ، يىعىما باسىن سۇيەگەن كۇيى ءۇنسىز تۇرىپ قالعان. مەن ونى قۇشىرلانا باۋىرىما تارتىپ، قىزىل-قوڭىر شاشىنا كوز سالدىم: ونىڭ ءار تالى كۇنگە شاعىلىسىپ، اسىل تاستاي جىلتىرايدى — باسىمدى ەڭكەيتە ءيىپ، ونى وتە نازىكتىكپەن، ءتىپتى ەرنىمنىڭ جاقىنداعانىن دا بىلدىرمەستەن، ەمىرەنە ءسۇيدىم.
دەگەنمەن مەن ەسىمدى تەز جيىپ الدىم. مودتىڭ ناعىز ايەل رەتىندە ۇلكەن ءبىر قاۋىپ-قاتەردەن امان قالعاننان كەيىن، ءوزى قۇتقارعان ادامنىڭ قۇشاعىنا شۇكىرشىلىكپەن قۇلاۋى شىن مانىندە تابيعي نارسە ەدى. مەن ونىڭ نە اكەسى، نە اعاسى بولسام دا، ول تۋرا وسىلاي ىستەرى انىق-تى. ەكىنشىدەن، ءقازىر ءوزىڭنىڭ سۇيگەندىگىڭدى بىلدىرە قوياتىن ۋاقىت پا جانە سونداي جاعدايعا الدىمەن جەتىپ الۋىم كەرەك قوي. سوندىقتان دا مەن ونىڭ شاشىنان تاعى ءبىر رەت بايقاتپاي ءسۇيىپ الدىم دا، قۇشاعىمدى جايلاپ بوساتا بەردىم.
— مىنە ەندى ول راسىندا تالىپ جاتىر،— دەدىم مەن.— وسىنداي ءبىر تالماۋسىراعان كەزىندە ول كوزىنە زاقىم كەلتىرگەن بولار. ال بۇگىن الدىمەن وتىرىك اۋىرعان سىڭاي تانىتىپ، ارتىنشا سونىسىمەن شىن تالماسى ۇستاعان سەكىلدى.
مەن وسى ءسوزدى ايتقانشا مود ونىڭ جاستىعىن تۇزەپ سالا باستاپ ەدى.
— توقتاي تۇرىڭىز،— دەدىم مەن.— ونىڭ ءقازىر ەشتەمەگە شاماسى كەلمەيدى، الداعى ۋاقىتتا دا ول وسى دارمەنسىز قالپىندا قالۋعا ءتيىس. بۇدان بىلاي ءبىز كايۋت-كومپانيادا تۇراتىن بولامىز، ال ونى اڭشىلار كۋبريگىنە ورنالاستىرامىز.
مەن ونى قولتىعىنان تارتىپ، تراپقا دەيىن سۇيرەپ اكەلدىم، ال مود مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا الدەقايدان ارقان الىپ كەلدى. مەن ونى قولتىعىنان بايلاپ، باسقىش ارقىلى تومەندەگى كۋبريككە ءتۇسىردىم. ءبىراق توسەككە جاتقىزۋعا جالعىز شامام جەتپەگەن، وسى ارالىقتا جانىما كەلگەن مود ماعان كومەكتەسىپ، توسەككە الدىمەن ونىڭ كەۋدەسىن كوتەرىپ قويىپ، سوسىن اياقتارىن جوعارى سالعانبىز.
الايدا بۇنىمەن عانا شەكتەلىپ قويۋعا بولمايتىن ەدى. مەنىڭ ەسىمە قورقاۋ لارسەننىڭ كايۋتادا جاتقان تەمىر بۇعاۋى مەن شىنجىر كىسەنى تۇسكەن. ول بۇلاردى جازىقتى بوپ قالعان ماتروستاردىڭ اياق-قولىنا سالۋ ءۇشىن پايدالانۋشى ەدى. مەن سولاردى جىلدام تاۋىپ اكەلدىم دە، قورقاۋ لارسەننىڭ قولىن بۇعاۋلاپ، اياعىن كىسەندەپ تاستادىم. بۇدان سوڭ قانشاما كۇننەن بەرى ءبىرىنشى رەت ماڭايىما الاڭسىز قاراپ، ەركىن تىنىس الدىم. سوسىن پالۋباعا شىققان كەزدە، ۇستىمنەن ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي ءوزىمدى تىپتەن جەڭىل سەزىندىم. سونىمەن قاتار، سوڭعى ۋاقىتتا باسىمىزدان كەشكەن وسى سىن ساعاتتار ۇستىندە مەن مودقا مۇلدە جاقىنداي تۇسكەنىمدى دە بايقادىم، ال سوسىن ونىمەن جەبە جاققا بەتتەپ بارا جاتىپ ىشىمنەن "شىركىن-اي، وسى جاقىندىقتى ول دا مەن سياقتى سەزسە عوي!" دەپ ويلادىم.
وتىز جەتىنشى تاراۋ
ءبىز بىردەن زاتتارىمىزدى شحۋناعا جەتكىزىپ، بۇرىنعى ورىندارىمىزعا جايعاسىپ الدىق. تاماعىمىزدى ەندى ءوزىمىزدىڭ كامبۋزدە دايىندايتىن بولدىق. قۇداي ءساتىن سالىپ، قورقاۋ لارسەندى دەر كەزىندە "قاماۋعا" العان ەكەنبىز. ويتكەنى سوڭعى كۇندەرى ءبىز تۇرعان ەندىكتە سارشاتامىز قوناقتاپ جاتقان دا، ونىڭ سوڭى ەندى جاۋىن-شاشىنعا اينالعان. وسىنداي ساتتە شحۋنا دەگەنىمىز، ارينە، جاعاداعى ۇيشىككە قاراعاندا پاتشا سارايىنداي ەدى. فوك-ماچت ىلىنگەن جەبەمىز دە الىستان اسقاقتاي كورىنىپ: جۇزۋگە ءسىز دايىن بولساڭىز، ءبىز دە دايىن دەپ تۇرعانداي.
قورقاۋ لارسەندى ەندى بۇعاۋلاپ-كىسەندەۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق بولىپ شىقتى. ويتكەنى ەكىنشى رەت ۇستاعان تالماسى بىرىنشىدەگى سەكىلدى ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ فۋنكسياسىنا ەلەۋلى تۇردە نۇقسان كەلتىرگەنى بايقالدى. بۇل جاعدايدى ءبىرىنشى بولىپ سەزگەن — مودتىڭ ءوزى. قالاي دەيسىز عوي؟ ول كەشكىسىن ونى تاماقتاندىرۋعا بارادى. بارسا، لارسەن سول جاق قىرىنان جاتىر ەكەن؛ اۋىرۋدان قاتتى قينالعانى بايقالعان. مود بىردەمە سۇراسا، جاۋاپ بەرمەيدى. سول جاق قۇلاعى جاستىققا باسىلىپ جاتقان كورىنەدى. ارتىنشا دوڭبەكشي اۋناپ، باسىن وڭ جاققا بۇرعاندا، سول قۇلاعى اشىلىپ، سوندا عانا ول مودتىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرگەن بولادى. ونى ەستىسىمەن مود كورگەن-بىلگەنىن ماعان تەزىرەك جەتكىزۋ ءۇشىن كايۋتاعا قاراي جۇگىرەدى.
لارسەننىڭ سول جاق قۇلاعىنا جاستىقتى باسىپ تۇرىپ، ەستيسىڭ بە، جوق پا دەپ سۇرادىم — جاۋاپ بولعان جوق. جاستىقتى الىپ، قايتا سۇراپ ەدىم، سول ساتتە-اق سويلەي باستادى.
— ءسىزدىڭ وڭ قۇلاعىڭىز ەستىمەي قالعان. بۇنى ءوزىڭىز سەزەسىز بە؟— دەدىم مەن.
— ءيا،— دەپ جاۋاپ بەردى ول ءبىراق نىق.— ەگەر جالعىز قۇلاق قانا بولسا جاقسى عوي، مەنىڭ بۇكىل وڭ جاعىم جانسىزدانا باستاعانىن بايقايمىن. ءقازىردىڭ وزىندە ءبىر اياق، ءبىر قولىم جۇمىس ىستەۋدەن قالعان.
— تاعى دا قۋلىق جاسايىن دەپ جاتقان جوقسىز با؟— دەدىم مەن ءزىلدى داۋىسپەن.
ول "جوق" دەگەندەي باسىن شايقاپ، ءبىرتۇرلى قىزىق كۇلگەندەي بولدى. جانە كۇلگەندە... ادەتتەن تىس اۋزى قيسايىپ كەتىپ ەدى. بۇدان بايقاعانىم: ونىڭ وڭ جاق بەتى مۇلدە جانسىزدانىپ، تەك سول جاعى عانا ازىرگە تىرشىلىك بەلگىسىن جوعالتپاسا كەرەك.
— بۇل — قورقاۋدىڭ سوڭعى تۇياق سەرپۋى عوي،— دەدى ول.— مەن ءقازىر سال بوپ قالعان اداممىن، ەندى ورنىمنان تۇرۋىم ەكىتالاي... دەگەنمەن ىستەن شىققانى — وڭ جاعى عانا، ەكەۋى بىردەي ەمەس،— دەپ ول قوسىپ قويدى، قۇددى مەنىڭ جاڭا عانا تىزەسى بۇگىلگەن سول جاق اياعىنا كۇدىكتەنە قاراعانىمدى سەزىپ قالعانداي.
— ءيا، ماعان ءساتىن سالمادى،— دەدى ول ءسوزىن ءارى جالعاپ.— الدىمەن سىزبەن ەسەپ ايىرىسىپ العىم كەلىپ ەدى، حەمپ. بۇعان مەنىڭ ءالى دە ءبىر اتارىم بارىنا سەنگەم دە.
— نە ءۇشىن؟ مەن سىزگە نە جازدىم سوندا؟— دەدىم مەن توبە قۇيقام شىمىرلاپ، ءبىر جاعىنان بىلۋگە ىنتىعا تۇسكەنىم جانە بار.
ونىڭ مىسقىل ۇيالاعان اۋزى تاعى دا قيسايا قالعان.
— جاي انشەيىن... ءوزىمنىڭ ءومىر ءسۇرىپ تۇرعانىمدى جانە اشىتقىنىڭ ەڭ كەسەك ءبىر بولىگى ەكەنىمدى سەزىنەيىن دەگەنىم عوي. ىڭعايى كەلسە، ءسىزدى ەكى اساپ ءبىر جۇتايىن دەگەن دە ويىم بولعان! ءبىراق، امال نە، مىناداي جاعدايعا تاپ بولدىم ەندى. الداعى كۇنىمنىڭ نە بولارىن كىم ءبىلسىن...
ول يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى، دالىرەگىندە سولاي ىستەگىسى كەلگەن — ءبىراق سول جاق يىعى ءسال كوتەرىلدى دە قويدى. بۇل قيمىل دا ونىڭ كۇلگەندەگىسى سەكىلدى ءبىرجاقتى عانا كورىنىپ ەدى.
— بۇل ءوزى سوندا نەدەن پايدا بولدى دەپ ويلايسىز؟ كىلتيپان نەدە؟
— ميدا،— دەدى ول بىردەن.— ءبارى-بارى دە اناۋ، قارعىس اتقىر، باس اۋىرۋىنان باستالعان.
— ونىڭ ءوزى دە نەگىزگى اۋرۋدىڭ سيمپتومى عانا عوي،— دەدىم مەن.
ول باس يزەدى.
— ايتەۋىر، ءبارى دە تۇسىنىكسىز. ومىردە ەشقاشان اۋىرىپ كورگەن ادام ەمەس ەدىم. ال مىنا پالەنىڭ ميعا قالاي تاپ بولعانىن بىلمەيمىن. راك پا، الدە باسقاداي ءبىر ىسىك پە، نە دە بولسا ايتەۋىر ىشىمە بويلاپ كىرىپ العان ءبىر تاجال بۇكىل ءتانىمدى كەمىرىپ، قانىمدى سورىپ، جانىمدى بىرتىندەپ جەپ بارا جاتقان سەكىلدى.
— نەگىزىنەن ادامنىڭ دەنە قوزعالىسىن باسقارىپ وتىراتىن باستى ورگان — ميشىق قوي. ءسىزدىڭ سول ميشىعىڭىز دا زاقىمدانعان با دەيمىن.
— سولاي سەكىلدى. ءبىراق بارىنەن وكىنىشتىسى سول — اقىل-ەسىم ءبۇتىن، سانام ساپ-ساۋ بولا تۇرىپ، ءار مۇشەمنەن كەزەكپە-كەزەك ايىرىلىپ بارا جاتقانىم جانىما قاتتى باتادى. ءقازىردىڭ وزىندە ەشتەمە كورە المايمىن، قۇلاعىم جارتىلاي عانا ەستيدى. ءوستىپ كەتە بارسا كوپ ۇزاماي تىلدەن دە قالاتىن شىعارمىن. ءبىراق قانشا بەيشارانىڭ كۇيىن كەشسەم دە بىردەمە ىستەسەم-اۋ دەگەن جىڭىشكە ۇمىتپەن وسى جەردە، وسى ومىردە، ءتىرى قالپىمدا جۇرە بەرەتىنىمە سەنەمىن.
— سوندا ءسىز... بۇنىمەن نە ايتپاق ويىڭىز بار؟ ءوزىم ولسەم دە، جانىم ولمەيدى دەگىڭىز كەلە مە؟
— بوس ءسوز!— دەپ ول بەتىن تىرجىڭ ەتكىزدى.— ايتايىن دەگەنىم — مەنىڭ نەگىزگى جۇيكە تامىرلارىم ءدىن امان. جادىم جاقسى، اقىل-ەسىم ورنىمدا. ازىرگە ويلاي دا بىلەمىن، ويلاعانىمدى قورىتا دا بىلەمىن. وسىنىڭ ءبارى جوعالعان كەزدە، مەن دە جوعالامىن. ياكي، ولەمىن. ال جان دەگەنىڭىز؟
ول مىسقىلداي كۇلدى دە، وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى دەگەندەي سول جاق قۇلاعىن جاستىققا باسىپ، ءبىر جاق قىرىنا قيسايا بەرگەن.
بۇل ادامنىڭ ايانىشتى تاعدىرى مود ەكەۋىمىزدىڭ دە ەڭسەمىزدى ءتۇسىرىپ جىبەرىپ ەدى. ول ءوستىپ كۇننەن كۇنگە تومەندەي بەرمەسە، وڭالىپ كەتۋى ەكىتالاي-دى. وسىنداي ازاپقا سالاتىنداي بۇ بەيشارا تاعدىرعا نە جازدى ەكەن دەپ تە ويلايمىز. سونداي ساتتە كەشەگى ونىڭ ادامدارعا جاساعان بارلىق زورلىق-زومبىلىعى مەن قياناتى ەسىڭە تۇسەر ەدى. كىم ءبىلسىن، سول ىستەگەن ىستەرىنىڭ وتەۋىن وتەيتىن دە كەز جەتكەن شىعار ءقازىر... نە دەسەك تە ەندىگى ساتتە ءبىز ءوزىمىزدى سابىرلى دا سالقىن قاندى كۇيدە ۇستاپ، ءبىر-بىرىمىزدى قالايدا تۇسىنۋگە، تۇسىنىسۋگە تىرىسقانبىز.
كەشكىلىك مود ەكەۋىمىز ونىڭ توسەگىنىڭ جانىندا، ەندى نە ىستەيمىز دەپ تۇرعاندا:
— قولىمداعى بۇعاۋدى شەشىپ تاستاساڭىزدار دا بولادى،— دەگەن ول.— سال بوپ جاتقان ادامنان نەسىنە قورقاسىزدار. ماعان ەندى تىپ-تىنىش جاتىپ ءولىمدى كۇتكەننەن باسقا نە قالدى.
وسىنى ايتىپ ول تاعى دا اۋزىن قيسايتا كۇلگەندە، مود ەرىكسىز تەرىس بۇرىلا بەرىپ ەدى — تەگى تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماسا كەرەك.
— ءسىز كۇلگەن كەزدە اۋزىڭىزدىڭ قيسايىپ كەتەتىنىن بىلەسىز بە؟— دەدىم مەن وعان توسىننان ساۋال قويىپ. بۇنىم — مود ونى تاماقتاندىرعان كەزدە قورىقپاسىن دەگەنىم ەدى.
— ولاي بولسا، مەن كۇلگەنىمدى قويايىن،— دەدى ول سالقىنداۋ ءتىل قاتىپ.— بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر جايسىزداۋ دۇنيەنى ءوزىم دە سەزىپ ەدىم. وڭ جاق بەتىم قۇددى تاس بوپ قاتىپ قالعانداي — سۇپ-سۋىق، جان جوق. وسىنداي بىردەمەنىڭ سەزىلە باستاعانىنا بۇگىن، مىنە، ءۇشىنشى كۇن: بىردە وڭ اياعىمنان، ەندى بىردە سول جاق قولىمنان اۋىق-اۋىق جان كەتىپ قالعانداي بوپ تۇرادى.
— دەمەك مەنىڭ كۇلكىمنەن دە ۇسقىن كەتكەن ەكەن عوي؟— دەدى ول از ۇنسىزدىكتەن سوڭ تاعى دا.— ەندەشە بۇدان بىلايعى جەردە مەنى ىشتەي كۇلىپ جاتىر دەپ ەسەپتەڭىزدەر. جان دۇنيەسىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن! مەن ءقازىر دە ءدال سولاي كۇلىپ جاتىرمىن.
كوڭىلسىز دە بولسا وسى ويلاپ تاپقانىنا ول وزىنشە ريزا بولىپ، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز جاتتى.
ونىڭ وزىنە ءتان مىنەز-قۇلقى تيتتەي دە وزگەرمەگەن. بۇكىل دەنە مۇشەسى بىر-بىرلەپ سولىپ-سەمىپ، كىشكەنتاي عانا بولمەدە قور بولىپ، بەيشارا بولىپ جاتسا دا، ول ءبارىبىر سول باياعى ەشكىمگە باس يمەس، سەلت ەتپەس قورقىنىشتى قورقاۋ لارسەننىڭ ءوزى ەدى. ءبىراق ونىڭ ءبىر كەزدەگى تاۋداي كەۋدەسى ەندى تاس قامالعا اينالىپ، سىرتقى دۇنيەنىڭ بارىنەن ونى وقشاۋلاپ، مىناۋ جارىق جالعاندا ونىڭ جان الەمىن مۇلدە جالعىز قالدىرعانداي ەدى. ول بۇدان بىلايعى كۇندەرى ەش ۋاقىتتا "مەن ونى ىستەيمىن، بۇنى ىستەيمىن" دەي الماسى انىق-تى. ەسەسىنە بۇعان قالعانى — تەك "مەن ازىرگە ءتىرىمىن" دەگەن ءبىر عانا الدانىش بولاتىن. ياعني وندا ەندى تىرلىك بار دا، قوزعالىس جوق، ويلاۋ بار دا، ورىنداۋ جوق ەدى. بۇدان دا دالىرەك ايتقاندا، ويلاۋ، سويلەۋ جاعىنان ول كادىمگىدەي ءتىرى ادام دا، ال قوزعالىس، ارەكەت تۇرعىسىنان ونىڭ تابىتتاعى مايىتتەن ەش ايىرماسى جوق-تى.
مود ەكەۋىمىز ونىڭ قولىنان بۇعاۋدى الىپ تاستاساق تا، وعان دەگەن ىشكى ۇرەيدەن ءبارىبىر قۇتىلا الماعانبىز. قانشاما جاقىندايىق دەسەك تە سانامىز ونى سىرتقا تەبە بەرەدى. قۇددى ول كەز كەلگەن ساتتە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، القىمنان الا تۇسەتىندەي كورىنەدى. ودان كورگەن بۇرىنعى قورلىق-زورلىعىمىز سونداي، ساناعا باتپانداپ سىڭگەن قورقىنىشتان ءالى كۇنگە ارىلىپ بولماعان ەكەنبىز.
موينى تىم قىسقا بولعاندىقتان مەن جاساعان جەبەنىڭ كەيبىر اۋىر زاتتاردى كوتەرۋگە شاماسى جەتپەگەن. ويلانا كەلە مۇنىڭ دا امالىن تاپقانداي بولدىم. قالاي دەيسىز عوي؟ جاڭادان حۆات-تالي جاسادىم دا، فوك-ماچتىڭ تومەنگى ۇشىن پلانشيردەن وتكىزىپ قاتتى تارتىپ تاستادىم، سودان كەيىن ماچتى پالۋباعا ءتۇسىرىپ بولعان سوڭ جەبەنىڭ كومەگىمەن گروت-گيكتى بورتقا كوتەرىپ الدىم. ونىڭ ۇزىندىعى قىرىق فۋتتاي ەدى، ماچتى كوتەرىپ، ورنالاستىرۋعا بۇل تولىعىمەن جەتكىلىكتى بولاتىن. ءوزىم جەبەگە بەكىتىپ قويعان قوسالقى ءتاليدىڭ كۇشىمەن گيكتى تىگىنەن تۇرعىزدىم دا، سوسىن ونى پالۋباعا مىقتاپ بەكىتىپ قويدىم. مەندەگى جەبەدە بۇرىننان تۇرعان كىشكەنتاي شىعىردى گيك نوكىنە ورنىقتىردىم. بۇدان سوڭ ءتاليدىڭ جىلجىمالى ۇشىن براشپيلگە بايلاپ، گيك نوكىن قالاۋىمشا كوتەرىپ-تۇسىرەتىندەي ىڭعايعا كەلتىردىم، سونىمەن قاتار بۇدان كەيىن قانداي جاعدايدا دا ونىڭ تابانى ەشقايدا جىلجىمايتىن بولعان. مەن بۇعان قوسا گيك نوكىنە كوتەرگىش ءتاليدى دە جىلجىماستاي ەتىپ بەكىتىپ تاستادىم. وسى جۇمىستىڭ ءبارى بىتكەن كەزدە، ويلاپ تاپقان ءامال-تاسىلىمنىڭ ماعان قانشاما جەڭىلدىك تۋعىزعانىنا ءوزىم دە قايران قالعانىم بار.
وسى جۇمىستاردىڭ ءبارىن مەن ەكى كۇندە ىستەپ بىتكەم دە، تەك ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ عانا فوك-ماچتى پالۋبا ۇستىنە تۇرعىزىپ، ونىڭ تومەنگى ۇشىن تريۋم ستەپسىسىنە كيگىزۋ ءۇشىن جونىپ-قىرناۋعا كىرىسكەم. اعاشپەن جۇمىس ىستەۋگە كەلگەندە مەن مۇلدە ولاق ادام ەدىم، بورەنەنىڭ باسىن شاۋىپ، كەسىپ، ءوزىم ويلاعانداي قالىپقا كەلتىرگەنشە ول بەيشارا مىج-مىج بولىپ، ابدەن ءيتراسۋاسى شىعىپ ەدى. ءبىراق قالاي دەگەنمەن پايداعا اساتىن بىردەمە جاساپ شىعارعان سياقتىمىن.
— جاراپ قالار! قۇداي بىلەدى جاراپ قالار!— دەيمىن ءوز ىستەگەن ىسىمە ءماز بولىپ.
— ءسىز بىلەسىز بە، دوكتور دجوردان كەز كەلگەن ناقتى زاتتىڭ مىقتى-بەرىكتىگى نەمەن سىنالاتىنى جونىندە نە دەگەنىن؟— دەيدى مود.
مەن باسىمدى شايقادىم.
— ەڭ مىقتى سىناق قۇرالى مىنا سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس: "ءسىزدىڭ قولىڭىزدان شىققان زات ادام پايداسى ءۇشىن قانشالىقتى قىزمەت اتقارۋعا قابىلەتتى؟ جانە، ەڭ باستىسى، وعان ادام ءومىرىن سەنىپ تاپسىرۋعا بولا ما؟"
— بايقايمىن، دوكتور دجوردان ءسىزدىڭ ءپىرىڭىز-اۋ دەيمىن.
— مەن ءوزىمنىڭ ەسكى پانتەونىمدى بۇزعان كەزدە، ودان ناپولەون، سەزار سياقتى ءبىراز ەسكى-قۇسقىنى لاقتىرىپ تاستاپ، ولاردىڭ ورنىنا ءوز رۋحىما جاقىن جاڭالاردى قويۋعا كوشكەم — دەيدى مود سابىرلى پىشىنمەن.— سوندا ءبىرىنشى بوپ تورىمە شىققان — دوكتور دجوردان عوي.
— ناعىز قازىرگى زامانىڭ قاھارمانى!
— ونىڭ قازىرگى زاماننىڭ حاس پەرزەنتى بولۋىنىڭ ءوزى — ۇلىلىعى! ايتىڭىزشى، كونەنىڭ كون تۇلعالارى بىزگە ەندى كوسەم بولا المايدى عوي، سولاي ەمەس پە؟
"ءيا" دەگەندى ءبىلدىرىپ، مەن باس يزەپ قويدىم. مود ەكەۋىمىزدىڭ ويىمىز ىلعي دا ءبىر جەردەن شىعاتىن، سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ارامىزدا ءبىر نارسەگە داۋلاسۋ، ءسوز قاعىستىرۋ دەگەن مۇلدە بولمايتىن. ەڭ باستىسى، ەكەۋىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىز ءومىر، تىرشىلىك دەگەن كەڭ ورىستە بىرگە تابىسىپ، ءبىر ارنادان شىعىپ وتىرۋشى ەدى.
— ءبىز ەكى ادەبيەت سىنشىسىنا تاڭعالارلىقتاي تاماشا ءتىل تابىستىرىپ ءجۇرمىز؟— دەيمىن مەن ازىلدەپ.
— كەمە جوندەۋ شەبەرى مەن ونىڭ كومەكشىسىنە دە،— دەيدى ول دا، ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ.
ول كۇندەرى ءبىز وتە سيرەك قالجىڭداسىپ، سيرەك كۇلۋشى ەدىك، ويتكەنى، ءبىر جاعىنان، وعان ۋاقىتىمىز بولمايتىن، ەكىنشىدەن، قورقاۋ لارسەننىڭ كوز الدىمىزدا بىرتىندەپ ءولىپ بارا جاتۋى دا جانىمىزعا وڭاي سوقپاعان.
كوپ وتپەي-اق ونىڭ اۋرۋى قايتا ۇستاعان دا، بۇل جولى ول سويلەۋدەن دە قالىپ ەدى. دالىرەگىندە، ءجيى-جيى ءتىلى بايلانىپ قالاتىن بولعان. بۇ جاعىنان ول، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، "بىردە توقتاپ، بىردە ءجۇرىپ تۇراتىن تەلەگراف اپپاراتىنا" ۇقسار ەدى. "اپپارات" ءجۇرىپ تۇرعاندا لارسەن قينالىپ تا بولسىن، ايتەۋىر، ەرىن ۇشىنان ازداپ سويلەگەن بولادى. سوسىن كۇتپەگەن جەردە ءتىلى تاعى بايلانىپ قالادى، جاڭاعى ءسوزدىڭ جالعاسىن ەندى قاشان ايتار ەكەن دەپ، ساعاتتار بويى ونىڭ اۋزىنا قارايسىڭ دا وتىراسىڭ. وسىنداي ءبىر كۇنى ول باسىنىڭ قاتتى اۋىراتىنىن ايتىپ، بىزگە باعىنا قاراپ جاتتى دا: "ەگەر ءبىر كۇنى تىلدەن دە ايىرىلاتىن بولسام، بىلايشا تۇسىنىسەيىك"،— دەپ، بايلانىستىڭ مىناداي ءتۇرىن ۇسىنعان: ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ كورسەتسە، بۇل — "ءيا" دەگەنى، ال ەكەۋىن قاتار بۇكسە، بۇنى "جوق" دەپ تۇسىنگەن ءجون. بۇل بەلگىنى ول دەر كەزىندە ايتىپ ۇلگەرگەن ەكەن، ويتكەنى ءدال سول كۇنى كەشكىسىن ول، راسىندا، سويلەۋدەن دە مۇلدە قالىپ ەدى. سودان بەرى بەيشارا ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزعا الگىندەي شارتتى بەلگىلەرمەن جاۋاپ بەرىپ، ال ءوزى بىردەمە ايتقىسى كەلسە، ونىسىن تەك قاعازعا جازىپ قانا جەتكىزەتىن بولعان.
قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس تا جەتتى. بىردە مۇزداي سۋىق جاڭبىر جاۋسا، ەندى بىردە تۇيىرتپەك-تۇيىرتپەك قيىرشىق قار تارىداي تىرسىلداپ بەتكە ۇرادى. ونىڭ ارتى الاي-دۇلەي بورانعا ۇلاساتىن دا كەزى كوپ. بۇل ۋاقىتتا مىسىقتار وڭتۇستىكتەگى جىلى مەكەندەرىنە اتتانىپ كەتكەن دە، مۇنداعى جاتاقتارى قۇلازىپ بوس قالعان. ءوز باسىم دەمالىس، تىنىعۋ دەگەندەردى الدەقاشان ۇمىتقام: تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ەتىپ پالۋبادا جۇرەمىن: قار مەن جاڭبىرعا اسا قينالىپ جاتقام جوق، تەك ىزعارى سۇيەكتەن وتەر قىزىل جەلگە شىداۋ وتە قيىن. دەگەنمەن وعان دا مويىماي، جۇمىسىمدى جالعاستىرا بەرەمىن. سونىڭ ارقاسىندا ءبىراز ءىستى تىندىرىپ تاستاعانىم دا راس.
كەزىندە جەبەنى تۇرعىزىپ جاتقاندا، ونىڭ باسىنا تارتقىشتى بەكىتۋدى ۇمىتىپ كەتىپ، كەيىن امالسىز سوناۋ بيىككە ورمەلەۋگە تۋرا كەلگەن. ەندى سودان ساباق العان مەن فوك-ماچتتى كوتەرمەي جاتىپ توبەسىنە شتاگ، گافەل-گاردەل، ديريك-فال سياقتى قۇرال-جابدىقتاردى بەكىتىپ تاستادىم. العاشىندا بۇل جۇمىستىڭ ءبارىن جارتى-اق كۇندە بىتىرەم بە دەپ ەدىم، ءبىراق ادەتتەگىدەي بۇعان دا تۇتاستاي ەكى كۇنىم كەتكەن. ال الدا وسىنداي قانشاما ءىس بار! ماسەلەن، ءبىر عانا جەلكەننىڭ ءوزىن باسىنان باستاپ قايتا جاساۋ كەرەك!
مەن سول فوك-ماچتى جابدىقتاپ جاتقاندا، مود، قاجەت كەزىندە، ءبىر جاعىنان ماعان كومەكتەسىپ، ەكىنشى جاعىنان جەلكەن تىگۋدى قولعا العان. ماتەريال ءارى قاتتى، ءارى تىم اۋىر بولاتىن، ال مود ونى تىككەندە ناعىز ماتروستار عانا ۇستايتىن جۋان ءجىپ پەن تەك جەلكەن تىگۋگە ارنالعان ءۇش قىرلى ينەنى پايدالانعان. ءبىرازدان كەيىن ساۋساق اراسى قاجالىپ، قىزىلەتتەنىپ كەتسە دە، ول جۇمىسىن ءبىر ءسات تە توقتاتقانىن كورگەنىم جوق. بۇنىمەن قوسا تاماق دايىنداۋ مەن اۋرۋدى كۇتۋ دە ونىڭ موينىندا ەدى!
— قويدىم ىرىم-سىرىمدى!— دەدىم مەن جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ.— ماچتى بۇگىن كوتەرەمىز.
بارلىق دايىندىق جۇمىسى بىتكەن. گيك ءتاليىن براشپيلگە سالىپ، ماچتى پالۋبادان جايلاپ كوتەردىم. سوسىن بۇل ءتاليدى بەكىتىپ، جەبە ءتاليىن براشپيلگە قوسىپ، قولتۇتقانى اقىرىنداپ بۇراعان كۇيى ماچتى پالۋباعا تىگىنەن تۇرعىزدىم.
مانادان بەرى ماعان كومەكتەسىپ، باراباننىڭ ءبىر شەتىنەن ۇستاپ تۇرعان مود ەندى قولى بوساسىمەن:
— تاماشا! تاماشا!— دەپ، بالاشا ءماز بولىپ، الاقاندارىن شاپالاقتاپ جىبەردى.— مىناداي ماچتپەن جەردىڭ تۇبىنە جەتۋگە بولادى! ءبىراق ارتىنشا ءتۇسى بۇزىلىپ شىعا كەلىپ ەدى.
— قاراڭىزشى، ماچت ءدىڭى تومەنگى تەسىككە ءدال كەلمەي تۇر ما، قالاي؟ قىرسىققاندا بار جۇمىستى باسىنان قايتا باستاپ جۇرمەسەڭىز.
مەن قۋلانا جىميىپ قويدىم دا، گيك تارتپالارىنىڭ ءبىرىن بوساتىپ، ەكىنشىسىن ءبىراز تارتىپ، ماچتى پالۋبا ورتاسىنا جىلجىتتىم. دەگەنمەن ول ءالى دە استىنداعى تەسىككە تۋرا كەلمەگەن. مود تاعى دا ءابىرجي بەرىپ ەدى، مەن الگىندەگى جىميعان قالپىمنان جازباي، گيك پەن جەبە تاليلەرىن اسا ەپتىلىكپەن قوزعاي وتىرىپ، ماچت ءدىڭىنىڭ تومەنگى باسىن پالۋبا تەسىگىنە ءدال اكەلىپ قويدىم. بۇدان سوڭ مودقا ماچتى قالاي ءتۇسىرۋ كەرەكتىگىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتۇسىندىردىم دە، ال ءوزىم تومەندەگى تريۋمگە تۇسۋگە بەت الدىم. ويتكەنى شحۋنا تۇبىنە ورنالاستىرىلعان ستەپس دەگەن جۋان دوڭبەككە ماچت ءدىڭىن بەكىتۋىم كەرەك-تى.
"جايلاپ تۇسىرە بەر" دەپ تومەننەن مودقا داۋىستادىم. ماچت ستەپسكە قاراي جەپ-جەڭىل تۇسە باستادى. جانە تۇسكەندە، تۋرا ستەپستىڭ ءتورت بۇرىشتى تەسىگىنە قۇلديلاعان. الايدا جولاي ءوز وسىنەن ءسال اينالىپ كەتكەن ەكەن، ستەپس تەسىگىنە كيگىزەر كەزدە ەكى جاقتىڭ بۇرىش قىرلارى بىر-بىرىنە سايكەس كەلمەي قالىپ ەدى. نە ىستەۋ كەرەكتىگىن مەن بىردەن بىلە قويدىم. مودقا ماچتى ءبىر ورىندا ۇستاپ تۇر دەپ ايقايلادىم دا، ال ءوزىم پالۋباعا كوتەرىلىپ، ءحۆات-تاليدى ماچتقا تاس قىپ بەكىتىپ، مودقا ءحۆات-تاليدى مەن تارت دەگەن كەزدە تارتاسىڭ دەگەندى تاپسىرىپ، قايتادان تريۋمگە ءتۇستىم. مەن قولشامنىڭ جارىعىمەن ماچتىڭ قالاي اقىرىن اينالا باستاعانىن، اينالعان ساتتە ونىڭ تۇپكى جاقتاۋى ستەپس تەسىگىنىڭ جاقتاۋىنا قالاي پاراللەل كەلگەنىن اپ-انىق كورىپ تۇردىم. مود ءتاليدى بەكىتىپ، براشپيلگە قايتا بارعان. جايلاپ تومەن تۇسە بەرگەن ماچت سوڭعى بىرنەشە ديۋيمنەن كەيىن... جانە ءبىر جاعىنا بۇرىلا باستاپ ەدى. دەگەنمەن مود ونى تاعى دا حۆات-تاليمەن تۇزەپ جىبەرىپ، ودان ءارى براشپيلمەن تۋرالاي بەرگەن. اقىر سوڭىندا، ايتەۋىر، ءتورتبۇرىش تەسىككە ءتورتبۇرىش سيراق دالمە-دال ءتۇسىپ، ۇلكەن ءبىر ءىس ءبىتىپ ەدى.
مەن قۋانعانىمنان ايقايلاپ جىبەردىم. مود تا قولىن شاپالاقتاپ ماعان قاراي ۇمتىلعان. قولشامنىڭ قىزىل-سارعىش جارىعىندا ەكەۋمىز دە ءوز ەڭبەگىمىزدىڭ جەمىسىنە ءماز بولىپ، ماساتتانىپ جاتىرمىز. ءبىر ءسات بىر-بىرىمىزگە راقاتتانا قارايمىز. قولدارىمىز دا ەرىكسىز ايقاسا قالعان. وسى مەزەتتە، قۋانىشتان كوزىمىزدەن جاس تا ىتقىپ كەتتى-اۋ دەيمىن.
— شىندىعىن ايتقاندا، بۇعان ءبىز اسا قينالا دا قويعان جوقپىز عوي،— دەيمىن مەن.— بىزگە بارىنەن اۋىر تيگەنى — وسى جۇمىسقا دايىندىق بولعان جوق پا!
— ال مەن باقىتتىڭ ۇلكەنى — ويلاعان ءىستى ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋ دەپ بىلەم،— دەدى مود جۇلىپ العانداي.— مىناداي الىپ ماچتى سۋ بەتىنەن كوتەرىپ، پالۋباعا شىعارۋ، سوسىن ونى عاجاپ كۇشپەن تىك تۇرعىزۋ — كىمنىڭ قولىنان كەلەدى!؟ جانە بۇنى ەكى-اق ادام ىستەدى دەگەنگە كىم سەنەدى! شىن مانىندە ەرلىكتىڭ ەرلىگى وسى ەمەس پە!
— "باسقا دا ىستەگەندەرى باستان اسادى"،— دەپ مەن كوڭىلدى داۋىستاي بەردىم دە، كىلت ءمۇدىرىپ قالدىم — الدەقايدان مۇرنىما ءبىر اششى ءيىس كەلگەندەي.
قولشامعا جالت قارادىم. جوق، ول تۇتىندەپ تۇرماعانى بايقالادى. مەن تاعى دا اۋانى يىسكەدىم.
— ءبىر جەردە بىردەمە كۇيىپ جاتىر!— دەدى مود سەنىمدى.
ەكەۋىمىز بىردەي تراپقا جۇگىردىك، ءبىراق مەن ونى باسىپ وزىپ، پالۋباعا بۇرىن شىقتىم. كۋبريك ليۋگىنەن قاپ-قارا ءتۇتىن شيراتىلا شىعىپ جاتىر ەكەن.
— اپانداعى قورقاۋ ءالى ءتىرى!— دەدىم مەن تىستەنىپ. دەدىم دە تومەنگە ءبىر-اق سەكىردىم.
قۋىقتاي بولمەنىڭ ءىشى قويۋ تۇتىننەن كوز اشتىرمايدى، سيپالانىپ العا ءجۇرىپ كەلەمىن. ءبىر جاعىنان قورقىپ كەلەمىن. قورقاۋ لارسەننىڭ باياعى قورقاۋلىعى، باياعى ونىڭ ۇرەيى بويىمنان ءالى كەتپەگەن — كەز كەلگەن ساتتە ول مەنى باس سالىپ، قىلقىندىرا جونەلەتىن سياقتى. ءبىر مەزەت ءتىپتى قايتادان تۇرا قاشقىم دا كەلگەن جوعارىعا، ءبىراق ەسىمە بىردەن مود تۇسكەن. كوز الدىمدا — تۋرا جاڭاعى تريۋمدا تۇرعان ءتۇرى: قۋانعاننان جاس تولعان قوڭىر كوزدەر، بالبۇل جانعان اققۇبا بەت، قۇلاعىمدا — سىڭعىرلاعان اسەم ءۇن. "جوق!— دەدىم مەن ىشتەي شيرىعىپ.— شەگىنەرگە جول جوق، تەك قانا العا!" تۇتىنگە قاقالىپ-تۇنشىعىپ ءجۇرىپ قورقاۋ لارسەن جاتقان توسەككە دە جەتتىم-اۋ اقىرى. سيپالاي ىزدەپ قولىن دا تاپتىم ءبىر مەزەت. ءوزى قوزعالىسسىز، تىپ-تىنىش جاتىر ەكەن، تەك مەنىڭ قولىم تيگەن كەزدە عانا ازداپ جىبىر ەتكەندەي بولدى. ول جامىلىپ جاتقان كورپەنىڭ ءىشى-سىرتىن تۇك قالدىرماي قاراپ شىقتىم. ەشتەمە جوق. اۋ، ەندى قايدان شىعىپ جاتىر ءبۇل ءتۇتىن؟ كوزىمدى اشىتىپ، قولقامدى قاۋىپ، تىنىسىمدى بارعان سايىن تارىلتىپ بارا جاتقانى مىناۋ! ەسىمنەن اداسقانداي كۋبريك ءىشىن شىركوبەلەك اينالىپ، جۇگىرىپ ءجۇرمىن. ءبىر ءسات ۇستەل ۇستىنە سەكىرىپ شىققاندا عانا ازداپ ەس جيعانداي بولدىم. ەگەر توسەكتە تاڭىلىپ جاتقان ادام شىنىمەن ءورت قويۋدى ويلاسا، وندا ول قول جەتەتىن جەردەن عانا تۇتاتاتىن بىردەمە ىزدەۋى كەرەك قوي. دەمەك، نە ىزدەسەك تە ونىڭ توسەگىنىڭ ماڭايىنان ىزدەۋىمىز كەرەك تە.
وسى ويمەن قورقاۋ لارسەن توسەگىنىڭ جانىنا قايتا ورالعاندا، كەنەت مودپەن ءتۇيىسىپ قالعانىم. ونىڭ مىنا قويۋ ءتۇتىن ىشىندە قاشاننان بەرى جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن!
— جىلدام جوعارىعا كەتىڭىز!— دەدىم مەن باتىل بۇيىرىپ.
— جارايدى، حەمفري، ءبىراق..— دەدى ول قىرىلداعان داۋىسپەن جىلامسىراي ءتىل قاتىپ.
— جو-جوق، ماعان ەشتەمە ايتپاڭىز! تەك تەزىرەك كەتىڭىزشى بۇل جەردەن!— دەدىم مەن ەندى ايقايلاپ.
مود ايتقاندى تىڭداپ، توسەك جانىنان ۇزاي بەردى. ءبىراق ارتىنشا مەن سوڭىنان تۇرا ۇمتىلدىم: ول ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ ەسىكتى تابا الماي قالۋى دا مۇمكىن عوي. جانۇشىرا جۇگىرىپ تراپقا جەتتىم. ءبىراق ول مۇندا بولماي شىقتى. مۇمكىن مەن جەتكەنشە جوعارىعا كوتەرىلىپ كەتكەن شىعار. نە ىستەرىمدى بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم، الايدا... كەنەت الدەقايدان ونىڭ ءالسىز، تۇنشىعا شىققان داۋسى ەستىلگەندەي بولدى.
— حەمفري-ي... حە-ەمفري! ءسىز قايداسىز؟ مەن اداسىپ كەتتىم.
داۋىس ارت جاعىمنان ەستىلەدى. قويۋ ءتۇتىندى قاق جارا ۇمتىلىپ، تومەنگى قابىرعاعا جەتسەم... ول سيپالانا قارمانىپ، قابىرعا ءتۇبىن جاعالاپ ءجۇر ەكەن، قولىنان شاپ بەرىپ ۇستادىم دا، جوعارىعا قاراي سۇيرەي جونەلدىم. ءسويتىپ ونى پالۋباعا الىپ شىققان سوڭ، كوپ كىدىرمەي تاعى دا تومەنگە ءتۇسىپ كەتتىم.
ءتۇتىننىڭ شىققان جەرىن تەك قورقاۋ لارسەن جاتقان ماڭايدان ىزدەۋ كەرەكتىگىنە مەن سەنىمدى ەدىم، سوندىقتان ويلانباستان تۋرا سولاي قاراي ۇمتىلدىم. ول جەرگە جەتكەن سوڭ لارسەن جامىلىپ جاتقان كورپەنى تاعى دا سيپالاي بەرگەنىمدە، جوعارىدان ءبىر ىستىق شوق قۇلاپ ءتۇسىپ، قولىمدى كۇيدىرىپ كەتكەنى. باسىمدى شۇعىل كوتەرىپ، توبەگە قارادىم. تۇسىنىكتى بولدى! لارسەننىڭ ۇستىندەگى ەكىنشى توسەككە توسەلگەن تاقتايلاردىڭ جارىعىنان جىلت-جىلت ەتكەن وت كورىنەدى. ياكي قورقاۋ لارسەن جاتقان كۇيى قولىن جوعارى سوزىپ، تاقتاي جارىقشاقتارىنىڭ اراسىنان كورىنىپ تۇرعان سابان ماتراسقا وت قويىپ ۇلگىرگەن. بىقسىپ جانىپ، بۇكىل استىڭعى قاباتتى تۇتىندەتىپ جاتقان سول انە.
توسەكتەن ماتراستى جۇلىپ الىپ، جەرگە ءبىر ۇردىم دا، اياعىممەن تاپتاي باستادىم. تاپتاعان سايىن سابان ۇشقىندارى جان-جاققا جىلتىراي ۇشادى. مەن ودان سايىن ورشەلەنە تاپتايمىن. اقىرى ايتەۋىر سوڭعى ۇشقىن قالعانشا جەر تەپكىلەپ ءجۇرىپ، ءىستى وڭىنان ءبىتىردىم دە، تازا اۋا جۇتۋ ءۇشىن پالۋبا جاققا جانتالاسا جۇگىرە جونەلدىم.
سالدەن كەيىن، ساقتىق ءۇشىن، ەدەندە ءالى دە تۇتىندەپ جاتقان سابان ماتراستىڭ ۇستىنە بىرنەشە شەلەك سۋ اكەلىپ قۇيىپ تاستادىم. تەك سودان كەيىن عانا ءتۇتىن بىرتىندەپ سەيىلە باستادى دا، ارادا ون مينۋتتاي وتكەندە كۋبريكتەگى ءاربىر زات اپ-انىق كورىنە بەردى. بۇدان سوڭ مودتى دا تومەنگە شاقىرىپ الدىم. اۋەلدە لارسەن ەس-تۇسسىز سۇلىق جاتىر ەدى، تازا اۋا جۇتقان سوڭ ەپتەپ قىبىرلاي باستاعان. ءبىز ءالى دە ونىڭ جانىندا اۋرەگە ءتۇسىپ جۇرگەنبىز، كەنەت ول بىزگە تانىس بەلگىمەن قاعاز، قارىنداش سۇراعان.
"ماعان كەدەرگى جاساماۋلارىڭىزدى وتىنەم،— دەپ جازىپ بەردى ول.— مەن ىشتەي كۇلىپ جاتىرمىن".
بىرەر مينۋت وتكەننەن كەيىن تاعى دا مىناداي جازۋ ۇسىنىپ ەدى.
"بايقاعان شىعارسىزدار، مەن ءقازىردىڭ وزىندە اشىتقىنىڭ ءبىر بولىگىمىن عوي".
— قۇدايعا شۇكىر، تىم ۇلكەن بولماعانىنا قۋانىشتىمىن،— دەدىم مەن داۋىستاپ.
"راحمەت!— دەپ جازدى ول.— ءبىراق ول مۇلدە جوعالىپ كەتپەس بۇرىن كەرەمەت بوجىپ، كىشىرەيە تۇسەتىنىن ءسىز ەسكەردىڭىز بە؟"
"مەن ءالى دە وسىندامىن، حەمپ،— دەپ جازدى ول قورىتىندى سوزىندە.— بۇرىن-سوڭدى باسىم دا ءدال مۇنداي جۇمىس ىستەپ كورمەگەن شىعار. ءبارىن ءبىلىپ، ءبارىن پايىمداپ جاتىرمىن. مىسقالداۋ اۋىتقۋ جوق مەندە. وي-سانام تۇگەل ءتاستۇيىن. ءوزىم دە تۇتاستاي وسىندامىن، ءتىپتى وسىندامىن دەۋدىڭ ءوزى دە از..."
بۇل سوزدەر ماعان تاس قاراڭعى كوردىڭ ىشىنەن ەستىلگەندەي سەزىلدى، ويتكەنى وسى ساتتەگى ونىڭ دەنەسى سۇپ-سۋىق ولىكتى ماڭگى قۇشاعىنا العان سۇپ-سۇر تابىتتاي كورىنگەن. ال سول تابىتتىڭ ىشىندە شىعارعا تەسىك تاپپاي شىرىلداپ ونىڭ شىبىن جانى ۇشىپ جۇرگەندەي ەدى. ينەنىڭ جاسۋىنداي سول تەسىكتى ول قاشان تابادى؟ قاشان سوندا جانى جاي تابادى؟ بۇل تەك جاراتقانعا عانا ايان دەسەك تە، ول ءۇشىن اقتىق كۇننىڭ الىس ەمەستىگى انىق-تى.
وتىز سەگىزىنشى تاراۋ
"بايقايمىن، سول جاعىمنان دا جان كەتىپ بارا جاتقان سياقتى،— دەپ جازدى ول كەمەنى ورتەگىسى كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ.— ءيا، جانسىزدانۋ تىم جىلدامداپ بارادى. ءقازىردىڭ وزىندە قولىمدى ارەڭ كوتەرەمىن. بۇگىن قۇلاعىم دا وتە ناشار ەستيدى، مۇمكىندىگى بولسا، قاتتىراق سويلەڭىزدەرشى. باقۇلداساتىن ءسات كەلدى-اۋ دەيمىن وسى..."
— قاتتى اۋىرىپ جاتىرسىز با؟— دەدىم مەن.
بۇل ءسوزىمدى ەكىنشى رەت قاتتىراق قايتالاعاندا عانا ول جاۋاپ بەرگەن.
"كەيدە... ارا-تۇرا".
ونىڭ سول قولمەن وتە اقىرىن، سۇيرەتە جازعان شيماي-شاتپاعىن تانۋ تىم قيىنعا سوققان. بۇل جازۋلار ءبىر كىرگەنىڭ ءۇشىن بىرنەشە دوللار تولەيتىن سپيريتتىك سەانستارداعى ارۋاقتاردىڭ جاۋابىن ەسكە تۇسىرەر ەدى.
"ءبىراق مەن ءالى دە وسىندامىن... ءيا، مەن ءالى دە تۇتاستاي وسىندامىن" دەگەن جازۋلاردى ونىڭ قولدارى شيمايلاپ بولسىن، تىم اقىرىن بولسىن، ايتەۋىر، تىنباي جازا بەرگەن، جازا بەرگەن.
كەيدە قارىنداش قولىنان ءتۇسىپ كەتەدى، ءبىز ونى ساۋساق اراسىنا قايتادان قىستىرىپ بەرەمىز. ول تاعى دا جازا تۇسەدى.
"اۋرۋ باسەڭدەگەن كەزدە تىنىشتىق پەن دەمالىستان جانىما كەرەمەت راقات تابامىن. مەنىڭ وي-سانام ەش ۋاقىتتا مۇنداي سەرگەك كۇيدى باستان كەشپەگەنى انىق. ءدال ءقازىر مەن يوگتار سياقتى ءولىم مەن ءومىر تۋرالى عاجايىپ تولعانىستارعا باتىپ جاتىرمىن".
— جانە ماڭگى تىرلىكتى دە ۇمىتپاعان شىعارسىز؟— دەيدى مود ونىڭ قۇلاعىنا داۋىستاپ.
ول جانە بىردەمە جازايىن دەپ قاعازعا ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق قارىنداشى قايتا-قايتا تايعاقتاي بەردى. ءسويتىپ ءۇشىنشى رەت ۇمتىلعان كەزدە، قالتىلداعان قولدان قارىنداش ءتۇسىپ تە كەتكەن.
ءبىز ونى قولىنا قايتا ۇستاتىپ ەدىك — بوسقا اۋرەلەنىپپىز — ول ەندى ساۋساققا توقتاعاندى مۇلدە قويعان ەكەن. بۇدان سوڭ مود قارىنداشتى ونىڭ قولىنا ءوزى ۇستاپ تۇرىپ جازدىرۋعا تىرىسقان: ال ول ءاربىر ءارىپتى تۇسىرۋگە ءبىر مينۋتتاي جۇمساي وتىرىپ "ج-ا-ل- ع-ا-ن!" دەگەن ءسوزدى ازەر جازىپ شىققان-دى.
بۇل — ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ەشتەمەگە سەنبەگەن قالپىنان تيتتەي دە اينىماعان قورقاۋ لارسەننىڭ ەڭ سوڭعى ءسوزى ەدى. "جالعان!". بۇدان ءارى ساۋساقتار قوزعالۋدان قالعان. دەنەسى ءدىر ەتە قالىپ، سوسىن ول دا ساپ تىيىلىپ ەدى. مود ونىڭ قولىن بوساتقانى سول — ساۋساقتار جازىلا بەرگەن دە، قارىنداش ەدەنگە تىرس ەتە تۇسكەن.
— ءسىز مەنى ەستيسىز بە؟— دەدىم مەن قولىن قىسا ايقايلاپ. بۇنىم — ەگەر مەنى ەستىسە، بولماعاندا ساۋساقتارى جىبىرلار دەگەن ەسەكدامەم ەدى. جوق، تىپ-تىنىش، سۇپ-سۋىق! بۇل — قولدان جان كەتىپ قالعانى عوي.
— ەرنى جىبىرلايدى،— دەدى مود.
مەن جاڭاعى سۇراعىمدى قايتا قويدىم. ءيا، ەرىندەرى بىردەمە دەيتىن سەكىلدى. مود ولارعا ساۋساق ۇشىن تيگىزىپ تۇردى دا، ال مەن سۇراعىمدى تاعى دا قايتالادىم.
— "ءيا"— دەپ جەتكىزدى مود.
ءبىز بىر-بىرىمىزگە سۇراۋلى پىشىنمەن قاراپ قويدىق.
— بۇدان نە پايدا؟— دەدىم مەن كۇبىرلەپ.— ەستىسە دە وعان نە ايتامىز ءبىز؟
— ايتپاقشى، ودان سۇراڭىزشى...
مود باتىلسىزداۋ سويلەپ، ءسوز اياعىن جۇتىپ قويدى.
— ءيا، ودان بىردەمە سۇرايىق،— دەپ مەن ونى جالعاستىرىپ اكەتتىم.— سول سۇراعان دۇنيەمىزگە ول "جوق" دەپ جاۋاپ بەرسە، وعان نە كەرەك ەكەنىن بىلەتىن بولامىز.
— ايتىڭىزشى، تاماق ىشكىڭىز كەلە مە؟— دەدى مود وعان قاتتى داۋىستاپ.
ەرىندەر بولماشى عانا قىبىر ەتتى.
— "ءيا"— دەپ جەتكىزدى ونى مود.
— ەت جەۋگە قالايسىز؟— دەدى سوسىن مود تاعى.
— "جوق"،— دەگەندى ەرنىنەن وقىدى ول.
— ال سورپاعا؟
— ءيا، ول سورپا ىشكىسى كەلەدى،— دەدى مود، ماعان قاراپ، باياۋ ءتىل قاتىپ.— ازىرگە قۇلاعى ەستىپ تۇرعاندا ءبىز ونىمەن ءوستىپ تۇسىنىسەرمىز-اۋ، ال سوسىن...
ول ماعان الدەبىر مۇڭلى جۇزبەن قاراعان. ەرىندەرى دىرىلدەپ، كوزىنە جاس تا تولىپ كەتىپ ەدى. سوسىن ءبىر مەزەت اياعىنان ءال كەتكەندەي تەڭسەلە قيسايا بەرگەن ونى مەن ازەر ۇستاپ ۇلگەردىم.
— و، حەمفري!— دەدى ول تەرەڭ كۇرسىنىپ.— وسىنىڭ ءبارى قاشان بىتەر ەكەن؟ شارشادىم، ابدەن قاجىپ ءبىتتىم.
ول مەنىڭ يىعىما باسىن تىعىپ، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. مامىقتاي جۇمساق، ءبىر تال قاۋىرسىنداي جەڭىل دەنەسى مەنىڭ قۇشاعىمدا ءدىر-دىر ەتەدى. "نەتكەن نازىك، نەتكەن سۇيكىمدى!— دەيمىن ىشىمنەن.— ادام بالاسىن سۇيگەن جۇدىرىقتاي جۇرەگى قانداي! ەگەر وسى قىز بولماسا مەن نە ىستەر ەدىم؟!"
ول وزىنە-وزى كەلگەنشە مەن ونى جىلى سوزدەرمەن جۇباتىپ، جىگەرىن جانىپ، سۇيەۋ بولعان بولدىم. مودتىڭ رۋحى مىقتى ەدى، سول رۋح ونىڭ تالشىبىقتاي دەنەسىنە كەيدە تاۋداي كۇش تە بەرىپ وتىراتىن.
— قانداي جاعدايدا دا اردىڭ تازا قالپىندا قالعانىنا نە جەتسىن!— دەدى ول. سوسىن ارادا ءبىر مينۋت وتپەي جاتىپ ءوزىنىڭ ادەمى كۇلكىسىمەن مىنا سوزدەردى جانە قوسىپ قويدى. قالاي دەسەڭىز دە، مەن بار بولعانى بالاپانمىن عوي!
بۇل ءسوزدى ەستىگەندە قۇددى دەنەمدى ەلەكتر توگى ۇرعانداي ءدىر ەتە قالدىم. ءوزىمنىڭ وعان دەگەن جۇرەك ءلۇپىلىم مەن ماحابباتىمدى وسى ءبىر-اق اۋىز ءسوزدىڭ اياسىنا سىيدىرىپ، ءوزىمدى قانشاما رەت ءلاززاتقا بولەدىم دەسەڭىزشى! ءيا "بالاپانىم!" دەيتىنمىن مەن وعان ءاربىر مەيىرلەنە قاراعان سايىن.
— ءسىز ءوزىڭىزدى سولاي اتاۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟— دەدىم مەن تولقي تۇرىپ. ول ماعان تاڭىرقاي قاراعان.
— نە دەيسىز؟..
— "بالاپان" دەپ.
— ال ءسىز مەنى سولاي اتاپ كورگەن جوقسىز با؟
— ءيا، اتاعام،— دەدىم مەن.— ءبىراق ىشتەي. بۇل مەنىڭ ءوز ءسوزىم.
— دەمەك ءسىز تۇسىڭىزدە سويلەسكەنسىز عوي،— دەپ ول كۇلىپ قويدى.
مەن ونىڭ كوزدەرىنەن تاعى دا ءدىر-دىر ەتكەن ءبىر جىلى ۇشقىندى اڭعارىپ قالدىم. وسى مەزەتتە مەنىڭ كوزدەرىم دە نەبىر ءتاتتى سوزدەردى جىر ەتىپ تۇرعانى انىق-تى. جانە الدەبىر كۇش مەنى وعان تارتىپ بارا جاتقانداي. ءيا، جەل مايىستىرعان اعاشتاي مەن وعان ەرىكتەن تىس قۇلاي بەردىم. مىنە، ءبىز بىر-بىرىمىزگە قانداي جاقىن تۇرمىز دەسەڭىزشى! ءبىراق ول باسىنان بوتەن-باسپاق ويلاردى قۋعىسى كەلگەندەي شاشىن سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى دە:
— مەن بۇل ءسوزدى ەس بىلگەننەن بەرى بىلەمىن،— دەدى.— ءبىزدىڭ اكەي شەشەمىزدى سولاي دەپ اتايتىن.
— ءبارىبىر ول ءسوز مەنىكى،— دەدىم مەن قىرىستانىپ.
— مۇمكىن ءسىز دە ءوز اناڭىزدى سولاي اتاعان شىعارسىز؟
— جوق،— دەدىم مەن؛ بۇدان كەيىن ول سۇراق قويعان جوق، ءبىراق ماعان قاراعان كوزىندە الدەبىر البىرت تا الابوتەن ۇشقىننىڭ مازداي جانىپ تۇرعانى راس-تى.
فوك-ماچتى ورنىنا تۇرعىزعاننان كەيىن ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز بىردەن قارقىن الا باستاپ ەدى. ماسەلەن گروت-ماچتى ستەپستەگى ءوز ۇياسىنا قالاي جەپ-جەڭىل قوندىرا قويعانىمىزعا مەنىڭ ءوزىم تاڭعالامىن. بۇنى ءبىز فوك-ماچتىعا بەكىتىلگەن كوتەرگىش جەبەنىڭ كومەگى ارقىلى جۇزەگە اسىرعانبىز. تاعى دا بىرنەشە كۇن وتكەندە بارلىق شتاگ پەن ۆانت ءوز ورىندارىنا تۇرىپ، مىقتاپ تارتىلىپ تاستالعان. ەكى ادامنان عانا تۇراتىن كوماندا ءۇشىن توپسەلدىڭ تەك ارتىق جۇمىسى بولماسا تۇككە دە ونىڭ پايداسى جوق ەدى، سوندىقتان مەن ستەنگالاردى پالۋباعا جاتقىزدىم دا، تاستاي قىپ بەكىتىپ قويدىم.
سوسىن تاعى بىر-ەكى كۇنىمىزدى جەلكەندەردى ىلۋگە جۇمسادىق. ولار نەبارى ۇشەۋ ەدى: كليۆەر، فوك جانە گروت. ءار جەرى جاماۋ-جاماۋ، شەت-شەتى جىرىم-جىرىم، ءبىر جاعى ۇزىن، ءبىر جاعى قىسقا بۇل جەلكەندەر "ەلەس" سياقتى ءتاپ-تاۋىر شحۋنانىڭ سيقىن تىم بۇزىپ جىبەرگەنى راس ەندى.
— بۇنىمەن دە تالاي جەرگە جەتۋگە بولادى دەپ كۇلەدى مود.
— ءبىز وعان ەڭ قىمباتىمىز — ءومىرىمىز بەن تاعدىرىمىزدى دا سەنىپ تاپسىرامىز،— دەپ قويامىن مەن.
تۋراسىن ايتايىن: مەنىڭ جاڭا مەڭگەرگەن ماماندىقتارىمنىڭ ىشىندە ەڭ "وڭدىرماعانىم" جەلكەنشى بولۋ ەدى. سونىڭ وزىندە ونى تىگۋدەن كورى باسقارۋ ماعان الدەقايدا جەڭىل بولاتىن، ارى-بەرىدەن سوڭ مەن وسى قالپىممەن دە مىنا شحۋنانى سولتۇستىك جاپون جاعالاۋلارىنداعى پورتتاردىڭ ايتەۋىر بىرىنە امان-ەسەن جەتكىزە الاتىنىما ەش كۇمانىم جوق-تى. كاپيتان كايۋتاسىنان تاۋىپ العان كەمە باسقارۋ جونىندەگى كىتاپتى مەن ەرتەدەن-اق وقي باستاعانمىن، سونىمەن قاتار مەنىڭ جولباسشىلىعىمدا قورقاۋ لارسەننىڭ ءوز قولىمەن جاسالعان تاماشا پلانشەت تە بار-تۇعىن. جۇلدىزدار الەمى سىزىلعان بۇل پلانشەتتى، ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، بوقمۇرىن بالا دا پايدالانۋعا ابدەن بولاتىن.
ال ەندى وسى پلانشەتتىڭ يەسى تۋرالى ايتساق، بۇل اپتا بويى ونىڭ جاعدايى ەش وزگەرە قويمادى دەسە دە بولادى — تەك قۇلاعى بۇرىنعىدان دا ناشار ەستي باستاعان، سونداي-اق ەرىندەرىنىڭ قوزعالىسى دا ازەر-ازەر كۇيگە ءتۇسىپ ەدى. الايدا "ەلەس" ءماچتى جەلكەندەرمەن ساندەلىپ شىعا كەلگەن كۇنى لارسەن سوڭعى رەت ءبىر دىبىس شىعارىپ، ەرىندەرى اقتىق قيمىل كورسەتكەن. مەن ودان: "ءسىز ءالى وسىنداسىز با؟" دەپ سۇراپ ەدىم، ەرىندەرى: "ءيا" دەپ جاۋاپ بەر ەدى.
ءسويتىپ سوڭعى ءجىپ تە ءۇزىلدى. ەندى ونىڭ ءتانى تاستاي سۋىق تابىتقا اينالعان. سول تابىتتىڭ — جارتىلاي جانسىز ءتاننىڭ — ىشىندە جان دەگەن ماڭگىلىك رۋح ءالى دە مەكەن ەتكەن. ءيا، ءبىز جاپ-جاقسى تانىپ بىلگەن وسى ءبىر اساۋ رۋح قازىرگى ساتتە قاپ-قاراڭعى قاپاستىڭ قۇرساۋىندا بۇلقىنا تۋلاپ، شىعارعا تەسىك ىزدەپ الاسۇرىپ جاتقانى كۇمانسىز ەدى. ونىڭ ءتانى ءقازىر وزىنە تيەسىلى ەمەس-تى. ەندى ول سىرتقى دۇنيەنىڭ ىستىق-سۋىعىن قالاي سەزىنە الماسا، ءوز دەنەسىنىڭ دە جىلۋىن دا سولاي سەزىنۋدەن قالعان-دى. ول ەندى تەك ءوزىنىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىق پەن قىبىرسىز تىنىشتىق قويناۋىنا شىم باتىپ بارا جاتقانىن عانا تۇيسىنگەن بولار.
وتىز توعىزىنشى تاراۋ
جەلكەن كوتەرىپ، اق جول تىلەپ، اتتاناتىن كۇن كەلدى. بۇدان ءارى ءبىزدى ءۇمىت ارالىندا ەشتەمە ۇستاپ تۇرعان جوق ەدى. كەمەنىڭ شولاق ماچتى جالبا-جۇلبا جەلكەندەرىن جەلبىرەتىپ ءوز ورنىندا تۇردى. مەنىڭ قولىمنان شىققان ءاربىر دۇنيە اسەمدىگىمەن كوز تارتپاسا دا مىقتىلىعىمەن كوڭىل اۋدارتاتىنىنا ءسوز جوق-تى. بۇل ماچت پەن جەلكەندەر ءبىزدى نەبىر داۋىلدار مەن جاۋىنداردان امان الىپ شىعاتىنىنا مەن سەنىمدى ەدىم، وسىناۋ سەنىم كوكىرەگىمە ۇيالاعان سايىن ءوز كۇشىم مەن قايراتىما ىشتەي ماساتتانىپ تا قويامىن.
"بۇنى مەن ىستەدىم! مەن! ءوز قولىممەن ىستەدىم!" دەپ ايقاي سالعىم دا كەلەدى.
كەيدە مەنىڭ ويىمداعىنى مود قۇددى وقىپ تۇرعانداي-اق داۋىستاپ سويلەي باستايتىنىنا تالاي رەت كۋا بولىپ ەدىم، بۇل جولى دا ءبىز گروتتى ەندى كوتەرە بەرگەندە، ول:
— قۇداي-اۋ، وسىنىڭ ءبارىن ءسىز ىستەدىڭىز عوي، حەمفري! ءوز قولىڭىزبەن ىستەدىڭىز عوي!— دەگەن تاڭداي قاعىپ.
— مەنىڭشە، بۇل جەردە ەكى قولدىڭ تەرى بار،— دەدىم مەن.— كىشكەنتاي عانا ەكى قولدىڭ. ءبىراق وتىنەم: بۇل ءسوزدى سىزدەن بۇرىن اكەم ايتقان، ول عانا مەنى ءوستىپ ەركەلەتۋشى ەدى دەي كورمەڭىزشى!
ول جىميا كۇلىپ باس شايقادى دا، قولدارىنا ءۇڭىلدى.
— بۇنىڭ كىرىن ەندى ەش ۋاقىتتا جۋىپ كەتىرە المايتىن شىعارمىن. تەرىسى دە كۇنگە كۇيىپ، ابدەن كۇستەنىپ بىتكەن. وسى قالپىندا قاپ-قارا بوپ قالعانى قالعان بولار.
— ەگەر سولاي بولسا، بۇل قولدار ءسىزدى ءالى تالاي قۇرمەتكە بولەيدى،— دەپ مەن ونىڭ كەدىر-بۇدىر الاقاندارىن قىسىپ قويدىم. وسى ساتتە ول قولىن جىلدام تارتىپ الا قويماسا، مەن بارلىق ۇيات دەگەن ماسەلەنى جيناپ قويىپ، سول ىستىق الاقاننىڭ سىرتىنان قۇشىرلانا سۇيەر مە ەدىم، كىم ءبىلسىن!
ءبىزدىڭ جولداستىق قارىم-قاتىناسىمىزعا ەندى ءجيى-جيى ءقاۋىپ تونە باستاعانىن بايقايمىن. وعان دەگەن ماحابباتىمدى مەن قانشاما ۋاقىت جىلى بۇركەپ كەلگەنمەن، بۇدان بىلايعى جەردە ونى جاسىرا بەرۋگە شامام جەتپەي بارا جاتقانىن دا سەزەمىن. "نەتكەن قۇدىرەت!— دەيمىن باسىم اينالىپ.— كوزىمدى بايلاپ، ءتىلىمدى قىتىقتاپ، بۇكىل ەركىمدى بيلەپ العان، راسىندا، بۇل نە دەگەن قۇدىرەت!" ءتىپتى، مىنە، ول ەرنىمە دەيىن يەلىك ەتكىسى كەلەدى؛ اناۋ سۇيكىمدى قولدىڭ سىرتىنان ءسۇيىپ-سۇيىپ العىم كەلگەننىڭ ءوزى سونىڭ ايعاعى ەمەس پە! شىنىمەن-اق ەس-اقىلدان ايىرىلعانىم با بۇل! بۇكىل جانىم مەن ءتانىم مودقا ۇمتىلادى دا تۇرادى. ۇمتىلعان سايىن سول جانىم مەن ءتانىم ونى ءولىپ-وشىپ سۇيەتىنىن قالايدا ءبىلدىرىپ قالعىسى كەلەدى. بۇل ءسۇيۋدىڭ كۇشى الاسۇرعان داۋىلدان دا، سابالاپ جاۋعان جاۋىننان اسىپ تۇسەتىن سەكىلدى — ويتكەنى وعان قارسى تۇرار مەندە ەشقانداي ال-دارمەن قالماعان. بايقايمىن، مود تا بۇنى سەزەدى. سەزبەسە، بىلمەسە — الگىندە قولىن بىردەن مەنەن تارتىپ الا قويا ما؟! سويتە تۇرا نازارىن باسقا جاققا بۇرعانشا قاس-قاعىم ساتتىك كوز قيىعىن ماعان ءبىر تاستاپ ۇلگىرگەنى دە تەگىن ەمەس قوي...
مەن ءحۆات-تاليدىڭ كومەگىمەن گاردەل مەن ديريك-فالدى براشپيلگە قوسىپ تارتقان سوڭ، گروتتىڭ الدىڭعى جانە ارتقى بۇرىشتارىن بىردەي كوتەرۋدىڭ ىڭعايى كەلگەن. جەلكەن بيىككە قولاپايسىزداۋ جىلجىعانمەن قيمىلى شيراق ەدى — سالدەن كەيىن فوكتىڭ دا قىرتىس-تىرتىسى جازىلىپ، جەلمەن جەلبىرەپ كوز تارتقان.
— ءبىز مىنا الاقانداي ايلاقتا ەش ۋاقىتتا زاكىر كوتەرىپ ۇلگىرە المايمىز،— دەدىم مەن.— ەگەر ولاي جاسايتىن بولساق، شحۋنا جاعاعا سوعىلىپ بىت-شىت بولادى.
— سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟— دەيدى مود ءۇرپيىپ.
— شىنجىردى مۇلدە بوساتىپ جىبەرۋ كەرەك. ال مەن ونى بوساتىپ جاتقاندا، سىزگە براشپيلگە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. سوسىن مەن زاكىرمەن جۇمىستى بىتىرە سالىپ بىردەن شتۋرۆالعا جۇگىرەم، ال ءسىز كليۆەردى كوتەرەتىن بولاسىز.
زاكىرگە قاتىستى وسى جۇمىستى مەن ساتىمەن اياقتاۋ ءۇشىن كەمىندە ون شاقتى رەت جاتتىعۋ جاساپ، ءاربىر قيمىل-ارەكەتتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، تەكسەرىپ الدىم. مود ءبراشپيلدىڭ كومەگىمەن كليۆەردى كوتەرۋگە شاماسى كەلەتىنىن مەن ءبىلدىم — بىزگە قازىرگى ەڭ كەرەگى دە وسى جەلكەن ەدى. ايلاقتا ازداپ جەل تۇرا باستادى، ازىرگە تولقىن كوتەرىلمەسە دە، تەڭىزگە ساتىمەن شىعىپ كەتۋ ءۇشىن، بىزگە تەزىرەك قيمىلداۋ كەرەك-تى.
مەن قىستىرمادان بولتتى سۋىرىپ الىسىمەن زاكىر شىنجىرى ورامادان سالدىرلاي اعىتىلىپ، سۋعا كۇمپ بەرگەن. بۇدان سوڭ يۋتقا جۇگىرىپ بارىپ، جۇرگىزۋ تۇتقاسىن جەل ىعىنا قاراي بۇرىپ جىبەردىم. جەلكەندەر جەلپىلدەپ، جەلگە تولدى، شحۋنا ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ، قوزعالا بەردى. كليۆەر بيىككە جىلجىدى. سوسىن وعان دا جەل تولعان ساتتە "ەلەس" تۇمسىعى شۇعىل بۇرىلا بەرىپ ەدى، مەن باعىتتى تۋرا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قولىمداعى تۇتقانى جەل ىڭعايىنا قاراي يكەمدەي ءتۇستىم.
مەن قاجەت كەزىندە كليۆەردى ءوزى جىلجىتىپ تۇراتىن ەرەكشە اۆتوماتتى كليۆەر-شكوتتى ويلاپ تاپقانمىن، سوندىقتان مودقا بۇل جونىندە ۋايىم جەۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق-تى. الايدا مود كليۆەردى كوتەرىپ ۇلگەرگەنشە مەن تۇتقانى شۇعىل جەلگە قارسى بۇرا قويدىم. جانىمىز مۇرىن ۇشىنا تىرەلگەن: شحۋنانى جەل بىزدەن نەبارى ەلۋ قادامداي جەردەگى جاعاعا سۇيرەي جونەلدى. ءبىراق، ارتىنشا ول ءبىر بۇيىرىنە بارىنشا قيسايا ءتۇسىپ، باعىتىن كۇرت تەڭىز جاققا بۇرىپ جىبەرگەن. قۇلاعىما جەلكەندەردىڭ بارت-بۇرت ەتىپ جەلگە تولعان دىبىسى ەستىلەدى. بۇل دىبىستى ءبىز ەستىمەگەلى قاي ۋاقىت! "ءيا، ءسات!" دەيمىن ىشىمنەن.
مود تا ءوز جۇمىسىن ءبىتىرىپ، يۋتتا تۇرعان مەنىڭ جانىما كەلگەن. جۇمىستان بەتى قىزارا قالىپتى: فۋراجكاسىنىڭ جيەگىنەن بۇيرالانا شىعىپ تۇرعان قىزىل-قوڭىر شاشى جەلمەن جەلبىرەي دۋدىرايدى؛ دوڭگەلەنگەن ۇلكەن كوزدەرى الدە قۋانىشتان، الدە تولقۋدان ۇشقىن اتا قالعان؛ تەڭىزدىڭ ءتۇزسىندى اۋاسىن قوماعايلانا جۇتقان سايىن مۇرىن جەلبەزەگى جەلپ-جەلپ ەتەدى. قوڭىر كوزدەرى الدەنەدەن ۇرىككەن قۇرالايدىڭ كوزىندەي شاراسىنان شىعا مولدىرەيدى. ءوزى دەمىن ىشىنە تارتقان كۇيى ءبىر مەزەت الدىڭعى جاققا مازاسىزدانا قارايدى. ەرىندەرى ءسال اشىلا تۇسكەن. "ەلەس" تار قولتىقتاعى كىشى شىعاناقتىڭ شىعار اۋزىنداعى قۇز-جارتاستارعا قاراي ەكپىندەي ۇمتىلىپ بارىپ، تەك سوڭعى مينۋتتاردا عانا جەل ىرقىمەن قاۋىپسىزدەۋ جاققا جالت بۇرىلىپ ەدى.
بۇرىن وسى كەمەدە كاپيتانعا اعا كومەكشى بولىپ ىستەگەنىمنىڭ پايداسىن ەندى كورىپ كەلەمىن. ءبىرىنشى ايلاق ءمۇيىسىن ساتىمەن وراپ ءوتىپ، ەندى ەكىنشى جاعالاۋعا قاراي تۋراسىنان بەت تۇزەگەنمىن. تاعى ءبىر رەت باسقا گالسقا بۇرعاننان كەيىن كەمە مۇلدە اشىق تەڭىزگە تۇسكەن-دى. مۇحيتتىڭ ۇلى تىنىسى شحۋناعا بىردەن دەم بەرىپ، ونى اقباس تولقىندار ۇستىندە ويناتا جونەلگەن. تاڭەرتەڭنەن بەرى اسپان استىن بۇلت تورلاپ، دۇنيە تۇگەل تۇنجىراپ تۇر ەدى. ەندى قاراڭىز! قۇددى تابيعات جارىقتىقتىڭ ءوزى بىزگە نۇردان شاشۋ شاشقانداي بۇلت اراسىنان كۇن جارقىراي شىعىپ، كەشەگى كۇنى ءبىز تەڭىز مىسىقتارىن تاياقپەن ۇرىپ الاتىن دوعاداي يىلگەن ءمۇيىستى جاپ-جارىق قىپ جىبەرگەن. جالعىز بۇل ءمۇيىس قانا ەمەس، وسى مەزەتتە بۇكىل ءۇمىت ارالى تۇپ-تۇگەل اپپاق شۋاققا مالىنا قالىپ ەدى. ءتىپتى ىلعي دا تۇنەرىپ، قاراۋىتىپ تۇراتىن وڭتۇستىك-باتىس مۇيىسكە دە ەندى كۇننىڭ التىن نۇرى مولىنان توگىلگەندەي.
— مەن بۇل ارالدى ىلعي دا ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن بولامىن،— دەيمىن مەن مودقا.
ول باسىن ارتقا قاراي سىلكىپ جىبەردى،— وسى قيمىلىنان كەرەمەتتەي ءبىر كەربەزدىلىك بايقالعان.
— قانداي ىستىق، قانداي عاجاپسىڭ سەن، ءۇمىت ارالى،— دەيدى ول كوزىنە جاس الىپ.— مەن سەنى ءومىر باقي ءسۇيىپ وتەمىن!
— مەن دە سولاي،— دەيمىن تەزىرەك.
ءبىر-بىرىمىزدىڭ جان دۇنيەمىزدى ءبىز ايتقىزباي-اق تۇسىنە قويامىز. ەندى بولماسا... جانارلارىمىز ۇشىراسا قالۋعا دايىن ەدى، ءبىراق بويىمىزدى تەز جيىپ، باسقا جاققا نازار اۋدارىپ اكەتكەنبىز.
ارامىزدا ىڭعايسىز ءبىر تىنىشتىق ورناپ ەدى، ونى الدىمەن مەن بۇزدىم.
— قاراڭىزشى، جەل جاقتاعى كوكجيەكتە بۇلتتار قالاي تۇتاسىپ العان. ەسىڭىزدە مە، ءبارومستردىڭ تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىن كەشە كەشكىسىن عانا سىزگە ايتىپ ەدىم عوي.
— كۇن دە كورىنبەي كەتتى...— دەدى مود. ونىڭ كوزدەرى قيىن-قىستاۋ ساتتە بار كەدەرگىنى جەڭىپ شىعا الاتىنىمىزدى تاعدىر الدىندا دالەلدەپ بەرگەن، سونداي-اق ارامىزداعى دوستىق، جولداستىق ءجىبىن بەرىك بايلاۋعا دانەكەر بولعان ءبىزدىڭ ءۇمىت ارالىمىزعا قيماستىقپەن قادالىپ تۇر ەدى.
— ال ۇرىستا تۇرىس جوق دەگەن، تارتتىق ءارى جاپونياعا قاراي!— دەدىم مەن ءماز بولىپ.— قالاي ەدى اناۋ اندەگى؟.. "جەلكەندەردى كوتەرىپ، جەلمەن بىرگە جارىسىپ" پا ەدى. ءبىز دە كەتتىك ءدال سولاي!
مەن شتۋرۆالدى بەكىتتىم دە، يۋتتان ىرشىپ ءتۇسىپ، فوك پەن گروت-شكوتتى ءسال بوساتا ءتۇستىم، سوسىن گيك ءتاليىن الىپ، جەلكەندەردى جەل ىڭعايىنا قاراي يكەمدەپ قويدىم.
جەل ەكپىندەي ەسەدى، كەيدە ءتىپتى ەكىلەنە تۇسەدى، دەگەنمەن مەن بار جەلكەندى دارىلداتا كوتەرىپ كەلەمىن، ءقاۋىپ بىردەمە تونە قالسا بىر-بىرلەپ جيناپ الۋعا ۇلگىرەم دەپ ويلايمىن. وكىنىشكە قاراي، ىلەسپە جەل ۇستىندە شتۋرۆالدى بەكىتىپ قويۋعا بولمايتىن ەدى، سوندىقتان دا ماعان تاڭ اتقانشا كۇزەتتە كىرپىك ىلمەي تۇرۋعا تۋرا كەلگەن. مود العاشىندا مەن دە تۇرام كۇزەتتە دەپ، قاتتى قيعىلىق سالىپ ەدى، ءبىراق ارتىنشا مىناداي ۇلكەن تولقىندار كەزىندە كەمەنى ءبىر باعىتتا ۇستاپ تۇرۋعا ءوز شاماسىنىڭ كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن دە، ودان كورى جەڭىلدەۋ جۇمىستارمەن اينالىسا باستاعان. ال شىندىعىندا وعان دا جۇمىس جەتكىلىكتى-تۇعىن: پالۋبادا شاشىلىپ جاتقان ءار ءتۇرلى زاتتاردى جيناستىرۋ، تاماق ازىرلەۋ، توسەك سالۋ، ودان قالسا قورقاۋ لارسەندى كۇتۋ دەگەندەي.
ءسويتىپ مەن ءتۇنى بويى شتۋرۆالدا جالعىز تۇردىم. جەل بۇرىنعىدان دا كۇشەيىپ، تولقىندار جالى كۇدىرەيە تۇسكەن. تاڭعى بەستەر شاماسىندا مود ماعان ءوزى پىسىرگەن شەلپەك پەن ىستىق كوفە اكەلىپ بەردى؛ ال جەتىلەر شاماسىندا تويىپ ءىشىپ العان ىستىق تاماعىم بويىما ەرەكشە ءبىر كۇش قۇيعانداي بولعان.
جەل كۇنى بويى كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيە بەردى. قۇددى سەندەردىڭ سىلىكپەلەرىڭدى شىعارماي توقتامايمىن دەپ، ابدەن قاھارلانىپ، دولدانىپ العان سەكىلدى. ال "ەلەس" تە وعان قىرسىققانداي اقكوبىكتى ساپىرىپ، اقباس تولقىنداردى جاپىرىپ، بىردە قايقاڭ قاعىپ بيىككە كوتەرىلىپ، ەندى بىردە كۇرت تومەنگە قۇلديلاپ، ايتەۋىر، ارپالىسا العا ۇمتىلىپ كەلەدى. ونىڭ قازىرگى شاپشاڭدىعى ون ءبىر ۋزەلدەن اسىپ تۇسپەسە، كەم بولماس دەپ شامالايمىن. وسى جۇرىستەن ايىرىلىپ قالۋ مەن ءۇشىن ارينە وكىنىشتى-اق، ءبىراق، امال نە، كەشكە قاراي شتۋرۆالدى بۇدان ءارى ۇستاپ تۇرۋىم قيىنعا اينالعان. راسىندا مەن ابدەن قالجىراپ، شارشاعان ەدىم، ويتكەنى وتىز التى ساعات بويى تاپجىلماي يۋتتا تۇرۋ، ءتىپتى جانى تەمىر ادامعا دا وڭايعا سوقپاس ەدى. مود ماعان كەمەنى درەيفكە قويساڭىز قايتەدى دەپ، ءوتىنىش جاساعان؛ بۇعان ءوزىم دە وقتالىپ كەلە جاتىر ەدىم، ويتكەنى جەل تۇندە ودان بەتەر كۇشەيە تۇسسە، مەن شحۋنانى ەشقانداي ارىققا كوندىرە الماسىم انىق-تى. سوندىقتان تەڭىز ۇستىنە ىمىرت ۇيىرىلە بەرە مەن ىشتەي كوڭىلىم قالاماسا دا "ەلەس" تۇمسىعىن جەلگە قارسى بۇرا باستادىم.
الايدا ءۇش جەلكەننەن بىردەي ريف الۋ جالعىز ادامعا مۇنداي قيىن بولار دەپ مەن كۇتكەن جوق ەدىم. ال شحۋنا باكشتاگتا كەلە جاتقاندا، مەن جەلدىڭ كۇشىن انىق شامالاي الماعام، تەك تۇمسىقتى بۇرعان كەزدە عانا ونىڭ سۇراپىل ەكپىنىن سەزىپ، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ ەدى. ونىڭ ىشقىنا سوققان ەكپىنى بەت قاراتپايدى، وزىمشە وعان ورشەلەنە قارسى تۇرعان بولامىن، ءبىراق ىستەگەن ءىسىمنىڭ ءبارى زايا كەتەدى: قولىما نە ۇستاسام دا ول جۇلىپ اكەتىپ جاتىر — ۋىسىما ازەر ىلىكتىرگەن ءارقان-جىپ پەن جەلكەننەن الدەنەشە رەت ايىرىلىپ قالعانىم بار. ءوستىپ ارپالىسىپ ءجۇرىپ، كەشكى سەگىزگە قاراي ازەر دەگەندە فوكتان ەكىنشى ءريفتى الدىم-اۋ، ايتەۋىر. بۇعان جەتكەنىمە دە شۇكىر ەكەن، ال ساعات ون بىرگە قاراعان ۋاقىتتا بارلىق جۇمىس ءبىر تۇيىققا تىرەلگەن دە قالعان،— بۇدان كەيىن تەك ساۋساق قاناتىپ، تىرناق سىندىرعاننان باسقا تىندىرعان ەشتەمەم جوق. جاراقاتتانعان جەرلەرىمنىڭ جانىما قاتتى باتقانى سونداي، وڭاشادا مودقا كورسەتپەي جىلاپ العانىمدى دا جاسىرا المايمىن.
ابدەن ىزالانعان مەن گرودتتان ريف العاندى قويىپ، تەك جالعىز فوكتىڭ ريفىمەن درەيفكە تۇرۋدى بايقاپ كورگىم كەلگەن. وسى ويمەن جانە ىسكە كىرىسىپ كەتتىم. ءبىراق جەلى بوساعان گروت پەن كليۆەردى بەكىتۋ ءۇشىن عانا ءۇش ساعاتتاي ۋاقىت كەرەك بولدى. ايتەۋىر، نە كەرەك، تۇنگى ساعات ەكىدە مانادان بەرگى بەينەتتى ارەكەتىمنىڭ بوسقا كەتپەگەنىنە كوزىم انىق جەتىپ ەدى. بۇل ۋاقىتتا مەن قاتتى شارشاعانىم سونداي، كوز الدىم قاراۋىتىپ، ەكى اياعىمنان ارەڭ تۇرعام. سويتە تۇرىپ بىتكەن ىسكە سۇيسىنە قارايمىن. ءريفى الىنعان فوك، انە، مەن ويلاعان ءىستى ادالىمەن ورىنداپ-اق تۇر،— شحۋنا جەلگە قارسى تۇمسىعىن بۇرىپ الىپ، ءبىر ورىننان تاپجىلار ەمەس، ال جال-جال تولقىندار ونىڭ تۇمسىعىنا سوعىلىپ، ەكىگە جارىلىپ دومالاي قاشىپ جاتىر.
مەنىڭ قارنىم قاتتى اشىپ ەدى، ال مود بولسا ماعان زورلىقپەن بولسىن بىردەمە جەگىزىپ اۋرە: مەن قالعىپ-شۇلعىپ وتىرىپ اۋزىما ءبىر كەسەك ءدام سالعانىمدى بىلەمىن... سوسىن ونى جۇتقانشا كىرپىگىم ءىلىنىپ كەتسە كەرەك، سەلك ەتىپ ويانا كەلسەم، شانىشقى ۇستاعان قولىم ءالى اۋادا قالقىپ تۇر ەكەن. ال-دارمەنىمنىڭ قۇرىعانى سونشاما، ەگەر مود سۇيەپ تۇرماسا، كەمەنىڭ العاشقى قيسايعان ساتىندە-اق جالپ ەتىپ قۇلاپ تۇسەر مە ەدىم، كىم ءبىلسىن.
مەن كامبۋزدەن ءوز كايۋتاما قالاي جەتكەنىمدى بىلمەيمىن. مود مەنى وندا اپارا جاتقان كەزدە، مەن ۇيقىسىراپ جۇرگەن ادامعا قاتتى ۇقساعان سياقتىمىن. كوزىمدى اشسام... اياق كيىمىم شەشۋلى، جالاڭاياق توسەكتە جاتىر ەكەم. قانشا ۋاقىت وتكەنى ەسىمدە جوق. كايۋتادا قاراڭعىلىق ۇيىپ تۇر. تۇلا بويىم تۇگەل سولق-سولق ەتەدى، ءتىپتى ءسال قوزعالۋعا شامام جوق، قانتالاعان ساۋساقتارىما ءبىر نارسە ءتيىپ كەتسە، تۇز سەپكەندەي اشىپ شىعا كەلەدى.
تاڭ ءالى اتپاعان شىعار دەپ، كوزىمدى جۇمىپ قايتا ۇيقىعا باس قويعام. ءبىراق بۇل ەكى ارادا ءبىر تاۋلىك ءوتىپ، ەكىنشى كەشتىڭ تۇسكەنىن مەن بىلمەگەن ەكەم عوي.
تەگى مازاسىزداۋ ۇيىقتاسام كەرەك، نە زاماتتا كوزىمدى اشىپ الدىم. سىرىڭكە جاعىپ، ساعاتىما قارادىم. تۇنگى ون ەكىدەن جاڭا اسىپتى. پالۋبادان، قاي كۇنى ەكەنىن بىلمەيمىن، تۇنگى ۇشتە كەتكەنىم ەسىمدە. ودان كەيىنگىنىڭ ءبارى بۇلدىر. سويتسەم، جيىرما ءبىر ساعات بويى تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتاعان ەكەم. جەلدىڭ ازىناي سوققان ءۋىلى مەن تولقىنداردىڭ بورتتى گۇرس-گۇرس ۇرعان دىبىسىنا قۇلاق توسىپ، تاعى دا ءبىراز وياۋ جاتتىم دا، سوسىن ءبىر بۇيىرىمە اۋناپ ءتۇسىپ، تاعى دا تەرەڭ ۇيقىعا باس قويدىم.
مەن سودان تاڭعى جەتىدە ءبىر-اق تۇردىم. مود كايۋت-كومپانيادا كورىنبەگەن، تەگى كامبۋزدە تاماق دايىنداپ جۇرگەن شىعار دەپ ويلادىم. پالۋباعا شىقسام، "ەلەس" ءوزىنىڭ كىشكەنتاي ءبىر جەلكەنىنىڭ استىندا ءالى دە ورنىنان قوزعالماي تۇر ەكەن. كامبۋزدە پەش وتى جانىپ، تەمىر شاينەكتىڭ سىقىرلاپ قايناپ جاتقانىن كوردىم؛ ءبىراق بۇل جەردە مود بولماي شىققان.
مەن ونى كۋبريكتەن، قورقاۋ لارسەن جاتقان توسەك جانىنان تاپتىم. بەيشارا كاپيتان سۇپ-سۇر بولىپ سۇلق ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. مەن وعان قاراپ تۇرىپ: "ياپىراي، كەشەگى ارىستانداي اقىرىپ تۇرعان ازاماتتىڭ ەندى، مىنە، ءتىرى تىشقاننان كۇنى تومەن بولىپ، قور بولىپ قالعان ءتۇرى-اي! نەتكەن ايانىشتى تاعدىر!" دەيمىن باس شايقاپ. جوق، ءتىرى تىشقان دەيمىن-اۋ، ونىڭ مىنا ءقان-سولسىز قۋقىل بەتىندە قانداي تىرلىك بەلگىسى بار؟! مود ماعان مۇڭايا قاراعان. مەن نە بولعانىن ءتۇسىندىم.
— ونىڭ ءومىرى شتورم كەزىندە ءۇزىلىپ كەتتى مە ەكەن!— دەدىم مەن.
— مەيلى، قاي ۋاقىتتا ۇزىلسە دە، ونى مۇلدە تاستاپ كەتتى دەۋگە بولماس،— دەدى مود تىم سەنىمدى تۇردە.
— قۇداي وعان سۇمدىق كۇش-قۋات بەرگەن ەدى.
— ءيا،— دەدى مود.— ءبىراق ەندى ونىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. جانى ەركىندىكتە عوي.
— راس، ەندى ونىڭ جانى ەركىندىكتە،— دەدىم مەن قايتالاپ. سوسىن مودتىڭ قولىنان جەتەلەپ، پالۋباعا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم.
تۇندە شتورمنىڭ شامالى باسەڭدەگەنى بايقالعان. ءبىراق قالاي باسەڭدەسە، سولاي قايتا كوتەرىلگەن دە، مەن تاڭەرتەڭ قورقاۋ لapسەننىڭ دەنەسىن اقتىق ساپارعا اتتاندىرۋعا راسىمدىك دۇنيەلەردى پالۋباعا الىپ شىققانىمدا، جەل ازىناي سوعىپ، تولقىندار دوڭبەكشي كوتەرىلىپ جاتقان-دى. سۋ مينۋت سايىن اقتارىلا توگىلىپ شپيگاتقا قۇيىلادى. كەنەت ىشقىنا سوققان جەل شحۋنانى ءبىر بۇيىرىنە قاتتى قيسايتىپ جىبەردى دە، ىقتاسىن جاقتاعى بورت پلانشيرىنە دەيىن سۋعا كومىلىپ كەتتى. جەلكەندەر جەلگە تولىپ، تورسيا-تورسيا قالعان. جوعارىداعى ارقان جىپتەر سكريپكانىڭ شەگىندەي سىڭسيدى. مود ەكەۋىمىز تىزەدەن سۋعا باتىپ تۇرمىز. مەن باس كيىمىمدى شەشىپ:
— بۇل قارالى قوشتاسۋدا مەنىڭ ايتار ءبىر-اق اۋىز ءسوزىم بار،— دەدىم.— "ءتانىڭ تەڭىز قۇشسىن بەيباقتىڭ!".
مود ماعان تاڭىرقاي قاراعان. مۇنداي ءسوزدى باسقادان ەمەس، ءدال مەنەن كۇتپەگەن سەكىلدى. ءبىراق بۇل كەمەگە مەن العاش تاپ بولعان كۇنى قورقاۋ لارسەن ءوز كومەكشىسىنىڭ ءمايىتىن سۋعا تاستاردا تۋرا وسى ءسوزدى ايتقانىن بۇل قىز قايدان ءبىلسىن. بىلمەگەنى ءتىپتى جاقسى، دەدىم دە، ليۋك قاقپاعىن اشىپ، كەنەپ ماتاعا ورالعان ءمايىتتى تومەن سىرعىتىپ جىبەردىم. اياعىنا بايلاعان اۋىر زات ونى بىردەن تەرەڭگە الا جونەلگەن.
— قوش بول، قايسار رۋح، ليۋسيفەر!— دەدى مود ەرىن ۇشىنان؛ راسىندا، اۋىزدان شىعىسىمەن جەل الا قاشقان بۇل ءسوزدى مەن تەك سەزىم تۇيسىگىممەن عانا اڭعارىپ ۇلگىرگەم.
ءبىز پلانشيرگە جابىسا تىرمىسىپ يۋتقا جەتكەندە مەنىڭ كوزىم كەزدەيسوق ىق جاقتاعى كوكجيەككە تۇسكەن. وسى مەزەتتە "ەلەس" تە قايقاڭ ەتىپ ءبىر تولقىننىڭ ۇستىنە شىعا كەلىپ ەدى،— مەن بىزدەن نەبارى ەكى-ۇش ميل جەردە قارا ءتۇتىنى بۋداقتاعان كىشىگىرىم ءبىر پاروحودتى اپ-انىق كورىپ قالدىم. ءيا، اقباس تولقىندارعا تۇمسىعى بىردە زىپ بەرىپ سۇڭگىپ، ەندى بىردە لىپ ەتىپ شىعىپ، ول تۇپ-تۋرا ءبىز جاققا قاراي سىلتەپ كەلەدى ەكەن. ءوزى تۇتاستاي قاپ-قارا بوياۋمەن بويالعان. مەن ونىڭ كەدەندىك كەمە ەكەنىن بىردەن بىلە قويدىم. جانە باسقا ەمەس، قۇراما شتاتتاردىڭ. ونى بۇلاي جازباي تانىعانىم: وزدەرىنىڭ براكونەرلىك جورىقتارى كەزىندە وسىنداي قارا كەمەلەردەن قالاي قاشقاندارى جونىندە اڭشىلار ماعان تالاي قىزىق اڭگىمە ايتىپ بەرگەن-دى. بۇل كورگەنىمدى مودقا دا كورسەتتىم دە، سوسىن ونى يۋتتىڭ ءبىر شەتىندەگى سۋى ازداۋ جەرگە جەتكىزىپ سالىپ، ال ءوزىم تومەندەگى سيگنال شكافىنا قاراي ۇمتىلدىم؛ ءبىراق جولاي "ەلەستە" بۇل جاعى ويلاستىرىلماعانى ەسىمە ءتۇسىپ، قايتا كەرى بۇرىلعام.
— بىزگە بەلگى بەرۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق،— دەدى مود.— قانداي جاعدايدا كەلە جاتقانىمىزدى ولار ءقازىر وزدەرى-اق سەزەدى.
— ءبىز قۇتقارىلدىق،— دەدىم مەن سابىرلى دا سالتاناتتى تۇردە. كەۋدەمدى قۋانىش كەرنەگەن... سوسىن كۇتپەگەن جەردە:
— ءيا، ءبىز قۇتقارىلدىق، ءبىراق وسىعان قۋانام با، جوق پا، بىلمەي تۇرمىن،— دەدىم تاعى دا.
مود ەكەۋىمىز بىر-بىرىمىزگە ەلجىرەي قارادىق. بۇدان ەندى ەش قىسىلعامىز دا جوق. ارتىنشا مودتىڭ مەنىڭ قۇشاعىما قالاي قۇلاي بەرگەنىن دە سەزبەي قالىپپىن.
— ايتۋ قاجەت پە؟— دەيمىن مەن، نە ايتاتىنىمدى ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي دەگەندەي.
— جوق، قاجەت ەمەس... ءبىراق ونى ەستۋ جانعا تىم جاعىمدى دا بولار ەدى،— دەيدى ول جىميىپ.
ونىڭ ەرىندەرى مەنىڭ ەرىندەرىمە جابىسا بەرگەن... نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوز الدىما "ەلەستىڭ" كايۋت-كومپانياسى ەلەستەي قالعان دا، مودتىڭ بىردە ماعان: "سابىر، سابىر!" دەپ، سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىن ەرنىمە تيگىزە قويعانى دا ەسىمە ءتۇسىپ ەدى.
— جارىم مەنىڭ، جالعىزىم مەنىڭ!— دەدىم مەن ونى قۇشاعىما قىسا ءتۇسىپ.— بالاپانىم مەنىڭ!
— جارىم مەنىڭ!— دەدى ول ماعان كوزىن كوتەرىپ. سوسىن نازارىن قايتا تومەن سالعاندا ۇزىن كىرپىكتەرى كەۋدەمە قىتىقتاي جابىسا قالىپ ەدى.
مەن كەدەندىك پاروحودقا يەك كوتەردىم. ول تىپتەن جاقىنداپ قالعان ەكەن... ارادا تاعى ءبىر مينۋت وتكەندە ول شليۋپكاسىن دا سۋعا تۇسىرە باستاعان.
— تاعى ءبىر رەت ءسۇيشى ەرنىمنەن، سۇيىكتىم،— دەيمىن مەن ەنتىگە سىبىرلاپ.— ءيا، ولار كەلىپ جەتكەنشە تاعى ءبىر ءسۇيشى، سۇيە ءتۇسشى!..
— ەندەشە ولار ءبىزدى بىر-بىرىمىزدەن قۇتقاراتىن بولدى عوي... جەپ قويماسىن دەپ،— دەيدى ول قۋلانا كۇلىمسىرەپ. بۇل مەن ءۇشىن جاڭا كۇلكى — وزىنە تارتا تۇسكەن ماحابباتتىڭ ءتاتتى كۇلكىسى ەدى.
You Might Also Like
-
شىلدەنىڭ كۇنى شاڭقاي ءتۇس بولعاندا باتىستاعى كەلىنشەكتاۋ ساعىمدانىپ، ۇزدىك-سوزدىق قيمىلداي باستايدى. باياعى بايدىڭ ۇزاتىلعان قىزىنىڭ كوشى قايتا ءتىرىلىپ، ۋاپ-شۋاپ بارا جاتقانداي.
-
XII عاسىردا گۇرجىستان پاتشاسى IV ءداۋىت سەلجۇق تۇرىكتەرى مەن پارسىلار شاپقىنشىلىعىنا، گۇرجىستاننىڭ بىرىگۋىنە قارسى ىشكى جاۋلار ارەكەتتەرىنە باتىل تۇردە تويتارىس بەردى. ەڭ قاتەرلىسى ىشكى جاۋلار ەدى. ...
