مىلتىقسىز مايدان
ەسىل ەرلەر! سەندەرگە الاتاۋداي ەسكەرتكىش ورناتسا دا لايىق...
ونىمەن دە ورىندارىڭ تالمايدى... "تالاپتى" اۋىلىنان قان
اۆتور
I
اراي بۇگىن الا سيىردى جاڭا تۇسكەن كەلىنىنە ساۋعىزدى. شاشاعى كەرە قارىس قىجىم ورامال بۇركەنگەن كەلىن ەكى كۇن بويى شىمىلدىق ىشىندە وتىرىپ ەدى، بۇگىن ەنەسى ونى ەرتە تۇرعىزىپ، تۇڭعىش رەت ءۇي شارۋاسىنا قوستى.
— سيىر ساۋ، كەلىن. ءوز مالىڭا يە بول ەندى، — دەدى.
ارايدىڭ ارمانى كوپ ەدى. كوبەلەك قۋعان بالاداي كوپ جۇگىردى.
بىرەۋىنە جەتتى، بىرەۋى جەتكىزبەدى. اسىرەسە اڭساعانى — كەلىن ءتۇسىرۋ ەدى. ءدال ءبىر ءوزى قايتا جاسارىپ، جاس كەلىن داۋرەنىن ءوزى باستان قايتا وتكەرەردەي كۇتتى عوي بۇل كۇندى. اۋىلداس ابىسىنى زەرگۇل:
— ءاي، بايعۇس، سەندە دە ارمان بار ما. بەينەتتەن بوساپ جانىڭ كىرىپ قالدى-اۋ. ءبىزدىڭ تۋعان ءبىر شۇيكەباس تاۋىپ، مەن كەلىن تۇسىرەر دە كۇن بار ما ەكەن! — دەپ كۇرسىنىپ كەتتى. — «رەڭ -باسى دا تۇلكىنىڭ بالاسىنداي سۇپ-سۇيكىمدى ەكەن. بىزگە قاندايى جولىعادى؟»
الا سيىردىڭ باۋىرىنا يمەنە بارىپ وتىرعان توتياعا اراي:
— ي - ي، اينالايىن، اياعىن قۇتتى بولسىن، مال-جانىڭ كوپ بولسىن، - دەپ كۇبىرلەدى. تاڭعى سامال تيسە جاساۋراي بەرەتىن كوزىن كيمەشەگىنىڭ ومىراۋىمەن ءسۇرتتى. كىم بىلەدى، بۇل جولى ونىڭ كوزىنەن تامشى شىعارعان سامال جەل دە ەمەس شىعار.
جاس كەلىنگە ءبارى سىن. ەمشەگىن ءوزىنىڭ بۇزاۋى ەمىپ جاتقانىن، ياكي اراي ساۋىپ وتىرعانىن كەيدە اڭعارماي قالاتىن ادا سيىر بۇل جولى: «مىناۋ كىم؟» دەگەندەي توتياعا الارا ءبىر قاراپ، تۇياقتارىن سىرت-سىرت سىلكىپ، ارتقى اياعىن كوتەرىڭكىرەپ قويدى. تەك، اراي «ءاۋ كەمدەپ» موينىن قاسىعاندا عانا، كوزىن جۇمىپ، تۇيىلىڭكىرەپ تۇرىپ، قايتادان كۇيىس الدى. سارسەنبىنىڭ بازارىنا جينالعان اتاسى ماماي ەسەك ەرتتەپ جاتىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن كەلىنىنە قاراپ-قاراپ قويدى. «ولاق نەمە ەمەس پە ەكەن؟» توتيا وزىنە بىرەۋ قاراپ تۇرعانىن سەزگەندەي، قيعاشتاي بۇرىلىپ اتاسىن كوردى. جىميىپ كۇلدى. اتاسى تەز تەرىس اينالدى. «دەنى دۇرىس پا ءوزىنىڭ؟»
توتيانىڭ كۇلىمدەي سالاتىن ادەتى ەدى. ال مىنا تاڭدا قىزىل شىرايلى دومالاق بەتى ەرەكشە بال-بۇل جاينايدى. وتە پىسكەن شيەدەي كۇرەڭ قىزىل قالىڭ ەرىنى بۇلكىلدەپ تۇرعان سياقتى. باقىت دەگەن بار بولسا، سونى توتيا قولىمەن ۇستاپ كورگەندەي.
ال وراق سىر بەرمەۋگە تىرىستى. اكەسىنە تارتقان توڭ، قۋانىشى دا، رەنىشى دە ىشىندە جۇرەتىن جىگىت قوي، ەشكىمگە قاراماي، قورباڭداپ قاقپادان شىعا بەرمەك ەدى، سيىر ساۋىپ وتىرعان كەلىنشەگى:
— وراق! — دەدى.
وراق جالت قارادى. توتيا اقسيا كۇلدى. جىگىت ونى باس سالىپ قۇشاقتاپ سۇيگىسى كەلىپ كەتتى. «اپىراۋ، تۇندە ءتۇنى بويى ءسۇيىپ، ايمالاي بەرسەمشى، قارا باسىپ ىرگە جاققا قاراپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالعانىم قالاي»، - دەدى ىشىنەن.
— وراق، بۇزاۋدى اعىتىپ جىبەرشى، — دەدى توتيا.
وراق قىسىلسا دا، كەلىنشەگىنىڭ ءسوزىن قيمادى. بۇزاۋدى بوساتىپ، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا سالدى. كەلىنشەگىنە قارادى. توتيا وعان قارادى. ءبىرىن-بىرى جانا كورگەندەي.
وراق كەلىنشەگىنىڭ قيىقشا قوي كوزىن، قارا قاسىن، تامپىشتەۋ مۇرنىن، قىزىلى قويۋ، قوڭىرقاي تومپاق بەتىن، شيەدەي دوڭگەلەك قالىڭ ەرنىن كوردى. تۇندە سول ەرىننەن سۇيگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، تۇلا بويى لاپ ەتە قالدى.
توتيا كۇيەۋىنىڭ شوت ماڭدايىنداعى جالعىز سىزىقتى، وڭ كوزىندەگى قوڭىر قالدى، ۇلكەن مۇرنىڭ قالىڭ قارا مۇرتىن كوردى. سول مۇرتتىڭ تۇندە تاماعىن قىتىقتاعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، كۇلىپ جىبەردى.
تاڭنىڭ اتقانىن قالامايتىن ادامدار دا بولادى. ولاردىڭ جان دۇنيەسىن ءتۇسىنۋ قيىن. تاڭ جاڭا عانا اتسا دا، كەلىن ەل ۇيقىعا كەتكەن ءتۇندى ساعىنىپ قالعانداي ەدى.
جاڭا قوسىلعان كۇيەۋ مەن كەلىنشەك بىر-بىرىنە بۇزاۋلى سيىردىڭ قاسىندا تۇرىپ تاعى قارادى. بۇزاۋ ەنەسىن ءيدىرىپ ابدەن قاقتاپ ەمىپ قويعانى سونشا، سيىر جەلىنى اقجەمدەنىپ كەتتى.
ۇيدەن ساماۋىر الىپ شىققان اراي قالت تۇرا قالدى.
— اينالايىن، كەلىن - اۋ، بۇزاۋ قاقتاپ ەمىپ قويىپتى عوي، — دەدى.
توتيا ەكى بەتى دۋ ەتىپ، شاپشىپ بارىپ بۇزاۋعا جارماستى. تومپيعان بۇزاۋدىڭ تامپەك تۇمسىعىنا دەيىن اق كوبىك ساۋمال ءسۇت ساسيدى. وراق ارتىنا بۇرىلىپ قاراي الماي، اۋلادان اتىپ شىقتى.
توتيا ءسويتىپ العاشقى كۇنى سيىردى ەمىزىپ الدى. ءبىر ءۇيلى جان اقتان قاعىلدى.
كەمپىردىڭ ويىنا زالىم وي جۇگىرسە دە، جامانعا جورىعىسى كەلمەدى. بار اشۋىن بۇزاۋدان الىپ، قازىققا تۇقىرتىپ بايلادى دا، سيىردى باس جىبىمەن سانىنان ساباپ-ساباپ اۋلادان ايداپ شىعىپ پاداعا قوستى. الا سيىر كەمپىردىڭ ۇرعانىن ەلەڭ قىلماي باسىن سارت قايىرىپ تۇرا قالىپ، تىكەنەك تىلىمەن ءوزىنىڭ شوقتىعىن جالادى. سونان سوڭ: «قارنىڭ اشپايدى ەندى» دەگەندەي بۇزاۋىنا قاراپ ءبىر موڭىرەپ قويدى.
سايدىڭ ارعى بەتىنەن قۇمىرا ۇستاعان قىز جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەكەن.
— «ءيا، ءسۇت تاپساڭ الارسىڭ»، — دەدى اراي. قىز لەزدە بەرگى بەتكە ەلىكتىڭ لاعىنداي ويناپ شىقتى.
— ءسالاماتسىز با، اپاي، — دەدى. — مامام سۇتكە جىبەردى.
«وسىلاردىڭ وزگەشەسى-اي، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارىنا ۇقسامايدى، جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرادى، بەتى بايشەشەكتەي، كوزىنىڭ مويىلدايىن قاراشى»، — دەدى ىشىنەن اراي، تۇلىمىنا لەنتا بايلاعان قىزعا قاراپ.
— بۇگىن بۇزاۋ ەمىپ قويىپتى، اينالايىن كىشكەنە قۇداشا، ءسۇت جوق، — دەدى.
— ا – ا - ا... بۇزاۋ ەمىپ قويعان ەكەن عوي... نۇرپەرزەنت تۇردى ما؟ — دەدى قىز ساسقانىنان، قۇمىراسىن ارقاسىنا جاسىرىپ.
— كىم بىلەدى قىرشىندى، سيىر دا ساۋىسپايدى، — دەدى اراي.
شىتىر مەن كوككەكىرەنىڭ ءيىسى اڭقىدى. انادايدا ات كوسيلكامەن پىشەن شاپقاندار كورىنەدى.
قىز جامبىل جاقتان وتكەن كۇزدە كوشىپ كەلگەن ەرلى-زايىپتى مۇعالىمدەردىڭ بالاسى ەدى. ولار ارايدان كۇندە تاڭەرتەڭ ءبىر توستاعان ءسۇت الىپ تۇراتىن.
— ا – ا - ا، بۇزاۋ ەمىپ قويعان ەكەن عوي، — دەدى «كىشكەنتاي قۇداشا».
***
كورىكباسقىش ءالىم مايدا كومىردى سۋعا شىلاپ، وراققا قاراپ ءبىراز تۇردى.
— كەلدىڭ بە - ەي! - دەدى وراقتىڭ كەلگەنى ءبىر كەرەمەت ەرلىك بولعانداي-اق.
وراق ۇندەگەن جوق. الدىنا تەرى بەلدەمشەسىن بايلاپ، بۇرىشتاعى تەمىر ءۇيىندىسىن اقتارا باستادى. «استىق تاسيتىن كەز تاياپ كەلەدى. اربالاردىڭ دوڭگەلەگىن قۇرساۋلاۋ كەرەك. اتتارعا تاعا سوق»، - دەپ ەدى بريگادير.
ءالىم ەشكى كوزى ەجىرەيىپ، كورىك باسىپ وتىر. قاراماي مەن ىس باسقان كورىك ءبىر جيىرىلىپ، ءبىر قامپيىپ، جانۋارشا پىس-پىس ەتەدى. پەشتىڭ كومەيىندەگى كەمىر بىقسيدى. توبەدەگى قاپ-قارا ىس قارماعان قامىستان سۇڭگىلەر سالبىرايدى. پەشتىڭ كەڭ كەرنەيىنەن جەل ۋىلدەپ، شۇبالاڭداعان سۇڭگىلەردى تەربەيدى.
— ىنىشەك، كەلىن قالاي؟ — دەدى ءالىم. كوسە يەگىندەگى تورت-بەس تال ساقال دا جاۋاپ كۇتكەندەي سەلتيە قالدى.
— وي، الەكە - اي، سىزگە نە جوق؟ — دەدى وراق.— ۇيالمايسىز با، كەلىنىڭىزدە نەڭىز بار؟!
ءالىم ونىڭ نە ايتقانىن ەسىتپەيدى، تەك تۇسپالدايدى.
— اشەيىن، ويناپ ايتامىن-ەي. ءوزىڭ كىسى بولا قاپسىن عوي.
ءالىم كورىكتى تارامىس قولىمەن قاتتى-قاتتى باستى. سۋعا شىلانعان كومىردىڭ اراسىنان شىرايلانىپ وت كورىندى. وسى ءبىر ءسات وعان ءلاززات الا كەلۋشى ەدى. بىقسىعان كومىردىڭ اراسىنان الاۋلاپ وت كورىنگەن ءسات. ءسوزىن سول وتقا ارناعانداي:
— قىزتالاق، سەن دە كىسى بولدىڭ-اۋ، — دەدى.
وتقا سالعان قۇرساۋ تەمىر قىزارا ءتۇستى. سۇپ-سۇر سۋىق تەمىردىڭ قىزارىپ پىسكەنى ساڭىراۋ شالعا ۇدايى ۇناۋشى ەدى. ول وتتىڭ قۇدىرەتىنە سۇيسىنۋدەن جالىققان ەمەس. شىنىندا وت ەمەس، ەكى شاقپاقتاستى بىر-بىرىنە سوعىپ تۇڭعىش رەت ۇشقىن شىعارعان بابامىز قۇدىرەتتى عوي. اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ءسوزىن اڭداماي، اڭگىمەگە ارالاسپاي، ساعاتتار بويى كورىك باسىپ، جايناعان شوقتان، بالقىعان تەمىردەن ەجىرەك كوزىن الماي وتىراتىن وسى شال سول ۇلى بابامەن ءۇنسىز سويلەسەتىن سياقتى ەدى.
ولار كۇن قىزباي جاتىپ، ەكى دوڭگەلەك قۇرساۋلاپ تاستادى. قوي قورا جاققا قاراي ءشوپ تيەگەن ساتىلى اربالار ءوتتى. دۇكەنگە زەرگۇل اپاي كەلدى. ءالىم شالمەن:
— امانسىڭ با، جازعان؟ — دەپ ايقايلاپ امانداستى.
— قايران زەرگۇل، مەنى ساعىنىپ قالدىڭ با؟ — دەدى ءالىم كادىمگىدەي قوقيلانىپ.
زەرگۇل اپايدىڭ مارقۇم شالى — جۇماباي ءالىمنىڭ قۇرداسى ەدى، قالجىڭداسا بەرەدى.
— و، جازعان، ساعان قاراپ ءجۇرمىن عوي، — دەدى اپاي دا قۇيقىلجىتا ايقايلاپ.
— موينى قيسىق كەرەڭ شالدى نەعىلاسىڭ، تۇتان ءوستى عوي، كەلىن تۇسىرمەيسىڭ بە؟ مىنە، جامان وراقتا وتاۋ تىگىپ كىسى بولدى، — دەدى ءالىم.
— قايدام، قانداي ادام جولىعاتىنىن، ءالى ويىندا ەشتەڭە جوق، انە ءبىر قۋ دومبىراسىن قۇشاقتاپ قيالي بوپ كەتتى مە دەپ قورقامىن.
ءالىم قۇلاعىن زەرگۇلدىڭ اۋزىنا توسىپ ارەڭ ەستىدى.
زەرگۇلدى ارقاسىنان قاعىپ:
— و، وندا بولدى دەي بەر. قولىنان دومبىرا تۇسپەيدى دەيسىڭ بە؟ وندا بولدى دەي بەر. كەشىكپەي كەلىن تۇسىرەسىڭ. بالاڭ اشىق شىعار.
— قوي ءارى، ول ءماجنۇن بە ەدى اشىق بولاتىن. — زەرگۇل ەرنىن شىعاردى.
— ە، ونىڭ نە ماجنۇندىگى بار، مارقۇم جۇمەكەڭە ءوزىڭ دە اشىق بولماپ پا ەڭ؟ تۇتان جىگىت بولدى. بۇگىنگىنىڭ جاستارىنا بوستاندىق. الادى دا بىرەۋدى تاڭداپ ءجۇرىپ.
— ايتقانىڭ كەلسىن، اۋزىڭا اق ماي، جازعان - اۋ، سونىڭ راس بولسا، ماعان ءبىر كوسەۋ سوعىپ بەرشى، كوسەۋى قۇرعىردى الگى كەنجەگۇل كەمپىردىڭ كەبەنەك كەلگىر شىبىشىن ۇرام دەپ سىندىرىپ الدىم. اينالايىندار-اۋ، قاداعان شىبىقتى كەمىرىپ جەپ قويمايدى. كوپ جاساعىر، ادەمىلەپ، ۇستالىعىڭدى سالىپ، سوعىپ بەر. قۇدا قالاسا، كەلىنىڭ ۇستاسىن.
زەرگۇل ارىزىن ايتىپ تۇرعاندا وراق پەن ءالىم تاعى ءبىر دوڭگەلەكتى قۇرساۋلاپ تاستادى.
وسى كەزدە شۇبار تاۋىقتىڭ شارىلداعان جان داۋسى شىقتى. وراقتىڭ ءىنىسى - نۇرپەرزەنت ايقاي سالدى. وراق دۇكەننەن جۇگىرىپ شىعىپ، بالاپان ىلگەن قاراقۇستى كوردى. دۇكەننىڭ ىس قابىرعاسىندا باياعىدان بەرى ءىلۋلى تۇرعان جالعىز اۋىز ەسكى مىلتىقتى الىپ ۇلگەرگەنشە قاراقشى بيىكتەپ كەتتى. سويتسە دە مىلتىق گۇرس ەتتى. قاراقۇس كەنەت جەل شايقاعانداي ءبىر جاعىنا وقىس قۇلاپ بارىپ، قايتا تۇزەلىپ، ۇزاپ سالا بەردى.
II
— ەندى ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى؟
شارشى شال وراقتىڭ اۋزىن اڭديدى. ابايسىزدا اۋزىنان توسىن ءسوز شىعىپ كەتپەسىن دەي مە. الاسا ادام ۇزىن بويلى ۇلىنىڭ جۇزىنە اسپانداعى ايعا قاراعانداي شالقايا قارايدى.
— وي، جاكە - اي، ءسىز دە كۇڭىرەنە بەرەدى ەكەنسىز. كۇنىڭىز نە بولۋشى ەدى؟ كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەپ جاتىر عوي جۇرت. كوپ نە كورسە، ءسىز دە سونى كورەسىز دە.
— سەن كەلگەنشە ءتىرى بارمىز با، جوقپىز با...
ماماي ءماسىلى اياعىنىڭ باسىنا قارادى. وراقتىڭ اۋزىنان الگىندە جاقسى ءسوز شىعۋى كەرەك ەدى، ابايسىزدا ەستي الماي قالعان سياقتى. جاقسى ءسوز جەرگە ءتۇسىپ قالعان جوق پا دەپ اياق استىنان ىزدەپ تۇرعانداي.
شارشى شال بالاسىنان جۇبانىش ىزدەيدى. بالاسى: «كوپپەن كورگەن ۇلى توي»، - دەيدى. كورەر كوزگە وراق مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن سياقتى. جۇرت جامىراپ، كوڭىلدەرگە كولەڭكە تۇسكەندە وراقتىڭ وزگەشە ءبىر جارقىلداۋىن قايتەرسىڭ. جايشىلىقتا كوپ سويلەمەيتىن مومىن ەندى جايراڭداپ كۇلىپ، جارقىن-جارقىن سويلەپ:
— وي، جاكە-اي، ءبىر ءبىز ەمەس، بارلىق ەلدىڭ باسىنداعى نارسە، ساساتىن نە بار، — دەيدى.
«ياپىر-اي، مىنانىڭ جەلىگۋىن - اي»، - دەدى ماماي الدەنەدەن جۇرەگى سەسكەنىپ.
اكە مەن بالانىڭ ومىرىندە جاڭا ءبىر كەزەڭ باستالعان سياقتى. ۇلى ەندى ونىڭ ارقاسىنان قاعىپ كوڭىلىن جۇباتىپ تۇر. ءومىر دەگەن وسى ەكەن.
— ءتىرى قايت، بالام! — دەيدى ماماي وراقتىڭ جەڭىنەن تارتقىلاپ. جەڭىنەن تارتقىلاماسا وراق ءتىرى قايتۋدى ۇمىتىپ قالاتىنداي.
— ويپىر-وي، جاكە، مەنى ءتىرى قايتپاعاندا، ءبىر جاققا كەتەدى عوي دەپ پە ەدىڭىز. انا ايەلدەردىڭ كوڭىلىن بوساتا بەرمەڭىز ەندى.
ات جەككەن اربالار قوزعالدى.
— مەنىڭ ەكى-اق بالام بار، وراق! - دەدى ماماي داۋسى تارعىل-تارعىل شىعىپ. — ونى بىلەسىڭ بە؟!
— ءالى-اق نەمەرەلى بولاسىز، جاكە.
توتيا جىميا سالدى. سودان سوڭ ۇيالىپ، تومەن قارادى. سەكپىل باسقان بەتى الاۋلادى. قىجىم ورامالدىڭ شاشاعىن مىس ساقينالى ساۋساعىنا شيىرشىقتاپ وراي بەردى، وراي بەردى. ماماي شالدىڭ جۇرەگىندەگى ۇركەكتىك توتيادان سەزىلمەدى.
تەك اربالار الىستاپ، ارتىندا شۇبالاڭداپ بوزامىق شاڭ قالعاندا، جامان ءتۇس كورىپ ويانعانداي سەلك ەتە ءتۇستى. تۇسىندە قاتتى قينالىپ ءجۇرىپ، ويانا كەتكەندە الگى تاۋقىمەتتىڭ ءبارى ءتۇس ەكەنىنە كوزىن جەتىپ، ۋھ دەپ ءبىر قۋانىپ قالاتىن كەزىڭ بولادى عوي. ءبىراق توتيانىڭ ءتۇسى — شىندىقتىڭ ءوزى ەدى.
«شىنىمەن كەتە بارعانى ما؟» — دەدى. وڭ جاق ءبۇيىرى سوندا وڭ قاباقتىڭ تارتقانىنداي بۇلك-بۇلك ەتتى.
«ول كەتتى، بۇل قالدى».
ارايدىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويعان ءبىر ءسوز: «مەنىڭ ەكى-اق بالام بار».
«ساندالعان شال سانىن ايتقانى نەسى؟ ەكەۋ بەرە مە، جەتەۋ بەرە مە — قۇدايدىڭ ءىسى دە. قۇداي وسى ەكەۋدەن-اق جارىلقاسىن. ءا، «ءتىرى قايت، بالام!» دەگەنى دۇرىس-اق. ءتىرى قايت، قوزىم!»
قارا جولدىڭ ۇستىندە تۇرىپ ولار ستانسيا جاققا كوز تالعانشا قارادى.
— ەندى ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى؟ — دەدى ماماي ءتۇسى بۇزىلىپ.
— قويشى-ەي، سەن شال، نە كورىندى سونشا! — دەدى اراي. — ءجۇر، بۇزاۋ جامىراپ كەتەتىن بولدى. ۇيدە ەشكىم قالمادى. ءجۇر، تۇگە!
***
...قارا اسپاندى قاق جارارداي اق سىزىق سۋماڭ ەتىپ ويقاستاپ ءوتتى. تىم-تىرىس. ءبىر ساتتەن سوڭ الاتاۋ قوپارىلا قۇلاعانداي، دۇنيە ازىناپ قويا بەردى. اسپان سىنعان اعاشتاي قاشىرلاپ، قاق بولىنە جازدادى. تەرەزەنىڭ قۇراندى اينەكتەرى شىڭىلدادى.
— ءبىسمىلدا، ءبىسمىلدا، — دەدى اراي. اسىعىپ-ۇسىگىپ، ءبىر شىنى ءشاي ۇرتتاپ الايىن دەپ وتىرا بەرگەنى سول ەدى. تولەمىس شولاق كەلىپ الگىندە:
— تەز قىزىلشاعا بار، كەمپىر-شال دەيتىن زاڭ جوق، قول-اياعى قىبىرلاۋعا جارايتىننىڭ ءبارى جۇمىسقا شىعادى! — دەپ، ەسىكتىڭ الدىندا ات ويناتىپ كەتكەن.
اراي شىنىنى تاستاي بەرىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. كۇن قايتالاي كۇركىرەدى. بۇل جولى زەڭبىرەك اتقانداي كەلتە قايىرماي، ۇزاق سارناپ، كۇتىرلەگەن داۋىس بىرتە-بىرتە الىستاپ تاۋدان استى.
— الگى كەلىن شوشىپ قالار ما ەكەن، بولە بوپ!
توتيا سۋعا كەتىپ ەدى. اراي:
— قويا عوي، سايدان شەلەك كوتەرىپ شىققان ساعان اۋىر بولادى، - دەسە دە كونبەپ ەدى. اراي دالاعا اتىپ شىقتى. توتيا سايدىڭ قاباعىنا مىقشيىپ شىعىپ كەلەدى ەكەن.
ارايدىڭ سەزىكتەنگەنىندەي، الگى ءبىر كۇن كۇركىرەپ، اسپان قاقىراعاندا، ەكى شەلەك سۋ كوتەرىپ قاباققا ورمەلەپ كەلە جاتقان توتيانىڭ ءىشى ءبۇرىپ الا جونەلدى. دەمى ءبىتىپ، اۋزىمەن اۋا قارماپ، القىنىپ تۇرىپ قالدى. قولىنداعى شەلەكتەردى جەرگە سوندا دا قويمادى.
— وسى ەلدىڭ قاعىندىسى-اي، — دەدى اراي توتياعا قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتىپ. — قىستا بورانى سوقسا، ارسىل - گۇرسىل التى كۇن سوعادى. كوكتەمدە كۇنى كۇركىرەسە جامان ءۇيىمىز جايراپ قالا جازدايدى. مىنا بايعۇس بالاسىن تاستاپ قويماسا جارار ەدى. ءاي، تاستا قولىنداعى قۋ شەلەكتى. اكەڭ سۋدان ءولىپ پە ەدى! ويپىرماي، مىنانى - ەي، قوي دەيمىن قولىنداعى شەلەكتى جەرگە!
توتياعا شەلەكتەن اجىراسا ءوزى سايدىڭ تابانىنا قۇلاپ تۇسەتىندەي كورىندى. استىڭعى ەرنىن قاتتى تىستەپ، ساۋساقتارى شەلەكتىڭ تۇتقاسىنا سىرەسىپ اجىراماي قالىپتى. اراي ارەڭ ايىردى. اشەيىندە شيەنىڭ كۇرەڭ قىزىلىنداي ەرنى كوگەرىستەنىپ تۇر. قولى-باسى سۇپ-سۋىق ەكەن.
اراي ونى ارقالاپ ەسىكتىڭ الدىنا ارەڭ جەتكىزدى.
— اپاتاي-اي، ءولدىم-اۋ، — دەدى توتيا.
اراي ونى قولتىعىنان كوتەرىپ، ۇيگە كىرگىزبەك ەدى، كەلىنى ەكى بۇكتەلىپ جەرگە سىلق ەتتى. ەسىكتىڭ كوزىن كولشىك الدى. كولشىكتە اق كوبىكتەر سەكىرىپ وينادى. جاۋىنقۇرتتارى جانا تۋعان بالاداي قىزىلشاقا كۇيى جاڭبىردىڭ استىندا راحاتتانىپ كوسىلە ءتۇسىپ جاتىر. نوسەر باسىلسا، قورادان تاۋىقتار شىعىپ شوقىپ كەتەدى – اۋ دەپ سەسكەنەر ەمەس.
اراي توتيانى قولتىعىنان دەمەپ تاعى تۇرعىزباق بولىپ ەدى، كەلىنى ءوز بىلەگىن ءوزى تىستەپ العان ەكەن، زىلدەي دەنە جەردەن كوتەرىلە بەرە اسپان تاعى كۇركىرەپ الا جونەلدى. سول گۇرىلدى باسىپ تاستاعىسى كەلگەندەي ءبىر باجىلداق اششى ايقاي نايزاعايمەن قاباتتاسا شىقتى.
— ويبۋ، قۇداي اتتى، مىنا بايعۇس تۋىپ قويدى! — دەپ اراي ايقايلادى. — ءاي، كەنجەگۇل، اشەيىندە بوساعانى بوساتپايسىڭ، قايداسىڭ! تۇتاننىڭ اپاسى، ءاي ۋ-ۋ! زەرگۇل!
ءسويتىپ، مايداندا جۇرگەن وراقتىڭ بالاسى جاۋىن قۇرتىنان ۇلكەنىرەك بولىپ، نوسەرلەتكەن جاڭبىردىڭ استىندا، باتپاق كولشىكتىڭ ۇستىنە تىراڭ ەتە ءتۇستى. نوسەر باتىستان كەلدى. وراق ادەيى جۇمساپ جىبەرگەندەي. مەنىڭ تۇڭعىشىمنىڭ بىلقىلداق ماڭدايىنان مەن ءۇشىن ءسۇي دەگەندەي.
ىنىنە سۋ كەتكەن كورتىشقانداي مالتىعىپ ماماي كەلدى. جىلقى قايىرىپ جۇرگەن جەرىنەن نوسەر باسىپ قالىپ، ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بولدى. كيىم اۋىستىرماق ەدى. الدىنان كەنجەگۇل جۇگىرىپ شىقتى.
— قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر شىراق-اۋ، قۇداي تىلەۋىڭدى بەردى. ءسۇيىنشى، كەلىنىڭ بوساندى! — دەدى.
— ا! ا! نە دەيسىڭ، راس پا؟ — دەپ ارسالاڭداپ، ايتۋعا ءسوز تاپپاي قالدى.
— راس-ەي، ءسۇيىنشىم كانە؟
— نە تۋدى؟ — دەدى ماماي اپالاقتاپ. كەنجەگۇل كەرى جۇگىردى.
— وي، اتتەگەن-اي، الگى ۇل ما، قىز با؟
— قاراماپپىز عوي قارا باسىپ.
ابىر-سابىر بوپ جاتقان ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ، اناۋ-مىناۋ ادامداردان اتتاپ ءوتىپ، كەنجەگۇل جورگەككە جاڭا تۇسكەن شاقالاق بالانى بارىپ باس سالدى. قىزىل شاقا كەزىن تارس جۇمىپ، الدەنەگە اشۋلانىپ، اسىقتاي جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ جاتىر ەكەن. كەنجەگۇل جورگەكتىڭ اراسىنان نارەستەنىڭ اياعىن الا قولىن سالىپ جىبەردى. دالاعا قارعىپ شىعىپ:
— ءاي، شىراق، باي بولاتىن بولدىڭ، قىرىق قىسىراق! — دەدى.
بوسانعان كەلىنىنىڭ ۇستىنە كىرە الماي تۇرعان ماماي:
— ە، تۇقىمىڭ ءوسسىن، تۇقىمىڭ وسكىر! سول قىسىراقتىڭ جارتىسى سەنىكى. بار، بەرەكە تاپ، — دەدى.
— ە، قىز ادام ەمەس پە ەكەن؟ بالشىقتان بالا جاساپ الساڭ - قايدا قالدىڭ؟ و نەسى - ەي، توبا! — دەپ كەنجەگۇل جاعاسىن ۇستادى.
— ءاي، ءتاۋىپ ەنە، ءتاۋىپ ەنە! — دەپ ىشقىندى ىشتەن ءبىر كەمپىر. - ۇل! ۇل! جوندەپ قاراماي ونىسى نەسى، بايعۇس، قۋانعاننان ەسىن شىعىپ كەتكەن بە؟! ول ساران شالدان نە دامەتىپ ءسۇيىنشى سۇرايسىڭ. ونان دا اينالايىندار - اۋ، اناۋ سوعىستا جۇرگەن وراقتان ءسۇيىنشى سۇراپ حات جازساڭدارشى! وراقتان سۇراڭدار!
مامايدىڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى. تۇڭعىش رەت نەمەرە ءسۇيۋى. ونىڭ ءوزىن بىرەسە قىز، بىرەسە ۇل دەپ شاتاستىرىپ جاتىر. بوپەنىڭ جاسى ۇزاق بولار.
«ءۇرىم-بۇتاق، — دەپ كۇبىرلەدى ماماي نە ايتىپ تۇرعانىن ءوزى دە انداماي، — تۇقىم». جارىقتىق باقتيار باباسى ايتىپ وتىرار ەدى. «بالالى ءۇي - بازار، بالاسىز ءۇي — مازار» دەپ. بۇل ماماي سول باقتيار باباسىنىڭ كوزىن كوردى. باقتياردان ءارى كىمدەر وتكەن؟ ماماي — شەجىرەگە جوق ادام. ءارى كەتكەندە دومالاق اناعا دەيىن بارادى دا، ارمان قاراي شاتاسا بەرەدى. و، دۇنيە، دۇنيە! اقسايدىڭ سۋىنداي العا زىمىراعان زاماندار.
ۇرپاقتار كەلەدى، كەتەدى. ءبىرىنىڭ قىسقا ءومىرىن ەكىنشىسى ۇزارتپاق بوپ، ساپقا تۇرادى. سول تىزبەك ءبىر جەردەن ءۇزىلىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي.
مامايدىڭ ۇيقىعا جاتاردا قاراڭعى تۇندە جاتىپ ويلايتىنى دا وسى ۋايىم. ماماي باسى جاستىققا تيسە-اق قور ەتە قالاتىننىڭ ءبىرى. ءبىراق سول كور ەتە تۇسكەنگە دەيىن:
— ءيا، اينالايىن، اتا-بابام، ءارۋاق ءوزىن قولدا، ءوزىن وندا، ۇرپاعىمنىڭ وتى وشپەسىن، — دەپ ىشىنەن وتكەندەرگە سىيىنىپ تا ۇلگىرەتىن.
بۇل دۇنيەدە ءبىر ۇرپاققا ءبىر ۇرپاق مۇراعا جەردى قالدىرادى، تاۋ-تاستى، اسپاندى قالدىرادى، ارمانىن قالدىرادى. ءوزى دۇنيەدەن كوشەردە وسىنىڭ ءبارىن قولما-قول تاپسىرار مۇراگەرى بولماسا - ول ادام جىلاي-جىلاي كەتەدى. و دۇنيەگە تاۋ مەن تاستى، ايلى اسپاندى، ارمانىن الىپ كەتە المايدى عوي.
ماماي وسىندايدان قورقار ەدى. وقىماعان وجار شالعا تۇنشىعىپ جاتقان ءبىر سەزىم وسىنى ايتاتىن.
سول سەزىم ءقازىر مامايدىڭ كارى جۇرەگىن ەلجىرەتتى بىلەم، جايشىلىقتا پەيىلى تارلاۋ اشقاراق ادام ەندى بار داۋسىمەن:
— نۇرپەرزەنت، ۋا نۇرپەرزەنت! قايداسىڭ، قاراعىم؟ ورىسكە شاپ. قاسقا قوزىنى الىپ كەل. ءاي، مال تانىمايتىن ءبىر قۋ ادەتىڭ بار ەدى، باسقا بىرەۋدىڭ قوزىسىمەن شاتاستىرىپ جۇرمە! -دەدى.
جەڭگەسىنىڭ بوسانعانىن ەستىپ، نۇرپەرزەنت مەكتەپتەن جاڭا جۇگىرىپ جەتىپ ەدى. اكەسى جۇمساعاندا ۇنجىرعاسى تۇسىڭكىرەپ تۇراتىن بالا بۇ جولى ورىسكە قاراي قۇستاي ۇشىپ الا جونەلدى.
اسپاننىڭ كىرى اشىلىپ، ساي-سايدا لايساڭ سۋ اعىپ جاتتى. شىرىشقا مولتىلدەپ ءىلىنىپ قالعان تامشىدان نۇرپەرزەنتتىڭ شايتان - تەرى شالبارىنىڭ بالاعى مالمانداي سۋ بولدى.
الگىندە زىكىر سالعان ءزىلقارا بۇلتتار ءقازىر جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي جۋاسىپ، الاتاۋدىڭ باسىنا بارىپ ايالداپتى.
لەزدە كۇن كۇلىمدەپ، كەمپىرقوساق كۇمبەزدەنىپ، قۇستار قايتا انگە باستى.
ال جاۋىن قۇرتى - شۇبالشىندار جول ۇستىندە ماستار قۇساپ سۇلاپ جاتتى.
كەشكە تامان قاسقا قوزىنىڭ سورپا-سۋىن ىشىپ-جەپ كوڭىلدەنىپ العان كەمپىرلەر نارەستەنىڭ اتىن قويامىز دەپ شۋىلدادى.
— ساۋىردە تۋدى، ساۋىربەك بولسىن، — دەدى كوبى.
— جوق، بۇل اكەسى اسكەردە جۇرگەندە تۋدى، اسكەربەك بولادى، — دەدى ماماي.
III
كۇزدىڭ سىلبىر جاۋىنى باسىلعان. جۋساننىڭ ۇلپىلدەگى ەزىلىپ، ولگەن ۇيرەكتىڭ باسىنداي سالبىراپ قالعان.
اۋىلدان ارمياعا كەتكەن الپىس ادامنان ەكىنشى ورالعان وسى تۇتان.
— تۇتان كەلدى! تۇتان كەلدى!
نۇرپەرزەنت ايقاي سالدى. بۇگىن وقۋدان قالىپ شال اكەسىنىڭ ورنىندا اۋىل سىرتىندا جىلقى قايىرىپ ءجۇر ەدى. تۇتاننىڭ ستانسيا جاقتان ماي ارباعا ءمىنىپ كەلە جاتقانىن كوردى.
ماي اربا ايداعان تولەمىس:
— ءاي، قىزتالاق، مەنەن بۇرىن ايتىپ قوياتىن بولدىڭ، ءا، ءسۇيىنشىسىن ءوزىم الايىن دەپ ەدىم. مەيلى، شاپ، شاپ! — دەدى.
ءبىر بوشكە سياتىن اربانىڭ الدىنا تولەمىستۇتان ەكەۋى قاتار وتىرىپتى.
تولەمىس مايداننان اۋىلعا وتكەن قىستا-اق ءبىرىنشى بوپ قايتتى. سول قولىن تاستاپ كەلدى. كەلە سالا ونى كولحوز بريگاديرى ەتىپ قويدى. ادام جەتپەگەن سوڭ ماي اربانى دا ءوزى ايدايدى. ءقازىر ونىمەن قاتار وتىرعان تۇتان تولەمىس اعاسىنىڭ شولاق قولىنىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلگەندەي وعان تىعىلا تۇسەدى.
نۇرپەرزەنت اساۋ تايدان اۋناپ ءتۇسىپ، تۇتاننىڭ موينىنا اسىلدى. ەكەۋىنىڭ دە يىعىنا بوشكەنىڭ قارا مايى جۇعىپ قالدى.
تۇتان ونى مەيىرلەنە باۋىرىنا باستى. الدەنەنى اۋىرسىنعانداي بوپ-بوز بەتى جىبىرلاپ كەتتى. ونى نۇرپەرزەنت كەيىن ءبىلدى. اربادان تۇتان تاياققا سۇيەنىپ ءتۇستى. شالدارشا بۇكشيىڭكىرەپ قالعان. بوكسە جاعى بولەك بىتكەندەي كيرەلەڭدەي بەرەدى. كەۋدە العا جۇرسە، بوكسەسى سۇيرەتىلىڭكىرەپ، ىرىققا كونبەيتىن سياقتى.
نۇرپەرزەنت اساۋ تايدى اق كوبىككە مالىندىرىپ اۋىلعا قاراي جۇلدىزشا اقتى.
— تۇتان كەلدى! تۇتان كەلدى!
انشەيىن ايدالاعا ايقاي سالدى.
بۇل ايقايعا تاۋ سەلت ەتكەن جوق. باتىسقا قاراي توپ-توپ قۇزعىن قارعا قالباڭداي ۇشىپ بارادى. سول جاقتا جەمتىك مولىن جەر تۇبىنەن سەزگەندەي. جەر تۇبىنەن قاننىڭ ءيىسىن سەزگەندەي. قالباڭداپ ۇشىسى جامان. اناۋ الىس باتىستا مولشىلىققا كەنەلەتىن ءتۇرى بار.
— تۇتان! تۇتان!
اۋىل شەتىنە نۇرپەرزەنت اساۋ تورى تايدى القىندىرا كىردى. جولدا ويناپ جۇرگەن ءبىر توپ بالا تىم-تىراقاي قاشتى. زەرگۇل كەشە عانا الابوتا ورتەپ ساقار قايناتىپ، سابىن ءتۇسىرىپ الىپ، بۇگىن جالعىز شىت كويلەگىن جۋىپ وتىر ەدى.
«تۇتان!» دەگەن اششى ايقايدى ەستىپ شالقاسىنان تۇسە جازدادى.
«سورلى جالعىز ولگەن ەكەن»، - دەدى.
— زەرگۇل اپا، ءسۇيىنشى! تۇتان كەلە جاتىر! — دەدى نۇرپەرزەنت الاسا تەرەزەنىڭ الدىنا اتىن ويقاستاتىپ.
كەمپىر بايعۇس تاعى شالقاسىنان تۇسە جازدادى. جالاڭاش ەتىنە شاپان جامىلعان كۇيى سۇرىنە-قابىنا اتىپ شىعىپ:
— نە دەيسىڭ، نە دەيسىڭ! — دەي بەردى.
جۇرت جينالدى.
— بايعۇس-اۋ، ەسىن شىعىپ كەتكەن بە، كويلەگىڭدى كي! — دەدى بىرەۋ.
كويلەگى قۇرعىر ساقار سابىننىڭ كوكشىلدەۋ كوبىگىنە بوگىپ جاتىر. كەشە عانا ءبىر ارقا الابوتانىڭ كۇلىن قايناتىپ، ەكى-ۇش كەسەك قارا سابىن ءتۇسىرىپ العان.
انە-مىنە دەگەنشە، قوس ات جەككەن ماي اربا دا كەپ قالدى. شال-كەمپىر، بالا-شاعا دەمەي، اۋىلعا كەلىنشەك تۇسكەندەي، ماي اربانىڭ الدىنان جاپىرىلا شىقتى. ارباكەش تولەمىس: «قاش، قاش! جولدان قاش!» — دەپ جۇرتتى جالعىز قولىڭداعى ۇزىن قامشىمەن جاسقايدى. سولداتتى سوناۋ سوعىستىڭ تىرناعىنان ءوزى جۇلىپ الىپ كەلە جاتقانداي، تاناۋى دەلديىپ، ماقتانىپ كەتىپتى. ەگدە كىسىنىڭ كەيدە بالا مىنەز بولعانى قانداي جاقسى.
كەمپىر بارىپ بالاسىن باس سالىپ قۇشاقتادى، سولداتتىڭ بەلى كيرەلەڭ ەتە قالدى. ەزۋىندە كۇلكى، كىرپىگىندە كىربەڭ تۇر.
— اينالايىن، اپاشىم! — دەپ سىبىرلادى سولدات.
«اپا، نان بەرشى!» — دەپ شولجاڭداپ تۇسكە دەيىن توسەكتەن تۇرماي جاتىپ الاتىن بالانىڭ نىشانى كورىنبەيدى. جاعى سوپايىپ، مۇرىنى ۇشكىرلەنىپ، شەشەكتەن قالعان داقتارى تەرەڭدەي ءتۇسىپتى. ماڭدايىندا اشىنعان ءبىر ءاجىم تۇر. تەرشي بەرەدى ەكەن. ءالسىز.
كەمپىر تىكسىنىپ قالدى. ءبىراق بۇل اسكەردە تويا تاماق ىشپەي بىرىشەك بوپ قالعان سوڭ عوي دەپ ويلادى.
كورشى ايەلدەر سامپىلداپ ءجۇر.
— بالاڭ كەلىپ كوزايىم بولدىڭ با، بايعۇس!
— ورنىندا بار وڭالار. كورگەن قورلىعىڭ ءبىر كۇنگىدەي بولمايدى، ەندى.
— ءب-ى-ىز قاشان ءوستىپ كەتكەنىمىز كەلىپ، باعىمىز اشىلار ەكەن.
— اپىر-اي، سوندا جۇرەگى تۇسكىر جارىلىپ كەتپەس پە ەكەن.
ادامدار جينالىپ سولداتتى ايمالاپ جاتىر. تۋىسقاندىعى وسىندايدا ويانىپ ەلجىرەيدى -اي كەلىپ. اجال اۋزىنان امان كەلگەن كيەلى جانداي، سوعان ءسىرا، تابىنارداي، الدەكىمدەر سۇر شينەلدىڭ ەتەگىن ءسۇيىپ توي ەتىپ جاتىر.
اراي توتيا كەلىنىن ىلەستىرە كەلدى. اراي تۇتاننىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى. جەڭىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى. توتيا ونىڭ ارتىنا بالاشا تىعىلىپ، جىميىپ كۇلدى.
— ءبىزدىڭ وراقپەن بىرگە كەتىپ ەڭ، كورمەدىڭ بە ونى، تۇتان؟ — دەپ سىبىرلادى اراي.
تۇتان بالتىرىن وبموتكا قىسىپ بارا جاتقانداي، ارا-اراسىندا ساۋساعىن جۇگىرتتى.
— و باستا بىرگە بولىپ ەدىك، ريازان دەيتىن جەردە ءبىزدى ءبولىپ جىبەردى، — دەدى. داۋسى جەل تەربەگەندەي دىرىلدەدى. - قايتىپ كورە المادىم.
تۇتان: «نەگە ەرتە كەلدىم» دەپ تە ءبىر ويلادى. ول ەرتە كەلىپ قالىپ، باسقالاردىڭ ورالماي جاتقانىنا ءوزى كىنالى ادامداي ءبىر كۇيگە ءتۇستى. ۇرلانىپ كەلگەندەي. باسقالاردى تاستاپ قاشىپ شىققانداي. وزگەلەر ورالماسا، بۇ دا ورالماۋعا ءتيىس دەگەن زاڭ بارداي. تۇتان سول زاڭدى وپاسىز بۇزعانداي. اي، اينالايىن ايەلدەر - اي، ەلىم دەپ ەڭىرەپ، اڭساپ كەلگەندە قولايسىز بولدى.
تۇتاننان تەر ولاي دا كەتتى، بۇلاي دا كەتتى.
— قايدام، قاراعىمنان حات جوق، اينالايىن تۇتان-اۋ، وزىڭمەن بىرگە كەتىپ ەدى-اۋ، — دەدى اراي.
ءۇي ءىشى ءۇنسىز قالدى. سودان كەيىن بارىپ بىرەۋ:
— قويشى-ەي، قايداعىنى ايتپاي! حات جازۋعا قولى ءتيىپ ءجۇر دەيسىڭ بە، — دەدى.
— ءبىزدىڭ جامەكتەن حات بولماي تۇر، ءجۇرمىز عوي شىداپ، — دەيدى بىرەۋ.
ءۇي ءىشى تار، ەڭسەسى ءپاس، قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي عانا ەدى. ەندى سۋىق كۇندە پەش جاقپاسا دا ىسىپ كەتتى. سارتاپ بولعان ساعىنىشتىڭ لەپتەرى ىسىتىپ جىبەرگەندەي.
ماي ارباعا جەگىلگەن اتتار مۇلگىپ تۇر ەدى. وسقىرىنىپ قۇلاقتارىن شانىشقىلاي قالدى.
كەنجەگۇل كەلە جاتىر ەكەن. - «اككەي-اي، گاماي-اي، كاگدا، سولدات داموي-اي» — دەپ ۇيگە ەكپىندەي كىردى.
— ايتقانىم، كانە، ايتقانىم. ايتپاپ پا ەدىم، زەرگۇل، وسى اپتادا بالان كەلەد دەپ!
تۇتاندى بارىپ باس سالىپ، كوپ تەڭسەلىپ تۇرىپ الدى. بالا كەزىندە تۇسىنە كىرەتىن كەنجەگۇل كەمپىردى تۇتان ءقازىر شىن تەبىرەنە ارقاسىنان قاقتى.
— و، اينالايىن اپام، امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە، — دەدى. كەنجەگۇل مىنا جىلى سوزدەن قامىعىپ يەگى كەمسەڭدەدى.
— ءقايتسىن، جارىقتىق، قۋانعانى عوي، — دەدى ايەلدەر.
— جالعان-اۋ، جارىم كوڭىل عوي، جالعىز ەمەس پە، — دەدى ايەلدەر.
كەنجەگۇل كوزىنە تۇسكەن كيمەشەگىن تۇرىڭكىرەپ، جۇرتقا وقىرانا قاراپ:
— ءاي، پىش-پىش دەمەي تيىش وتىر، تۇگە، قارا بۋلاردىڭ ءتىپتى مەنى ەسىركەي قالۋىن. قۋداي ەسىركەمەگەن كەنجەگۇلدى ادام جارىلقاماي-اق قويسىن، — دەپ شاپشىدى. — مەن سەندەردىڭ اۋليەڭمىن، وڭشەڭ سىپىرعى شاش! تۇتان كەلەدى دەدىم — كەلدى! انە، كايت دەيسىڭ ەندى!
— ە، جارىقتىق - اۋ! ايتقانىڭ كەلدى! اشقان بالىڭ تۇپ - تۇرا شىقتى. قالاعانىڭدى ال! -دەدى زەرگۇل.
— ايتقانىم كەلدى مە، ا – ا - ا! نەڭدى قالايىن؟ جالعىز قاسقا قۇناجىننان باسقا نە بار سەندە؟ كەشەگى قايناتقان سابىنىڭنان بەر.
— و، جارىقتىق اۋليە! سابىن سەنىن ساداعاڭ كەتسىن! ءبارىن ال! — دەدى زەرگۇل.
— بەر قايناتقان ساقار سابىنىڭنان! وتكەن ساۋدادا مىنا ارايدىڭ دارداي بالاسىنا، الگى نۇرپەرزەنتىڭ ايتام، تۇرا ءبىر دوربا جۇمىرتقا قوستىم، اينالايىن وسىعان قارا سابىن اكەپ بەر دەپ. بالام كەشكە قولاقپانداي ءداۋ سابىن اكەپ بەردى.
دەرەۋ باستاۋدىڭ سۋىن جىلىتىپ جىبەرىپ، قومىتىمدى كىرلەنگە اتىپ ۇرىپ، الگى سابىنمەن سۇيكەي بەرگەنىم سول، بەتىم - اۋ! — ارجاعىنان اعاش شىعا كەلدى. اعاشقا ارى-بەرى شەگە قاعىپ، بەتىنە عانا سابىن جالاتىپ، ءمور باسىپ لەكەرلەپ قويعان ەكەن، العانىڭ اس بولماعىر. نۇرپەرزەنتتى ايتساڭشى، سويتالداي بوپ، سونى اڭعارماعان.
— وي، ءتاۋىپ ەنە، ول بالا دا ءالى، جانكەشتىلەردىڭ سۇمدىعىن قايدان ءبىلسىن، — دەدى اراي.
— اۋ، اينالايىندار - اۋ، تۇتان كەلگەندە تىشقان مۇرنىن قاناتپاعانىم جامان ىرىم عوي. الگى جالعىز قۇناجىنى قۇرعىر بۋاز ەدى، ەندى ءقايتتىم، قۇداي-اۋ؟
— قوي، قۇناجىندى قايتەسىڭ، — دەدى تولەمىس. — ول ەرتەڭ اعارعان عوي. تۇتان بولسا اعارعان اڭساپ كەلدى.
— ە - ە، قايران شەشە، جالعىز سيىرىن دا اياعىسى جوق. ەندى ءقايتسىن. باياعىشا مۇنىڭ شالى وسى تۇتان تۋعاندا «ولگەنىم ءتىرىلدى، وشكەنىم جاندى» دەپ تۇتان قويدى عوي اتىن.
— ە، بۇل تۇتان — شەشەكتەن كەتكەن ءتورت ۇلدان كەيىن امان قالعان تۇتان عوي. ءاي، زەرگۇل، ەندى كەلىن ال تەزدەپ. جەتتىڭ، قۇداي جەتكىزە.
ايەلدەر بىر-بىرىنە ءسوز بەرەر ەمەس. ال زەرگۇل بولسا، ءالى ەسى شىعىپ ءجۇر. جامان ساماۋرىندى الىپ اۋىز ۇيگە جۇگىردى. ەسىكتىڭ كوزىندە جاتقان بىرەۋدىڭ كەبىسىنە دە ءسۇرىنىپ كەتتى.
— اينالايىندار-اۋ، الىڭدار! — دەپ كەنەپ داستارقاننىڭ ۇستىنە قۇرتتى ۋىستاپ-ۋىستاپ لاقتىردى. توزعان قامشىداي بۇرىمىنىڭ ۇشىنا بايلاپ قويعان قارا كىلتپەن كەبەجەنىڭ اۋزىن اشىپ جىبەرىپ، قوزى قارىن ماي الىپ شىقتى. قارىندى كاپۋستانىڭ قابىعىنداي قىلىپ قاعازبەن وراي بەرگەن ەكەن، مايى شىققان گازەتتىڭ ءبىر جىرتىندىسىن ۇستاپ وتىرىپ، تولەمىس سوۆينفورم — بيۋرونىڭ حابارىن ەجىكتەپ شىقتى.
— ءاي، قىزتالاق گەرمان، سالدىڭ-اۋ سويقاندى، — دەدى.
— سول سۇمنىڭ ءوزى ءجويت دەيدى عوي، راس پا؟ — دەدى كەنجەگۇل.
— كادىمدى ءوزىمىز سياقتى ادام و دا، — دەدى تۇتان.
— ادامنىڭ ايۋانى دا، قىزتالاق، — دەدى تولەمىس قۇرتقا ماي ءىلىپ الا بەرىپ.
داستارقاندا نان كورىنبەدى. وعان ەشكىم تاڭدانعان جوق.
— ءاي، تۇتان-اۋ، ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ بە، سول پالەنى؟ — دەپ قويمادى كەنجەگۇل. — ءمۇيىزى، جالعىز كوزى بولادى ەكەن دەگەنى راس پا؟
— كادىمگى ءوزىمىز سياقتى ادام، — دەدى تۇتان.
— ءتاۋىپ اپا، مەنىڭ وراعىما قۇمالاق اشىپ بەرسەڭشى. حات بولماي تۇر عوي، — دەدى اراي.
— قاپتىڭ ۇستىنە شاشپاسام بولمايدى قۇمالاقتى، — دەدى كەنجەگۇل.
— ە، جارىقتىق، اۋليە عوي، — دەدى بىرەۋ.
— باياعى سوقبەلدى جاكەمنىڭ قىزى ەمەس پە، و كىسىلەر شىن اۋليە ەدى عوي، — دەپ تولەمىس شولاق قولىنىڭ جەڭىمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى.
كەنجەگۇل قاپتى جايىپ تاستاپ، قوينىنان جارعاق قالتا الدى. ىشىندەگى لوبيانى ۋىستاپ تۇرىپ شاشىپ جىبەردى.
«ءسۇفيتى» — دەدى.
— ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! — دەدى ىرشىپ ءتۇسىپ. — كەلىپ قالدى. ماڭدايى جارىق، جۇرەگىڭ اشىق. ونىڭ بوساعاسىنان سەنىڭ بوساعاڭا اۋدى. وراق پا وسى؟ — وقشيا قارادى. — وراق! وراق!
ەنەسىنىڭ ارت جاعىندا وتىرعان توتيانىڭ كەۋدەسى تىپىر-تىپىر ەتتى. بەتىنە قىزىل تەۋىپ، قۇلپىرىپ قويا بەردى. شاڭ باسىپ قالعان قىزىل المانىڭ توزاڭىن ءسۇرتىپ العانداي جايناڭ قاعىپ، باسىن سوزىپ، قۇمالاققا ءۇڭىلدى:
«ول كەلە جاتقاندا الدىنان قالاي شىقسام ەكەن؟ اسكەربەكتى كوگەرىپ الا شىعام با؟ الدە اپام كوگەرەر مە ەكەن؟ قۇشاقتاپ سۇيسەم، ەلدەن ۇيات-اۋ. بوتەن الدەبىرەۋ قۇساپ قول الىسا سالساڭ - تاعى ىڭعايسىز. مۇرتى بۇرىنعىداي ءالى قىتىعىمدى كەلتىرەر مە ەكەن...»
— اۋزىڭا ماي، اينالايىن ءتاۋىپ ەنە، اۋزىڭا ماي! — دەدى اراي.
— اينالايىن ارۋاق! — جەبەپ جۇرگەن ءوزىڭسىڭ. مەنىڭ بىلگەنىم — سەنىڭ ارقاڭ. جاتقان جەرىڭ جانات بولعىر، سوق بەلدى! ءاماندا قولداي گور، ءاۋمين!
كەمپىرلەر كۇس-كۇس الاقاندارىن جايدى.
توتيا دا بولار-بولماس جورالعى جاسادى. سەمىزدەۋ ساۋساعىنان مىس ساقينا كورىندى. ءۇش تيىندىق مىستان ساقينا سوعىپ، ناقىشتاپ بەرىپ ەدى وراق. ءالى تاستاماپتى. ءبىراق جالتىراعانى كومەسكى تارتىپتى.
ءبىر مەزگىل تۇتانعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، بەلى بۇگىلگەن قارت وتىرعانداي كورىندى.
«اپىر-اي، وسى كىسىنى اپام وراقتان ءبىر جاس كىشى دەپ وتىرماۋشى ما ەدى. سوندا بۇل جيىرماعا جەتەر-جەتپەس قوي. قارتايعانى نەسى؟ الگىندە اجارلى سياقتى ەدى، ءسىرا شارشاعان با».
ال تۇتان توتياعا كوز توقتاتا المادى. كوبىنە-كوپ كەمپىرلەر جاعىنىڭ ساۋال-سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە الداۋسىراتۋمەن اۋرە.
— اۋزىڭا ماي! — دەدى تاعى دا اراي.
— قۇدا قالاسا، توي ەندى سەنىڭ ۇيىندە! — دەدى بىرەۋ.
— ەكى-ۇش قارىن مايى بار بۇل پالەنىڭ، دايىندالا بەر! — دەدى تاعى بىرەۋ.
اۋىز ۇيدە ەسكى سارى ساماۋرىن مىڭگىرلەپ انگە باستى.
ءبىر كەسە شايدان كەيىن تۇتاننىڭ بوپ-بوز وڭىنە قان جۇگىردى. توگىلگەننەن قالعان از عانا قانى ءقازىر جيىلىپ بەتىنە شاپقانداي. شەشەكتىڭ ءىزى دە بىلىنبەي كەتتى. ونىڭ ەسىنە الدەنە ءتۇستى. ول اپاسىنان دومبىرا سۇرادى. شەشەسى دومبىرانى شۇبەرەككە وراپ ساندىقتىڭ ارتىنا تىعىپ قويعان ەكەن، دىمقىل تارتىپ، كوكوڭەزدەنىپ كەتىپتى. قۇلاعى سول ءوزى سوعىسقا كەتەردەن بۇرىن بۇراعان كۇيى قاتىپ قالىپتى. دومبىرا مۇنى جاتىرقاعانداي ەكەن. دومبىرا قاپاستا ۇزاق تۇرىپ قاپادان ءۇنى شىقپاي، تىڭقىلدايتىن بولىپتى. تۇتاننىڭ مىلتىق شۇرىپپەسىن باسىپ ۇيرەنگەن ساۋساعى دا دىمدانىپ، كوك بازدانعان شەكتەن ءجوندى ەشتەڭە شىعارا المادىق
سولدات قىسىلماسىن دەپ ايەلدەر ادەيى ءان باستاپ جىبەردى.
كىشكەنتاي ءۇي قاۋاشاعى اشىلعان گۇلدەي جاينادى. كوپتەن مۇنداي جيىن كورمەي بۇيىعى بولىپ قالعان بالا-شاعا دا جينالىپ، تار ۇيگە سىعىلىسىپ، سىيعانىنشا كىرىپ الدى:
احاۋ ايداش-اي،
كۋدا پايدەش-اي
ىزدەگەنىڭ قىز بولسا
ۆەزدە نايدەش-اي...
— ءاي، بارەكەلدى! ءاي، تۇتان، قاراق، ساعان ايتىپ جاتىر، ەسىتتىڭ بە؟ — دەدى تولەمىس.
جەردە ءشوپ بار-اي،
قىزدا ەپ بار-اي،
قۇداشانىڭ اۋلىنا
سالەم دەپ بار-اي.
— ءاي، قۇداي تىلەۋىڭ بەرگىر! — دەپ قۋاندى تولەمىس شولاق. — ءاي، تۇتان، قاراق، «قۇداشانىڭ اۋىلى» دەپ ساعان ءتيىستىرىپ جاتىر. مىنا تومەنگى تەرىستە قىز دەگەن قامىستاعى قىرعاۋىلداي، بىرىنەن ءبىرى ەتەدى. تاڭداپ ءجۇرىپ الاسىڭ. ە؛ تۇتان باتىر، بارىنەن دە امان كەلگەنىڭدى ايت. ءوزىم ەرتىپ شىعامىن سەنى، تانداپ ءجۇرىپ الاسىڭ...
دۇنيە داستان،
اۋەلى-اق باستان
اقىلدى دۇشپان ارتىق
اقىماق دوستان، ءالۋ-اي...
تۇتان ويلايدى: بۇل ءاننىڭ ءقادىرىن بىلمەپپىز-اۋ. بومبا بوزداپ، زەڭبىرەك زىركىلدەگەندە ءان قۇلاققا ەندى ەستىلمەستەي بولىپ ەدى، بۇعان دا شۇكىر. قايران اۋىل، ءان قالاي كوبەيىپ كەتكەن، ءانشى قالاي كوبەيىپ كەتكەن، الدە بۇعان ءمان بەرمەگەن بە...
اقىلدى دۇشپان ارتىق،
اقىماق دوستان، ءالۋ-اي...
ەكى ايەل بۇل قايىرمانى اياقتاي بەرە، قارسى جاقتان ەكەۋ شىعا كەلدى:
اينالايىن جاستار-اي،
قوسىلار ما ەكەن باستارى-اي،
قىرىپ - قىرىپ ساقالىن
شال قۇتىردى، ماسقارا-اي...
— ءتايت، قاراق، و نەسى، شالدىڭ ءبارى قۇتىرعان جوق، — دەپ قىزاراقتادى تولەمىس.
— ي-ي-ي، كۇنىم-اي، — دەدى ءبىر كەمپىر. — امان بولسا، ءالى-اق قوسىلادى باستارى، بالالار كەتىپ، اۋىلدان اجار كەتتى عوي. ساقالىن قىرىپ - قىرىپ قىز العان الگى جەر جۇتقىر قايىرقۇل عوي، اينالايىن تۇتان-اۋ.
توتيا تۇتانعا قاراپ ەدى، كوزىنە كوزى ءتۇستى. توتيا ەنەسىنىڭ ارتىنا تىعىلىڭقىراپ جىميىپ كۇلدى. وزىنە قاراعان ادامعا جىميىپ كۇلە سالاتىن ادەتى باياعى.
— شىراعىم، تۇتان، ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن ەكەۋمىز تەرىسكە تۇسەمىز. ءبىر شۇيكەباس كەرەك ساعان دا، اپاڭا دا، — دەدى تولەمىس.
— ءاي، نۇرپەرزەنت، ءا قىزتالاق، نەگە الارا قارايسىڭ؟ ماعان الىپ بەرمەي، قاتىندى تۇتانعا الىپ بەرەتىن بولدى دەپ وكپەلەپ وتىرسىڭ با؟ اسىقپا، ساعان دا الىپ بەرەمىن. الدىندا تۇتان اعاڭ، ودان كەيىنگى كەزەك سەنىكى.
نۇرپەرزەنت لاپ ەتىپ جانىپ كەتە جازدادى.
— ءيا، توكە، قاتىن الىپ بەر دەپ قاشان ايتتىم؟
— ايتپاساڭ دا بىلەمىن، قىزتالاق. ەسى-دەرتىڭ سول. ماماي جاكەمنىڭ ورنىنا جىلقى باققان كۇنى بارىنەن ايىرىلىپ قالاتىنىڭ وتىرىك پە؟ انە كۇنى اقسايدان كەلە جاتسام، ايدالادا اتتىڭ ۇستىندە بىرەۋ قالعىپ وتىر. قاراسام: نۇرپەرزەنت. «اۋ، نەعىپ وتىرسىڭ؟» «ولەڭ وقىپ وتىرمىن». «جىلقى قايدا؟» «جىلقى سايدا». سايدا سايتان دا جوق. ءبارى ءۇيۋلى قىزىلشانى كەمىرىپ جاتىر. بىلەمىن ويىندى. ولەڭ وقىدىم دەگەنشە، قىزعا ويىم كەتتى دە.
— ولەڭدى مولداجان اۋەلى ءوزى جازادى، — دەپ قالدى توتيا.
— قويىڭدارشى-ەي، بالامدى ۇيالتا بەرمەي، — دەدى اراي. — ويتپەي-اق، ءوزىنىڭ مالعا اسا قىرى جوق. كولحوزدىڭ جىلقىسى تۇرماق، ءوزىمىزدىڭ بۇزاۋدى ارەڭ تانيدى. «نۇرپەرزەنت-اي، بۇزاۋدى ايداپ كەلشى» دەسەڭ، باسقا بىرەۋدىڭ بۇزاۋىن ايداپ كەلەدى.
— انە-انە، ايتتىم عوي، كەلىنشەك تۇسىرۋگە كوڭىلى اۋسا ادام سونداي بولاد، — دەپ قويمادى قىزىپ العان تولەمىس.
— قۇدا قالاسا، وراق، كەلسىن. ودان كەيىن كەلىن ءتۇسىرۋ قاشپاس، — دەدى اراي.
***
جۇرت توي-تومالاقتان ءتۇن ورتاسىندا تارادى. قايىن جۇرتىنان قالجىراپ قايتقان تۇتان بىر-ەكى كەسە بوزانى كوتەرە الماي، قيسايىپ جاتىپ قالعىپ كەتكەن ەكەن. ءبىر كەزدە ەكى-ۇش ايەل سىلكىلەپ وياتتى.
— تەسەگىڭە بارىپ جات، — دەدى ءبىر جەڭگەسى.
— و نەسى ۇيقىسىراپ! — دەدى ەكىنشى جەڭگەسى.
تۇتان ۇيقىلى-وياۋ توسەگىنە قيسايدى.
تاعى كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەكەن، جانىنا بىرەۋ قۋلاعانداي بولدى. الگى ەكى جەڭگەسى جاس كەلىندى كۇيەۋىنىڭ جانىنا اكەپ سالعانداعىسى ەكەن.
شىمىلدىق ءتۇسىرىلدى. بىلتە شامدى بىرەۋ ۇرلەپ ءوشىرىپ «ءبىسمىلدا» دەدى. شيك دەپ ەسىك جابىلدى. ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرىپ جەڭگەلەرى بۋلىعىپ، اۋىزدارىن الاقاندارىمەن باسىپ كۇلدى.
بىرەۋى ءتىپتى ورامالىن ىسىرىپ، قۇلاعىن ەسىككە توسەپ تۇرىپ الدى. اقىرى ولاردىڭ دا سىبىرى ءوشتى. تۇتان جانىنداعى ادامنىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ جاتقانىن سوندا سەزدى. تۇلا بويىنان سۋىق تەر بۇرق ەتە قالدى. قاراپتان-قاراپ جاتىپ قارا سۋعا مالىندى.
جاس كەلىن دوپ-دومالاق كەلگەن تىعىنشىقتاي سارى كىز ەدى. دەمى تەمىر بالقىتاتىن كورىكتىڭ لەبىندەي جيىلەپ، كەۋدەسى كورپەنى كوتەرىپ تاستاپ، قانى تاسىدى. بايعۇس قىزدىڭ جان دۇنيەسىن ءبىر ۇرەي، ءبىر قۇمارلىق بيلەپ، بۇعان دەيىن بەيمالىم دۇنيەنىڭ قۇشاعىنا ەنگەندەي، الدەنەنى ارپالىسقان سەزىممەن كۇتىپ جاتتى.
ءبىراق ەشقانداي كەرەمەت كەلە قويعان جوق.
ول قاتتى شارشاعان ەدى. ول وسى ۇيدەن اتتانىپ، قىرىق ادىم اتتاپ شىققالى بەرى دەمالماعان. ول دۇنيە - دۇنيە بولعالى، ادام بالاسى كەشىرمەگەن الاپاي اپاتتى كوزبە-كوز كورىپ، قاسىرەتىن ارقالاپ، تۋعان ۇيىنە قايتقاندا، ۇيقىسى قانىپ ءبىر جاتقىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق ۇيقىسى قانىپ ءبىر جاتا المادى.
كەلىم-كەتىم ادام، توي - تومالاق، قىز ايتتىرۋ، اسىعىس ۇيلەنۋ - وسىنىڭ ءبارىن ءوزى دە تۇسىنە الماي قالدى.
«اۋ، اعايىندار، مەن قاتتى شارشاعان اداممىن، جارالى جانمىن. مەن ءبىراز تىنىعىپ، تىڭايىپ الايىن. ۇيلەنۋ قاشپاس، قايدا اسىعاسىڭدار»، - دەۋ كەرەك ەدى جەلىككەن جۇرتقا. سولاي دەمەكشى ەدى، ءبىراق اعايىنى اۋىز اشتىرمادى عوي. كوپتەن بەرى ەل كەلىن ءتۇسىرۋدى اڭساپ قالعانداي، كارىسى دە، جاسى دا وسى كۇندى موينىنا الا بۇرشاق سالىپ تىلەدى عوي. بۇكىل اۋىل الاقان جايىپ تىلەك ايتىپ وتىرعان سوڭ، كوڭىلشەك بايعۇس كونە سالدى. ونىڭ كوڭىلشەكتىگىن سوعىس تا الىپ قالا الماپتى.
جىلىك - جىلىگىنە، جامباسىنا قورعاسىن قۇيىپ تاستاعانداي بويى ءزىل قاراتاس تارتادى. مۇرنى شۋىلداعان سارى قىزدىڭ ىستىق لەبى دە جىبىتە الار ەمەس.
سەن وكپەلەمە وعان، سارى قىز. جامان ويلاپ قالما. ول سوعىسقا اتتانعانعا دەيىن وسى اۋىلدىڭ بالۋان بوزبالاسى ەدى. ءبىرىنشى مامىر تويىندا مەكتەپ بويىنشا كۇرەستەن الدىنا جان سالماعان. ءتىپتى ءبىر پۇتتىق بالعانى كۇنى بويى سوققىلاپ تۇراتىن وراقتىڭ ءوزى ونى جىعا الماۋشى ەدى. مايداندا قول پۋلەمەتتى ءبىر ءوزى ارقالاپ، ونداعان شاقىرىم جەر مىڭق ەتپەي جۇرە بەرەتىن تۇتان دا وسى بولاتىن. ەندى عوي ونىڭ بۇلشىق ەتتەرىنەن ءال كەتىپ، سەنى ايمالاۋدىڭ ءوزىن كۇش كورىپ جاتقانى. ەگەر سوعىستا قاتتى جارالانباعاندا، مىنا جاتىستا سەنى قۇشاقتاپ قىسقاندا قابىرعاڭدى كۇيرەتە جازدار ەدى، سارى قىز.
سارى قىز تاڭ اتقانشا دوڭبەكشىپ شىقتى. تاڭ اتقاندا جانىندا جاتقان جات ادامنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى. بەتى قۇپ-قۋ شۇبەرەكتەي ەكەن. ازداپ تەرشىپتى. دەم الماي جاتقان سياقتى. دەمى مۇلدە ەستىلمەيدى. تەك اندا-ساندا ءتىسى شىقىرلايدى. تاڭ جارىعىمەن بىرگە قىزدىڭ ەسى ەندى كىرگەندەي بولدى. مىنا جاتىسىنا ولەردەي قورلانىپ، الاگەۋىم ۇرلانىپ كىرگەن ءۇيدىڭ ىشىندە تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي، كورپەنى سەرپىپ تاستادى. جىگىت دەگەنمەن وڭ قولىن ونىڭ موينىنا اسىپ ۇيىقتاعان ەكەن. قىز قولاپايسىز ۇپ-ۇزىن اپ-ارىق قولدى ءوز موينىنان اقىرىن كوتەرىپ الىپ، بىلاي سىرعىتىپ قويدى. ءسويتىپ، ءوزى توسەكتەن سۋسىپ جەرگە ءتۇستى.
ال تۇتان بولسا ەزۋىندە بولار-بولماس كۇلكى ءۇيىرىلىپ، ءالى ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. الدەقانداي ءتۇس كورىپ جاتقان بولۋ كەرەك، ەزۋ تارتقانىنا قاراعاندا.
ەزۋ تارتقانىنا قاراعاندا ءتاۋىر ءتۇس كورىپ جاتقان بولۋ كەرەك. ءتۇس تە ءبىر جۇبانىش. قارقارسىز جۇبانىش. ايتپەسە ءقازىر تۇتان ويانادى عوي. قانشا قالجىراسا دا قاشانعى ۇيىقتاي بەرەر دەيسىڭ. ايتەۋىر ءبىر تۇرادى عوي. سوندا الگى وپاسىز ءتۇس قاشا جونەلمەي مە. تۇتان سوندا ءومىردىڭ وزىمەن، اششى شىندىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسەدى. وت-جالىننىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، اجالمەن كوزبە-كوز كەزدەسىپ، ءبىر ءولىپ، قايتا تىرىلگەندە قىلاۋ شالماعان شاشى ەندى لەزدە اعارىپ شىعا كەلەدى. جۇرت ونىڭ شاشى دەمدە اعارىپ كەتكەنىن سان-ساققا جۇگىرتەر، اناۋ دەر، مىناۋ دەر، سناريادتان نامىس كۇشتى ەكەنىن ولار قايدان ءبىلسىن. ال ازىرگە تۇتان تاڭعى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا ەدى. ەزۋىندە سول كۇلكى. سارى قىز:
— نەسىنە ءماز بوپ جاتىر ەكەن، بەيشارا، — دەدى.
IV
ءبىر توپ بالا كەنجەگۇل ءۇيىنىڭ قالقاسىندا التى اتار ويناپ جاتىر ەدى. كەمپىر باسقالار قۇساپ اسىق ويناعان بالالاردى ءۇيدىڭ ماڭىنان قۇمايتىن. ول پەرزەنتى بولماعان سوڭ با، بالالاردىڭ جيىلىپ كەلىپ جامان ءۇيىنىن، كۇنشۋاق جاعىنا جيىلعانىن جاقسى كورىپ تۇرۋشى ەدى. سول شىرايىن بايقاپ، ويىنشىلار دا ۇدايى وسى جەردى جاعالايدى.
كەمپىر ۇيىنەن شىعىپ: «اككەي-اي، گاماي-اي، كوگدا سولدات، داموي-اي» دەپ ىڭىلداپ ءجۇر. تىگۋلى تۇرعان اسىقتاردىڭ ءبارىن ۇستاپ كوردى.
— مىناۋ قايسىڭدىكى، — دەدى شۇكەي اسىقتى ۇستاپ تۇرىپ.
— نۇرپەرزەنتتىكى، — دەدى بالالار.
— ويبوي، الا تۋشانى سويعان ەكەنسىڭدەر عوي... سورپا-سۋىنا شاقىرمايدى بۇرىنعىداي. جۇرتتىڭ، پەيىلى تارىلدى. جارىتىپ مال سويىپ جاتقان دا جوق. اسىقتىڭ ءبارى ەسكى، — دەپ وزىمەن-وزى سويلەسىپ، كوپكە دەيىن كۇبىرلەپ ءجۇرىپ-جۇرىپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
سول كەزدە:
— نۇرپەرزەنت، ا نۇرپەرزەنت، قايداسىڭ؟ — دەپ ماماي ايقاي سالدى. — قوي ەمەس، قوزى ەمەس، ادام دا جوعالادى ەكەن-اۋ، قۇدايا توبا!
نۇرپەرزەنتتىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ قويا بەردى. ساباقتان قول بوساعان جالعىز كۇندە دە تىنىشتىق جوق.
— جاكەڭ شاقىرادى ءاي، جاكەڭ شاقىرادى، — دەپ بالالار دا قويمادى. ول ءبىر ەستىمەي تۇرعانداي.
موينى سالبىراپ، ويىننان شىعىپ جۇرە بەردى.
— باس اياعىڭدى جىلدام! — دەدى ماماي. — ءاي، ارۋاعىڭنان اينالايىن باقتيار بابام: «بولىمى جوق بوزبالا بەينەتتەن قاشار بۇلتاقتاپ»، — دەۋشى ەدى-اۋ. ءدال سول عوي مىنا بالا.
نۇرپەرزەنت باسىن تۇقشيتا ءتۇسىپ، تەزىرەك ادىمداپ جەتتى.
— كوتەر ەڭسەڭدى، ىنجىق نەمە...
شال جەتەككە كونبەي، شەگىنشەكتەي بەرگەن كوك ەسەكتى قامشىمەن باستان قاقىراتا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
— ە، قۇلاعىڭدى ۇرايىن، ارام!
كوك ەسەك بۇل قورلىققا ءۇنسىز كونىپ، ۇزىن قۇلاعىن قاعىپ-قاعىپ باسىن شايقادى.
— ەرتەدەن كەشكە دەيىن اسىق ويناپ ازعانشا، ءداۋقارانىن ديىرمەنىنە بارىپ ۇن تارتىپ كەل، — دەدى ماماي ۇلىنا.
سايدىڭ ارعى بەتىنە سۋ الىپ شىعىپ بارا جاتقان ءمۇنيرا مىنا ءسوزدى ەستىپ تۇرا قالدى. شەلەگىن جەرگە قويىپ، جاقىنداپ كەلدى. ءمۇعالىم اپايىن كارىپ نۇرپەرزەنت باس كيىمىن الدى.
— سالاماتسىز با، وتاعاسى! - دەدى ءمۇنيرا.
— امانسىز، قۇداعي...
— وتاعاسى، نۇرپەرزەنت ديىرمەنگە بارادى دەدىڭىز بە؟
— ءيا، بارسا نە قىلاد، اسىق ويناپ ازعانشا...
— ونىڭىز دۇرىس. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم: مەن ايدايدى قوسا جىبەرسەم بە دەپ ەدىم.
— ە، كىشكەنتاي قۇداشانى ما؟ — دەپ سەزگە ارالاستى ۇيدەن ارقان الا شىكقان اراي.
ءمۇعالىم ارايدىڭ باسىنداعى كۇندىككە قاراپ ءبىراز تۇردى. كەمپىردىڭ اق ماتانى قاتتاپ باسىنا وراي بەرگەنى ەرسى، ال ءمۇعالىم ايەلدىڭ جۇقا كوگىلدىر ورامالمەن باسىن ءبىر تارتا سالعانى ارايعا ەرسى. ءبىراق ەكەۋى دە بۇل جايدى ىشتەرىنە بۇگىپ قالدى.
— ءيا، «كىشكەنتاي قۇداشاڭىزدى». ەكى پۇتتاي ءدانىمىز بار ەدى، قول ديىرمەنگە تارتىپ بەرەكەسىن الدىق. مۇمكىن بولسا، نۇرپەرزەنتپەن بىرگە بارىپ تارتىپ اكەلسىن، — دەدى ءمۇنيرا.
— نەگە بولماسىن، ءمۇعالىم قۇداعي-اۋ، — دەدى اراي. — كۇن ءالى ەرتە، كەشكە دەيىن كەلىپ قالادى عوي.
ءداۋقارا ديىرمەنى اۋىلدان بەس-التى كيلومەتر، نۇرپەرزەنت تالاي رەت بارىپ جۇرگەن جەر. جالعىز اياق جول يرەلەندەپ كوپتەگەن سايلاردان وتەدى. بۇلىم - بۇلىم تەرەڭ سايلار تابانىندا مولدىرەپ ءبىر قۇلاق سۋ اعىپ جاتادى.
كۇنى ءتىپتى جازداعىداي. ءبىراق دالا ءبىرتۇرلى بەزگەكتەن جاڭا وڭالعان ادامداي. كوبەلەك تە شاتتانىپ ۇشپاي قالت-قالت ەتەدى... قۇستاردىڭ ۇيا سالىپ، جەم تاسىعان ارەكەتى جوق. ەسكى دۋالدىڭ ۇستىندە ءۇنسىز وتىرادى. الدە نە ويلايدى؟ قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان قىستان قاشپاق ويى بارداي. قۇستار باقىتتى. كەتەم دەگەن جاعىنا كەتە سالادى. ۇدايى جىلى جاقتا جۇرەمىن دەسە دە وزدەرى بىلەدى. ادام عوي قىسپەن دە، جازبەن دە بەتپە-بەت كەزدەسەتىن.
قىز سارىقۇراق فۋفايكاسىن شەشىپ، ەسەكتىڭ ۇستىنە تاستادى. بۇل كەزدە بۋرنىيدىڭ بازارىندا ماتا دەگەننەن وسى ءبىر سارىقۇراق پەن بوزدەن وزگە ەشتەڭە تابىلمايدى. سولدات كيىمىنەن قالعان سارى قۇراق قىز اجارىنا ۇيلەسىمسىز ەكەن، ەندى ەسكى كوك ءساندىپ كويلەكتەن اق شاينەكتىڭ قاقپاعىنداي تومپايىپ قانا قوس ءتوسى كورىندى.
— پاپامنان كوپتەن بەرى حات جوق، — دەدى قىز. ەكەۋى مىنا كۇزدىڭ جۇمساق كۇنىندە ۇندەمەي كەلە جاتىر ەدى.
— ءبىزدىڭ وراقتان دا حات كەلمەي تۇر، — دەدى نۇرپەرزەنت.
قىزدىڭ سول كوزىنىڭ استىندا، اقكۇبا اشاڭ جۇزىنە قولمەن قويعانداي ءبىر مەڭ بار ەدى. قادالىپ الىسقا قاراعاندا سول مەڭ دە جاۋدىرەگەن كوزدەرگە قوسىلا جوق ىزدەگەندەي بولادى دا تۇرادى. كولدەنەن جاتقان تەسكەنتاۋعا قارايدى. تەسكەنتاۋدان پويىزدار وتەدى. ءبىراق پاپاسى شىعىسقا ەمەس، باتىسقا كەتكەن. و دا ءمۇعالىم ەدى. ەرلى-زايىپتى مۇعالىمدەر سوعىستىڭ الدىندا عانا جامبىل جاقتان كەلدى. اقساي اۋىلىنا تۋىستاي ءسىڭىسىپ كەتتى. قىزدىڭ پاپاسى اقسايدىڭ جىگىتتەرىمەن بىرگە مايدانعا اتتاندى.
ەندى ءمۇعالىم اپاي وسى قىزى ەكەۋى عانا. توتيا كەلىن بوپ تۇسكەلى بەرى ءمۇعالىم اپاي مەن اراي جاقىنداسىپ الدى. توتيا دا جامبىل جاقتىڭ قىزى عوي. سودان اراي ءمۇنيراعا:
— Ay، ءمۇعالىم كەلىن قاراعىم، ەندى قۇداعي بولدىڭ، اسكەردەن ەرىڭ امان-ەسەن قايتىپ، كوزايىم بول، — دەيتىندى شىعاردى. ال ايدايدى: «كىشكەنتاي قۇداشا» اتاپ الدى.
«كىشكەنتاي قۇداشا» ءقازىر الىستان كورىنگەن تەسكەنتاۋدىڭ اۋزىنا قاراپ:
اي-ياي، كوكەم،
كوكەم مەنىڭ امان-ساۋ
كەلەر مە ەكەن-اي، —
دەپ شىرىلدادى.
ەلسىز دالا، ميزامدى اسپان، مەڭىرەۋ تاۋلار تەبىرەنگەن جوق. اقساي اۋىلى — ءانشى اۋىل. ۇلكەندى-كىشىلى كىشكەنتاي جيىن-توي ءان - ايتىسسىز وتپەيدى. ال مىناۋ... ساعىنىشتان قىزدىڭ كىشكەنتاي جۇرەگى سىزداپ، داۋسى دىرىلدەيدى. جول ۇستىندە قارا قوڭىز جىلقىنىڭ جاس تەزەگىن اۋناتىپ اكەتىپ بارادى. توبىلعى باسىنا تۇيەقارىن، ەبەلەك ءىلىنىپ قالىپتى.
— پاپامنان كوپتەن بەرى حات جوق، — دەدى قىز كۇرسىنىپ.
كۇرسىنۋدى ۇيرەنىپتى.
— وراقتان دا جوق، — دەدى نۇرپەرزەنت.
ول قىزدى جۇباتپاق بولعانداعىسى.
«ال اينالا الدەنەدەن سەزىكتەنگەندەي تىرس ەتپەيدى. تىم بولماسا شەگىرتكە دە شىرىلدامايدى. تىم بولماسا قارعا دا قارقىلدامايدى. نە الىستان پويىز ايقايلامايدى. پاروۆوز ءتۇتىنى دە اۋاعا ءىلىپ قويعان دەكوراسياداي تىرپ ەتپەيدى.تەك كوك ەسەكتىڭ تۇياعىنان قيىرشىق تاس قانا تىرسىلدايدى. كۇزدىڭ وسىنداي ءبىر مۇلگىگەن كەزى بولادى. بۇل كۇندەر ادەتتە ۇزاققا سوزىلمايدى. ءبىر مەزگىل الگى اۋەننەن دالا باياۋ تەربەلگەندەي دە بولادى. بۇل دالا بەسىك سياقتى ەدى.
— سەن قانشاداسىڭ، نۇرپەرزەنت؟ — دەدى ايداي.
— ون بەسكە شىعامىن. ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى نۇرپەرزەنت تاڭدانىپ.
— اشەيىن. سوعىس سوزىلا بەرەر مە ەكەن، نۇرپەرزەنت؟ — دەدى ايداي تاعى دا تەسكەنتاۋ جاققا قادالا قاراپ.
— بىلمەيمىن. ءوزىڭنىڭ ماماڭ ايتتى عوي، گەرمانيا جەڭىلىپ جاتىر دەپ.
— سوعىس سوزىلا بەرسە اسكەرگە سەن دە باراسىڭ، ءا، نۇرپەرزەنت؟ — دەدى ايداي.
— بارامىن، — دەدى نۇرپەرزەنت.
دۇرىس ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەسەكتى شىبىقپەن قۇيمىشاقتان سالىپ قالدى.
— سوندا سەن كىمدەردى ساعىنار ەدىڭ، نۇرپەرزەنت؟ - دەدى ايداي. كوزىن قىسىڭقىراپ اسپانعا قاراپ كەلە جاتتى. كوزىن قىسقاندا جالعىز مەڭى ۇلكەيىپ كورىندى. ميزام قالىقتاپ ءجۇر ەكەن.
— اپام مەنى جاقسى كورەدى، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— اپاڭنان باسقا كىمدى ساعىنار ەدىڭ، نۇرپەرزەنت؟ — دەدى ايداي. قولىنداعى شىبىقپەن ءبىر ۇزىن ميزامدى ءىلىپ الدى.
— بىلمەيمىن، — دەدى نۇرپەرزەنت. شيراق ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەسەكتى ەندى ارتقى تىرسەكتەن شىبىقپەن سالىپ جىبەردى.
— ۇيالشاق، — دەدى ايداي شىلاۋداي ميزامدى شىبىق باسىنان سىلكىپ تاستاپ.
ەكەۋىنىڭ كولەڭكەسى باتتاسىپ اياق استىنا قاراي تىعىلا بەردى.
كۇن شاڭقاي ءتۇس ەدى. ماساعىن ينە جوعالتقانداي ىزدەپ ءجۇرىپ تەرىپ العان اڭىزدا مال جايىلىپ جاتىر. قويلاردىڭ ۇستىنە قارا تورعايلار قونىپ الىپتى. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي» نەگە قونبايدى؟ نەگە جۇمىرتقالامايدى؟ سوندا جاقسىلىق بولار ەدى» دەدى ىشىنەن نۇرپەرزەنت شالداردىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ.
***
ولار ءداۋقارا سايىنىڭ تەرەڭ تابانىنا ءتۇستى. تاباندا مايا — جون جالعىز ءۇي، جالعىز بايتەرەك، جالتىراپ جاتقان اق كوبىكتى ايدىن كەرىندى. ايداي مەن نۇرپەرزەنت اياقكيىمدەرىن شەشىپ، سۋدى تىزەدەن كەشىپ ءوتتى. ايداي كوك ءساندىپ كويلەگىنىڭ ەتەگىن تۇرىڭكىرەپ الدى. الدە قىزدىڭ كۇن شالماعان اق سانىنا كوزى ءتۇسىپ كەتكەننەن بە، الدە ايدىن سۋدىڭ اسەرى مە، ايتەۋىر نۇرپەرزەنتتىڭ ازداپ باسى اينالدى. كوك ەسەك سۋدان ءوتىپ الىپ ءدۇر سىلكىندى.
ديىرمەنشى ءالىم شال تاس تىسەپ جاتىر ەكەن. وراقتار سوعىسقا كەتكەندە وسى ديىرمەندى ۇستاپ تۇرعان انتون دەيتىن ورىستى دا اسكەرگە الدى. كولحوز ديىرمەنىنىڭ ءتىلىن بىلسە وسى بىلەدى دەپ، تەمىر ۇستادان الەكەندى ءداۋقاراعا اۋىستىرعان.
بالالار كوپ كۇتەتىن بولدى. ولار جۇكتى ءتۇسىرىپ، كوك ەسەكتىڭ بەلىن بوساتتى.
— ارامدارىڭدى ءارى الىپ كەت! — دەپ ايقايلادى قيسىق مويىن شال. — ەسىكتىڭ الدىن ارامدايدى.
نۇرپەرزەنت بۇرىن بۇل ديىرمەننەن قاپ-قاپ ۇن، قاپ-قاپ بيدايدىڭ تاۋ-تاۋ بولىپ جاتقانىن كورۋشى ەدى. ادامدار تاۋ استىندا قالعان ءوز قاپتارىن تابا الماي الەككە ءتۇسىپ جۇرەتىن. بۇل جولى بىرىنە-بىرى سۇيەۋلى بىرنەشە قاپ قانا كورىنەدى. ءالىم شالدىڭ شىتىناپ وتىرعانىندا ءمان بار سياقتى. استىق بولماي قالدى. قول ديىرمەن دەگەن بالە شىقتى. جۇرت مۇندا تىم سيرەك كەلەدى. ديىرمەنشى قىرسىعىپ وتىر. بۇل تۇرىمەن بالالاردى كەشكە ءبىر-اق قايتارادى. نەسىنە قىرسىعادى؟ الا سيىرىنا ءۇن شىلاپ بەرگەندە مۇرنىن ءشۇيىرىپ جەمەۋشى ەدى ساسىق. ەندى ءۇش-تورت تاۋىعى جەم ىزدەپ، ديىرمەنگە كەلگەندەردىڭ قابىنا قاراي تاپ-تاپ بەرەدى.
***
ديىرمەننىڭ جەلكەسىنە ءتونىپ تۇرعان جارتاستان ۇشىپ جۇرگەن قۇستار كورىندى.
— كوك قارعا ءالى كەتپەگەن بە، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— كوك قارعانىڭ قاۋىرسىنىن الار ما ەدى، — دەدى ايداي.
— ءتۇۋ، كەك قارعانىڭ قاناتى دا اۋەس پە؟ جازدا تالاي رەت كەنجەگۇلگە ۇستاپ بەرگەم. ول كەمپىر ونىمەنەن تۇماۋراتقان بالالاردى ەمدەيدى.
— قاناتى قانداي ادەمى، - دەدى ايداي. الدىمەن پاپاسى، پاپاسىنان كەيىنگى ارمانى — كوك قارعانىڭ قاناتىنداي-اق كۇرسىنىپ الدى.
«شىنى ما؟» - دەپ نۇرپەرزەنت قىزدىڭ بەتىنە قارادى. اياپ كەتتى. قىز مۇڭايعان سياقتى. سول كەيپىن كورىپ، ءقازىر جەر تۇبىنە بار دەسە دە دايىن تۇر.
— سەن وتىرا تۇر. ەسەك بوسانىپ، اۋىلعا قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن، مەن ول كوك قارعانى بار بولسا — كورەيىن، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— قۇلاپ قالما، بارماي-اق قويشى سوعان، — دەدى ايداي.
— ەسەك ءجىبىن ءۇزىپ كەتپەسىن، — دەدى نۇرپەرزەنت جالعىز اياق سوقپاقپەن ءتورت تاعانداپ قيالاپ بارا جاتىپ.
تايىپ كەتىپ، ارقان بويى تومەن سىرعىپ ءتۇستى.
— شىقپاي-اق قوي، قۇرىسىن، قۇلاپ كەتەسىڭ! — دەپ ايقايلادى ايداي.
ول تاسجارعاننان ۇستادى. تاسجارعان سەنىمدى. بولات ارقان سەكىلدى. كەتپەنمەن شاپساڭ، جانشىلىپ، قيىلماي تۇرىپ الادى. تاستى جانسىز دەيدى — بەكەر. تاستىڭ وزەگىن جارىپ وسىمدىك وسەدى. تاستىڭ قۇرساعىنان شىققان ءشوپ جالعاندا قاتتى، كەندىر ارقان ونىڭ قاسىندا شىرىك ءجىپ سياقتى.
تاعى دا تاسجارعاننان ۇستادى. تاسجارعان جوق جەردە جابايى شيەنىڭ تۇبىرتەگىنە جارماستى. قۇس شوقىعان شيەنىڭ سۇيەگى قارايىپ قاتىپ قالىپتى. تورى توبىلعى كورىندى. تاستار توبىلعى مەن تاسجارعاننىڭ بۇتالارىن ۇسىنىپ، بالاعا قولىن بەرىپ-اق جاتىر.
ەداۋىر بيىككە كوتەرىلدى. تومەندە ديىرمەننىڭ ءۇيى، بايلاۋداعى ەسەك، ونىڭ جانىندا ايداي ء-بارى كىشىرەيىپ كەتتى. ايداي قولىن بۇلعاپ قايت دەيدى.
— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەي جۇرگەن شىعارسىڭ، — دەپ ايقايلاعىسى كەلدى نۇرپەرزەنت، اياعىن تاسقا تىرەپ، توبىلعىدان ۇستاپ تۇرىپ. ونىڭ داۋسىن تومەندە ارقىراپ اققان سۋ ايدايعا ەسىتتىرگەن جوق.
كوك قارعانىڭ قاۋىرسىنى. ايداي سىندى قىزعا كەرەگى سول. ايداي دەپ اتىن قالاي قويعان؟ اي سياقتى. اي ديدارلاس دەگەنى عوي. كەلەدى سوعان. بەتىندەگى مەڭى دە ۇقساس. ءبىراق اي سياقتى تولىق ەمەس، اققۇباشا، ءجۇزى اشاڭ... كوك قارعانى نۇرپەرزەنت باسقا بالالارمەن بىرگە بۇزىلعان مەشىتتىڭ بوعاتىنان تالاي ۇستاعان. قاناتى قاراكوك، كۇلگىن كوك، ودان كوگىلدىر، ودان جاسىل تارتىپ، قۇلپىرىپ ويناپ تۋرادى. ءتۇرى ادەمى دەگەنى بولماسا، ءوزى بۇزىق - اق: تىستەگەندە قولىڭنان قارا قان دىردەك - دىردەك اعادى.
نۇرپەرزەنت كوك قارعا شوقىپ قاناتقان الاقانىنا قارادى. تاسجارعان قيىپ كەتىپتى. قانتالاپ تۇر. «كوك قارعانىڭ قاۋىرسىنى نەگە كەرەك ەكەن؟» ءبىر مەزگىل باسىن كوتەرىپ توبەنى شولدى. قۇرقىلتاي بولار، ءبىراز قۇس باياۋ اينالىپ ۇشىپ، جارتاستارعا قوناقتاپ وتىر. «باسە، كوك قارعا بۇل كەزدە كەتىپ قالار-اۋ. كەتپەيتىن قۇرقىلتاي عوي. سورلى قىستىڭ قامىن ويلاپ، ۇياسىن جىلىلاپ ءجۇر مە؟ كوك قارعانى ەندى قايدا تاپتىم؟» - دەدى نۇرپەرزەنت پىشاقتاي قياق تاسقا ءىلىنىپ تۇرىپ. توبەدەن كەمەرلەنىپ، ىزعارلى قۇز ءتوندى. «كوك قارعانى تەك ۇياسىنان عانا ۇستاۋعا بولادى. وندا دا بالاپان كەزىندە. ال اشەيىندە ول ءومىرى ۇستاتا ما؟»
بالا ساسايىن دەدى. ءبىراق تاستان تاسقا تىرمىسىپ ورمەلەي بەردى. سارى ادامنىڭ تەرشەڭدىگى ۇستاپ، سامايىنان تومەن قاراي ۇرپەك ءجۇندى جاعىن جاعالاي ايعىز-ايعىز جول ءتۇستى. ۇزىن قولىنان ءالى كەتىپ، تالا باستادى. شايتانتەرى شالبارىنىڭ تىزەسى ىدىراپ، سەتىنەگەن تەسىكتەن قانتالاعان سيراعى سىعالادى. ءدال يەگىنىڭ استىنان تارعىل تاستان اۋمايتىن ءبىر توپ كەكىلىك پىر ەتىپ جەر باۋىرلاي ۇشىپ، بۇلىم اينالىپ كەتتى.
«بايعۇس باسىم، كوك قارعانىڭ قاۋىرسىنىن تاۋىپ كەلەم دەپ نەم بار ەدى. ەندى قۇر قول بارعانىم - نە بولعانىم؟»
تاسجارعان دا، توبىلعى دا، جابايى شيە دە - ءبارى دە تومەندە قالدى. الدا تەك جالاڭاش تاستار. كەۋدەسىن كۇنگە دە، اق بورانعا دا جالاڭاش توساتىن دۇلەي تاستار. ءار جەرىندە الاقانداي جاسىل تاڭداق — مۇك باسقان، ءار جەرىنەن جاراقات جانداي شىپ-شىپ سۋ شىعادى. ءار جەرىنەن كوزدەي تەسىك - قۇرقىلتايدىڭ ۇياسى كورىنەدى. ءتۇسى سۋىق سۇر تاستار:
— ەي، بولىمسىز بوزبالا! قىزعا قىرىندايمىن دەپ مۇنشاما قينالعانىڭا جول بولسىن! كوك قارعا دەگەن تاۋىق تاقىلەتتەس جامان-جۇمان قۇستار مۇنداي بيىكتى مەكەندەمەيدى. ءبىزدىڭ كەۋدەمىزگە تەك قىراندار عانا قوناقتاي الادى، — دەگىسى كەلگەندەي ەدى.
«كوك قارعانىكى بولماسا، بۇركىتتىڭ قاۋىرسىنى تابىلار، ول كوك قارعانىكىنەن دە جاقسى ەمەس پە؟»
ويلاعانىمداي-اق، ءتۇۋ بيىكتە، تاس كەمەردىڭ جىرتىعىنان اسپاننىڭ كوگى كورىنگەن جەردە بىر-ەكى ۇزىن-ۇزىن قاۋىرسىن جاتتى. نۇرپەرزەنت اقىرعى كۇشىن جيناپ تاستان-تاسقا سەكىردى.
«كوك قارعا دەگەن نە ول! مىنە، ساعان مۇزبالاق قىراننىڭ قاۋىرسىنىن اكەلدىم، ايداي!» -دەيمىن.
«راحمەت، نۇرپەرزەنت! سەن قانداي باتىرسىڭ، سوناۋ بيىككە قالاي شىقتىڭ؟ سەنىڭ مۇنداي كۇشتى ەكەنىڭدى بىلمەۋشى ەدىم»، - دەيدى ايداي.
«ءپالى، سو دا ءسوز بوپ پا، مەن ءالى ساعان سامۇرىق قۇستىڭ قاۋىرسىنىن الىپ بەرەم. ول تەك نايزا-كوك شوقىسىنىڭ شىڭىندا عانا بولادى. وندا ماڭگى مۇز جاتادى. وتان جان بالاسى بارا المايدى، ءبىراق قايتسەم دە ساعان الىپ بەرەمىن! — دەيمىن.
«راحمەت، نۇرپەرزەنت! مەن ومىرىمدە سەندەي قايسار، قايراتتى ادام كورگەن ەمەسپىن. سەن ەرەكشە جانسىڭ. مۇنىڭ ءبارىن مەن مەكتەپتە ايتا-ايتا جۇرەمىن. ماماما ايتامىن. ول ساعان ۇدايى «بەس» قوياتىن بولادى»، - دەيدى ايداي.
وسى ويدىڭ جەتەگىمەن ول ءداۋقارا جارتاسىنىڭ ەڭ بيىگىنە شىقتى.
كۇنقاعارى مىجىرايعان كەپكەسىن الىپ، بەت-اۋزىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. «ايداي مەنى كورىپ تۇر ما ەكەن» دەپ تومەن ءۇڭىلدى. ديىرمەن ويىنشىق ۇيدەي بوپ كورىندى. ارەڭ دەگەندە بايلاۋلى ەسەكتى تاپتى. جانىندا تاعى ءبىر ەسەك كەلىپ قوسىلعان سياقتى. قانشا قاراسا دا ايدايدى كورە المادى. ءبىر قولىنا كەپكەسىن، ءبىر قولىنا سىپىرعىداي ۇزىن-ۇزىن قاۋىرسىنداردى ۇستاپ تۇرىپ:
— ايداي! — دەپ ايقايلادى.
«ايداي» دەدى بەيتانىس داۋىستار. نۇرپەرزەنت سوندا عانا بارىپ باسىن كوتەرىپ جان-جاعىنا قارادى. ول سوندا كەڭ دۇنيەگە بەسىگىنىڭ ەرنەۋىنەن باسپالاپ قانا قاراعان بالا سياقتى ەدى.
— قۇدايىم-اۋ، مىنا دۇنيە قانداي عاجاپ! — دەگىسى كەلدى.
— بيىككە شىقساڭ جەر - الەم وسىلاي كورىنەدى ەكەن عوي.
ول جارتاستىڭ ەرنەۋىنەن ەكى ادىم جەردە ءوزىنىڭ قايدا ەكەنىن ۇمىتقانداي ەسى كەتىپ ۇزاق تۇردى.
...اينالا تاۋلار اسقاقتاي ءتۇستى. تاۋلاردىڭ وركەشتەرىنە ولشەپ قيىپ كيگىزگەندەي كوگىلدىر اسپان توڭكەرۋلى تۇر. تاساسىندا ءبىر نۇكتە جوق، نە قارلىعاش، نە قارعا جوق، كوكپەڭبەك. ءموپ-مولدىر. ەگەر مولدالاردىڭ ايتاتىنىنداي، قۇداي - تاعالا كوكتە ەكەنى راس بولسا، مىنانداي ءمولدىر اسپاننان ول كورىنبەي قويماس ەدى. اسپان تاساسىندا ءبىر قارايعان كورىنبەي ۇڭىرەيىپ تۇرعانى ادامدى قورقىتقانداي. تەرىسكەيدەگى قاراتاۋدىڭ «كۇيىك» اسۋى تۇسىنان مۇنارتىپ، بالانىڭ جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان تىسىندەي بوپ، ۇلكەن بۋرىلدىڭ قوس وركەشى كورىندى. تەسكەنتاۋ، مايماق تۇسىنان قاپشاعايدى قيالاي كۇركىرەۋسۋ اق لەنتاداي يرەلەڭدەپ، ماناستىڭ قوينىنا كىرىپ، زىم-زيا بولدى. ارقا تۇستاعى الاتاۋدىڭ ماناسپەن بويتالاسار شوقىسى نايزاكوكتىڭ باسى پەشىننەن قۇلاعان كۇنگە شاعىلىسىپ، ءتاڭىرىنىڭ اسىل تاستى تاجىندەي جارقىرادى. كۇن تۇسپەگەن شاتقالدار قاراۋىتىپ، قاراۋىتقان سايىن قۇپياعا تولىپ بارادى. سوندا نۇرپەرزەنت:
«قالپە ايتا بەرەتىن قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي وسى شاتقالداردا ءومىر سۇرمەي مە ەكەن؟» — دەپ ويلادى.
«بالكىم، كەنجەگۇل جالىنىپ شاقىراتىن ديۋ - پەرىلەر مەكەندەيتىن شىعار»، — دەپ ويلادى.
كۇن قۇلاپ بارا جاتقان باتىستا شاقپاق جونى، قۇلان مەن جاباعىلى تاۋلارى ءتۇر ەدى. اياق استىندا الاقانداي بولىپ جۋالى جاتتى. و، جارىقتىق. دوپ-دومالاق انامىز ءبىزدىڭ! شاباعىن تاۋلاردان تۇرعىزعان بەرەكەلى بەسىگىمىز ءبىزدىڭ!
شاقپاقتىڭ بەر جاعىنان كوگىلدىر كۇمبەز تارىزدەنىپ بۋرنىيدىڭ ەليەۆاتورى كورىنەدى. وعان جازدا نۇرپەرزەنت كوك ەسەكپەن تالاي ارپا-بيداي تاسىعان. ونىڭ بەر جاعىنداعى تال -داراعى توپ - توپ بولىپ وتىرعان اۋىلدى «وراق - بالعا» دەيدى. ونان بەرى سايلاردى جاعالاپ وتىرعان ءوز اۋىلى.
— نۇرپەر-ر-ر-زەنت!
نۇرپەرزەنت ۇيقىدان ويانعانداي سەلك ەتتى. تومەندە تيتتەي قۋىرشاق ادام قول بۇلعايدى. ايداي عوي شاقىرىپ تۇرعان.
— ايداي، ءقازىر! — دەدى نۇرپەرزەنت. ءداۋقارا جارتاسى كۇڭگىر-كۇڭگىر قايتالاپ:
— ايداي، اي-داي... اي-داي... — دەپ قايتادان مەلشيە قالادى.
— ءتۇۋ، قايدا ءجۇرسىڭ، تەگى! — دەدى ايداي جىلامسىراپ.
— نە بوپ قالدى؟
— ديىرمەنشى اتاي ۇرسىپ جاتىر، شاناققا ءوز بيدايىڭدى ءوزىڭ سال دەپ. مەن ارەڭ سالدىم.
— مەن كوك قارعا تابا الماي... مىنە، مىناۋ بۇركىتتىكى. ءبارىبىر ەمەس پە. ارەڭ تاپتىم. ايداي:
— كوك قارعانىكى كەرەك ەدى عوي، — دەپ جەرگە قارادى.
— الگى جوعالىپ كەتكەن بالا سەن بە؟ — دەدى ديىرمەنشى باسىن قيسايتىپ. — قايدان ءجۇرسىڭ؟
— سوناۋ قۇزدىڭ باسىنا شىقتىم، اتا. مىنە، بۇركىتتىڭ قاۋىرسىنىن الىپ كەلدىم! — دەپ ايقايلادى ونىڭ قۇلاعىنا نۇرپەرزەنت.
— ءاي، بالامىسىڭ دەگەن-اي! مىنا تۇرعان جامان ءداۋقارانىڭ باسىنا شىقتىم دەپ ءماز بولادى. سەندەي بالا كۇنىمىزدە وعان كۇنىنە ون سەكىرىپ شىعىپ، ون سەكىرىپ تۇسەتىنبىز. ءتۇرىن قارا! كيىمىنەن كيىم قالماپتى، قىزتالاق. بۇركىتتىكى دەيدى؟ نەعىلعان بۇركىت. كادىمگى جامان قاراقۇستىڭ كاناتى عوي، تاستاپ كەتكەن. ءاي، نۇرپەرزەنت! سەنىڭ اعاڭ بوزىم ەدى عوي. وراقتى ايتام. انە، سول ەر ەدى. سول وراقتىڭ ءىنىسىسىڭ عوي سەن. امان بول، ايتەۋىر. سورايىپ سەن ءوسىپ قالىپسىڭ، ءبىراق اعاڭا تارتپاعانسىڭ با، قايدام.
نۇرپەرزەنت الگىندە ديىرمەنگە بۇرىپ سالعان اساۋ سۋدى كەشىپ ءوتىپ ەدى، قىزىل تىكەن جىرعان سيراعى سۋعا ءتيىپ اشىپ تۇر. وڭ اياعىنىڭ باس بارماعىنىڭ استىندا پىشاق كەسكەندەي ءبىر جارا ءومىرى جازىلمايدى-اق. شىلدەحانا سۋى تيمەي قالعان شومىلدىرعاندا دەيدى. ءقازىر سول بارماعىنىڭ استى اشىعاندا كوزىنەن جاس شىعىپ كەتە جازدادى. ايدايعا قاراي الماي، تەرىس اينالدى.
— جارايدى، نۇرپەرزەنت، مەن بىلەم، سەن كوك قارعانى ۇستاي الاسىڭ، — دەدى ايداي. — اۋىلعا قايتاتىن ۋاقىت بولدى.
نۇرپەرزەنت سارى ادامنىڭ لاپ ەتىپ قۇلاعىنا دەيىن قىزاراتىن ادەتىنە تاعى باستى. ول الگى رەنىشتى لەزدە ۇمىتتى.
***
ولار ءداۋقارا سايىنان شىعىپ اۋىلعا بەتتەگەندە كۇن باتۋعا ىڭعايلاندى. ميزام كوبەيە تۇسكەن سياقتى. الىستاعى قۇلان توبەسىنە كۇن ىلىنگەن سون، الىپ جانارتاۋعا اينالىپ بارا جاتتى.
سايلاردان كومەسكى عانا جىلتىلداق سۋ اعىپ جاتىر. تۇنگە قاراي جالعىزسىرايتىنداي جىلامسىراپ، مۇڭايىپ اعادى.
كۇن باتقان زامات قۇلانتاۋ ۇستىنەن ساعىم وينايدى. قۇلاننىڭ ءوزى جەلكەندى كەمەدەي تەربەتىلدى.
ال الاتاۋ شىندارى تاكاپپار كەكىرەيىپ، باستارىن سوڭعى ساۋلە شالىپ، كۇننىڭ باتۋىنا ىشتەي كۇيزەلسە دە، سىرتتاي سىر بەرمەي، ءمىز باقپاي كەكشيىپ تۇر. قانشا كەكشيسە دە الاتاۋ - اقساي جاقتان سالقىن سامال سوقتى. كادىمگى بوز ىنگەننىڭ تەبىرەنگەنىندەي ءبىر ساۋ جەلگەن جىبەك سامال. تەك تەرىسكەيدە قاراتاۋ بۇيىعى بۇك ءتۇسىپ، ءبۇرىسىپ، شاپانىن بۇركەنىپ، ىرگە جاققا جاتا كەتكەن كەمپىرلەر سياقتى.
كوك ەسەك بەيمەزگىل شاق تۇسكەنىن سەزگەندەي ءجيى-جيى پىسقىرىنىپ، جورعا جۇرىسكە سالدى. اپاق-ساپاقتا كەزگە كورىنبەي الدەكىمدەر سىبىرلاسىپ جۇرگەن سياقتى. ءدال قۇلاقتىڭ تۇبىنەن زۋ ەتىپ جارقانات ۇشىپ ەتتى. تۇستىك - باتىستا جالعىز جۇلدىز اتىلعان اقسارى راكەتاداي سالبىراپ تۇردى دا قويدى.
الاتاۋ سوزىلىپ بارىپ-بارىپ، سوناۋ الىستاعى اقسۋ-جاباعىلى، تۇلكىباس تۇسىنان بەيمالىم ءبىر دۇنيەگە سۇڭگىپ كەتكەندەي بۇلدىراي باستادى. بەينە ءبىر الىپ ايداھار بۇكتەتىلىپ، الدەقايدا ءبىر ىنگە كىرىپ بارا جاتقانداي.
ورتا جولدا وسپان سايىنىڭ جايداق سۋىنان وتە بەرگەندە ءدال ەسەكتىڭ تۇمسىعىنىڭ استىنان ءداۋ ءبىر قاراقۇس قالباڭ ەتە قالدى. الدەبىر جالبا شاپان وزىنەن-وزى ۇشا جونەلگەندەي بولدى.
ارامقاتقىر جالت بەردى. ەكەۋى دە ەنتەلەپ قاپتاردى قارمادى. سويتكەنشە بولمادى: ۇستىڭگى قاپشىق بۇلت ەتىپ شىعىپ، سۋعا كۇمپ بەردى. سۋ سىقىلىقتاپ ءبىر قاپشىق باعا جەتپەس بايلىقتى قۇشاعىنا الدى. سۋ دا ءقازىر نەنىڭ قىمبات ەكەنىن بىلگەندەي-اق، اق قاپشىقتى اساپ جىبەرگىسى كەلگەندەي اپتىعىپ، قاقالىپ - قاقالىپ، قارعي اقتى. جۇقا قاپشىقتان سۋ لەزدە ءوتىپ كەتتى. ۇننىڭ كوبى يلەنىپ قالىپتى.
— ەندى ءقايتتىم، ماماما نە بەتىمدى ايتتىم، — دەدى ايداي داۋسى دىرىلدەپ. — ۇيدەگى بارىمىز وسى ەدى، — ەندى ءقايتتىم! ەكى كۇن وتىرىپ، مياسىن تازالاپ ەدى مامام...
ەسەك ءىشىن تارتتى. كىناسىن سەزىپ، وتكەن ىسكە وكىنىپ تۇرعان جوق. وزىنشە ءبىر ەسەكتىڭ دە مۇڭى بار. جۇلدىزدار شىعىپ قالدى. تەرەڭ سايدىڭ سۋىنداعى ساۋلەلەرى الدەبىر اسىل تاستار سياقتى. جالبىزدىڭ جازى ۇزاق. ءالى كوگەرىپ، سۋعا ءتونىپ تۇر. يتتەردىڭ ۇرگەنى ەستىلەدى. اۋىل الىس ەمەس. جەتىپ قالعاندا قىرسىق شالدى.
— پاپامنان حات كەلمەي مامام ءوزى قامىعىپ جۇرگەندە، ول از بولعانداي مەنىڭ ىستەگەنىم مىناۋ.
ايداي وتىرا قالىپ، بەتىن باسىپ جىلاپ جىبەردى.
— قويا عوي ايداي، سەن نەسىنە جىلايسىڭ؟ — دەدى نۇرپەرزەنت اۋزىنا ءسوز تۇسپەي. — انشەيىندە بىلق ەتپەيتىن مىنا ارامنىڭ ۇركە قالاتىنىن كىم بىلگەن.
— پاپامنان حات كەلمەي جۇرگەندە – ە – ە - ە...
ايداي سەزىنىڭ اياعىن ايتا الماي، ءورشىپ - ءورشىپ جىلادى. بۇل مىنا ءبىر قالتا ۇننىڭ قايعىسىنان گورى مولىراق، كوكىرەكتە بۇرىننان لىقسىپ، شىعارعا ساڭلاۋ تاپپاي تۇرعان قام كوڭىلدىڭ اعىل-تەگىل ارىنى ەدى.
— قويشى ەندى، ايداي، — دەدى نۇرپەرزەنت. باسىنان ەبەدەيسىز سيپاعانداي بولدى. الاقانى دۋىلداپ تىز-تىز ەتتى. شاشى ماقپالداي جۇمساق ەدى. نۇرپەرزەنت بۇرىن مۇنداي شاش سيپاپ كورگەن ەمەس. ول وزىنەن-وزى قورقىپ قولىن تارتىپ الا قويىپ، ەندى ەكىنشى رەت تيگىزۋگە جۇرەكسىنىپ، قاراپ تۇرىپ قارا تەرگە ءتۇستى.
جالبىز ءالى شەلى قانباعانسىپ، بۇلاقتان ادەيى باسىن كوتەرمەي تۇرعان سياقتى. وسىنداي ەلەڭ-الاڭ اققان سۋدىڭ سىلدىرى ايتىپ تاۋسىلمايتىن ارمان تاقىلەتتەس. ءبىر توپ بۇلدىرىق كۇننىڭ باتقان جەرىنە، سوناۋ تۇلكىباس تۇسىنا بارىپ قونۋعا سەرتتەسكەندەي، شىرىلداپ ۇشىپ، الداعى بەيتانىس ىمىرت قۇشاعىنا لەزدە ءسىڭىپ كەتتى.
نۇرپەرزەنت نە ىستەرىن بىلمەي، اق قاپشىقتى ءبىر ولاي، ءبىر بىلاي اۋدارا بەردى. بەت جاعى شىلانىپ، دومبازدانىپ قالىپتى. ءبىر ءۇيدىڭ بەتىنە قاراپ وتىرعان ازىعى. بار سەنگەنى وسى. ايلىققا استىق ساتىپ الىپ جەتىسە قويمايسىڭ... ماماسى اشۋمەن ەندى ايدايدى ۇرادى - اۋ دەپ ءبىر ويلادى.
ماقتالى سارى فۋفايكانى الىپ ايدايدىڭ ارقاسىنا جاپتى. قىز ءبۇرىسىپ، ءبىر ۋىس بوپ جۇدەپ قالعانداي كورىندى. شاشىنان تاعى سيپادى. الاقانى الاۋلاپ الا جونەلگەن جوق. ءبىراق شاشقا جالاڭاشتانعان جۇرەگى ءتيىپ تۇرعانداي-اق كەۋدەسى ءبىر بۇلقىنىپ سالدى دا تىندى. بەيمازا، بەيتانىس سەزىمنەن ايىعىپ، الدىندا وتىرعان قىزدىڭ ايانىشتى ءحالىن ەندى تەرەڭ ۇققانداي ەدى. باسىنا ءبىر وي كەلدى.
— ايداي، ا ايداي، بەرى قاراشى، — دەدى. — سەنىڭ ماماڭ بىلمەي دە قالسىن. بەتىندەگى سۋلانعان جەرىن الىپ تاستايىق. ونىڭ ورنىنا مەنىڭ قابىمنان ءبىراز ءۇن اۋىستىرىپ سالايىق. ەشكىم دە بىلمەيدى.
«ەشكىم دە بىلمەيدى» دەپ ايتسا دا، وزىنە-وزى سەنىڭكىرەمەي تۇر. ماماي شالدىڭ بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا شىعار.
— ا... ا... ساعان جاكەڭ ۇرسىپ جۇرمەسە... — دەدى ايداي، امالسىز تۇيىقتان ءبىر ساڭىلاۋ تاپقانداي.
— نەعىلعان ۇرىسقان، بىزدە بيداي جەتەدى عوي، كەرەك بولسا جاكەم تاعى دا تاۋىپ كەلەدى، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— ال مامام ەكەۋمىزدىڭ باسقا بيداي تابار جەرىمىز جوق. ءبىراق سەنىن ۇنىڭدى المايمىن.
— نەگە، ايداي؟
— ۇيات قوي بىرەۋدىكىن ۇرلاعاڭداي بوپ. تاماقتان ءقايتىپ وتەدى ول...
— ۇرلاعانى نەسى، مەن ءوزىم ىقتيارىممەن بەرىپ تۇرمىن عوي.
قىزدىڭ رەڭى اشىلايىن دەدى، جاس تىعىلعان كوزى جالت ەتتى.
ءبىراق لەزدە قايتادان قاتايا قالدى.
— ءوز ىقتيارىممەن دەيسىڭ بە؟ جاكەڭنىڭ اشۋى قاتتى عوي. ايقايلاعانى جامان. قورقامىن.
— وي، ول ايقايلاي بەرەدى، ماعان تيمەيدى.
— مەيلى وندا. ويباي-اي، تاعى دا ءبىلىپ قويىپ ماسقارا بولمايىق، — دەپ ايداي تارتىنشاقتاي بەردى.
نۇرپەرزەنت ەسەكتەن ۇلكەن قاپتى ءتۇسىردى. اۋزىن سوگىپ ايدايدىڭ دىمقىل تارتقان اق قاپشىعىنا قوس قولىمەن كوسىپ - كوسىپ ۇن سالدى. اق قاپشىقتىڭ اۋزىن ايداي اشىپ تۇردى. نۇرپەرزەنت قوس ۋىستاپ ءۇن سالعان سايىن قىسىلىپ، اق قاپشىقتىڭ اۋزىن تارىلتا بەردى.
— بولدى ەندى، جەتەدى، — دەدى ايداي ءبىر قىلمىس ىستەپ تۇرعانداي الاڭداپ.
ۇن ءالى جىپ-جىلى ەدى. نۇرپەرزەنت ۇننىڭ ءيىسى بارىن بايقاي بەرمەۋشى ەدى.
ءقازىر جانا تارتىلعان ۇننىڭ ءيىسىن انىق سەزدى. ابدەن قارنى اشقانىن سوندا ءبىلدى.
بۇل كەزدە كوك ەسەك ايداي قاپشىعىنىڭ اۋزىنان الىپ تاستاعان جەنتەكتى ميمىرتتاپ تۇرىپ جەپ الدى. قارنى اشىپ، ىزا بولعان نۇرپەرزەنت قاراپتان قاراپ تۇرىپ كوك ەسەكتى ىڭق دەگىزىپ ىشتەن ءبىر تەپتى.
نۇرپەرزەنتتىڭ الا قابى ورتايىڭكىراپ قالدى. ەكەۋى جۋالدىزبەن قاپتاردىڭ اۋزىن قايتا تىگىپ، ەسەككە ارتتى. الدىمەن الا قاپتى كوتەردى. ەكەۋى قول ۇستاسىپ كوتەرىپ ەدى، ايدايدىڭ جىڭىشكە ساۋساقتارى نۇرپەرزەنتتىڭ ۋىسىنان قاپتىڭ سالماعىمەن سۋسىپ شىعا بەردى.
بالانىڭ باسى دىڭىلداپ، قۇلاعى شۋىلداي باستادى. كەۋدەسى سارت-سۇرت سوعىپ، القىنىپ قالدى.
— بىلەگىمنەن مىقتاپ ۇستاشى! — دەدى ايداي.
ول قىزدىڭ بىلەگىنەن ۇستادى. بۋىن-بۋىنىڭ بىرەۋ الىپ قويعانداي. قاپتىڭ سالماعىمەن قىزدىڭ بىلەگىنەن تاعى قولى سىرعىپ كەتىپ، الا قاپ جەرگە سىلق ەتە ءتۇستى. مىنا ءبىر ءتۇن الدىنداعى كوز بايلانار شاقتا الدەبىر تاڭعاجايىپ ادامدار جيىلىپ، ءان سالعانداي كورىندى.
قويشى، وسى قاپتى شىنىمەن ەكەۋمىز كوتەرىپ سالا المايمىز با، - دەدى ايداي.
— سالامىز عوي، — دەپ كۇڭك ەتتى نۇرپەرزەنت. ول قاپتى ارى-بەرى جۇلمالاعاننان جەڭىلدەيتىندەي اۋزىنان ۇستاپ تارتقىلاي بەردى.
— بۇگىن ايتەۋىر قىرسىق اينالدىردى، — دەدى ايداي. — تۇنەيمىز بە؟
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نۇرپەرزەنت ءوزىن ءتۇننىڭ ءتۇسىپ كەلە جاتقانى قورقىتپاعانىن سەزدى. قايتا قاپتى جىلدام كوتەرىپ سالا قويماعاندارى وزىنە ۇناپ تۇرعانىن بايقادى. ادەيى تىلەمەسە دە ايدايمەن تاعى قولداسىپ، قاپ كوتەرىپ، ول قاپ تاعى جەرگە ءتۇسىپ كەتسە ەكەن دەگەن ءبىر كومەسكى تىلەك بارىن اڭعاردى.
ايدايدىڭ «قىرسىق اينالدىردى - اۋ» دەگەنى ونى ماساڭ قالىپتان ايىقتىرعانداي بولدى. بۋىن - بۋىنى بوساپ، قولى دىرىلدەگەندى قويدى. قاراڭعى قاپتاپ كەلەدى. بۇلارعا نە بوپ قالدى دەپ ۇيدەگىلەردىڭ الاڭداپ وتىرعانى ەسىنە ءتۇستى. الا قاپتىڭ ورتايىپ قالعانىن سەزىپ قويىپ، وزىنە قادالعان اشۋلى اكەنىڭ كوزىن كورگەندەي بولدى. نۇرپەرزەنت الا قاپتى جەرگە سۇلاتىپ جاتقىزدى دا، قاق ورتاسىنان قوس قولداپ ۇستاپ قورجىن قۇساتىپ ىرعاپ - ىرعاپ كوردى. ءسويتتى دە قاپتى جەردەن جۇلىپ الدى. كوتەرگەن بويدا ەسەكتىڭ ارقاسىنا بىلق دەگىزىپ تاستاي سالعاندا بايعۇس ماقۇلىق بەلى كيرەڭ ەتىپ، تەڭسەلىپ كەتتى. ايداي اڭىردى دا قالدى.
— جاڭا ەكەۋمىز جابىلىپ كوتەرە الماپ ەدىك قوي...
نۇرپەرزەنت ۇندەمەستەن اق قاپشىقتى جەردەن ءبىر شۇيكە ءجۇن كوتەرگەندەي جۇلىپ الىپ، الا قاپتىڭ ۇستىنە ارقانمەن قاتتى تارتىپ شاندىپ تاستادى.
اقسايدان سوققان اڭقىلداق جەل اسىراندى كۇشىكتەي ەركەلەپ جولاۋشىلاردىڭ توسىنە اسىلىپ، بەت-اۋزىن ايمالادى.
ال وشاعاننىڭ قۋرايلارى تۇندەلەتىپ تۇرەگەلىپ كەتكەن ولىكتەردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىندەي ەربيىپ-ەربيىپ جول ەرنەۋىنە قاراي ەنتەلەدى.
ديىرمەنشىلەر كوڭىلىنە ازداپ ۇرەي ۇيەلەسە دە، اناۋ سايدىڭ ار جاعىندا ەستىلگەن ادام داۋسى، ءيتتىڭ ۇرگەنى قورقىنىشتى باستى.
الاتاۋدىڭ بەلۋار تۇسىنان جالعىز-جارىم وت جىلتىرايدى. اقىر كۇزگە دەيىن تومەن تۇسپەي وتىرعان مالشىلار بولسا كەرەك. زاڭعار تاۋدىڭ شاتقالىندا ءبىرلى-جارىم ءۇي وتىرىپ قويشىلار قورىقپاعاندا، ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىندا ەلەڭ-الاڭدا بويىن ءبىر ءسات ۇرەي بيلەگەنىنە نۇرپەرزەنت ىزالاندى.
ءمۇعالىم اپاي قىزى ەكەۋى مەكتەپ ءۇيىنىڭ قۋىقتاي ءبىر بولمەسىندە تۇراتىن.
— ايداي، نۇرپەرزەنت! سەندەرسىڭدەر مە؟ — دەدى ول انادايدان. — قاراقتارىم-اۋ، كەشىكتىڭدەر عوي. سەندەر كەتكەلى قاشان؟
— ديىرمەنشى ديىرمەننىڭ تاسىن تىسەپ جاتىر ەكەن. سونى كاپ كۇتىپ قالدىق، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— ايداي التىنىم، نەمەنە، ءبىر جەرىڭ اۋىرعاننان ساۋ ما؟ — ءمۇنيرا الدەنەدەن سەكەم العانداي قىزىنىڭ بەتىن وزىنە بۇرىپ، كەش قاراڭعىلىقتا كوزىنە ۇڭىلە قارادى. — قورىقتىڭدار ما، الدە؟
— جوق، ماما، ءبىز قورىققان جوقپىز، — دەپ ايداي اناسىنىڭ موينىنا جاس بالاشا اسىلا كەتتى. شەشەسىنىڭ بەتىنەن قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. — پوشتا كەلگەن جوق پا، ماما؟
— جوق، التىنىم، كەلمەدى عوي، — دەدى ءمۇعالىم اپاي.
— ا... مەن جوقتا كەلىپ قالعان شىعار دەپ ەم، — دەدى ايداي.
— كەلسە سەنەن باعانا-اق ءسۇيىنشى سۇراماس پا ەدىم، التىنىم.
اناسى قىزىنىڭ باسىنان سيپاپ-سيپاپ، سارى فۋفايكانىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— راحمەت ساعان، نۇرپەرزەنت، — دەدى.
نۇرپەرزەنت سايدى قيالاپ ارعى بەتكە وتكەندە، ەسىكتىڭ الدىندا ءمىز باقپاي تۇرعان تۇلعانى كورىپ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
— بالا، بارسىڭ با، جوقسىڭ با! — دەدى الگى قارايعان قوزعالا بەرىپ.
— ديىرمەنشى تاس تىسەپ جاتىر ەكەن، كاپ ۇستادى، — دەدى نۇرپەرزەنت ءۇنى دىرىلدەڭكىرەپ.
— تاس تىسەسە، الدىمەن سەنىكىن سالدى ما، قۇرتتى دەسەڭشى وندا، جارتىسى قالادى عوي تاستان شىقپاي.
— جوق، الدىمەن باسقا ءبىر قاپ بيداي سالدى.
— بيدايىڭدى اۋىستىرىپ قويعان جوق پا؟ — شال الا قاپتى قوربيا كەلىپ، بۇرىشىنان ۇرىپ - ۇرىپ كوردى. ارقاندى شەشىپ، قاپتى جەرگە ءتۇسىرىپ ەدى، ول تىك تۇرماي، بىلق ەتىپ قيسايا كەتتى.
— ءاي، سەنى قۇداي اتىپ قالىپتى عوي. الگى يت قيسىق الداپ سوعىپتى عوي.
مۇنداعا دەيىن كوكپاردا قۇنان سەركەنى جەردەن تۋلاقتاي ءىلىپ الىپ، اعىزىپ جۇرە بەرەتىن شارشى شال قارا الا قاپتى قاپسىرا قۇشاقتاپ ءبىر تۇردى دا، جەرگە قايتا قويدى.
— ءاي، جۇگەرمەك! — دەدى.
بۇل ءسوز - تەك ادەتتە ايتىلا سالاتىن ارزان قارعىس ەمەس ەدى. ار جاعىندا التى باتپان ءزىل جاتتى.
نۇرپەرزەنت ەڭكەيىپ، قاپتى كوتەرىسپەك بولىپ ەدى، جون ارقاسىنان بىردەڭە سارت ەتە قالدى. باسىن قولىمەن قورعالادى. «نەمەن ۇردى ەكەن؟» قىزىل كۇرەڭ تاياقتى كوزى شالدى.
— و، جەتپەي. جەلكەڭ قيىلعىر! قيايىن مەن سەنىڭ جەلكەڭدى! اۋ، نەگە الداناسىڭ، ون بەسكە كەلدىڭ عوي، ون بەس كەسەكتىڭ استىندا قالعىر! سەنى مەن وسى جۇمىستىڭ ۇدەسىنەن شىعادى دەپ جۇمسادىم عوي...
شال تاياقتى تاعى كوتەرە بەرگەندە، نۇرپەرزەنت جالت بەردى. تاياق كوك ەسەكتىڭ قۇيمىشاعىن سيپاي ءوتتى. ەسەك كىرجىڭ ەتە قالدى.
— سەندەرگە نە بولدى-ەي، اكەلى-بالالى ەكەۋىڭە بەيۋاقىتتا، — دەپ ۇيدەن اراي شىقتى.
— مىنا شىرىك قۇرتىپ كەلدى، — دەدى ماماي. — قامبانى تاقىرلاپ سالىپ ەم، مىنا قاپ شىمشىما بولاتىن، ءوزىڭ تىكتىڭ عوي اۋزىن. ەندى قاراشى ءبىر ءدان ءبىر ادامنىڭ قۇنى بوپ تۇرعاندا.
— ءيا، قويشى بايعۇس - وي، قولىندا قالعان جالعىز بالاعا دا كۇن كورسەتپەيىن دەدىڭ بە. ەسەيىپ، ەر-ازامات بولعانشا وراعىمدى دا ۇرۋشى ەڭ - اۋ، سەن شال. ءۇيىرىنىڭ بەرەكەسىن الاتىن جامان ساۋرىك ايعىر سىقىلدى ول نەڭ ول؟
ماماي ارايدان ازداپ بولسا دا يمەنەتىن. ال ەندى وراقتى ۇرعانىن ەسكە سالعانى ونى مۇلدەم مۇقاتىپ تاستادى. ۇلكەن ۇلىن كارى جۇرەكتىڭ ساعىنىپ جۇرگەنىن ەندى سەزگەندەي، جاي سىزداپ قويا بەردى. نەگە ۇردىم دەپ وپىق جەگەندەي، ىشتەي ءبىر وكىنىش قينادى.
— جوق، ۇرىپ نەعىلامىن، ءدان دەگەن ءقازىر ۇشپايدى، مىنادان كەمىندە ءبىر پۇتتاي قۇرتقان. نە ديىرمەنشى قامباعا دەپ الداپ الدى بۇل كوك ميدى، نە مۇنىڭ ءوزى الماعا ايىرباستاپ قۇرتتى. ءسويتتىڭ بە-ەي، ايت شىنىڭدى؟ — دەدى ماماي.
ءبىراق ونىڭ بۇل سۇراعىنا جاۋاپ بولمادى. نۇرپەرزەنت ءۇيدى اينالىپ سايدىڭ قاباعىنا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى. سايدىڭ قاباعىنا كەلىپ ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ الدى. جىلاعىسى كەلدى. ادەيى جىلاعىسى كەلدى. ءبىراق كوزىنەن جاس شىقپادى. ءوزىن-وزى اياپ، ءمۇساپىر ءحالىن مۇسىركەپ-اق جىلاۋعا تىرىسىپ ەدى، جاس شىقپادى.
ارعى قاباقتان مەكتەپتىڭ ءبىر-اق تەرەزەسىنەن كومەسكى جارىق كورىندى. ءسال تومەنىرەك تۇتاننىڭ ۇيىنەن دە ەلەگىزگەن ساۋلە ەلەسى ءبىلىندى. بۇل ەلدە جەرماي تاۋسىلىپ، بىلتە شامعا توڭماي جاعا باستاعان كەز ەدى.
— نۇرپەرزەنت-اۋ، نۇرپەرزەنت!
بۇل - اپاسىنىڭ داۋسى.
«بارمايمىن. ايقايلاي بەرسىن. شىركىن، ءمۇعالىم اپاي قانداي تاماشا ادام، بالانى ۇرماق تۇرماق، زەكىپ سويلەمەيدى عوي».
— مولداجان-و-و-ۋ، مولداجان!
بۇل - جەڭگەسىنىڭ داۋسى. توتيانىڭ داۋسى.
— موداجان-اۋ، موداجان-اۋ.
بۇل — كىشكەنتاي اسكەربەكتىڭ داۋسى. ءتىلى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان بالا قورازدىڭ داۋسىنداي. وراق اسكەرگە كەتكەندە ىشتە قالعان ەدى، ەندى بىلدىرلاپ، جۇگىرۋگە جاراپ قالدى.
قاراپ تۇرساڭ وراقتان اۋمايدى. اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي. كەمپىر-شال مۇنى كورىپ، وراقتىڭ ءسابي كەزىن كورگەندەي بولادى. اراي ونىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ساداعاسى كەتە جازدايدى. توتياعا جولاتپاي، ءوز كوينىنا الىپ، ماماسىن ەمىزىپ جاتادى. ءتىپتى بالاعا مەيىرىمسىز كورىنەتىن مامايدىڭ ءوزى:
— ءۋاي، ءۋاي، اسەتايىم، اسكەربەگىم، — دەپ قورباڭداپ قالادى. وسىندايدا عانا ءتۇسى جىليدى. سۋىق كوزى كۇلىمدەپ، مۇلدە وزگەرىپ سالا بەرەدى.
— موداجان-اۋ!
ءيا، بۇل كىشكەنتاي اسكەربەكتىڭ داۋسى. توتيا وعان ۇيرەتىپ جاتىر:
— كوكە دەپ ايت! كوكە، كەل دەپ ايت! موداجانى نەسى.
سويتسە، اسكەربەك:
— كوكە دەپ ايت، كوكە كەل دەپ ايت. موداجانى نەسى، — دەپ قايتالاپ شىقتى.
وعان توتيا ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى. داۋسى سۇپ-سۇيكىمدى بوپ سىقىلىقتاپ، ىشەگىن تارتىپ اسكەربەك تە كۇلدى.
«ايقايلاسىن. تاپقان ەكەن ۇراتىن ادامدى. ارى-بەرىدەن كەيىن اسكەرگە السا ەكەن وسى مەنى ەرتەرەك، كورەر ەم سوندا القورى تاياقپەن كىمدى ۇرعانىن!»
«شىركىن، ءقازىر ايدايدىڭ ۇيىنە بارار ما ەدىم. ءمۇعالىم اپاي: «كەل، كەل نۇرپەرزەنت! — دەپ بايەك بولادى. داستارقانعا شاقىرادى. سولارمەن بىرگە وتىرىپ تاماق ءىشۋدىڭ ءوزى باقىت - اۋ. ايداي تاڭ قالار ەدى. قوي، بولماس، الدەنە جامان ويلاپ جۇرسە...»
— نۇرپەرزەنت، اۋ-ۋ، نۇرپەرزەنت! قايداسىڭ، كەل دەيمىن ەندى!
بۇل - شەشەسى.
«مەيلى، مەنسىز دە ولمەيسىڭدەر، ءبىر ۋىس ۇنعا بولا تاياقپەن سابايتىن مەن نەمەنە سونشا».
— ءاي، جۇگەرمەك! ءبىر پالە كورەيىن دەمەسەڭ جىلدام جەت ۇيگە!
بۇل - اكەسى.
«ءالى كىجىنىپ ءجۇر. جارار، ەرتەڭگى ساباققا دا دايىندالماي، كەشكە دەيىن سونىڭ جۇمىسىن ىستەپ كەلسەم دە جاقپايمىن. جەتتى...»
كوز الدىندا كومەسكى وتتار كورىندى. قىرىق ءۇيلى اۋىلدىڭ شاشىراعان وتتارى. جاۋراعان، جالتاق بولعان اۋرۋ كوزدەي وتتار. ۇزىلمەگەن ۇمىتتەي. مەيلى، سونىڭ ءوزى دە مەدەۋ. قاراڭعىلىق باسقان جامان عوي. دۇنيە الەمدى قاراڭعىلىق باسىپ كەتسە نە بولماق. كۇن تۇتىلعانى ەستە. ءبىر ساتكە دۇنيە كۇڭگىرت تارتتى. «مەن بولماسام تىرشىلىگىڭ نەشىك؟» دەگەندەي ەدى.
قىرىق كوز. قىرىق وت. تەك قانا وت پا ەكەن؟ ارمان، ءۇمىت، ۇرەي، ۋايىم، ماحاببات، ساعىنىش...
كەشتىڭ وسى ءبىر كوگىلدىر شاعىندا تاۋ بوكتەرىن، بۇكىل جۋالىنى ساعىنىش كەرنەپ وتكەندەي بولدى.
***
ول ورنىنان تۇرىپ، سايدىڭ تابانىنا قاراي تۇرا جۇگىردى. ارعى قاباققا تۇتاننىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنان كوتەرىلدى.
ارت جاققا قاراپ ءبىراز تۇردى. ءاز ءۇيىنىڭ ەسىگى اشىق. ساماۋرىننىڭ وتى كورىنەدى. ءبىرى شىعىپ، ءبىرى كىرىپ ءجۇر.
«ىزدەسىن، بالەمدەر».
تۇتان ءۇيىنىڭ تۇسىندا ءتۇپ-تۇپ اق شي ءوسۋشى ەدى. زەرگۇل اپاي ونى ءوزى ەگىپ وسىرگەندەي ادامنان دا، مالدان دا قىزعىشتاي قورىپ، شي بويلاپ پىسكەندە، ءبارىن بىرتىندەپ سۋىرىپ الادى. سودان شي توقيدى، ورەشە توقيدى. قالعانىن باۋ - باۋ قىلىپ تاۋىقحاناعا باقانشا ءىلىپ قويادى.
اق ءشيدىڭ ءقازىر تۇبىرتەكتەرى عانا قالعان. نۇرپەرزەنت سونىڭ اراسىندا تۇرىپ، دومبىرا ءۇنىن ەستىدى. تۇتان عوي!
تۇتان دالاعا كوپ شىقپايتىن بولىپ ءجۇر... كەلىنشەگى كەتىپ قالعالى بەرى ەسىل ازاماتتىڭ ساعى سىنعانداي.
ىشتەن تىناتىن بولۋى كەرەك. كورەر كوزگە ونىسىن بىلدىرمەي اڭقىلداپ وتىرادى.
تۇتاننىڭ الا كۇشىگى شاۋىلدەپ تۇرەگەلىپ، نۇرپەرزەنتتى تانىپ قويا قويدى. بۇل اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىرىنىڭ ەسىگىن ءبىرى قاقپاي كىرەدى. ءتىپتى مۇنداعا دەيىن قۇلىپ اتاۋلى بولعان ەمەس. ءۇيى يەسىز قالىپ بارا جاتقان ادام، تاۋىق كىرىپ كەتپەسىن دەپ ەسىكتىڭ تيەگىنە ءشوپ قىستىرىپ كەتە بەرەدى.
نۇرپەرزەنت ەسىكتى اشىپ كىرىپ كەلگەندە بۋدىڭ اراسىنان زەرگۇل مويىنىن سوزا قاراپ:
— نۇرپەرزەنت، سەنسىڭ بە؟ — دەدى.
قازاننىڭ قاقپاعىن ەندى الىپ اعاش تاباققا بوكپەن قۇيىپ تۇر ەكەن.
— Ay، اينالايىن نۇرپەرزەنت، كەل، — دەدى تۇتان تاياعىن تايانىپ تۇرا بەرىپ. بۇدان كورىنبەي توردە توسەك ۇستىندە جانتايىپ جاتىر ەكەن.
ولار ەكەۋارا ءبىر تاباقتى ورتاعا الىپ، قويۋ بوكپەنگە قاسىقتى ەندى سالا بەرگەندە، الا كۇشىك شاۋىلدەي قالدى. زەرگۇل دالاعا شىعىپ:
— ءجات-اي، جەكسۇرىن! — دەدى. ۇيگە توتيانى ەرتە كىردى.
— كەل، كەل، توتيا، — دەدى تۇتان.
— وتىر، كەلىن، دوم ال، — دەدى زەرگۇل.
— مولداجان-اۋ، سەنى ىزدەپ جۇرسەك، مۇندا وتىرسىڭ عوي، — دەدى توتيا.
— وتىرمىن، — دەپ كۇڭك ەتتى نۇرپەرزەنت.
— ءجۇر ۇيگە، اتام ۇرسىپ جاتىر، كەلمەسە كورەدى دەيدى.
— وتىر كەلىن، ودان كەيىن باراسىڭدار عوي، — دەدى زەرگۇل.
— جوق، اجە، انشەيىن اۋىز تيەيىن دە، كەتەيىن، — دەدى توتيا. توتيا تاباقتىڭ شەتىنەن قاسىقپەن قالقىپ الىپ، اۋىز ءتيدى.
— بوكپەن عوي، كەلىن، كەشكى ءسۇتتىڭ ءبارىن قۇيدىم، ءىش قاراعىم، — دەدى زەرگۇل.
— اپىر-اي، ۇشىپ-قونباي وتىرساڭشى، — دەدى تۇتان. بۇرىن بايقاماعان قىلىق كورسەتىپ، توتيانى بىلەگىنەن تارتىپ تورگە سۇيرەدى.
— وتىرماساڭ، تورگە شىعارام! ونان دا سىيىڭمەن كونە عوي!
ءبىر رەت كەلىنشەكتىڭ سەرىپپە مىقىنىن شىمشىڭقىراپ تا جىبەردى. كەلىنشەكتىڭ جۇپ-جۇمىر مىقىنى سوندا جاعاعا لاقتىرعان بالىقتاي قايقاڭ ەتىپ بۇلقىنىپ كەپ قالدى.
— قۇداي-اۋ، تۇتان، سەن دە قاي-قايداعىنى ايتاسىڭ. توتيا باياعىنىڭ كەلىنى دەپ پە ەن تورگە شىقپايتىن؟ قازىرگى كەلىندەرگە رۇقسات، - دەدى زەرگۇل جاۋلىعى قارا قازان بۋىنان ارەڭ-ارەڭ اعاراڭداپ.
ەلدە قۇربى-قۇرداستاردىڭ ءازىل-ويىنى جاراسادى. ءبىراق تۇتاندار تىم ەرتە ەرەسەك تارتىپ، بايسالدىلىقتى تىم ەرتە ۇيرەنىپ قالعان با، الدە نۇرپەرزەنتتەن ۇيالدى ما، بۇ قىلىعى وزىنە دە وسپادارلاۋ كورىندى دە، توتيانى قويا بەرە سالدى. توتيانىڭ مىقىنىندا تۇتاننىڭ قولىنىڭ تابى قالدى. ول ءالى شىمشىپ تۇرعانداي سەزىلدى.
اششى شىمشۋ ەمەس، اسىراندى كۇشىكتىڭ ەركەلەپ، اياپ تىستەگەنىندەي عانا ءزىلسىز قول. تۇتاننىڭ قولى تيگەن جەر مازا بەرمەدى. قىزدىرىپ تەمىر باسقانداي ءبىر مەزگىل. ءومىرى وشپەيتىن تاڭبا قالعانداي سول جەردە. وراقتان ۇيات بولاتىنداي... ءبىراق، قايران دۇنيە، سوندا توتيا، الدەقالاي ءوزى دە بايقاماي، تۇتان تاعى دا شىمشىسا ەكەن دەپ تىلەپ تۇردى. تۇتاننىڭ الگى مىقىنعا تيگەن ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتتى. قاسىق ۇستاۋعا كەلىڭكىرەمەي قالدى. اساۋ مىقىن ساۋساقتاردىڭ ءالىن الىپ قالعانداي.
«اپىر-اي، مىنانداي وڭعان كونە كويلەكتىڭ ىشىندە دە سيقىرلى دەنە بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى تۇتان. قارنى اشقان نۇرپەرزەنت وزىنەن ۇلكەندەردىڭ الگىبىر بولار-بولماس ءازىل-وسپاعىن ەلەمەگەنسىپ، بوكپەنگە اعاش قارا قاسىقتى قالقىتا سالدى.
توتيا الدەنەدەن سەزىكتەنگەندەي كىنانى قاينىسىنا بۇرا سويلەدى:
— ءجۇر ەندى! وسىندى اعاڭ كەلگەن سوڭ ايتپاسام با. ءتۇن ىشىندە ۇيدەن بەزىپ. قاپ، سەنى مە!
— ي – ي - ي، اينالايىن، تىلەۋىڭە جەت، — دەدى زەرگۇل. — وراق تا ءالى-اق كەپ قالار، قۇداي قالاسا.
— سوندا مىنا مولداجاننىڭ قىلىعىن ايتىپ سويعىزباسام با، — دەدى توتيا.
— ي – ي - ي، قاراقتارىم، ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى زەرگۇل.
نۇرپەرزەنت جەڭگەسى ەكەۋى سايدىڭ بەرگى بەتىنەن شىعا كەلگەندە ەسىكتىڭ الدىندا اسكەربەكتى كوتەرىپ اراي تۇر ەكەن.
— ءاي، نۇرپەرزەنت كوكە، كەل، كەل دەپ ايت!» — دەيدى اراي.
— ءا – ءا - ءاي، نۇرپەرزەنت كوكە، كەل، كەل! — دەيدى اسكەربەك.
— ءاي، وراق كوكە، كەل-كەل دەپ ايت!» — دەيدى نەمەرەسىنە اراي.
— ءا – ءا - ءاي، نۇرپەرزەنت كوكە، كەل، كەل! — دەيدى اسكەربەك.
سونى ەستىپ نۇرپەرزەنت ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كەتتى. ەلەڭ-الاڭدا اتا-اناعا وكپەلەپ، توڭكىلداپ ۇيدەن قاشقانى كوڭىلىنە ەندى ەرسى كورىنىپ، وزىنە ءوزى كەيىدى.
***
ونىڭ ۇيقىسى بۇزىلا بەردى. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ قايتا ويانىپ كەتەدى. قايتا-قايتا تەسكەنتاۋ كوز الدىنا كەلەدى. ءان ەستىلەدى. اكەسى اقىرادى. القورى تاياق كولبەڭدەيدى...
— نۇراش، قاراعىم، نەعىپ دوڭبەكشىپ جاتىرسىڭ بۇگىن؟ — دەدى اراي. — ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟
— جوق، — دەدى نۇرپەرزەنت.
ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى. شال قورىلدايدى. اندا-ساندا قاتتى قور ەتە قالعاندا اراي:
— نە بولدى، بايعۇس-اي، — دەپ ءتۇرتىپ جىبەرەدى. شال:
— ا! ا! بيسميللا، بيسميللا، — دەپ بارىپ قايتادان ۇيىقتاپ كەتەدى.
وقتىن-وقتىن ءدال ءبىر بوراندا دالادا قالىپ، ەسىك تىرمالاعان كۇشىكتىڭ قىڭسىلاعانىنداي ءبىر ءۇن شىعىپ كەتەدى. تەمىر توسەكتە جالعىز جاتاتىن توتيا تۇسىندە جىلاپ جاتىر ما، كۇلىپ جاتىر ما - بەلگىسىز.
جاس كەلىنشەك تىم ۇزاق جاپادان-جالعىز تىزەسىن قۇشاقتاپ جاتقاندا قانداي ءتۇس كورۋى مۇمكىن؟ تىم بولماسا كىشكەنتاي اسكەربەك تە جاتپايدى جانىنا. اجەسىنىڭ باۋىرىنان شىقپايدى. بۇل ۇيدە ۇيقىسى ءتۇزۋ سول عانا. ارايدىڭ شاندىر ءتوسىن كىشكەنتاي قولىمەن ۇستاپ الىپ پىسىلداپ، تۇك بىلەر ەمەس.
كەي-كەيدە توتيا ۇيىقتاپ جاتىپ كورپەسىن سەرپىپ، كەۋدەسىن اشىپ تاستايدى. وندايدا ۇيقىسى ساق ەنە:
— مىنا شىركىن، قايتەدى، — دەپ كەلىنىنىڭ كورپەسىن قايتا جابادى. سوندا ۇيقىدا جاتقان توتيانىڭ دەنەسىنەن جالىن شارپىعانداي ءبىر اپتاپ سەزەدى. سونىسىنان سەسكەنەدى دە. ءازازىل اينالدىرماسا نەعىلسىن دەپ شوشيدى. قاراڭعىدا كورپەسى اشىلىپ قاپ، اعاراڭداعان ءتوستىڭ الاۋلاپ بارا جاتقانى، ايتەۋىر، جاقسىلىق ەمەس سياقتى كورىندى.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ جاتقان جوق پا، نۇراش، — دەدى شەشەسى تاعىدا.
— جوق، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— وندا نە بولدى، نەگە دوڭبەكشىپ جاتىرسىڭ؟
— انشەيىن.
انشەيىن ەمەس ەدى، ءتۇنى بويى كوز الدىنان الگى قۇداشا كەتپەي قويدى. ونىڭ جۇپ-جۇمساق جۇمىر بىلەگىن ءالى ۇستاپ تۇرعانداي ءبىر سەزىم بۋا بەرەدى.
...سارى فۋفايكانى شەشىپ، قاپتاردىڭ ۇستىنە تاستادى. ەكى شىنتاعىنا جاماۋ تۇسكەن كونەتوز كوك كويلەگى كەۋدە تۇستان تىرسىلداڭقىراپ تۇراتىنىن بايقاپ ەدى. كەرىپ كەتكەندەي ەمەس، بۇرشىك تاستاپ جاپىراق جارعالى كەلە جاتقان جاس شىبىقتىڭ بويىنىڭ سىزداعانىنداي ءبىر قۇبىلىس.
...سايدىڭ ارعى بەتىندەگى مەكتەپتىڭ ءبىر تەرەزەسىنەن عانا جالعىزسىراپ كورىنگەن ساۋلە مىنا قاراڭعى بولمەدەن ىشكە ەنىپ كەلىپ، نۇرپەرزەنت كوزىن جۇمسا دا كوڭىلىنەن كەتپەي قويدى. ول، ءسىرا، تاعى ءبىر اۋناپ تۇسسە كەرەك:
— مىناعان بۇگىن نە بولعان! — دەپ كەمپىر ەندى اشۋلى كەيىپ ءبىلدىردى. — بايعۇس، ۇرسا ءوز اكەڭ عوي. قۇداي وزگەگە ۇرعىزباسىن. سونى سونشا كەك تۇتىپ، كوكىرەگىن قاپالاپ قاپسىڭ عوي. قوي، ۇيىقتا!
— اپا، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— اۋ، قاراعىم؟
ءۇن شىقپادى.
— نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— انشەيىن...
ول سول ءتۇندى كوپ جىل بويى ۇمىتا المادى. ءبىراق «اپا» دەپ الىپ ودان ارى نە ايتقىسى كەلگەنىن ۇمىتىپ قالىپتى. نە ايتپاقشى ەدى. ءسىرا، سىرتقا شىقپاي-اق كەتكەن ءبىر سىر بولدى ما. سىرتقا شىقپاي كەتكەن سىر دا - كومۋلى قالعان ءبىر قازىنا ما، كىم ءبىلسىن...
***
— نۇرپەرزەنت، ۇيقىڭ قانباعان با، نەعىپ قالعىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى ءمۇنيرا اپاي. نۇرپەرزەنتتىڭ كوزى الاڭ ەتتى. بالالار دۋ كۇلدى.
— تىنىشتالىڭدار، بالالار، تىنىشتالىڭدار، كۇلمەڭدەر. نۇرپەرزەنت كەشە قارت اكەسىنە كومەكتەسىپ، ديىرمەن تارتىپ كەلدى. سودان شارشاعان بولار...
...سونىمەن ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى سەگىزىنشى - التىنشى عاسىرلاردا ءبىزدىڭ ساقتار مەن ماسساگەتتەر دەپ اتالاتىن بابالارىمىز اسسيريا مەملەكەتىمەن قاتىناس جاساپ، يىق تىرەسىپ تۇرعان. ءبىراق اسسيريا پاتشاسى كير ءبىزدىڭ جەرىمىزدى تارتىپ الماق بولعان. سوندا ساقتار مەن ماسساگەتتەر كيرگە قاتتى تويتارىس بەردى. ءتىپتى كيردىڭ ءوزى تۇتقىندالىپ، باسى كەسىلدى. سوندا ماسساگەتتەر پاديشاسى تامارىس پاتشايىم كير پاتشاسىنىڭ كەسىلگەن باسىن تورسىق تولى قانعا بوكتىرىپ قويىپ:
— ال، قانىشەر كير، اڭساعانىن وسى بولسا، قانعانىڭشا ءىش، — دەگەن ەكەن.
— گيتلەردى دە سويتەر مە ەدى! — دەدى نۇرپەرزەنت.
— ءيا، بالالار، نۇرپەرزەنت دۇرىس ايتادى: گيتلەردىڭ دە كۇنى تاۋسىلىپ كەلەدى، و دا باسىنان ايىرىلاتىن كۇن جاقىن، - دەدى ءمۇنيرا اپاي. - ستالينگراد شايقاسىنان كەيىن گيتلەردىڭ شاڭىراعى شايقالىپ تۇر. ءجا، بۇل ءوز الدىنا اڭگىمە... سونىمەن، ساقتار مەن ماسساگەتتەر اسسيريالىقتاردىڭ ەكىنشى شابۋىلىنا دا توتەپ بەردى. داريي پاتشا باستاعان اسسيريالىقتار وسى ءبىز مەكەندەگەن جەرلەردى: مىناۋ الاتاۋدى، سوناۋ قۇلان، قاراتاۋدى، جۋالىنى، تاعى باسقا كوپ جەرلەردى باسىپ الماق بولدى...
نۇرپەرزەنتكە سوڭعى سوزدەر الىستان ەستىلدى. گيتلەردىڭ باسى... تورسىق تولى قان...
ارت جاقتا وتىرعان بالا نۇرپەرزەنتتىڭ الدىنا بۇكتەۋلى قاعاز تاستادى. اشىپ وقىپ قاراسا ايداي جازىپتى:
«ساعان كوپ قارىزدارمىن. راحمەت! سەن بولماساڭ كەشە جاعداي قيىن ەدى. ا».
نۇرپەرزەنت قۇلاعىنىڭ ۇشى ىسىپ بارا جاتقانىن سەزدى. الگىندە عانا قيالىنا قانات ءبىتىپ وتىرعان، ەندى شىڭنان ۇشاتىن ادامداي، ءبىرتۇرلى قوزعالاقتاي بەردى. تۇندە كورگەن قورلىعىنىڭ ءبارى ەستەن شىقتى.
— نۇرپەرزەنت، سەن نەگە ساباقتى تىڭداماي وتىرسىڭ؟ — دەدى ءمۇعالىم اپاي.
نۇرپەرزەنت لەزدە قول كوتەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
— ءيا، نە ايتاسىڭ؟ — دەدى اپاي.
— گيتلەردىڭ باسى، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— گيتلەردىڭ باسى نەسى؟
— سونى تورسىققا سالسا، — دەدى نۇرپەرزەنت. بالالار دۋ كۇلدى.
— تىنىشتالىڭدار، بالالار، تىنىشتالىڭدار.
— نۇرپەرزەنت، سەن ءسىرا، شارشاپ وتىرسىڭ-اۋ، قايتا عوي وندا، — دەدى اپاي.
نۇرپەرزەنت كلاستان شىعىپ بارا جاتقاندا بالالار سوستيىپ قالدى. «نۇرپەرزەنتكە شىنىمەن بىردەڭە بولعان شىعار». جالعىز ايداي عانا تومەن قارادى. ەرنىن تىستەلەدى.
نۇرپەرزەنت سايدىڭ تابانىنا ءتۇسىپ، باستاۋ باسىنا بارىپ جاتتى. باستاۋ باسىنا تونگەن جالبىز بەن قورعا ءالى كوك. ال قىردا ميا مەن سورا الدەقاشان قۋراپ قالعان. مۇندا ءبارى -كوك باستاۋ ءتۇبى بۇلك-بۇلك ەتەدى. بۇلقىنىپ كەپ قالادى. باستاۋ تۇبىندەگى ۇلپا قۇمدى بەلگىسىز ءبىر كۇش ۆۋلكانشا اتقىلاعىسى كەلگەندەي. الدە جۇرەكتىڭ وقىس بۇلقىنىپ كەپ قالعانىنداي. مىسالى، الگىندە ايدايدىڭ حاتىن وقىعاندا، نۇرپەرزەنت جۇرەگى ءبىر تۋلاپ تۇسكەنىندەي.
سۋ تۇبىندە — ءومىر-باقي قىبىرلاعانىن قويماي اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن جامباس قۇرت. تولقىنمەن ارپالىسقان ادامداي، الدەنەگە تىرمىسادى - اي كەلىپ.
ميزامدى ساي. جىم-جىرت. ءبىراق بىرەۋ بىرەۋمەن قوشتاسىپ جاتقانداي ءبىر جاي. ول ءسىرا، كەتىپ بارا جاتقان جاز با ەكەن؟
كۇيىس قايىرعان سيىردىڭ اۋزىنان شۇباتىلعان سىلەكەي سياقتى، ميزام كۇمىس جىپتەي جىلتىلداپ ۇشادى. بالاپان باۋلىعان سوڭعى قارلىعاشتار اسپاندا الگى ميزام ۇستىنەن ارىقتان سەكىرگەن لاقتاي قايقاڭ ەتىپ قالقىپ وتەدى.
نۇرپەرزەنت ايداي جازعان الگى ءبىر جاپىراق قاعازدى شالبارىنىڭ قالتاسىنان الىپ قايتادان وقىدى. «ساعان كوپ قارىزدارمىن...»
سول زامات نۇرپەرزەنت ۇلكەن-ۇلكەن ۇيدەي تولقىنداردى اڭسادى. اتتەڭ، جۋالىدا ءبارى بار، تەك تەڭىز جوق. مىنا ساي سۋعا تولىپ شالقىپ جاتار ما ەدى، قۇلاشتاپ تۇرىپ جۇزەر مە ەدى سول ايدىنىندا...
***
جەر دە، تاۋ دا اپپاق. تەك ءبىر دۇلەي قۇزدارعا عانا قار دارىمايتىن سياقتى، قارايىپ جاتىر. ءبىر سوت ادامدار دا وسى قاتپار-قاتپار شىڭدار سياقتى، ءبىرى بيىك، ءبىرى الاسا، وزگەرمەي، ماڭگى ولمەي، ءومىر سۇرە بەرەتىن سياقتى. تاۋلاردىڭ تۇراقتىلىعى ادامدى ءبىر مەزگىل سەسكەندىرەر ەدى.
تاۋدان اسىلىپ كۇن شىققاندا توتيا سيىر ساۋىپ وتىر ەدى. باياعى وراق پەن ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراپ دۇنيەنى ۇمىتاردا بۇزاۋى قاقتاپ ەمىپ قوياتىن الا سيىر. قىستا دا سۋالماي شاي قاتىققا جاراپ تۇر.
نۇرپەرزەنت مەكتەپكە اسىعىپ، تاماعىن ءىشىپ جاتقان. اراي ءبىر توستاعان كوك ايرانعا قوس ۋىس تارى تالقان قوزعاپ بەرىپ ەدى. ماماي شال ەسەكتى ەرتتەپ، بۋرنىيدىڭ بازارىنا قامدانىپ جۇرگەن.
— نۇرپەرزەنت، سەن شايعا قاراماي-اق قوي. جاكەڭمەن بىرگە شال قۇساپ شاي ءىشىپ وتىراسىڭ با، — دەدى اراي. — جاكەڭ بازارعا بارادى. ستانسادان اسكەرلەردى كورسە، وراقتىڭ حابارىن ءبىلىپ قايتار. ستانساعا جول ءتۇستى دەيدى، پوشتاسى قاتىناسا، حات تا كەلىپ قالار.
ماماي ەرتتەۋلى ەسەگىن ەسىكتىڭ الدىنا شىعارىپ بايلاپ، الدىنا ءبىر ۋىس كوشەك تاستادى. كوك ەسەكتىڭ كوزىنە لەزدە قىراۋ تۇردى. جاق ءجۇنى ءۇرپيدى. جانىنا جاقىنداپ كەلگەن بورتە شىبىشقا قۇلاعىن جىمىرىپ، ءتىس اقسيتتى. بايعۇس سىباعاسىنا تيگەن ءبىر ۋىس سوياۋ ءشوپتى قىزعانعانداعىسى.
تەمىر دۇكەننىڭ ار جاعىنداعى دۋال جاقتان الا ساۋىسقاننىڭ شىقىلىقتاعانى ەستىلدى. الدەكىمنىڭ ۇيىنەن ارامزا تۋعان قوزىسىن ىزدەپ قوي ماڭىرايدى.
ماماي قاقىرىنىپ، كونە توننىڭ ەتەگىن قاعىپ ۇيگە كىرە بەرمەك ەدى. بىرەر شىنى اياق ىستىق شاي ۇرتتاپ الايىن جولعا دەگەن. سايدان بىرەۋ بۇقپالاپ قاراعانداي بولدى.
«تاڭ ازاندا قارعا ومبىلاپ قالعان مال بولار ما»، — دەپ ويلادى.
سايدان بىرەۋ باسىن قىلتيتىپ تاعى قارادى.
«مىنانىڭ دەنى cay ما، نە نارسە ءوزى، — دەدى ماماي. — الدە بىرەۋ ومبىلاپ قالعان با؟»
ۇيگە كىرە بەرىپ، ساي جاققا تاعى قاراپ ەدى، سەرەيىپ-سەرەيىپ تۇرەگەلگەن ۇشەۋدى كوزى شالدى. مۇنىڭ بۇرىلعانىن كورىپ الگىلەر بۇعا قالدى.
شالدىڭ كارى جۇرەگى ءدىر ەتتى. سۋىق لەپ تۇلا بويىن شالىقتاپ بارىپ، باسىنا قىل بۇراۋ سالعانداي ءبىر قىسىپ ءوتتى.
«قوي، بەكەر بولار، بالا-شاعا شىعار...»
الگىندە اراي شىعارىپ توككەن كۇلدىڭ ۇستىنە ءبىر تۇيدەك سۋىقباس تورعاي قوندى. شۇپىرلەپ كۇلدى شوقىپ، ءدان ىزدەپ وزەۋرەپ جاتىر. وتتان شىققان كۇلدەن ءدان تابىلار ما ەدى. ودان بولماعان سوڭ كوك ەسەكتىڭ الدىنداعى سوياۋ ءشوپتى بارىپ جاعالادى.
تورعايدىڭ دا اياعى توڭسا كەرەك، مامىعى قوپسىپ، ءبىر تۇياعىن باۋىرىنا قىسىپ، بۇيىرلەپ جاتا قالىپ، جەرگە جابىسادى. ەسەك ولاردى ەسىركەگەندەي، قۇلاق جىمىرمايدى.
مامايدىڭ ەسىنە ءوزىنىڭ وراقتى ءبىر وڭدىرماي ساباعانى ءتۇستى. قالپە جارىقتىق ەكەۋى شاي ءىشىپ وتىر ەدى. وسىنداي قىستىڭ كۇنى بولاتىن. وراق ۇيگە جۇگىرە كىرىپ اق شاينەكتى اقتارىپ كەتتى. داستارقان ءبۇلىندى. بالا قاپەلىمدە نە قىلارىن بىلمەي، ساسقانىنان ىرجيىپ كۇلدى. دەنى دۇرىس ادامنىڭ قىلىعى ەمەس. سويتسە، ول وسىنداي سۋىقباس تورعاي ۇستاپ العان ەكەن. ەكى بەتى اياز ءسۇيىپ الاۋلاعان، القىنىپ كەلگەن بالانى باسسالىپ ۇستاپ الىپ، جاعىنا شاپالاقپەن تارتىپ - تارتىپ جىبەردى.
— كومگەندە كۇلگىر، نەمەنەڭە كۇلەسىن! — دەدى اكەسى.
— ە، قىزتالاق! — دەدى قالپە دە ءسۇيسىنىپ.
ءقازىر، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول ويىنا ورالا كەتتى. «نەعىپ ۇردىم»، — دەپ وكىنىپ تۇرعان جوق، ءبىراق ايانىشقا ۇقساس بىردەڭە وكپەسىن قىسىپ، القىمىنا وكسىك اكەلدى.
سۋىقباس تورعايلار ەندى ەركەلەگەندەي كوك ەسەكتىڭ قۇيمىشاعىنا سەكەڭ-سەكەڭ قونىپ الىپ، سابالاق جۇنىنە جابىسقان قيقىم-سيقىمدى شوقي باستادى.
ءيا، ءدال وسىنداي قىلشىلداعان قىستىڭ كۇنى ەدى. وراق سۋىقباس تورعاي ۇستاپ العانىنا قۋانىپ ەدى. وعان ول كەزدە شىمشىق ۇستاپ الۋ اسقان ەرلىكپەن بارابار عوي، قايران. اق شاينەك تۇرماق، سارى ساماۋرىندى توڭكەرىپ كەتسە دە، بالانى الگىندەي باقىتتى شاعىندا شارت سىندىرىپ شاپالاقپەن ۇرماۋ كەرەك ەدى.
...كوك ەسەك كۇيسەگەنىن كەنەت قويا قويدى. اۋزىندا بىر-ەكى تال سوياۋ ءشوپ ءىلىنىپ قالدى. سالپاڭ قۇلاعىن تىكشيتىپ، بادىراق كوزىن كەن اشىپ ساي جاققا، ونان كەيىن ءۇيدىڭ تاۋ جاق بۇرىشىنا قارادى. ءبىر پىسقىرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭ ەتكىزىپ، كاشەككە قايتا كىرىستى. ءۇيدىڭ بۇرىشىندا بىرەۋ شىلىم شەگىپ تۇرعانداي كوكشىل بۋ قىلاڭ ەتتى.
شالدىڭ كارى كوكىرەگىنە بىرەۋ تاعى ءبىر قاسىق سۋ توگىپ جىبەرگەندەي بولدى. جان-جاقتان جاۋ قاۋمالاپ، جانى القىمعا كەلگەندەي، وزىنەن-وزى قىسىلدى. ءبىر ءسات باسىنا: «وسى الگى نەمىس يت كەلىپ قالعان جوق پا!» - دەگەن جامان وي ساپ ەتتى. مال قورادان شەلەككە سورعالاعان ءسۇتتىڭ سارىلى كەلدى قۇلاققا. اراي اۋىز ۇيدە قايناعان ساماۋرىننىڭ بىقسىعىن ءوشىرىپ، كەرنەيىن الىپ جاتتى. نۇرپەرزەنت بولسا، ايرانعا شىلاعان تالقاندى جەپ بولىپ، سومكەسىنە كىتابىن سالىپ تۇر ەدى.
شال داعدارىستان ارىلا المادى. بوساعادا تۇرىپ قالدى. اتتاپ ۇيگە كىرسە الدەنە الباستىداي ارت جاعىنان لاپ قوياتىنداي بويىن لەزدە ۇرەي بيلەدى. ءوزىنىڭ قالشىلداپ بارا جاتقانىن ول قىراۋ تۇرعان ساقالىنىڭ دىرىلىنەن سەزدى.
وراق ونىڭ ءۇشىنشى بالاسى ەدى. تۇڭعىشى مەن وعان تەتەلەسى شەشەكتەن شەتىنەپ كەتتى. موينىنا الا بۇرشاق سالعانداي بوپ، قۇدايدان سۇراپ العانى وراق ەدى.
جوق، وعان ءالى وراق ءولدى دەپ ەشكىم ايتقان جوق. ءبىراق جۇرەگى قۇرعىر الدەنەگە الەم-جالەم بەي-جاي كۇيگە ءتۇستى. تاعى دا ساي جاققا قارادى. بىردەمە قاراڭ ەتىپ قايتا كورىنبەي كەتتى. انانداي جەردە بۇزىلعان ءۇيدىڭ دۋالىندا قارعا وتىر ەكەن. ساۋىسقان بىرەۋ جانىن القىمىنا تىرەگەندەي بۋلىعا شىقىلىقتادى.
«ۇشىپ جۇرگەن قارعا ما ەكەن»، — دەدى ىشىنەن ماماي.
ەسكى دۋال ۇستىندەگى قارعا بۇعان ءبىر، ساي جاققا ءبىر قارادى. تۇندە جاۋعان قاردان سوڭ دۇن-دۇنيە اپپاق ەكەن. سۋىق كۇزدە سويديىپ سيىقسىز قالعان شوڭاينا ەكەش شوڭايناعا دەيىن ءقازىر ۇلبىرەپ جانا تۇسكەن كەلىنشەكتەي سىزىلىپ تۇر. ءسىرا، شوقىلاردان كۇن كوتەرىلەيىن دەپ كەلە جاتىر-اۋ، اقشا قار بەتىنىڭ قۇلپىرما جالتىلى كوبەيدى. دۇنيەنىڭ وسىنشاما اقتىعىنان شىعار، مامايعا الگى ءبىر قىلت - قىلت ەتىپ قارايعان باستار ازىرەيىلدەي كورىندى.
ءىش جاقتان اراي داۋىستادى.
— ءاي، بايعۇس-اۋ، نەعىپ تۇرسىڭ باعانادان بەرى، شاي سۋىپ كەتتى عوي، بازارىڭنان قالدىڭ عوي.
جۇرەگى تۇسكىردىڭ، مازاسى كەتتى. ارايدىڭ الگى ايقايى دەم بولعانداي: «ە، ماعان نە كورىندى وسى»، — دەپ بوساعادان ىشكە اتتاي بەردى...
كەي-كەيدە وسىنداي ءبىر تىمىقتا سوناۋ الىس ەڭىستەن پاروۆوزدىڭ داۋسى تالىپ جەتۋشى ەدى. سول پاروۆوزدىڭ داۋسى ما، جوق الدە بىرەۋ جىلاعانداي بولدى ما... كەيدە ءبىر قۇلاعان، يەسىز ءۇيدىڭ ۇستىندە بايعىز جىلاپ وتىرۋشى ەدى، سونىڭ ءۇنى مە؟ ءبىراق، قىستا قايدان بايعىز بولسىن.
«و – وو - وي...» - دەپ ەستىلدى ءۇن تاعى دا.
— ساعان نە بولعان، بايعۇس-اۋ، ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي؟ — دەدى اراي ىشكى ەسىكتەن اتتاي بەرگەن شالىنا.
— اپىر-اي، اپىر-اي، نە بوپ بارادى، — دەپ ماماي ارايدىڭ يىعىن قاپسىرا ۋىستاپ سەلك-سەلك ەتتى.
— اپىر-اي، اراي-اي، — دەدى. بۇرىن ول ەشقاشان جۇبايىنىڭ اتىن اتاپ كورگەن ەمەس. قازاقبايشىلاپ «ءقاتىن-اي» دەپ شاقىراتىن. كوڭىلى تۇسسە عانا «بايبىشە»دەپ قالۋشى ەدى.
— باۋىرىم-وي! — دەگەن ۇرەيلى ءۇن بوساعادان بەرى اتتادى. اراي شالىنىڭ قاۋقارسىز قولىنان سىرعىپ، بىلق ەتىگى ەكى بۇكتەتىلىپ جەرگە شوگە بەردى.
ءا دەگەندە نە بولعانىن بىلە الماعان توتيانىڭ قولىنداعى ءبىر شەلەك ءسۇت الدەن سوڭ بارىپ اقتارىلدى دا قالدى.
جاڭا عانا ساۋىلعان اعارعان بۋى شىعىپ تابالدىرىققا دەيىن جىلعالاپ كەلىپ ىركىلدى. باسا-كوكتەپ كىرگەن جامانشىلىققا توسقاۋىل بولعىسى كەلگەندەي ەسىكتى كولدەنەڭدەپ، اپپاق بولىپ كولكىلدەپ جاتىپ الدى.
نۇرپەرزەنت بار بىتىرگەنى كوكىرەگىنە كىتابىن قىسا بەردى. بىرەۋ تارتىپ الاتىنداي. مىنا توپىرلاپ كىرگەن ادامدار وسى كىتاپ، داپتەر اتاۋلى قىمبات كەزدە سونىڭ سومكەسىن تارتىپ الۋعا كەلگەندەي...
«ارماندا كەتكەن باۋىرىم-وي...»
اسكەربەك بۇل ۋاقىتتا ۇيقىدان ويانىپ كورگەن بالا ەمەس. ۋ-شۋعا اڭ-تاڭ قالىپ، كوزىن ۋقالاپ، قىڭقىلداپ قويىپ ءبىراز وتىردى. سودان سوڭ «ءىش» ەتكىسى كەلدى. جالاڭبۇت كۇيى كىسىلەردىڭ اراسىمەن اۋىز ۇيگە شىعىپ، كىرلەندى ىزدەدى. اشىق ەسىكتەن ەنگەن ايازدان لەزدە ۇيقىسى شايداي اشىلدى، سوندا بارىپ ءوز شەشەسىن كوردى. كۇيەۋى ولگەندە بۇرىنعى قازاقتىڭ جەسىرلەرى ءوز بەتىن ءوزى جىرتىپ تاستايتىنىن اسكەربەك بىلمەۋشى ەدى. توتيانى ەكى ايەل ەكى جاعىنان سۇيەپ وتىر ەكەن. اسكەربەك جۇگىرىپ بارىپ سولاردى كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن قويىپ-قويىپ قالدى.
— نەگە ۇراسىڭدار جەڭەشەمدى! — دەدى.
— ارماندا كەتكەن اسىلىم-اي، — دەدى ايەلدەر وعان جاۋاپ رەتىندە اندەتىپ.
اسكەربەك سوندا بارىپ شار-شار ەتىپ جىلاپ جىبەردى...
اپپاق قارعا شاعىلىسا شاقىرايىپ كۇن شىقتى.
تاۋلار بىرىمەن-بىرى كورىسىپ جىلاعان ادامداردىڭ ازانعى كولەڭكەسىندەي — ىعى-جىعى، تەڭسەلىپ تۇرعان سياقتى.
***
تاۋىقتار سارايعا جاڭا قوناقتاي باستاعان كەز ەدى. كولدەنەڭ سىرىققا سىيعانى سىيىپ، سىيماعانى تەزەك ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىنە قۇرقىلداسىپ، ۇيقى قامىنا كىرىستى. ال ەڭ جايلى ورىن ىزدەگەنى كوك ەسەكتىڭ ۇستىنە قونىپ الادى. ەسەك ونى ەلەمەگەن بولىپ، قۇلاعىن قاعىپ قويىپ، كوزىن جۇمىپ تۇرا بەرەدى.
بۇل ۇيقى قامىنا دا، تىرشىلىك قامىنا دا ەرتە كىرىسەتىن وتباسى. تۇنىمەن تۇسىنە تارى كىرىپ، ۇيىقتاپ وتىرىپ تا قۇرقىلداسىپ قوياتىنى بار. باياعى ءبىر شۇبار تاۋىقتىڭ بالاپانىن قاراقۇس الىپ كەتكەننەن بەرى بۇل تاۋىقتار وتباسىنا پالەندەي قاتەر تونگەن ەمەس. سوندىقتان بولار، مىنا ىمىرت الاكولەڭكەسىندە سارايعا نۇرپەرزەنتتىڭ كىرىپ كەلگەنى ولار ءۇشىن كۇتپەگەن جايت ەدى. ادام سىرىقتىڭ ءدال ورتاسىندا وتىرعان قىزىل قورازعا جاقىندادى. ءجۇرىسى سەزىكتى. تاۋىقتار مويىندارىن سوزىپ-سوزىپ، ادامعا قوقيلانىپ قارادى. قىزىل قوراز ىشەگىن تارتىپ الدەنە دەدى. ادام ابايلاپ بارىپ، اياعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي العان كەزدە، جان داۋسى شىعىپ، شار-شار ەتىپ، ساراي ءىشى تاۋىقتىڭ سۇڭقىلىنان داڭعازا بولدى. قورازدىڭ جالپىلداتا قاققان قاناتىنان داۋىل تۇردى.
نۇرپەرزەنت قورازدىڭ اياعىن جىپپەن بايلاپ، ءىرىندى كوزىن جۇمىپ مۇلگىپ تۇرعان سابالاق كوك ەسەكتى ەرتتەدى.
...اراي قاتتى اۋىردى عوي. سول جاق بەت-اۋزى قيسايىپ، سول قول-اياعى قيمىلداماي قالدى. ءتىلى كۇرمەلە بەردى. ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىڭدە تەرلەپ جاتىپ دارەتكە شىقسا، اي شاقىرايىپ تۇر ەكەن، الدەنە سول جاعىنان سوعىپ وتكەندەي بولىپتى دا قۇلاپ قالىپتى. نە سوعىپ كەتكەنىن بىلە المايدى. جىن-پەرىگە، ياكي ارۋاققا جوريدى عوي باياعى.
ارايدى ەسەككە كوتەرىپ مىنگىزدى. نۇرپەرزەنت قۇلاپ كەتپەسىن دەپ ۇستاپ الدى. كەنجەگۇل كەمپىر الدىعا شىقتى. كۇن باتىپ بارا جاتقاندا، ولار ۇلكەن قارا جولدىڭ ەلسىز شەتىنە كەپ توقتادى. ارايدى ەكەۋلەپ ەسەكتەن ءتۇسىردى.
— ە، ءمۇساپىر، قۇبىلاعا قاراپ وتىر، — دەدى كەنجەگۇل.
— تاعى دا بولسا ءبىر قىرىڭنان جابىسقان. قارسى الدىڭنان كەلگەندە ءتىل تارتپاي كەتكەندەي ەكەنسىڭ، — دەدى كەنجەگۇل الا قاپتىڭ ىشىنەن اياعى بايلاۋلى قىزىل قورازدى سۋىرىپ الىپ. قىزىل قوراز قاپ ىشىندەگى قاراڭعىلىقتان سون ايدالانىڭ ىمىرت قاراڭعىلىعىنا ۇيرەنە الماي، ىشەگىن تارتىپ، جان-جاعىنا موينىن قىلقىڭ-قىلقىڭ سوزىپ-سوزىپ قارادى.
اراي قيسايعان بەتىن قۇبىلاعا قىرىنداتا بەردى. قۇلاقتىڭ تۇبىنەن بەت تەرىسىن بىرەۋ تارتىپ تۇرعانداي كوز قيىعىن دا اينىتىپ كەتىپتى.
باتقان كۇننىڭ قىزىلىن كوردى. كۇننىڭ بۋلاي باتقانى شاتقال ىشىنەن بىلىنبەۋشى ەدى. ەندى مىناۋ ەڭىستەن كۇنباتىس قۇبىلا قىزعىلتىم كەشتىڭ مۇلگىگەن تىنىشتىعىندا وزگەشە بايقالدى. ارايدىڭ اۋرۋ جۇرەگى ءدىر ەتتى. ولگەن بالاسى ەسىنە تاعى ءتۇستى. الاگەۋىم ءالسىز ساعىم تولقىنىندا ۇلكەن ۋلى ءبىر باتىپ، ءبىر قالقىپ شىعىپ، وزىنە قاراي مالتىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. وراعى باتىسقا قاراي كەتىپ ەدى عوي.
كەنجەگۇل ايدالادا كوزگە كورىنبەس الدەكىمدەرمەن الىسىپ:
— باسىندى باۋداي كەسەيىن، قانىندى سۋداي شاشايىن، اھ! — دەپ الاسۇرادى.
نۇرپەرزەنتكە مۇنىسى ءا دەگەندە ەرسى كورىنسە دە، بىرتە-بىرتە كەنجەگۇل بارىن سالا جۇلىنعان كەزدە شەشەسىنىڭ وسىدان ايىعىپ كەتەتىنىنە سەنە جازدادى. كەنجەگۇل ارايدىڭ الدىندا ءوزىن ايىپتى سەزىنىپ ءجۇرۋشى ەدى. الگى ءبىر تۇتان كەلگەندە ارايعا قۇمالاق اشىپ، وراقتى ۇيگە ەندىرىپ قويعانى بار عوي. ايتقانى كەلمەدى، دۇنيە كەرىسىنشە كەتىپ، تەرىس اينالدى. وراقتى ەستىرتكەندە وسى اۋليە كەمپىر ارايمەن كورىسىپ تۇرىپ:
— بالگەرلىگىم قۇرىسىن، قۋ قۇداي، وراقتاي بوزداقتى العانشا مەن قاقباستى نەگە المايدى، — دەپ بۋرىل شاشىن جۇلىپ جىلاعان. سودان بال اشقاندى دا قويدى. ال ەندى اراي ايلى تۇندە كۇرت قۇلاپ قالعاندا مۇنىڭ سوقپالى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەدى دە، الگى ىبىلىستەرمەن ايقاسىپ باعۋعا بەل بايلادى. ءسويتىپ ارايدىڭ الدىندا اقتالىپ الماقشى. كەمپىر ءوزىنىڭ كەرەمەتىنە ءوزى سەنىپ، ءداۋ پەرىسىنە سىيىنىپ، كۇن باتقاندا، ايدالادا، اپپاق قاردى ارەڭ-ارەڭ سىزىپ وتكەن قارا جولدىڭ ۇستىندە اۋرەگە ءتۇستى. ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، شىڭىلتىر ايازدى كەشتە قارا سۋعا مالىندى.
— باسىندى باۋداي كەسەيىن. قانىڭدى سۋداي ىشەيىن، اھ! — دەپ اقىرعاندا اپپاق قاردىڭ ءۇستىن شىنىندا دا قىپ-قىزىل قان باسىپ كەتكەندەي بولدى. كوكتىڭ ءجۇزى الاپات داۋلەرگە تولىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىندى.
اراي بۇعان ءتانتى بولدى.
نۇرپەرزەنت كەنجەگۇلدى قۇشاقتاپ سۇيگىسى كەلدى.
كوك ەسەك جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، كوزىن جۇمىپ الدەنەگە ءىشىن تارتتى.
اياعى بۋۋلى جاتقان قىزىل قوراز اينالا جۇمباق دۇنيەگە جانتايىپ جاتىپ بويلاپ-بويلاپ قاراپ، بۇ اركى-تاركى تىرشىلىكتە نە سىر بارىن بىلە الماي قىلي كوزىن جىپىلىقتاتتى.
تۇسىنبەسەڭ ەندى تۇسىنەسىڭ دەگەندەي كەنجەگۇل ونى باسسالىپ بۋۋلى اياقتان قوس قولداپ ۇستاپ، ارايدىڭ باسىنان شىر اينالدىردى.
— الاس-قالاس،
بالەدەن اداس!
قوراز جان داۋسى شىعىپ شار-شار ەتىپ، كاناتتارىن سابالاپ قالباڭ قاققاندا، ارايدىڭ ۇستىندە كيەلى وت ويناقتاپ تۇرعانداي كورىندى.
— الاس-قالاس،
بالەدەن اداس،
بالەدەن اداس.
— الاس، الاس، ايقاس الاس! — دەپ شىڭعىرىپ — شىڭعىرىپ الىپ، كەنجەگۇل قورازدى لاقتىرىپ جىبەردى. ارايدى كوك ەسەكتىڭ ۇستىنە توپ ەتكىزىپ وتىرعىزىپ، نۇرپەرزەنتكە:
— ايدا، بالا! — دەپ اقىرىپ كالدى.
كوك ەسەك قوساياق قاقتى. كەنجەگۇل اۋلاقتى قولىمەن جاسقاپ:
— الاس-الاس، ويحوي الاس! — دەپ ايدالاعا ايبات شەكتى. نۇرپەرزەنت شەشەسىنىڭ بەتىنە قارادى. كوزىندە قۋانىش، كوڭىلىندە كۇدىك. اراي مىنا كوكپاردان جانى قىسىلسا دا، ءجۇزى جادىراڭقى كورىندى.
قىزىل قوراز قىراۋ باسقان قارا جولدىڭ ۇستىندە شار-شار جىلاپ، سىلەسى قاتقان كەزدە «وي، توبا!» — دەگەندەي ىشەگىن قايتا-قايتا تارتتى.
«بۇگىن كۇن جىليىن دەگەن-اۋ، ءسىرا. توتيا! مەنى دالاعا الىپ شىقشى. انە، ءبۇل ەستىمەيدى ەندى...»
اراي القورى تاياقتى ساۋ قولىمەن جىلجىپ الىپ، جانىندا تۇرعان قارا قۇماندى قاڭعىرلاتتى. كەلىنى جالت قارادى. كەلىنى... جالت قاراعاندا كوزى جاۋتاڭ ەتە قالاتىن. الدەنە كۇتكەندەي، الدەنەدەن ءۇمىت ەتكەندەي ءۇنسىز سۇراق بار ەدى كوزدەرىندە.
***
«بۇگىن كۇنشۋاق بار ەكەن. مەنى دالاعا، ءۇيدىڭ ىعىنا الىپ شىعىڭدارشى. قىس بويى دالا بەتىن كورمەي، كوكىرەگىم قىسىلدى. ولمەگەن قۇلعا كەلدى جاز دەگەن وسى - ay، ءا. و - و، ءبىسمىللا، باسە دالا ءتىرىلىپ كەلە جاتىر ەكەن عوي. ە، مەنى ىققا وتىرعىز. توڭبايسىڭ با دەيسىڭ بە؟ توڭباسپىن. اياق جاعىمدى ءبىر شاپانمەن قىمتاي سال. نەم توڭادى مەنىڭ! دەنەمنىڭ ءبىر جاعى ونسىز دا جانسىز، سۋىعىڭدى سەزبەيدى دە. جارىقتىق، دالانىن اۋاسى -اي! تاۋىقتار دا قۇرت-قۇمىرسقا تەرىپ جەپ، قىت-قىتتاپ قالىپتى. بايعۇس قىزىل قورازدى بۇلاردان بەكەر ايىرىپپىز عوي. ودان مەنىڭ جازىلىپ كەتكەنىم قايسى. مەنى سوققان جىن-پەرى قىزىل قورازبەن قاققاننان قورىقپايتىن بوپ شىقتى عوي. كوكتەم دە كەلدى، قىزىل قورازبەن قاققاندا قاقاعان قىس ەدى.
ي – ي – ي ، جارىقتىق، ناۋرىزكوك پە مىناۋ! الدا، اۋليەم - اي، كوكتەمنىڭ جارشىسى كەپتى عوي. اۋ، توتيا، نۇراش! ناۋرىزكوك كەپ قاپتى عوي، ناۋرىزكوك، اۋليە قۇس قوي بۇل. انە، بۇلار ەستىمەيدى ەندى مەنى...
ناۋرىزكوك. ناۋرىزكوجە جاساۋشى ەدىك... جۇرت، ءسىرا، جۇيكەلەگەن بە، الدە ناۋرىزكوك كەلگەنىن كەرمەگەن بە، ناۋرىزكوجەگە شاقىرمايدى عوي ءبىر-بىرىن. جۇرت ۇدايى ناۋرىزدا مەنىڭ كوجەمدى ماقتاۋشى ەدى. ون ەكى ءتۇرلى دامنەن ءپىسىرۋشى ەم - اۋ. اق بيداي تۇكتەپ، قىستان قالعان ءسۇردى سالىپ، بۇرشاق، جاسىمىق قوسىپ، قۇيقالى قۇيرىق شىجعىرىپ پىسىرگەندە، ەل ىشكەنىنشە ءىشىپ، ىشكەنىنەن قالعانىن اياق-تاباعىنا قۇيىپ، ۇيدى-ۇيىنە اكەتۋشى ەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ پىسىرگەن قارا كوجەسىن اۋىز ءتيىپ قانا قويىپ، مەنىكىن تۇك قالدىرماي سارقىپ ءىشىپ كەتەر ەدى.
— اۋ، توتيا! ەستىمەيدى ەندى بۇل مەنى. ءتىلى جوقتىڭ تىرشىلىگى قۇرىسىن دا.
اراي اناداي جەردە قارا ارپانىڭ كارى قىزى مەن تاسمياسىن تەرىپ وتىرعان كەلىنىنە ارەن بۇرىلىپ، ساۋ قولىن كوتەرىپ، القورى تاياقپەن بۋساپ جاتقان جەردى سالىپ-سالىپ قالدى.
— Ay، توتيا، انە اناۋ كىشكەنتاي كوگىلدىر شىمشىقتى كوردىڭ بە؟ ول كوكتەمنىڭ حابارشىسى عوي. ءسۇيىنشى سۇراپ الىستان كەلدى. كەشەگى سوعىس الدىنداعى بارشىلىق زاماندا ون ەكى دامنەن اس ءپىسىرۋشى ەك، ءقازىر وعان شاما كەلمەس... اناۋ تازالاپ وتىرعان قارا ارپاڭنان ءبىر كەلى تۇكتەپ جىبەرىپ، كوجە ءپىسىر، كورشىلەردى شاقىر. و، قۇدايا، قۇداۋاندا، كورسەتپەگەنىڭ كوپ ەكەن، ارپانىڭ قاراسى دا بولادى ەكەن عوي. مۇنى دا كوردىك. الگى شال بايعۇس ءبىر جاقتان تاۋىپ كەلەدى، ايتەۋىر. و دا قارا نارداي ەدى، قايىستى عوي، ىشىنەن تىناتىن ادام ەدى، اپپاق قۋداي بوپ كەتتى دەمدە.
اينالايىن، توتيا، تۋماسام دا تۋعانداي بولعان قاراعىم، ايتقانىمدى ەكى ەتپەيدى. ە، مەيلىڭ، كەلىنى وسى كۇنشۋاققا الىپ شىعىپ تۇيەمىن دەيسىڭ بە؟ مەيلىڭ، اينالايىن. انا ارپاڭا ازداپ سۋ بۇركىپ دىمداپ ال. سەن دە اۋرۋدان تۇرعان ادامداي بوپ قالدىڭ - اۋ، توتيا. ەكى بەتىڭنەن قان تاما جازداپ، دەمىڭنەن ىستىق لەپ جالىنداپ جانىپ تۇرار ەدىڭ، ادامنان ب ا ق تايسا قيىن ەكەن عوي. كەلىساپتى دا ارەڭ كوتەرىپ، شوپتەي بولىپ قالعانىن قاراشى. قايران توتيا! ءومىر وسى دا. جاسىما، جانىم. مەن دە سەندەي كەزىمدە جەسىر قالعانمىن. ونى سەن بىلمەيتىن دە شىعارسىڭ. كەيىنگىلەر ونى بىلە بەرمەيدى. ءيا، سەندەي كەزىم ەدى-اۋ. كەلىنشەك بوپ تۇسكەنىمە ءبىر جىل تولار - تولماستا كۇيەۋىم تۇينەكتەن قايتىس بولدى. ءقازىر سوقىرىشەك دەپ ءجۇر عوي. جەسىر ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى دەگەن ءراسىمى بار بۇل جەردىڭ. مەنى وسى ەل سوندا وسى اتاڭ مامايعا قوسقان. بۇل ءبىر قاتىنى ولگەن كەمباعال قايناعامىز ەدى. تاعدىر دا. بالالى-شاعالى بولدىق. ءتاتۋ-تاتتى تۇردىق، اقىرى مۇنداي بولارىن، اجداھاداي سوعىس كەلەرىن قايدان بىلدىك...»
توتيا ارپانى كوپكە دەيىن جوندەپ تۇيە المادى. كەلىساپ تايىپ كەتە بەردى. كەلىنىڭ ەرنەۋىنە ءتيىپ، ىشىندەگى ارپا توگىلدى. ارقالاعان وتىنى ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتكەن ادامداي ءبىر قولايسىزدىق قولىن بايلادى. بۇرىنعىداي كوسىلتىپ ءتۇيۋ جوق. ەكى جەرىنەن تەمىرمەن قۇرساۋلاپ تاستاعان جۋان اق كەلىنىڭ ءىشى بەرەكەلى، تۇيۋگە جايلى. اۋىلداستار قايتا-قايتا سۇراپ مازا بەرمەۋشى ەدى. كوپتەن بەرى ىشىنە ءتۇيىر تۇسپەي اق كەلى دە كەلىساپتى جاتىرقاپ قالعانداي ەكەن. توتيا ءوزىنىڭ نەگە كىبىرتىكتەي بەرگەنىن ەمىس-ەمىس ەندى تۇسىنگەندەي بولدى.
كەلى دەگەندى ەكەۋلەپ تۇيەدى ەكەن عوي. و، اسىرەسە تارى پىسكەندە. وسى توتيا كەلىنشەك بوپ تۇسكەن سون ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن اراي تايقازان تارى قايناتىپ، ونى قۋىرىپ، اقتاتتى. كەلىگە توتيا مەن وراقتى قويدى. قوس كەلىساپ كەزەكتەسىپ، جارىسا سوققىلاعاندا جەر سىلكىنگەندەي ەدى. قىزىل تارى قاۋىزىنان لەزدە ارشىلىپ، اپپاق قانتتاي سوك ءيىسى اڭقىدى. ءبىر پۇتتىق بالعا سوققىلاپ ۇيرەنگەن وراقتىڭ كەلىسابىنان شىققان دىبىس قاتقىل، توتيانىڭ سوققىسى جۇمساقتاۋ ەدى. كەيىن توتيا اراي ەكەۋى قولداسىپ كەلى ءتۇيدى. قوس كەلىساپ ۇندەرى الما-كەزەك، ساعات ءتىلىنىڭ ىلگەرى-كەيىن سوعىپ تۇرعانىنداي، اتكەنشەكتىڭ اۋناعانىنداي جاراسىمدى كەلۋشى ەدى. ال جالعىز كەلىساپتىڭ دىبىسى... كەنجەگۇلدىڭ تۋلاق قاققانىنداي قاڭق-قاڭق. جالقى كوكەكتىڭ سۇڭقىلىنداي. اراي سوندا: «جالعىزدىق كەلىساپقا دا جاراسپايدى ەكەن-اۋ»، - دەدى.
قارا مويناق، كوگىلدىر شىمشىق كىر باسقان كۇرەسىن قاردان الدەنە شوقىپ، ادامدى جاتىرقاماي جاقىنداي بەرەدى. مىنا ەكى ايەلدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعىسى كەلگەندەي، اينالشىقتاپ كەتپەيدى.
كىرلەگەن قار كۇرەسىنى ماشينا باسىپ كەتكەن ءيتتىڭ ولىگىندەي ءجيدىپ جاتىر. ەرىپ كەمەرلەنگەن جيەگىنەن قىلتيىپ كوك كورىنەدى.
تاۋدىڭ دا قارى ءتۇرىلىپ، تۇلەپ بارادى ەكەن. تاۋ تىركەستەرى ءبىرىنىڭ جوتاسىنا ءبىرى باسىن سالىپ، دامىلداپ جاتقان ارىستاندار سياقتى.
كۇن ورلەگەن سايىن تاۋ مۇنارتا بەردى. جەردەن بۋ كوتەرىلدى. بىرەر ءۇيدىڭ مۇرجاسىنان ءىلميىپ ءتۇتىن شىقتى. كوتەرەم اتتىڭ قۇيرىعىنداي سەلدىر ءتۇتىن. جەر جارىقتىق اۋىلدىڭ اش-جالاڭاش ءحالىن جاسىرعىسى كەلگەندەي بۋساي ءتۇستى. جەردەن كوتەرىلگەن بۋ ىلميگەن ارىق - تۇراق ءتۇتىندى قالقالاپ، اسپانعا قاقپاقىلداپ الىپ كەتىپ جاتتى.
سايدىڭ ار جاعىنا ءبىر توپ كەكىلىك كەلىپ قونعانداي بولدى. مەكتەپتەن ۇزىلىسكە شىققان بالالار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ويناپ، ۋ دا شۋ سايدىڭ قاباعىندا اسىر سالدى. قىرىق ءتۇتىن تۇتەتكەن اۋىل بويىنشا بار قىزىق وسى مەكتەپ ۇيىندە بولار. مىنا كەزدە سىڭعىرلاعان كۇلكى مول ەستىلەتىن وسى ءۇي ءبىر ىزگىلىكتىڭ مەكەنىندەي ەدى.
اراي بالالاردىڭ شۋىنا ەلتىگەندەي بوپ وتىر. ءدال ءبىر سايدىڭ ارعى قاباعىنان بەرى قاراي بىرەۋ كۇمىس تەڭگە شاشقانداي، سونىڭ ءبىرىن جوعالتپاي جيناپ العىسى كەلگەندەي مىنا مەشەل كەمپىر.
ناۋرىزكوك ارىرەك وتىردى. تاۋىقتار ونى جاتىرقاعانداي ىشتەرىن ءبىر-بىر تارتىپ الىپ، بۋساعان جەردى كوسەۋدەي اياقتارىمەن اياماي قازىپ، ازىق ىزدەپ جاتتى.
«ولمەگەن قۇلعا كەلدى جاز. بىلتىر بۇل ۋاقىتتا وراقتان حات بار ەدى. حاتىن: «ارداقتى جاننان ارتىق كورۋشى اتا، اپا، نۇرپەرزەنت، اسكەربەك، توتيا...» دەپ باستاۋشى ەدى. كەلىنشەگىن ەن سوڭىنان ايتاتىنى نەسى ەكەن. ەندى حات جوق، حات بولمايدى. مۇلدە كەتكەنى عوي... مۇلدە جوعالۋ مۇمكىن بە... ول ءشايىت ەمەس پە؟ ءشايىت بولعان ادام مۇلدە جوعالا ما؟ ونىڭ رۋحى ولمەيتىن شىعار. رۋح تا اناسىن تانىر ما ەكەن؟ مۇمكىن، ول وسى اۋانى ارالاپ ۇشىپ ءجۇر مە. و دا وتانىنا ورالماي ما. ونىڭ وتانى مەنمىن عوي. بالانىڭ وتانى انا عوي».
اراي ءمۇيىزى سىرقىراعان مارالداي، ورامالمەن شاندۋلى باسىن ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا شالقايتا سۇيەپ، شايقاپ-شايقاپ قويدى. سۋىق تارتقان ءتوسىنىڭ تۇسىنان الدەنە جىبىر-جىبىر ەتكەندەي.
ءىشى ەلجىرەپ كوزىنە جاس ەمەس، جاستىڭ ەلەسىندەي بىردەڭە تىعىلدى. كەمپىردىڭ ءىشى جىلقىشى. «مەنىڭ بۇل تەبىرەنگەنىم جانىمنىڭ ءالى بويدان كەتپەگەنى عوي. مەن دە ءالى — اداممىن-اۋ» دەپ ويلادى.
اراي cay قولىمەن جاساۋراعان كوزىن كولەگەيلەپ، تاۋعا قارادى. اقساي شاتقالىنىڭ باسىن الا قۇزدان قۇلاپ، اق قاسقا جولاق جاتىر. «قۇزدان قۇلاعان قاسقا سۋداي بولعان، وراعىم، -دەدى اراي. - قۇزدان قۇلاعان سارقىراما سۋ قۇزعا قايتىپ ورالار ما؟ ونداي اتتى كۇن قايدا؟!»
سول ساتتە كەمپىر توسكەيدەگى كەرەگەتاستاي قاراۋىتىپ، قالشيدى دا قالدى. وسىلايشا قانشا وتىرار ەدى...
ءجاۋدىر كوز كوگىلدىر شىمشىق پىر ەتىپ ۇشا جونەلدى. اراي: «ءاي، اتتەگەن-اي، كەتىپ قالدى-اۋ. قايتا ورالار ما ەكەن؟» — دەدى.
سويتسە، سايدان ءوتىپ بەرى قاراي تۇتان كەلە جاتىر ەكەن. سونىڭ تاياعىنان سەسكەندى مە، ناۋرىزكوك ۇشىپ كەتتى.
— ارمىسىزدار-اۋ، — دەدى تۇتان ارايدىڭ تۇسىنان.
اراي باسىن شۇلعىدى. «وتىر»، — دەپ قاسىنان ورىن كورسەتتى.
توتيا سالەمگە جاۋاپ رەتىندە ەرنىن كۇبىرلەتتى. ءسال - ءسال جىميعان بولدى. «ادام كورسە جىمياتىن قۋ ادەتى قالماعان با»، — دەدى اراي.
توتيا كەلىساپتى قوس قولداپ قايتا كوتەردى. ارپا تۇكتەلىپ تاپ بولىپ قالعان با، الدە توتياعا ءال كىردى مە، ايتەۋىر ءدان بۇرىنعىداي شاشىلىپ-توگىلمەدى. كەلى تالتىرەكتەمەدى. كەلىساپ بۇرىنعىداي تايعاناقتاماي، قاققان قازىقتاي قادالىپ جاتىر كەلىتۇپكە.
اراي اڭ-تاڭ. تۇتاننان اماندىق سۇراۋدى دا ۇمىتتى. تۇتان ونىڭ حال-جايىن سۇراپ جالپىلداپ جاتىر. ارايدىڭ وعان جارىتىپ بەرگەن جاۋابى جوق. توتياعا تاڭقالادى. توتيانىڭ بەتىندە قىزىل شۇعىلا ويناق سالدى. كەلىساپتى قوس قولداپ ەندى كوتەرگەندە ءتوسى شيىرشىق اتىپ ءدىر-دىر ەتەتىندى شىعاردى. مايىستىرعان ءسامبى تالداي تۇلا بويى سەرىپپەلى. كەلى تۇيگەن كەيپى - ءسامبى تالدى ءيىپ تۇرىپ قويا بەرە سالعانىنداي. قايقاڭ بەل.
«و دۇنيە»، — دەدى اراي.
ناۋرىزكوك الدەقايدان قايتا ۇشىپ كەلىپ، ەرىپ جاتقان كۇرەسىننىڭ ۇستىنە قوندى.
— ءقازىر ساباقتان قولىم بوس ەدى، ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى سۇرايىن دەپ بەرى بۇرىلا سالىپ ەدىم، — دەدى تۇتان ارايعا.
«كەپ جاسا، اينالايىن، — دەدى اراي. — مەن ءتاۋىرمىن. مەن ولمەيتىن دە شىعارمىن. اجال مەنى السا نەتەر دەيسىڭ. جاس ادامنىڭ جايراعانى جامان. سەندەر امان بولىڭدار».
— كۇن جىلىندى، ەندى جاقسى بوپ كەتەسىز، — دەدى تۇتان.
«شۇكىر، ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى اراي. — كوكتەم شىقتى.
ناۋرىزكوكتى كوردىڭ بە؟ ناۋرىزكوجە ىستەگەلى جاتىرمىز. وتىر. كەتپە. ناۋرىزكوجەدەن ءدام تات».
— اپام سىزگە كەتپە دەپ وتىر، ناۋرىزكوجەدەن ءدام تاتىپ كەتىڭىز دەپ وتىر، — دەپ ءتۇسىندىردى توتيا.
— سونىڭ راس بولسا، كەلىسابىڭدى ماعان بەرە تۇرشى، — دەدى تۇتان. — بۇ جارىقتىق كەلى تۇيمەگەلى قاي زامان.
بۇكشيىڭكىرەپ تۇراتىن بەلىن تۇزەگىسى كەلگەندەي قوس قولىمەن ارقاسىن باسىپ-باسىپ قويىپ، قايقايىڭقىرادى. الاقانىنا تۇكىرىپ، كەلىساپتى ۇستادى. اتجاقتى اشاڭ ءجۇزى كۇلىمسىرەسە دە، كۇدىكتىلەۋ.
«تاۋەكەل!» - دەگەن ءتۇرى بار.
— قينالىپ قايتەسىز، ءوزىم - اق... — دەدى توتيا القىنىڭقىراپ. جەڭىنىڭ ۇشىمەن جىپسىگەن بەتىن ءسۇرتتى.
— وۋ، قينالعانى نەسى! — دەدى تۇتان كەلىساپتى جوعارى كوتەرە بەرىپ. «ە، ب ا ق! ءجۇزىمدى تومەن ەتپە!» — دەپ جالبارىندى.
«ە، اينالايىن ەر ازامات، - دەدى اراي. - ءتۇيىسىنىڭ ءجونى بەلەك. الدەنىپ، دىمكاسىنەن ايىعايىن دەگەن عوي. ادام، ادام...»
تۇتان كۇشتى قۇلاشتاي سالدى. بەل ومىرتقاسى دامىلسىز سىتىرلاپ، كوشكەن مۇز سوگىلىپ جاتقانداي كورىندى. شەشەك داقتى مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىدى. ەسكى گيمناستەركاسىنىڭ قولتىعى دىمقىلداندى.
— بولدى، تۇتان، قويىڭىز. تۇكتەلىپ بولدى، — دەدى توتيا دەگبىرسىزدەنىپ.
— شىننان بولدى ما؟ — دەدى تۇتان دەمىگىپ.
— بولعاندا قانداي!
— راحمەت! — دەدى تۇتان. كىمگە ايتقانى بەلگىسىز. قۋانعانى بولار، كوپ جىل بويى ايىرىلماس سەرىك بولعان تاياعىن جەردەن جۇلىپ الىپ، قۇلاشتاپ تۇرىپ ساي جاققا لاقتىرىپ جىبەردى. جاڭا تۋعان قوزى-لاق ودان دۇركىرەي قاشتى. اسكەربەك ايقايلادى:
— نەگە ۇراسىڭ مەنىڭ قوزىلارىمدى!
— وۋ، اينالدىم، اسكەربەك! ۇرمايمىن قوزىلارىڭدى. — تۇتان بالانى باسىنان اسىرا كوتەرىپ الىپ كوپ تۇردى. اسكەربەك اۋەلدە سىقىلىقتاپ كۇلسە دە، ەندى:
— ءيا، تۇسەمىن، تۇسەمىن، — دەدى.
جەرگە تۇسكەسىن تۇتاننىڭ ەسكى وبموتكاسىنا كىشكەنتاي ساۋساقتارىن سۇعىپ كوردى. بالامىسىڭ دەگەن.
— مەنىڭ وراق كوكەم دە وسىنداي ەتىك كيىپ كەلە مە، اعا، — دەدى.
— ءيا، اينالدىم! — دەدى تۇتان. اراي ەلجىرەپ باسىن شۇلعىدى. توتيا:
— ءاي، جۇگەرمەك، قاقساماي تىنىش وتىر، — دەدى.
— نارەستەگە ولاي دەمە، توتيا، — دەدى تۇتان.
توتيا ءداۋ كەلىدەگى تۇكتەلگەن ارپانى كەنەپ قاپتىڭ ۇستىنە توڭكەرىپ سالىپ تۇرىپ تۇتانعا قاراپ قالدى. تۇكتەلگەن ارپانىڭ بۋى بۇرقىرادى. تاۋىقتار دانگە قاراي تاپ-تاپ بەردى.
اراي:
«تاۋىق شوقىدى، تاۋىق»، — دەپ تاياعىن جاسقادى. توتيا جوقشىلىق جىلداعىداي قارا ارپانى تاۋىقتان قىزعاناتىن قىلىعى جوق. الدەن ۋاقىتتان سوڭ بارىپ:
— كىش-اي، كىش، — دەدى.
تاۋىقتارمەن بىرگە الگىبىر ناۋرىزكوك تە ايقايدان جاسقانىپ، ارىرەك بارىپ وتىردى.
***
«ۆينتوۆكانىڭ شاپپاسىن تەجەپ قويعاندا زاتۆوردىڭ سەرىپپەسى سىعىلادى دا، پوتەنسيالىق ەنەرگيا جينايدى. ۆينتوۆكانىڭ قۇلاعىن باسقاندا سەرىپپە بوساتىلادى دا بوەگىمەن بىرگە ۋدارنيكتى سوعادى، ول بارىپ كاپسۋلگە سوعادى، ودان پاترونداعى ءوق-دارى وت الادى».
تۇتان بۇل ءماتىندى ەكى قايتارا وقىدى. بالالار جازىپ ۇلگەردى. نۇرپەرزەنت ونى گازەت قيىندىسىنان قۇراستىرعان بلوكنوتقا جازدى.
— اعاي، پوتەنسيالىق دەگەن نە؟ دەدى ءبىر بالا.
تۇتان قۋقىل ءجۇزى لەزدە لاپ ەتىپ، كۇلىمسىرەپ ءبىراز وتىردى. ودان تەرەزەگە قارادى. سىرتتا دەگدىگەن توپىراققا ءبىر توپ تاۋىق اۋناپ جاتىر ەكەن. ءدال ءبىر سۋعا شومىلعانداي راحاتتانىپ قالىپتى. «پوتەنسيالىق دەگەن نە؟ مەن قايدان بىلەيىن. مەن سەنەن ارتىق بىلەمىن بە، مەن دە سەن سياقتى جەتى كلاستىق ءبىلىم العان اداممىن. بار ايىرماشىلىعىمىز مىلتىقتىڭ مەن ادامعا اتىلعانىن كوردىم، سەن نىساناعا اتىلعانىن عانا كورىپ ءجۇرسىڭ».
— پوتەنسيالىق دەيسىڭ بە؟ — ول تاعى دا دالاعا قارادى. تاۋىقتار ءجۇنىن قوبىراتىپ سىلكىنىپ جاتىر ەكەن. — ونى ءىس جۇزىندە كورسەك قايتەدى؟ دالاعا شىعىپ مانيەۆر وتكىزەيىك. كلاسس! ەكىگە ءبولىن! دالاعا!
كلاسس ەكىگە ءبولىنىپ دالاعا شىقتى. جامىرايتىن بۇزاۋلار سياقتى. شۋاقتى كۇن - ولاردىڭ ورىستەن قايتقان ەنەسىندەي ەدى. «مىنا كۇن سوعىسقا لايىق ەمەس ەكەن-اۋ»، — دەدى تۇتان. ءبىراق كوكەيىندە:
— پوتەنسيالىق دەگەن نە؟ — دەگەن سۇراق تۇردى. ونىڭ جاۋابىن بەرۋ كەرەك ەدى. سونى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن دە بالالاردى ەكى توپقا ءبولىپ، سوعىسقا شىعاردى. ءبىر توبىن سايدىڭ مىنا جاعىنا، ءبىر توبىن سايدىڭ انا جاعىنا شىعارىپ، سوڭىندا سول سايدىڭ تابانىندا شايقاسپاق.
— اعاي، سوعىسقا قىزدار دا قاتىسا ما؟ — دەدى ايداي.
— سەندەر سانيتاركا بولاسىڭدار، جارالىلاردى قۇتقاراسىڭدار.
«ءاي، قولباسشى! — دەدى ول وزىنە-وزى. - سوعىستى سەن وز كوزىڭمەن كوردىڭ عوي، شىن سوعىس مۇنداي ەمەس. ازىناعان اپات داۋسى مۇندا ەستىلىپ تۇرعان جوق، ءبىراق مەن بالالارعا سوعىس ساباعىن ۇيرەتۋگە ءماجبۇرمىن. مەن ءارتىس بولماقشى ەدىم. الماتىعا كونسەرۆاتورياعا بارماقشى ەدىم. تۇسە الار ما ەدىم، كونسەرۆاتورياعا. ساحنا، حالىق... ءان... كۇي... ەڭ شەبەرى مەن. تۇتان پورترەتى ىلىنگەن افيشالار. راديودان كۇمبىرلەگەن تۇتان كۇيى... گاسترولمەن الەم ارالاپ كەتكەن دە تۇتان. مەن وسى كوماندير بولۋدى ارماندادىم با؟.. ءيا، مەن اۋىلعا اعا لەيتەنانت بولىپ قايتسام دەۋشى ەدىم. ءۇش كۋبيك كەيىننەن ءۇش جۇلدىز بولىپتى. مەنىڭ كەزىمدە پاگون بولمادى. مەن كەتكەن سون شىقتى. اعا لەيتەنانتتىڭ ءۇش جۇلدىزىن الا المادىم، كونسەرۆاتورياعا بارا المادىم. بالا وقىتقان سياعىم مىناۋ. پوتەنسيا... ە، بالاقايلار... اناۋ ايدايدى قارا! بىرەۋدى داكەمەن كادىمگىدەي تاڭىپ جاتىر. نۇرپەرزەنت قوي. ە، باۋىرىم، وق ءتيىپ جارالى بولۋ وڭاي ەمەس، ول كەزدە سەن قۇساپ، قىزعا قاراپ قىتىعى كەلگەن ادامداي كۇلە بەرمەيدى. وق تيگەن مۇلدەم باسقاشا... ونىڭ قانداي بولاتىنىن مەن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم سوعىستا.
...سمولەنسك تۇبىندەگى ورمان ەدى. ءبىز بلينداجدان شىعىپ كەلە جاتقانبىز. تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەنىمدە اۋەلى جارقىراپ كۇن كورىندى. بىرەۋ لاقتىرىپ جىبەرگەن مىس تاباقتاي ەكەن. اۋەدە سول كۇن تارس جارىلىپ كەتكەندەي بولدى. ونان ارعىسىن مەن بىلمەيمىن. مەنى سانيتاركالار قازىپ العان بولۋ كەرەك، ءبىراق مەنىڭ ولارعا قاراپ، كۇلۋگە شامام كەلگەن جوق بەل سودان كەتتى. سوعىستا ادام قانسىراپ ەسى كەتىپ جاتادى، قىزعا قاراپ كۇلە بەرمەيدى. قىزعا قاراپ كۇلۋگە شاما كەلمەيدى. بالا عوي. سوعىستىڭ الدىندا عانا ءبىز دە وسىنداي بالا ەدىك. وسى سايدىڭ تابانىندا تالاي كۇرەسىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ ەدىك. وراق بار ەدى. سايلاۋ بار ەدى، وسكەن بار ەدى، قايىپ بار ەدى... كەپ ەدىك قوي. جانە مىنا بالالاردان الدەقايدا ءىرى ەدىك. ءساۋىردىڭ جاسىلىنداي ءبىر كۇن ەكەن عوي وتە شىققان. قىزعالداق ايىنداي ەكەن عوي و كەز. پوتەنسيا... ءاي-اي، بالاقايلار شىننان توبەلەسىپ قالماڭدار. سوعىستا شىننان توبەلەسەدى، ءبىرىن-بىرى ولتىرە بەرەدى، بىزدىكى ءجاي ساباق قوي، قىزىپ كەتىپ جۇدىرىقتاسۋعا بولمايدى. بولمايدى، بالاقايلار. ءبىر-بىرىڭنىڭ كيىمىڭدى جىرتپاڭدار. ويباي، كيىم قىمبات ءقازىر.
بالالاردىڭ ءبىر توبى بايشەشەك تەرىپ كەتتى. ءبىرسىپىراسى ءالى اتىسىپ جاتتى. بالامىسىڭ دەگەن، ويلارىندا ەشتەڭە جوق، كوبىسىنىڭ قارنى اش، سوندا دا بالالىعىن قويمايدى. بايشەشەك تەرگەن دە ءبىر داۋرەن. قىلتيىپ جەر استىنان بۇقپانتايلاپ شىعىپ كەلە جاتادى. ۇركەردەي بوپ ءۇيىلىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. جەردىڭ سىزى كەپپەي، كۇندى كورسە كوسەگەسى كوگەرىپ، قاپتاپ شىعادى. قايران بايشەشەك داۋرەنى. كىشكەنتاي قوزى-لاق قارتاڭ قۇلاقتىڭ جاپىراعىن ءۇزىپ جەپ، قارنى تويسا تاسىراڭداپ ويناق سالادى. ە، جانۋار...
ارت جاقتان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. تۇتان بۇرىلىپ قاراسا، بريگادير تولەمىس ەكەن. جۋان قاراگەر اتتى شۋ-شۋلەپ تەبىنىپ تاياپ كەلدى دە:
— امان با، قاراق! — دەدى. ات ۇستىنەن تۇتانعا جالعىز قولىن ۇسىندى. سول كەزدە قامشىنىڭ سابىن كوكپار تارتاتىنداي اۋزىنا تىستەپ الدى. اۋزىن دا تۇك باسىپ، ەرنى جالاق بولىپ ءار جەرىنەن قاق-قاق جارىلىپ كەتىپتى، وعان جاپىراق جاپسىرعانسىپ قويىپتى. جالعىز قولىمەن ەردىڭ باسىنان ۇستاپ اۋىپ ءتۇستى، قوڭىلتاق جەڭىن جالباڭ ەتكىزىپ، جەل جەلبىرەتتى.
— مەن ساعان كەلدىم، تۇتان، — دەدى جالعىز قولدى بريگادير اتىنىڭ تىزگىنىن كەرزى ەتىكتى اياعىنىڭ باسىنا ىلە سالىپ، جۇرەسىنەن وتىرا بەرىپ، بەشپەتىنىڭ جەلبىرەگەن بوس جەڭىمەن ماندايىن، بەت-اۋزىن ءسۇرتتى.
— نە شارۋا؟— دەدى تۇتان دا جۇرەسىنەن وتىرماقشى بولىپ، ءبىراق لەزدە قايتا تۇردى، تاياققا سۇيەندى.
بريگادير قامشىنىڭ سابىمەن قارتاڭ قۇلاقتىڭ ءتۇبىن قازعىلاپ ۇندەمەستەن تۇقشيىپ ءبىراز وتىردى. قارتاڭ قۇلاقتى اينالا اسپانعا جۋالدىزداي شانشىلا كوتەرىلىپ، كوك قاپتاپ كەلەدى ەكەن. بريگادير بىلتىرعىدان قالعان قويدىڭ قۇمالاعىن كوك اراسىنان ىسىرىپ بولەك قويدى. لاقتىڭ قۇلاعىنداي جاسىل جاپىراققا كۇلگىن سەكپىل ءتۇسىپ قالىپتى. بۇل جاۋقازىن، ەندى بىرەر اپتادا قىپ-قىزىل كەرەمەت وسى جاپىراقتىڭ ورتاسىنان ورتتەي الاۋلاپ شىعا كەلمەكشى. ونىڭ اتى - قىزعالداق. قامشى سابىمەن قازىلعان توپىراقتى ۋىسىمەن سىعىمداپ - سىعىمداپ:
— جەر كەۋىپ بارادى، - دەدى.
تۇتان دا تاياعىمەن جەر شۇقىلاي باستادى. تاياققا سۇيەنگەن كۇيى ەڭكەيىپ، قوپسىعان توپىراقتى ۋىستاپ كوردى.
— دەگدىپ قالىپتى، — دەدى.
— بۇل ساي قاباعى عوي، ال اناۋ توسكەيدە قاۋدىراپ كەۋىپ قالدى، — دەدى بريگادير.
ەكەۋى سايدى بويلاي توسكەيگە قارادى. تاۋعا دەيىن كوسىلىپ جاتقان دالا كوگىلدىر — كۇلگىن كورىندى. دالا جاپ-جاسىل بولۋعا ءتيىس قوي، ءبىراق كوگىلدىر-كۇلگىن تارتتى. ادام ءبىر ساعىنعاندا نەمەسە ءبىر ادەمى ءان ايتقىسى كەلگەندە كوڭىل وسىنداي كوگىلدىر دۇنيەگە سۇڭگىگەندەي بولادى.
تاۋدىڭ دا ءقازىر كار بەلۋارىنا دەيىن ءتۇرىلىپ، كوگىلدىر تۇرگە ەنىپ تۇر. تاۋدىڭ شوقى جاعى دانىشپان شالدار سياقتى مۇلگىپ قالعان.
— مەن ساعان كەلدىم، تۇتان باتىر، — دەدى بريگادير. ەندى ءبىر اياعىمەن شوكەلەپ وتىرىپ، ءمۇعالىمنىڭ بەتىنە تۋرا قارادى. جالعىز قولىمەن ىستالعان قارا مۇرتىن جان-جاعىنا جاتقىزا سيپادى. — كومەكتەس. مىنا بالالارىڭدى بەر. اقىر الىسىپ كيىم توزدىرىپ ءجۇر عوي. ونان دا سوقا ايداپ، جەر جىرتسىن. ادام جەتپەي، جەر كەۋىپ بارادى، تۇتان قاراق.
— ءسىز قىزىقسىز، تاكە، — دەدى ءمۇعالىم. — الىسىپ كيىم توزدىرىپ جۇرگەن جوق ولار، ساباق ءوتىپ جاتىر. اسكەري ويىن ساباعى. ءسىز بەن ءبىز سوعىسقا وسىنداي ساباقتان وتپەي بارىپ سورلامادىق پا. بەرىلگەن پروگرامما، بولىنگەن ساعات بار. ەرىگىپ جۇرگەن ەشكىم جوق، تاكە.
— ءاي، سەنىڭ شەشەڭ مەنىڭ جەڭگەم بولادى. بوقتاپ جىبەرەيىن بە وسى. ونىسى نەسى، مەن تۇسىنەر دەپ كەلسەم!
— تاكە، ءسىزدىڭ ۇيدەگى كىسى ءبىزدىڭ دە جەڭگەمىز بولادى، ابايلاڭىز، — دەدى تۇتان ساق-ساق كۇلىپ.
بريگادير بىردەڭە دەۋگە وقتالىپ بارىپ ۇندەمەي قالدى. ايتىپ سالعاندا قيىن بولاتىن ەدى. ايتىپ سالعاندا ەسكى جارانىڭ اۋزىن جۇلىپ الاتىن ەدى. «سەن دە ەركەكسىڭ بە؟» — دەي جازدادى. كەلە سالىپ، كەلىنشەگى كەتىپ قالعانىن بەتىنە سالىق ەتپەك ەدى-اۋ. ابايلاماي سويلەگەن - اۋىرماي ولەدىسى راس-اۋ قازاقتىڭ.
— قالجىڭ عوي، قاراق، - دەدى بريگادير. - قالجىڭداسۋعا دا حال جوق ءقازىر. ەر-ازامات بىردى-ەكىلى بولماسا، ورالماي تۇر سوعىستان. جۇمىس قولى جەتىسپەيدى. ەكەۋمىز، ەلدەن تاتار ءدام-تۇزىمىز بار ەكەن، امان كەلدىك، ايتەۋىر. ەكى جارتى — ءبىر ءبۇتىن دەگەندەي، بىرىمىزگە-بىرىمىز سۇيەۋ بولايىق تا. بەر مىنا بالالارىڭدى ماعان ءبىر مەزگىل، جەر قۋراپ بارا جاتىر.
جەر شۇقىلاپ، جاس جۋساننىڭ بالاعىن ۋىستاپ تومەن قاراپ وتىرىپ ايتتى. داۋسى قارلىقتى. الدەنەگە توستاق كوزى مۇڭدانا ءتۇستى. تۇتان ۇندەمەي قالدى.
— اپىر-اي، تاكە...
— اپىرايىڭدى قوي، قاراق. ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە اۋىرتپالىق ءتۇسىپ تۇرعان زامان. انە، اناۋ وقۋشىلارىڭ ەكەۋ-ەكەۋ بايشەشەك تەرىپ ءجۇر. ويبوي، وسى بايشەشەك تەرىپ جايباراقات جۇرەتىن كەز بە ءقازىر! سوعىسقا بارىپ، اجال اۋزىنان قايتساڭ دا، سەنىڭ دە بالالىعىڭ قالماپتى-اۋ، تۇتان قاراق. سەن دە، مەن دە كوردىك قوي وسى كورەسىنى. ءبىر قولدان ايىرىلىپ شونتيعان ءتۇرىم مىناۋ مەنىڭ... — تولەمىس تاياقتىڭ باسىنان قوس قولداپ ۇستاپ، قوس جۇدىرىققا يەگىن سۇيەپ تۇرعان تۇتانعا قاراپ، - سوناۋ پسكوۆ تۇبىندە قالدى. بۇعان دا شۇكىر، ءوزىم قايتپاي قالسام قايتەر ەدىم. ءقازىر ۇيرەندىم، ال تۇسىمە ءجيى كىرەدى. تۇسىمدە الدەقاشان ولگەن اكەممەن جولىعىپ جۇرەمىن، امانداسقاندا قوس قولىمدى بەرىپ امانداسامىن. جاسى ۇلكەنمەن قازاق قوس قولىن بەرىپ امانداسادى عوي. مەن تۇسىمدە اكەممەن قوس قولداسىپ امانداسىپ جۇرەم. سوعان قۋانىپ قالامىن: ە، قولىم ءبۇتىن ەكەن عوي دەپ. ال ويانا كەلسەم، قول ورنىندا بولمايدى. سەنبەي ءبىراز جاتامىن. وڭ قولىممەن سول قولىمدى ىزدەپ سيپالايمىن.
— ە، ەرىم، قول دەگەن قايتىپ وسپەيدى، — دەيمىن وزىمە-وزىم. ال، قاراق، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالدىم عوي. اكەتتىم بالالارىڭدى!
— پوتەنسيا، — دەدى تۇتان.
— نە دەدىڭ قاراق؟
— ءجاي، اسكەري ساباقتى ايتامىن.
VI
كوبەلەك جابايى جوڭىشقانىڭ گۇلىمەن ءسۇيىسىپ جاتقانداي ەدى. ايداي باس سالىپ ۇستاپ الماقشى بولدى. كوبەلەكتىڭ كوزى ادامداردىڭ كوزىندەي ەكەۋ-اق ەمەس، ارقاسىندا دا بار عوي: ايدايدىڭ ۇرلانا باسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ كۇلىپ وتىرعان سياقتى. قىز قولىن سوزا بەرگەندە ۇشا جونەلدى، قورقىپ ۇشپاي، ويناپ جۇرگەن سياقتى. ايدايعا: — ال، ۇستاپ الشى كانە، — دەپ بۇرالاڭداپ الدىن وراپ قالقىدى. كوبەلەك قىزدى الىسقا، تاۋلارعا شاقىرادى. ەرتىپ جۇرە بەرۋدەن ەرىنبەيدى.
ايداي سىقىلىقتاپ كۇلىپ، بەلۋاردان كوگال كەشىپ، اياعىنا شىرماۋىق ورالىپ كوبەلەكتى قۋا بەرەدى.
— قىزىم، ءاي قىزىم! قوي، شابىندىقتى تاپتاما! ويىندى قوي. از دا بولسا شالعى تارت. ءالىن كەلمەسە — پالدى جىڭىشكەلەپ ال، — دەدى ماماي.
سول جىلى جەر دە بويى جازىلىپ، بەرەكەسى كىرىپ، ءيىپ سالعان سياقتى. ءشوپ ىرعىن. تاسقا دەيىن كوكتەپ كەتتى. بۇكىل اۋىل بولىپ پىشەن شابۋعا اتتانىپ ەدى. جازىق جەردى ات ماشينا شابادى. تەرەڭ سايلارعا شالعىشىلار توپ-توپ بولىپ، ءبولىنىپ تۇسكەن. تولەمىس بريگادير ماماي توبىنا نۇرپەرزەنت پەن ايدايدى ءبولدى. ۇشەۋى وسپان سايىنىڭ ۇلكەن ءبىر بۇلىمىن ەڭسەرە الماي شالدىعا باستاعان كەز ەدى.
اي-اي، كيىكوتىنىڭ اڭقۋى-اي! كۇن ىسىپ، ءشوپ تۇنگى شىقتى توككەن سايىن كيىكوتىنىڭ ءيىسى دۇن-دۇنيەنى ماس قىلا باستايدى. بۇل اۋىلدىڭ قازاقتارى قىمىز اشىتاتىن كۇبىنى ارشا اعاشىنان قيىپ، كيىكوتىمەن ىستايدى عوي. جازىقتاعى سارىالا ارپا اراسىنان بودەنە بىتپىلىقتايدى. جابايى جوڭىشقانىڭ گۇلىن ارا سورىپ، ماۋجىرايدى. اق گۇل اشقان قۇلقايىردىڭ بۇتاعىنا ءانشى سارى تورعاي قونىپ الىپ سايرايدى. قىزدار قۇلقايىردىڭ گۇلىن تەرىپ الىپ ءجۇر. قايناتىپ شايىرىمەن شاش جۋماقشى عوي.
ماماي پالدى جىڭىشكەلەپ ال دەگەن سوڭ، ايداي تىم جىلدامداتتى. مامايدىڭ جەلكەسىندە كەلە جاتقان نۇرپەرزەنتتى وكشەلەپ قالدى.
— نۇرپەرزەنت، ay نۇرپەرزەنت! اياعىڭدى شاۋىپ تاستايىن با، شىنىڭ با، شاۋىپ جىبەرەيىن بە؟ ايتپەسە كىبىرتىكتەمەي جىلدام تارت، — دەيدى ايداي سىقىلىقتاپ.
نۇرپەرزەنت وكپەسى ءوشىپ، قوس قولىنىڭ قارى تالىپ بارادى. دەمالايىن دەسە - الدا اكەسى وزىپ كەتەدى، ارت جاقتان باستىرمالاتىپ ايداي قۋىپ جەتەدى. امالى تاۋسىلىپ، و دا پالدى قياقتاي جىڭىشكەلەپ الادى. تۇرا قالىپ، شالعىنى قايرايدى، قايتا-قايتا قايراي بەرگەن سوڭ شال زەكيدى.
— بەلوراقتى قايراي بەرگەنشە ءوزىڭدى قايراساڭشى، — دەيدى.
اي-حوي، كيىكوتىنىڭ ءيىسى - اي! مۇرىندى جارىپ بارادى. تاناۋدى قىتىقتايدى. ادامدار تۇرا قالىپ، اسپانعا قاراپ تۇشكىرەدى. سارىالا ارپانىڭ اراسىنان بودەنە زارلاپ قوساعىن شاقىرادى. قۇلقايىردىڭ باسىنداعى سارى تورعاي ءانىن تامىلجىتا تۇسەدى. بۇرىلا بەرىس باسقا بۇلىمنان cap - cap ەتكەن شالعى داۋىسى، باۋداي ءتۇسىپ جاتقان اتان بەل دەستەلەردىڭ سىبدىرى ەستىلەدى. ارا-تۇرا شالعى شىنداپ جاتقان ءبالعا-توستىڭ شىقىلى شىعادى. تاس قايراقتار شالعىمەن قوسا ادامداردى دا وتكىرلەي تۇسكىسى كەلگەندەي بولات جۇزىنەن وت شاشىراتادى.
— اۋ، نۇرپەرزەنت دەيمىن، اياعىڭدى شاۋىپ تاستايىن با دەيمىن، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
نۇرپەرزەنت بۇرىلا المايدى. الدىنداعى اكەسىنىڭ قاراسى ءوزىن ارباپ قويعانداي. شالدان قالىپ كەتكەندى ار كورەدى. ال شارشى شال ۇزىننان-ۇزاق پالدىڭ باسىنان تۇسكەننەن اياعىنا دەيىن بىلق ەتپەي الىپ شىعادى. توزىعى جەتكەن قوڭىر شيبارقىت شالبارىنىڭ شۋدا جىپتەن ورگەن شاشاق باۋى بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا اتكەنشەكتەي تەربەتىلەدى دە تۇرادى. نۇرپەرزەنت ونىڭ ەمەن قابىعىنداي جەلكەسىنىڭ قاتپارى ءسال-سال عانا جىپسىگەنىن بايقايدى. «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە» دەگەندەي نۇرپەرزەنت قارا سۋعا ءتۇسىپ، قارىلارى قارىسىپ قالدى.
ماماي پالدىڭ اياعىنا شىعىپ، شالعىسىن دەستە ۇستىنە تاستادى دا:
— نۇرپەرزەنت ءاي، كوجەنى اكەلشى! — دەدى.
نۇرپەرزەنت ماڭدايىنىڭ تەرىن سىپىرىپ تاستاۋعا ەندى قولى ءتيىپ، ءجۇرىپ بارا جاتىپ سۇرتىنەدى. جون ارقاسىنان شىققان تەر كۇنگە شاعىلىسىپ، جىلت-جىلت ەتەدى. قۇم قايناتقان قاينارعا قويىپ، ءۇستىن جالبىزبەن جاپقان قۇمىراداعى سۋسىندى اعاش قاسىقپەن قوزعاپ-قوزعاپ جىبەردى. ۇشەۋى وتىرىپ مۇزداي تارى كوجەنى ءىشىپ الىپ جان شاقىردى. كۇن شاڭقايىپ تۇر ەكەن. ماماي:
— ا، بالالار، ءبىراز دامىلداپ الىڭدار، — دەدى دە، ءوزى ارپا اراسىنان بودەنە اۋلاۋعا كەتتى.
پاي-پاي، كيىكوتىنىڭ ءيىسى-اي! ادامدى شالا ماس قىلىپ، دەستە ۇستىنە كىشكەنە قيسايعاندا اسىرەسە اتىردەي اڭقيدى. سارىالا ارپانىڭ اراسىنان بودەنە داۋىسى ەستىلمەي قالادى. مامايدان قورقىپ بۇعىپ جاتسا كەرەك. قۇلقايىر باسىنداعى سارى تورعاي كورىنبەيدى. اسپاندا اسىقپاي قالىقتاپ جۇرگەن قىرعيدان ءانشى قۇستار سەسكەنەدى. ونىڭ ەسەسىنە شەگىرتكەلەر سان قيلى جىرعا باسادى. نۇرپەرزەنت ايدايدىڭ كوك ءساندىپ كويلەگىنىڭ تەسىلگەن شىنتاعىنان ءشوپ جۇگىرتىپ قىتىقتايدى. ايداي:
— تيمەشى! — دەپ قولىن تارتىپ الىپ، باسىن شايقايدى. سوندا كەكىلى جەلپ-جەلپ ەتەدى. شىنتاعىنىڭ تەسىگىنەن قىزدىڭ قىسىلعانىن كورىپ، نۇرپەرزەنت ونى اياپ كەتەدى. «اتتەڭ، اقشام كوپ بولسا، كويلەك ساتىپ اپەرەر ەدىم» دەيدى.
نۇرپەرزەنتتىڭ كوزى ايدايدىڭ قانتالاعان بالتىرىن شالىپ قالادى:
— ويبۋ، اياعىڭا نە بولعان؟ — دەيدى.
— جاڭا كوبەلەك قۋعاندا، قىزىل تىكەن جىرىپ كەتتى، — دەدى ايداي جىلامسىراپ.
— ابايلامايسىڭ با، — دەيدى نۇرپەرزەنت كۇن شالعان قوڭىرقاي بالتىردى قولىمەن بولار-بولماس سيپالاپ. قىز ۇندەمەي كوزىن جۇمىپ جاتادى. بالا بايعۇس باتىلدانىپ الاقانىن توبىقتان سىرعىتا - سىرعىتا تىزەگە جەتەدى. كوك ءساندىپ كويلەكتىڭ ەتەگىن كارىقىز تىكەن تۇتىپ قالعان ەكەن. نۇرپەرزەنت سونى تەرىپ الىپ تاستاعان بولادى. كارىقىز تىكەن دە تاۋسىلمايدى. كوك ءساندىپ كويلەكتىڭ ەتەگىن سيپالاپ قاشانعى وتىرادى. تىزەدەن ارى اۋناي بەرگەندە قىزدىڭ قولى نۇرپەرزەنتتىڭ بىلەگىنە سارت ەتە قالادى. جۇلقىپ تاستامايدى. اۋىر قولدى اقىرىن ابايلاپ كوتەرىپ، دەستەنىڭ ۇستىنە سالادى. نۇرپەرزەنتتىڭ ىسىنگەن ساۋساقتارىن سيپالايدى. قىزدىڭ وراقتان كۇلدىرەپ ويىلعان الاقانىنان سۋ شىعىپ تۇر. نۇرپەرزەنت ايدايدىڭ كىشكەنتاي قولىن ءوزىنىڭ توقپاقتاي قولىمەن قىسىپ، جىبەرمەي جاتادى. ءسويتىپ جاتىپ ەكەۋى دە ۇيىقتاپ كەتەدى. كوك ءساندىپ كويلەكتىڭ ەتەگىن كەنەت ۇيتقىپ وتكەن قۇيىن جەلپىلدەتىپ كەتەدى. قىزدىڭ تىكەن جىرعان بالتىرىنا وزەۋرەپ قاراكوك شىبىن قونادى. ءنان قۇمىرسقالار پىشەنشىلەردىڭ بەت-اۋزىنا دەيىن جورتىپ وتەدى. سىلەسى قاتقان ەكەۋ قۇمىرسقانىڭ جىبىرىنان ويانا قويمايدى.
ال ءالى شالعى تيمەگەن جارداي شابىندىق اراسىندا الدىڭعى ەكى اياعىن قۇدايعا جالبارىنعان ءباداۋيدىڭ قولدارىنداي اسپانعا كوتەرىپ، تىرپ ەتپەستەن بيەساۋ وتىرادى. مىنا ەكى ادامنىڭ تىنىشتىعىن الدەنەدەن قورعاعىسى كەلگەندەي مىزعىماي ساقشىلىق ەتەدى.
بۇلت كەرۋەندەرى اسپاندا ماڭ-ماڭ كوشىپ بارا جاتادى.
كوبەلەكتەر ماستىقتان تالتىرەكتەپ ۇشا المايدى.
بال اراسى تەڭگە جاپىراقتىڭ قىزعىلتىم گۇلىنە تۇمسىعىن تىعىپ شىرىنىن ىشەدى دە، ماس بولىپ ءبىرازعا دەيىن تەڭسەلىپ، كوتەرىلە الماي وتىرادى.
قارلىعاشتار قۋانعانىنان جاس بالاشا بىلدىرلاپ، ىشەگى تالا سىقىلىقتاپ كۇلىپ ءماز بولادى.
شاتقالدا كۇن جارقىراپ تۇرعاندا، تاۋدا كۇن كۇركىرەپ، بۇلتتار بۋىرقانىپ، بۇلقان-تالقان بولىپ جاتادى. ساي تابانىنداعى بۇلاق سۋى تاسقا سوعىپ، سودان تامشىلار اسپانعا شاپشيدى. ءبىراق وتانىنان ايىرىلعىسى كەلمەيدى. بۇلاق قوينىنا تامشىلار قايتادان قۇلايدى.
سۋ جالاپ جاتقان جاسىل وڭەزدى جالقاق ۇستىندە بۇتىنا ءىشى ءوتىپ كەتكەن بالاداي ەكى كوز باقىرايىپ، كوكقاسقا سەمىز باقالار وتىر. اندا-ساندا ارباڭ ەتىپ وقىس قارعىپ شىبىن-شىركەيدى قارمايدى. ءتىلىن قارا نايزاعايداي قىلىپ ويناپ، ءسانقوي ايەلدىڭ كويلەگىندەي زەر قابىق سۋ جىلانى قىلىمسىپ جاتادى. الگى سەمىز كوكقاسقانىڭ اجالى سودان بولارداي.
شالعىن اراسىنان وقشاۋلانىپ ءتۇپ-تۇپ شوڭاينا تىكەن تىكىرەيىپ ءزار شاشىپ تۇرادى. جالپى تىكەن اتاۋلى اشۋلى. تىكەندەر اجارسىز. وعان كۇستار دا قونبايدى. ودان بەل وراقتىڭ ءجۇزى تايادى.
قۇلاعان دۋال جاقتان كوكەك سۇڭقىلدايدى. اياۋلىسىنان اداسىپ قالعانداي زارلايدى. اداسىپ قالسا ءوزى كىنالى، كورىنگەن تەزەك ءۇيىندىسىنىڭ تۇبىنە، تاقىر جەرگە جۇمىرتقالاپ جۇرە بەرەدى. ال جۇمىرتقاسىن بۇرالقى يت، ءيا مىسىق جەپ قويسا، جاتىپ كەپ جىلايدى.
مۇمكىن، ولاي دا ەمەس شىعار. مۇمكىن، كوكەكتىڭ ايتىپ تاۋىسا الماي وتىرعان ارمانى بار شىعار. مۇمكىن، ول ادام بولسام دەپ ارماندايتىن شىعار. كىم بىلەدى، قارعىس تيمەگەندە، كوكەك ءبىر كەزدە ادام بولعان دەسەدى عوي. ال جەر بەتىندە ادام بولىپ جاراتىلعانىنا شۇكىرشىلىك ەتپەيتىندەر دە بار. قارتتار:
«جاراتقانىڭا شۇكىر، جاساعان»، — دەيدى.
ادام بولىپ جاراتىلۋدىڭ ءوزى تاۋداي باقىت. سونى سەزۋ مۇڭ ەكەن - ەشبىر باقىتسىزدىققا بۇل دۇنيەدەن ورىن قالمايتىن سياقتى. سونىڭ ءبىر دالەلى انە اناۋ قوساياقتاپ، سانىن شاپاتتاپ كەلە جاتقان كەنجەگۇل.
«جاراتقانىڭا شۇكىر، جاساعاندى» كوپ ايتا بەرەتىننىڭ ءبىرى سول. اق سازانداي التى ۇل تاۋىپ، ءبارى دە قىزىلشادان قىرىلدى سوناۋ ءبىر ەرتە زاماندا. كۇيەۋدەن اشارشىلىقتا ايىرىلدى. سوققى سوڭىنان سوققى ادامدى سورلى ەتەر ەدى، كەنجەگۇل سەزبەيدى.
«جازعان-اۋ، قارتايعاندا كيىكشە قارعىماي، جايىراق ءجۇر» دەپ كوك شالعىن اياعىنان شالادى. كەمپىر ەنتىگىپ ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، سالىپ ۇرىپ كەلەدى.
بوزداپ اندەتىپ كەلەدى.
اككوي-اي، گاماي-اي،
كوگدا، سولدات، داموي-اي...
ول ارى-بەرىدەن سوڭ قىلشا مەن كيىكوتىنا، ءتىپتى ادىراسپاننىڭ تۇنىپ تۇرعانىنا دا قارامادى. جايشىلىقتا ادىراسپان شىققان جەردەن اينالشىقتاپ كەتە الماس ەدى. ءدارۋ ءشوپتىڭ ءبارىن باپتاپ، ايدالاداعى مالدان قورىپ، پىسكەنىن قيىپ الىپ، جامان ءۇيىنىڭ بوعاتىنا باۋ-باۋ كۇيىندە ءىلىپ قويار ەدى.
ناماز وقىعاندا ساۋاپ بولادى دەپ، جاماۋ كويلەگى مەن تىك شالبارىن تەرىس كيىپ وتىرعان جەرىنەن تۇرا جۇگىرگەن ەكەن، كيىمىن وڭىنا اينالدىرىپ ۇلگەرمەپتى.
شەگىرتكە بىتكەن جاۋ تيگەندەي جاپىرىلا ىرشىپ قاشىپ بارادى. اياعىنىڭ استىنان ەسى كەتكەن ءبىر بودەنە «پىرر» ەتە قالعاندا، كەنجەگۇل شالقاسىنان تۇسە جازدادى، وعان دا جان كەرەك: «سۋبيحان اللا، ارۋاح!» — دەپ قايتادان قوساياق قاقتى.
اككوي-اي، گاماي-اي،
كاگدا، سولدات، داموي-اي...
وسپان سايىنا جاقىنداي بەرە:
— ءاي، سولدات كەلدى، داموي كەلدى! — دەپ ايقاي سالدى.
تۇستە ءبىراز دامىلداپ، كولەڭكە قۋىپ جاتقان شالعىشىلار ونىڭ ايقايىن ەستي قويمادى. سارىالا ارپانىڭ اتىزىندا يتقوناقتان بودەنە ىزدەپ جۇرگەن ماماي عانا كوزىن كولەڭكەلەپ، كەنجەگۇل جاققا قاراپ، اڭ-تاڭ بولىپ ءبىرشاما تۇردى.
«قۇدايا، توبا. ادام با، الباستى ما؟»
كارى جۇرەگى سۋ ەتتى. سوناۋ ءبىر ايازدى اق تاڭدا تاۋلار تەڭسەلگەن كەزدەگىدەي، تۇلا بويىنا بىرەۋ سۋىق سۋ توگىپ جىبەرگەندەي بولدى.
«اراي ولگەن بولار ما؟» — دەدى، — ءبارىمىز ءشوپ شاۋىپ جۇرگەندە، ۇيدە جالعىز قالعان جارىمجان يمانى ۇيىرىلمەي كەتسە، ماسقارا بولدىق-اۋ».
«سولدات، سولدات» دەگەندى ەسىتىپ، ەسى كىردى. ەندى:
— «سولداتى كىم بولدى ەكەن؟» — دەدى.
كارى جۇرەگى بۇلك-بۇلك ەتىپ، الدەنەدەن دامەلى. «وراق ورالدى ما؟» — دەيدى عوي باياعى.
«سولدات، سولدات» دەگەندى ەستىپ، سايدا سايالاپ جاتقاندار ورە تۇرەگەلدى.
«ءبىزدىڭ وراق ەمەس پە ەكەن؟» - دەدى توتيا. ارتىنشا: «اپىر-اۋ ءالى ۇمىتكەر ەكەنمىن-اۋ»، — دەپ وزىنە-وزى تاڭ بولدى.
«مەنىڭ وسكەنىم بولسا ەكەن، ءيا قۇداي!»
«سۇلتان سورلى ءتىرى مە؟»
«قايىپ ەمەس پە ەكەن؟»
«سايلاۋ كەلىپ، جۇرەگىم جارىلار ما؟»
«نايىن؟»
«نامەت كەلىپ قالدى ما؟»
«اسان شىعار، اپىر-اۋ؟»
سايدىڭ ءىشى قانشا ادام — سونشا سۇراق. ول - ول ما، قالىڭ شالعىن شۇيگىن ءشوپ تۇپ-تۇگەل سۇراق بەلگىسى قۇساپ بۇگىلىپ تىنا قالعانداي بولدى.
«وراق بولسا... قوي ءقازىر ورىستە. بريگاديردىڭ اتىنا ءمىنىپ نۇرپەرزەنت شابادى دا، الدىنا وڭگەرىپ كەلەدى»، — دەدى ماماي.
«وراق كەلسە... اپام جازىلىپ كەتەر مە ەدى. اسكەربەكتى ءقايتىپ كوتەرەر ەكەن؟» — دەدى توتيا.
«وراق بولىپ شىقسا... مەنى جاكەم كۇزدە ينتەرناتقا وقۋعا جىبەرەر ەدى»، — دەدى نۇرپەرزەنت.
ادەيى ويلانباسا دا، قايران ءۇمىت ۇياسىن جەل ۇشىرعان بالاپانداي تالپىنىپ داۋىلعا قارسى قانات قاقتى.
كەنجەگۇل سايدىڭ قاباعىنان تابانىنا تۇسە بەرگەندە، ماماي شىداماي:
— ءاي، ايتساڭشى، كىم؟ كىم ويباي؟ — دەدى.
— اي، قۇداي، اتى كىم ەدى الگى... اتى كىم ەدى-ەي؟ — دەپ كەمپىر البا-دالبا ەسى كەتىپ كوپتىڭ اراسىنان الدەكىمدى ىزدەدى.
كوزى ورتتەن شىققان ۇشقىنداي، كونتەرى بەتتەن قارا سۋ تامشىلايدى.
— بايعۇس-اۋ، ەسىڭ كەتىپ قالعان با، ايتساڭشى! — دەدى ەل قامالاپ.
— الگى كىشكەنتاي قۇداشانىڭ اكەسى كەلدى. ءاي، قۇداشا، اكەڭنىڭ اتى كىم ەدى؟ — ايدايدى ادامداردىڭ ارت جاعىنان كورىپ بارىپ باسسالدى. ايداي ودان جايشىلىقتا سەسكەنەر ەدى. ءقازىر و دا كەنجەگۇلدىڭ موينىنا اسىلدى.
— ىرىسىنىڭ بەس ەلىسىن-اي، — دەدى بىرەۋ تۇرىپ.
— ءاي، كىشكەنتاي قۇداشا، ءسۇيىنشى! — دەپ ءبىر ايەل ايدايدىڭ قۇلاعىنداعى سىرعاعا جارماسىپ جاتىر.
ايداي كەنجەگۇلدىڭ قايىستاي بەتىنەن شوپىلدەتە ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى دا، اۋىلعا قاراي قۇستاي ۇشتى. كەمپىر دەستەنىڭ ۇستىنە گۇرس ەتىپ وتىرا كەتتى.
— اۋىلدا ادام قالماپتى. انا جانىشق ۇلىنىڭ ماشيناسىنان جولاي ءتۇسىپ قالىپتى الگى كىشكەنە قۇداشانىڭ اكەسى. شەشەسى اۋدانعا كەتكەن ەكەن. ۇيىنەن ەشكىمدى تاپپاي تۇرعاندا مەن كوردىم. ءسۇيىنشىسىن الايىن دەپ ەكى ەكپەمدى قولىما الىپ جەتكەنىم عوي.
كەنجەگۇل ايقايلاپ سويلەگەنىن قويا قويىپ، اينالا ادامدارعا اڭىرىپ قالدى.
— نەمەنە، ازىرقانىپ تۇرسىڭدار ما، تۇگە! — دەدى كەكەتىپ ەرنىن شىعارىپ.
— باس-باسىنا ءسۇيىنشى سۇرامادى دەپ تۇرسىڭدار ما؟ — كەنەت تارعىل ءۇنى دىرىلدەپ تاماعىنا الدەنە تىعىلعانداي سولق-سولق ەتتى. مىس ساقينالى ساۋساعىن شوشايتتى.
— مەن بەيباق سەنەن وراعىڭ، سەنەن سۇلتانىڭ كەلدى دەپ، سەنەن سايلاۋىڭ كەلدى دەپ، سەنەن اسانىڭ كەلدى دەپ، سەنەن وسكەنىڭ كەلدى دەپ، سەنەن نۇرالىڭ كەلدى دەپ، سەنەن قايىپ كەلدى دەپ — بارىڭە-بارىڭە كەتكەندەرىن كەلدى دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ، سونان كەيىن جازعان جۇرەگىم تارس ايرىلىپ ءولىپ كەتسەم - ەكى دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى! قايتەيىن، قايتەيىن، قۋ قۇداي!
— قۇدايدا نەڭ بار، بايعۇس-اۋ، ءتىلىندى تيگىزبە، — دەيدى ماماي.
— قۇدايعا شۇكىر دە. بىر-بىرلەپ كەلىپ جاتىر عوي، — دەيدى بريگادير.
— امانشىلىق بولسا، ءبارى كەلەدى، — دەيدى تۇتان.
— ايتقانىڭ كەلسىن، اينالايىن! — دەدى ايەلدەر.
سارىالا ارپانىڭ اراسىنان قايتادان بودەنە بىتپىلدىقتايدى. اق قۇلقايىردىڭ بۇتاعىنا سارى تورعاي قايتا كەپ قونادى. كيىكوتىنىڭ ءيىسى اڭقي تۇسەدى.
بيەساۋ اسپانعا الدىڭعى ەكى اياعىن كوتەرگەن كۇيى ءالى وتىر. بيەساۋ تىلىندە مىنا ادامداردىڭ جوعىن جوقتاپ، الدەقانداي قۇدىرەتكە الاقان جايىپ جالبارىنعانداي.
بريگاديردىڭ تۇساۋلى اتى تاناۋىن كيىكوتىنىڭ ءيىسى قىتىقتاعانداي قايتا-قايتا پىسقىرىنادى.
— ال وتىرمايىق، كۇن قايتىپ بارا جاتىر. مەن ورىستەگى مالعا ادام جىبەرەيىن. ءمۇعالىم قۇدانىڭ تويىنا كەشكە جينالامىز. ءقازىر تاعى ءبىراز ورلەڭدەر، — دەدى بريگادير.
جارداي شالعىن باۋداي ءتۇسىپ جاتتى. قايراقتاس جانىعان بەلوراقتار اندەتتى. شالعى شىنداعان ءتوس پەن بالعا قوسىلدى وعان.
***
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، نۇرپەرزەنت؟
— سەن كەتىپ قالاتىن بولدىڭ، ايداي.
— پاپامدى قىزمەتكە اۋىستىرعان سوڭ كوشپەي قايتەمىز؟ قويشى، قولىن تىنىش تاپپايدى ەكەن... توقتا، بىرەۋ كەلە جاتىر.
ەكەۋى دەمىن ىشىنەن الدى. تاۋدان سوققان سامال جەلدەن تەرەكتەر تەربەتىلىپ، جاپىراقتار جامىراپ تۇر. سايدى قيالاي جايىلىپ بارا جاتقان جىلقى پىسقىرىنادى. كوكقاسقا قۇرباقالار توستاق كەزدەرى شاراسىنان شىعا باقىلدايدى. ماستاردىڭ قوسىلىپ حور ايتقانىنداي. قاباقتا وتىرعان ەكەۋىنىڭ جەلكەسىنەن تاسىرلاتىپ ءبىر ات شاۋىپ ءوتتى. كىسىنەپ-كىسىنەپ الدى.
— شۇبار ايعىر. باستىق اۋداننان كەلگەن ەكەن عوي.
— بوساعان سوڭ اداسىپ كەتپەي جىلقىلاردى ءوزى تاۋىپ كەلەدى و، — دەيدى ايداي.
— تاپپاعاندا. ءوزىنىن ءۇيىرى ەمەس پە.
اتتىڭ شىڭعىرعان اششى داۋسى، شاق-شاق سوعىسقان تۇياقتار دىبىسى ەستىلدى.
— قايران شۇبار شاينادى سورلى جيرەن ايعىردى، — دەگەن ايبارلى ءۇن شىقتى. قۇرىق سارت -سۇرت ەتتى. ايعىرلار ازىناعانىن قويدى. سايدىڭ ءىشى جىلقىنىڭ پىسقىرىعىنا تولىپ، بالبىراعان تىنىشتىق ورنادى. كيىكوتىنىڭ ءيسى ماۋسىم ايىنداي ەمەس، ءبىرتۇرلى قاڭسىق، اششىلاۋ سەزىلەدى.
— سەن كەتكەن سوڭ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزىعى بولمايدى عوي.
— احاۋ دەگەن. اۋىل ماعان قاراپ قالىپ پا. بىلايدا-بىلايدا ءبارىبىر وقۋعا كەتۋىم كەرەك قوي. سەگىزىنشى بىتىردىك. مۇندا ونجىلدىق جوق. پاپام ءبىر جاعىنان سونى ويلاپ كوشپەكشى بولدى عوي. تىنىش وتىر دەيمىن، نۇرپەرزەنت، قولىنا يە بولا المايسىڭ با. سەن دە وقۋىڭ كەرەك قوي، نۇرپەرزەنت. جۇرسەيشى قالاعا. پاپام ينتەرناتقا ورنالاستىرار ەدى سەنى.
— جاكەم جىبەرمەيدى. «ۇيدە اۋرۋ بار. مال-جانعا قارايتىن ادام جوق. وسى وقۋىڭ جەتەدى» دەيدى. «جاكەم وقىماعان، بابام وقىماعان، بابامنىڭ اكەسى باحتيار دا وقىماعان، جاكەم ىلعي ايتىپ وتىراتىن دومالاق انامىز دا وقىماعان... سولارعا تارتىپ مەن دە وقىماۋىم كەرەك پە؟»
قىزدىڭ توستاعانداي كوزى بۇلتتان شىققان اي ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ جالت ەتە قالدى. كوزىنىڭ استىنداعى نوقات مەڭىنە دەيىن كورىندى. قاراڭعىدا بىلىنبەيدى ەكەن، ايتپەسە كوزىنە دەيىن: «جۇرسەشى» دەپ تۇرعانداي ەكەن. بوزبالا سودان قىزىڭقىرادى ما، ويتكەنى قىز:
— ەندى قولىڭدى تىنىش ۇستاپ وتىرماساڭ، ارتىڭا قايىرىپ بايلاپ قويامىن، — دەدى.
— بايلاماق تۇرماق، بريگاديردىڭ قولى قۇساتىپ وق جۇلىپ كەتسە دە سەنى قۇشاقتاماي وتىرا الاتىن ەمەس.
— ە، ەرتەڭ مەن كەتىپ قالعان سوڭ قايتەدى بۇل قولىڭ؟
— كايتەدى دەيسىڭ بە؟ كايتۋشى ەدى؟ بۇيتەدى. مىنە! مىنە! بىلاي!
قىز سۋعا باتىپ كەتىپ، ءبىر ءسات قايتا شىعىپ، اۋزىمەن اۋا قارماعانداي القىندى.
— توقتاشى! و نە؟ سىبدىرلايدى بىردەڭە!
ەكەۋى قۇلاق تۇرە قالدى. ءشوپ سىبىرلادى. ءشوپ كادىمگىدەي كوپ داۋىسپەن سويلەپ جاتقان ءتارىزدى.
— پىشەن عوي. تىرمادان قالعان.
— كوگالداۋ جەرگە بارايىقشى.
— ءتۇۋ، نۇرپەرزەنت، سەنى مەن مومىن عوي دەسەم.
بۇلت استىنان سىلاڭ ەتىپ اي شىقتى. وعان قاراپ ۇيىقتاپ جاتقان يتتەر شاۋىلدەدى. ءيتتىڭ ۇرگەنىنىڭ ءبارى ۇرسىپ-بوقتاعانى ەمەس شىعار. بالكىم، ايدى جاقسى كورگەننەن شاۋىلدەيتىن شىعار. ويتكەنى باز بىرەۋى ءشاۋىلدىڭ سونىڭ قىڭسىلاپ، ەركەلەگەندەي، اي ارقاسىنان سيپالاعانداي ىڭىرسىپ بارىپ بىتىرەدى.
اي سايدىڭ قاباعىنان تابانىنا تۇسكەن ەكەۋگە قاراپ سىلق-سىلق كۇلدى:
«نۇرپەرزەنتتى مومىن دەدىڭ ءا، ايداي. مومىننىڭ ءبارى قۇمارلىقتان قۇر قالسا - دۇنيە نە بولماق. كۇنگە قاراعاندا مىنا مەن دە مومىنمىن. ءبىراق ادامدار، العاشقى عاشىقتار، العاشقى ماحاببات يەلەرى كۇندىزدەن گورى ءتۇندى قالايدى، ايلى ءتۇندى قالايدى. ىنتىزارلىق - قۇمارلىق كۇننەن گورى مەڭدە كۇشتى. ال مەن مومىنمىن، ايداي. و، قۇدىرەتتى قۇمارلىق، قاسيەتتى ماحاببات! مەن العاشقى سۇيىسكەندەردى كورگەن سايىن ءبىر جاسايمىن. ماڭگىلىككە قولىمدى جەتكىزگەن سولار. باقىتتى بولىڭدار!»
اي سۋعا سۇڭگىگەندەي قارا-قوشقىل بۇلتتىڭ اراسىنا كۇمپ بەردى. دۇنيە كۇڭگىرت تارتتى.
«كلاستا باسقا بالالار قىزداردى شىڭعىرتىپ شاشىنان تارتىپ، توسىنە جارماسىپ، بەتىنەن سۇيمەك بوپ، سىلەكەي ەرىندەرىن ادا-ادا جۇگىرگەندە، بۇل كىتاپ وقىپ تەرەزەنىڭ الدىندا تەرىس قاراپ وتىرۋشى ەدى. سوناۋ ءبىر ەكەۋمىز قولداسىپ قاپ كوتەرگەندە وسىنىڭ جاپىراقتاي دىرىلدەگەنى-اي. ەندى...» - دەدى ايداي وتكەندى ويلاپ.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، نۇرپەرزەنت؟
— ءبىزدىڭ اۋىلدان كوشپەي-اق قويساڭدار بولماي ما؟
— پاپامدى جامبىل جاققا قىزمەتكە اۋىستىردى دەدىم عوي، مەن ساعان. قاندايسىڭ ءوزىڭ! ءاي... ءاي، نۇرپەرزەنت، قۇشاقتاعانىڭ ءبىر ءجون. ال ەندى قولىڭدى جۇگىرتپە. ايتپەسە اشۋلانامىن! ش - ش - شش!!! بىرەۋ كەلە جاتىر!
سايدىڭ قاباعىندا قالبايىپ ايعا قاراپ قولىن جايىپ بىرەۋ تۇر ەكەن. كۇبىرلەپ بەتىن سىيپادى. ەڭكەيىپ جەر شۇقىلادى.
— كەنجەگۇل عوي. تۇيەجانتاق قازىپ ءجۇر، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— ونى قايتەدى، تۇندە قازعانى نەسى؟
— جانتاقتىڭ تامىرى ءدارى عوي. اي ون تورتكە تولعاندا تۇندە قازادى دەۋشى ەدى. سونىسى بۇگىن شىعار.
— وسى كەمپىردەن مەن قورقامىن، — دەدى ايداي.
– ءمۇساپىر عوي. كەي-كەيدە تۇندە بالالارىنىڭ اتىن اتاپ شاقىرادى ەكەن. التى ۇلىنان ايىرىلىپتى ەرتەرەكتە. ءقازىر قويىپتى عوي. ايتپەسە، بۇرىن ءتۇن بالاسىنا سايدى بويلاپ، تاۋعا قاراپ، ىنگەن بوپ بوزداپ، كوكەك بولىپ سۇڭقىلداپ ۇلدارىن ىزدەپ جۇرەدى ەكەن.
— قورقامىن. قايتايىقشى، — دەدى ايداي. نۇرپەرزەنتتىڭ قۇشاعىنا ەندى ءوزى تىعىلا ءتۇستى. ساي تابانىنداعى سازداۋىتتان دەرمەن ءشوپتىڭ كەرمەك ءيىسى اڭقيدى. دەرمەن ءشوپ وسى ولكەدەن باسقا جەرگە اپارىپ ەكسە دە وسپەيدى دەپ وتىرۋشى ەدى شالدار. نۇرپەرزەنتكە بۇل اڭقىعان دەرمەن ەمەس، ايدايدىڭ شاشى سياقتى كورىندى. جالبىز اراسىندا بالانىڭ بىلدىر-بىلدىر تىلىندەي تۇسىنىكسىز تاۋ بۇلاعى اعىپ جاتتى. تۇنگى بۇلاقتىڭ ءتىلى وسى. بۇدان وزگەرمەيدى. ءبىراق اققان سۋ وزگەرىپ جاۋادى. بۇلاق سۋى ءبىر ورىندا تۇرمايدى. نۇرپەرزەنت پەن ايدايدىڭ ءسۇيىسۋى بۇلاقتىڭ بىلدىر-بىلدىر ۇنىندەي ەدى. ال وزدەرى بۇلاق قوي.
VII
اراي تەز ايىعا المادى. ايتەۋىر بەتى بەرى قاراعانداي بولدى. بەتىنىڭ قيسايعانى ءسال-پال تۇزەلەيىن دەدى. الدە كوز ۇيرەنىپ كەتكەننەن كەيىن سولاي كورىنە مە...
ءتۇن تىم-تىرىس. يتتەر دە ۇرمەيدى. بۇيىعىپ ۇيىقتايتىن بولۋى كەرەك. قابىرعاداعى جامان ساعاتتىڭ جاپادان-جالعىز تالماي سارناپ سارتىلداعانى سوندىقتان شىعار.
بەتىنە ايۋدىڭ سۋرەتىن سالعان قاڭىلتىر ساعاتتى بۋرنىيدىڭ بازارىنان وراق الىپ كەلىپ ەدى. ول سوعىستىڭ الدىندا بولاتىن.
تاۋ جاق تەرەزەنىڭ تۇسىنا وراق ءوزى ورناتقان بولاتىن. سودان تاپجىلماي ءالى تۇر. اندا-ساندا شىنجىردى نۇرپەرزەنت تارتىپ قويادى. ماياتنيگى ادىمداعان جولاۋشى سياقتى.
ساعاتتىڭ سارتىلى پاراليچ ارايدىڭ تىلىندەي تۇسىنىكسىز. بىردەڭە ايتقىسى كەلەتىندەي، ۇدايى الدەنە ايتقىسى كەلەتىندەي.
اراي ساعات ءتىلىن تىڭدايدى. ءۇي ءىشىنىڭ ۇيرەنشىكتى تىنىسى. وزگەرىسسىز ءوتىپ كەلەدى. تەك ءقازىر اسكەربەك ءوز شەشەسىنىڭ قوينىنا جاتادى. بۇرىن ارايدىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ جاتار ەدى. باسقا وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. قاشانعى وسىلاي بولا بەرەر دەيسىڭ. مۇنىڭ دا شەگى بار شىعار. اسكەربەكتىڭ ۇيقىسى تىنىشسىز - اق، تەۋىپ - تەۋىپ كورپەنى ىسىرىپ تاستايدى. سوندا توتيانىڭ ءۇستى اشىلىپ قالادى.
— ەي، سورلىعار، جاپ ءۇستىندى، اتاڭ ويانىپ كەتسە ۇيات بولادى، - دەپ ايتقىسى كەلەدى ارايدىڭ. ءبىراق ونى ايتا المايدى.
وسى كەلىنشەك انا ءبىر وراقتى ەستىرتكەن جىلى جامان جۇدەپ كەتىپ ەدى. تۇندە اھلاپ - ۇھلەپ ۇيىقتاي الماي شىعاتىن. جاۋراپ بارا جاتقانداي قوس-قوس كورپە جامىلاتىن. اجەپتاۋىر ارىقتاپ ەدى. اراي ەندى ونىڭ قايتادان تولىقسىپ، اجارلانىپ كەتكەنىن بايقادى.
ءتۇن قاراڭعىسىندا ادام ءبىر نارسەگە قادالىپ قاراي بەرسە، جارىق بارداعىداي انىق كورەتىن سياقتى. كەمپىر كەلىنىنىڭ ءتوسى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر تارتىلىپ تولقىپ جاتقانىن بايقادى. كەۋدە كورىك سياقتى. كورىك كوتەرىلىپ تۇرسا عانا وت جانادى عوي. مىنا كەلىنشەكتىڭ كەۋدەسىندە وت جانىپ قانا قويماي، لاۋلاپ جاتقان ءتارىزدى. ۇدايى سولاي تولقىپ جاتادى. سوندا مەشەل كەمپىر ادام ءتوسىنىڭ تولقىعانى عاجايىپ سۇلۋ ەكەنىن سەزگەندەي بولادى، قىزىق - قانداي بولادى، ءبىراق ونى ءوزى جەتە سەزىنبەيدى.
جالباڭداعان جامان ساعات وسى ءتوستىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلىپ، قوشەمەتشىل بيلەپ تۇرعانداي بولادى. كەيدە سول زالىم ساعات وسى ءتوستىڭ اڭساۋلى مينۋتتارىن شوتقا سالىپ، اياۋسىز ەسەپتەپ، ۋاقىتتىڭ بەي-بەرەكەت سارپ بولىپ بارا جاتقانىن ەسكە سالعىسى كەلگەندەي ەسەرلەنە تۇسە مە دەيسىڭ. قايتكەندە دە كەمپىرگە سولاي كورىنەدى.
«ەستىرتكەلى ەكى جىل ءوتتى. بۇل بولسا - جيىرما بىردە. ءۇستى - باسى رەڭدى. توركىن جاعىنان ەكى-ۇش رەت شەشەسى كەلىپ كەتكەلى سۇلىق. ايتپاۋشى ما ەدى، ايتتى عوي: «بايعۇس-اۋ ولگەننىڭ سوڭىنان ولمەك جوك، ءتىرى ادام تىرشىلىگىن قىلادى. باسىڭ جاستا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستا»، -دەمەدى دەيسىڭ بە. ونى ايتتى عوي. ەكەۋى وڭاشا شىعىپ ءۇيدىڭ ارتىندا وتىرىپ العانى تەگىن ەمەس شىعار. دەسە دە، قۇدايعا قاراعان جان ەكەن، ەستىرتە سالا اكىرەڭدەپ، كەتەم دەسە، نە بەتىمىزدى ايتار ەدىك. مىڭ بولعىر توتيا! مەن ءتىرى ولىكتى توسەككە كوتەرىپ سالىپ، كوتەرىپ تۇسىرەدى. بالاسىنداي جۋىندىرىپ، شايىندىرادى. اۋ، سوندا بۇل كەتىپ قالسا، بارىنەن بۇرىن مەنىڭ كۇنىم نە بولماق؟ مەنى تىرىدەي تاستاپ كەتكەنشە، كومە كەت دەپ قايتىپ ايتام وعان سوندا. بۇل عوي بالانى دا الا كەتەدى. قولبايلاۋ بولماسىن دەپ قالدىرار ما ەكەن الدە؟ ءاي، قايدام، ەلجىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولىپ ۇستىنە ءتونىسى جامان عوي. ول قايدان ايىرىلسىن. بالانە-ە-ە، بالان-ى، وراقتان قالعان جالعىزدە-ەەە الىپ كەتەدى-ى-ى! سورمانداي سوندا بولامىز».
پاراليچ كەمپىردىڭ كەزى تاڭ قاراڭعىسىندا عانا ءىلىنىپ بارا جاتتى. ساعاتتىڭ اۋەنى سوندا ادەمى اۋەندەي ەستىلە بەردى.
تەرەزەدەن الدەكىم سىعالاعانداي بولدى. اراي ءوڭ مەن ءتۇستىن اراسىندا جاتىپ:
— وراق كەلدى! وراق كەلدى! اۋ، اشساڭدارشى ەسىكتى! - دەپ ايقايلادى. ءبىراق ونىڭ ءۇنسىز ايقايىن ەشكىم ەستىمەدى.
***
ەرتەڭ ەرتە ءبارى شايعا وتىردى. ءا دەگەننەن توتيا قۇرساۋلاپ قويعان شىنىاياققا اق شاينەكتىڭ قاقپاعىن ءتۇسىرىپ الدى. ءۇي ءىشى بۇعان ۇيرەنىپ كەتكەن. شاي قۇيعان سايىن شاينەكتىڭ قاقپاعى پيالاعا قاڭعىرلاپ تۇسە بەرەدى. ءبىراق ۇيدەگىلەر ءبىر نارسەگە تۇسىنبەيدى. توتيا ادەيى ىستەي مە، جوق ءالى جەتپەي قويعان ءبىر ول - قىلىعى ما بەيشارانىڭ. ماماي شال ادەتىنشە اپىل-عۇپىل اساپ، تۇننەن قالعان تۇزدىقتى لەزدە تاۋىستى. تاعى ءبىر جاققا اسىعىپ وتىر. نۇرپەرزەنت تە مەكتەپكە اسىعادى. بۇل ۇيدە جالعىز اسىقپايتىن اراي ەدى.
توتيا شاي قۇيىپ وتىرىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنەن سالبىراپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان ورمەكشىنى كوردى. كوزدەي تەرەزەدەن جاڭا شىققان كۇننىڭ جارىعى ءتۇسىپ، ورمەكشىنىڭ ءجىبىن جالتىراتتى. ورمەكشى اسىقپاي باياۋ تومەندەپ كەلىپ، ءدال ەكى ورتادا سالبىراپ تۇرىپ قالدى. ءسال تۇردى دا تاعى تومەندەدى، كەنەت الدەنەدەن سەسكەنگەندەي تەز-تەز ورمەلەپ جوعارى ساتىلادى. ءۇيدىڭ توبەسىنە تامان بارىپ ءىلىنىپ قالدى.
توتيا شاي قۇيۋدى دا ۇمىتقانداي، ورمەكشىدەن كوز المادى. ونى كورىپ باسقالارى دا ءۇيدىڭ توبەسىنە ءۇڭىلدى.
— ۇيگە بىرەۋ كەلەتىن بولدى، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى توتيا.
— ءيا، ورمەكشى، ورمەكشى، — دەپ ايقايلادى اسكەربەك.
«كىم دە بولساڭ، كەل، — دەدى اراي. — ادامدار وسى كۇنى ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى سيرەك كىرەتىن بوپ بارادى. ۇيگە مەيمان كەلمەگەلى قاي زامان. كىم دە بولساڭ كەلە بەر، جولاۋشى. مۇمكىن، جاقسى حابار اكەلەرسىڭ. جامان حابارعا دا ۇيرەنگەن جانبىز. كەلە بەر، جولاۋشى، ءبىز ءبىر مۇڭلى بولعاندارمىز. الدە وراقتى بىلەتىن بىرەۋمىسىڭ».
ورمەكشى سەلت ەتىپ، جيىرىلىپ الىپ، اقىرىن تومەن تۇسە بەردى.
— و، اقىرى كەلەتىن بولدى، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى توتيا.
— ءيا، ول ورمەكشى عوي، — دەدى اسكەربەك.
شال ەشقانداي نازار اۋدارماي شارت جۇگىنگەن كۇيى شايدى سوراپتاي بەردى.
«كىم دە بولساڭ كەلە بەر، - دەدى اراي. - ءبىز جاقسى حابارعا زارمىز، جامان حابارعا ۇيرەنگەنبىز. كىبىرتىكتەمە، كەلە بەر. بالكىم، سەن وراقتان دەرەك بىلەتىن بىرەۋ شىعارسىڭ. بالكىم، سەن وراقتىڭ ءالى دە بولسا ءتىرى قالعانىن بىلەتىن بىرەۋ شىعارسىڭ. سان-ساپالاق قىزىل - قىرعىن دەسەدى عوي. مىڭ سان ادامنىڭ ءقايسىبىرىن ەسەپكە الىپ جاتىر دەيسىڭ....
كىم دە بولساڭ كەلە بەر، جولاۋشى. مۇمكىن، سەن مەنىڭ كەلىنىمە ويىڭ بار بىرەۋ شىعارسىڭ. مۇنداي كورىكتى كەلىن بۇل اۋىلعا بۇرىن بىتكەن ەمەس. تالايلار قىزىعادى. كوزىن شىققىرلاردىڭ كوزى قىزادى... قاشانعى وسىلاي بولا بەرەر دەيسىڭ. ءبىر كۇنى اقىرى بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستايدى عوي. جيىرما بىردەگى ادامنىڭ بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستاماسقا امالى بار ما. ءبارىن دە قۇداي قىلات تا. ءالى ونى دا كورەرمىز. وراقتى ەستىرتكەندە شىقپاعان جان ەندى شىعار دەيمىسىڭ. كەلە بەر، جولاۋشى. ءبىز تاۋەكەلگە بەل بۋعان ادامبىز».
ورمەكشى داستارقان ۇستىنە دەيىن سالبىراپ ءتۇسىپ كەلىپ، قايتادان جىلدامداتا كەرى قايتتى. بۇ جولى ايالداماي ءجىبىن جيناپ، ءۇيدىڭ توبەسىندەگى ۇيىسقان ورمەگىنە ءبىر-اق جەتىپ دامىلدادى. ورمەكتىڭ ورتاسىنداعى قارا شىبىننىڭ قاڭقاسى قالتىلدادى.
— قايتا ويلانىپ قالدى. كەتىپ قالدى. كەلمەيتىن بولدى، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— ونىسى نەسى ەكەن؟ — دەپ توتيا تومەن قاراپ ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
— ءيا، ول ورمەكشى دەپ ايتتىم عوي، ءيا، ول كەتىپ قالعان جوق قوي. انە، ءۇيدىڭ توبەسىندە تۇر عوي، — دەدى اسكەربەك.
شال: «ءجا، جوققا الاڭداماي، شاي قۇيىڭدار» دەگەندەي شىنى اياعىن ساۋساعىمەن شەرتىپ-شەرتىپ سىڭعىرلاتىپ، اڭىرىپ وتىرعان كەلىنىنە قاراي دومالاتىپ جىبەردى.
«كەلمەدىڭ عوي، جولاۋشى، — دەدى اراي. — داستارقانى جۇدەۋ ەكەن دەدىڭ بە. بۇل اۋىلدا كەشە سوعىسقا دەيىن مەنىڭ داستارقانىمنان مول داستارقان بولماۋشى ەدى. اقىر بايدىڭ بالاسى اشتان ولگەن. مەنىڭ مىنانداي كۇيىمدى كورىپ شوشىدىڭ با. ات ارىسا تۋلاق بولادى، ادام ارىسا ارۋاق بولادى. داۋلەت شىركىن كىمنىڭ باسىندا قوناقتاپ قالعان دەيسىڭ. بارىنەن دە دەنساۋلىقتى، اماندىقتى ايتساڭشى، ءبىرىنشى بايلىق دەنساۋلىق دەگەن وسى ەكەن عوي. ول بولسا، قاتىقسىز قارا سۋ ىشكەنىم دە ۋايىم ەمەس-اۋ».
توتيا شىنى-اياقتى جيىپ بولا بەرە، ءۇيدىڭ توبەسىن سىپىرىپ تاستاماقشى ەدى. الگى ورمەكشىنىڭ بورىكتەي اۋىنان باسقا، سۋ تۇبىندەگى بالدىرداي سۇڭگىلەر دە سالبىراپ -سالبىراپ بۇرىش-بۇرىشتى تۇتىپ قالعان ەكەن. قولىنا جۋسان سىپىرعىش الىپ، كەلىنى توڭكەرىپ ۇستىنە شىعىپ، سۇڭگىلەردى ىلە بەرگەنى سول ەدى، مۇجىق كەلى بۇلت ەتىپ تايىپ كەتتى دە، توتيا جەرگە ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستى. قۇلاعاندا دا وڭباي قۇلادى. قارا قۇماننىڭ ۇستىنە يىعىمەن قۇلادى. قارا قۇمانداعى سۋ اقتارىلىپ جۇرە بەردى. تۇتانعالى كەلە جاتقان ءورتتى سوندىرگىسى كەلگەندەي مول جايىلدى.
كەلىنشەك بويىن جيىپ الا الماستان ەسەڭگىرەپ ءبىراز جاتتى. ەرنىن تىستەپ، كوزىن تارس جۇمىپ الىپتى. شال قالبالاقتاپ قاسىنا بارا بەردى. ۇيرەكتىڭ بالاپانىن باسىپ شىعارعان كۇرىك تاۋىق سياقتى. سۋعا تۇسكەن بالاپانىن شىر اينالىپ قۇرقىلداپ جۇگىرىپ جۇرگەندەي. ۇستاپ تۇرعىزايىن دەسە، كەلىنىنىڭ تانىنە قولى ءتيىپ كەتسە كۇيىپ قالاتىنداي قورقاتىن قۋ ادەتى تاعى بار.
— نۇرپەرزەنت! نۇرپەرزەنت! ويباي تۇرعىزساڭشى! — دەپ باقىرىپ ءجۇر. توتيا قۇلاردىڭ الدىندا عانا كىتابىن قولتىقتاپ اۋىز ۇيگە شىققان نۇرپەرزەنت اكەسىنىڭ ويبايىن ەستىپ، جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. كەلە جەڭگەسىن سۇيەمەلدەپ تۇرعىزا بەردى. كەلىنشەك تىزەرلەپ تۇرا بەرىپ قاينىسىن قاتتى يتەرىپ جىبەردى.
— قۇرى! قۇرى بارىڭدە! — دەدى.— تيمە ماعان! كۇلىن سۋىرىلعىردىڭ ءۇيىنىڭ توزاڭىن سۇرتەم دەپ نەم بار ەدى مەن بەيباقتىڭ. نەم بار ەدى مەنىڭ بۇل ۇيدە! قاراڭعال، قاراڭعالعىر. قايدا الگى قۋ جەتىم؟ تۋماي جاتىپ اكەسىن جالماعان جالماۋىز قايدا؟ باسىڭدى جۇتقىر، شەشەك! كەل بەرى، كيىن، كەتەمىز! اسكەربەك...
شالدىڭ باسى وزىنەن-وزى قالتاڭداپ بارا جاتقانداي كورىندى.
— اينالايىن، بالام، اۋزىڭا ءازىر بولشى، اۋزىنا ءازىر بولشى، — دەي بەردى. — نە ايتىپ كەتتىڭ، بالام، اشۋىڭدى باس، اشۋىڭدى باس...
كەلىنى بولسا، ەندى سازارىپ الدى. Tic جارمادى. باقىرعان بالاسىن جۇلمالاپ ءجۇرىپ كيىندىرە باستادى.
— قوي، بالام، اقىلىڭ بار ەدى عوي، جامان ىسكە باستاما، — دەدى شال.
كەلىنى ءۇنسىز قيمىلداي بەردى. ءىشى الاۋلاپ بارا جاتقانداي شىداي الماي شال ۋھلەپ-ۋھلەپ الدى.
تەك جامان ساعات قانا ەشتەڭەنى ەلەمەي، باياعى سارتىلىنا سالدى دا تۇردى.
كەلىنىنىڭ كوزىنەن جاس شىقپادى. قىزىلشىرايلى ءجۇزى قۋقىل، كوزىنىڭ الدى كوگەرىستەنىپ كەتتى. بالاسىنىڭ موينىنا بوكەبايدى قاتتى سىلكىپ بايلادى.
«باسە، كوپتەن بەرى تىم-تىرىس ەدى-اۋ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى. قاشانعى تىم-تىرىس بولار دەيسىڭ. تىمىرايعاننىڭ ارتىندا بىردەڭە بولادى عوي. ءاي، سەزىپ ەم-اۋ... توتيا عوي بۇل. قايران توتيا! ءپىل ەكەنسىڭ. شىداعان وسىنداي-اق بولار. سىيلاعان وسىنداي-اق بولار. مىنا شال بايعۇس سونى ازىرقانىپ تۇر ما. قاشانعى وسىلاي وتىرا بەرەدى دەيدى ەكەن. كوزىنىڭ جاسىن قارا. جىلاۋىق بولدى وسى شال. كوزدىڭ جاسى دەگەن نە، ءتاڭىرى. دولى قاتىنداردىڭ كوزىنەن بىرت-بىرت شىعا بەرەتىن سۋ عوي. ءاي، سوندا دا اق شاشتى، اق ساقالدى شالدىڭ كوز جاسىنان قورىقسا بولادى».
— قاراعىم، بالام، اقىلىڭ بار ەدى عوي. كەتسەڭ - مىنا مەنى باۋىزداپ، ولىگىمنىڭ ۇستىنەن اتتاپ ءوتىپ كەت. انا وتىرعان اناڭدى دا تىرىدەي كومە كەت، — دەدى ماماي. جايشىلىقتا جاي شاشقانداي سۋىق كوزىن ءقازىر تارس جۇمىپ الىپتى. تۇزدى سۋداي اقشىل تامشى مۇرنىن جاعالاي اعىپ، بۋىرىل مۇرتىنا ءسىڭىپ كەتىپ جاتتى.
توتيانىڭ كوزى ءبىر ءسات ەنەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. كەمپىر تاكاپپارلانعان ەكەن. قىبىر ەتپەدى. ىمداعان دا جوق. كەتپە دەپ جالبارىنعان دا جوق. مىناۋ ءۇيدىڭ قىرعي تيگەندەي تىنىشسىز تىرلىگىمەن ءىسى بولماي، تابالدىرىققا سۇقتانا قارايدى. توتيا سودان سەسكەنەر ەدى.
توتيا اسكەربەكتىڭ بوكەبايىن قايتادان شەشەيىن دەپ، قولى كىبىرتىكتەپ قالدى. بالا شەشەسىنىڭ بەتىنە قاراپ، ودان سوڭ شالعا قاراپ جىميىپ كۇلدى.
***
وتكەن جولعى شاتاقتان كەيىن ءبارى ءباز-باياعى قالپىنا قايتىپ كەلگەن سياقتى ەدى. بەس جانى بار ءبىر ۇيا قۇرقىلداسقان كەپتەردەي كەلىستى-اق كۇندەر وتكىزىپ جاتتى. ءبىر كۇنى ۇيگە كەنجەگۇل كەلىپ:
— Ay، اعايىن، ەسىتتىڭدەر مە، وركەندەگى قاپاننىڭ كەلىنشەگىن قاينىسىنا قوسىپتى عوي، — دەدى.
اراي استىڭعى ەرنىن قىمقىرىپ، باسىن شايقادى. كەنجەگۇل ونى بايقاماعان بولىپ، بالپىلداي بەردى.
— بايعۇس قاپان، ورنىندا بار وڭالار - و دا جاقسى، ايتەۋىر ءتۇتىنى وشپەيدى عوي، بالا بەيشارا جىلاپتى دەيدى...
ەندى ماماي الارا قارادى. «ونداي جاعىن ايتپاي-اق قوي».
— قالپە جارىقتىق بارىپ نەكەسىن قيىپتى. ءبىر توقتىشاق سويىپ بەرسە كەرەك ءبيبىسارا كەمپىر. بارى سودا، بارىن اياسىن با. تىشقان مۇرنىن قاناتقان ەردى ايتساڭشى. ولىگە ساۋاپ، تىرىگە، ايتەۋىر، سورپا-اۋ...
كەنجەگۇل جايلاسىپ تىرەۋدىڭ تۇبىنە وتىرىپ العان سوڭ، كومپيگەن ەسكى شاپانىنىڭ قوينىنان ۇرشىق سۋىردى. جۇمىس ورنى وسى ۇيدەي-اق ەشبىر ەلەڭسىز، ءجىپ يىرۋگە كىرىستى. سوعىس جىلدارىندا بارشا اقساي اۋىلى ءجىپ ءيىرۋ توقىما فابريكاسىنا اينالىپ كەتكەن سياقتى ەدى. قىس بويى ءجىپ ءيىرىپ، شۇلىق پەن قولعاپ توقىپ شىعادى. ءبارىن مايدانعا جىبەرەدى. مايدانعا وسى اقسايدان كەتكەن ادامدارعا اينىماي تيەتىندەي - اق، مىناۋ سەيسەنگە، مىناۋ ماحانعا، مىناۋ وسكەنگە، مىناۋ نامەتكە، مىناۋ قايىپقا دەپ توقيدى.
ءوز ۇيىنەن سوعىسقا اتتاندىرعان ەشكىمى بولماسا دا، كەنجەگۇلدىڭ قولىنان ۇرشىق تۇسپەيدى. ءيىرۋىن يىرەدى. توقۋىن توتياعا بەرەدى. وراق وپات بولعانعا دەيىن:
— ءاي، كەلىن. وراعىڭا شاقتاپ توقى. ونىڭ قولى بالعاداي، باسقالاردىكىندەي ەمەس ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. ءاي، ءبىراق بىلەتىن دە مەزگىلىڭ بولعان جوق-اۋ. وراق بىرەر رەت ءوزىڭدى جۇدىرىقتاعاندا بىلەر ەدىڭ. الدا اينالايىن-اي، شەكەڭنەن شەرتپەۋشى ەدى عوي. شاقتاپ توقى سوعان! - دەيتىن.
وراق ءولدى دەگەن سوڭ دا كەمپىر يىرگەن ءجىبىن توتياعا اكەلە بەردى. ءبىر كۇنى توتيا وعان:
— ەندى كىمگە شاقتاپ توقيمىز، ءتاۋىپ اجە-اۋ، — دەپ ەدى.
— بۇرىنعىداي توقي بەر، — دەدى باقسى بۋلىعىپ. سونان سوڭ:
— ەي، سورلىعار، وراققا شاقتاپ توقى! پاندە كەبىن كيگەننەن كۇدەر ۇزەدى، كەبەنەك كيگەننەن كۇدەر ۇزبەيدى! — دەدى اقيلانىپ.
سويتكەن كەنجەگۇل ەندى كەلىپ: «وركەندەگى قاپاننىڭ كەلىنشەگىن قاينىسىنا قوسىپتى»، — دەپ وتىر.
— ءبيبىسارا تەكتى جەردەن شىققان عوي بايعۇس، قانشا ايتقانمەن، باياعى بايزاق داتقانىڭ تۇقىمىنان ەمەس پە. قالپەگە قويىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ، بۇرىنعىنىڭ كادەسىن ىستەپ-اق جاتىر.
تەكتىنىڭ اتى تەكتى عوي، شاڭىراعىن شايقالتپاي ءتۇتىنىن ۇزبەي، كەلىنىن كىشى بالاسىنا قوسا قويدى.
كەنجەگۇلدىڭ كوزى ءالى شوقتاي، ءبىراق اينالاسىن كورىكتەي ءاجىم باسقان، اقسيعاندا سوياۋداي -سوياۋداي بوپ تۇسپەي تۇرعان ەكى-اق ءتىسى كورىنەر ەدى.
«قالعان ءتىسىڭدى قاعىپ تاستار ما ەدى، قاقباس»، — دەدى ىشىنەن ماماي.
سونى ۇعا قويعانداي، كەنجەگۇل دە:
— ءاي، شىراق، انا بايلاپ وتىرعان قارا سەركەنى قاشان سوياسىڭ؟ ولدىك قوي كونىمىز قۇراپ. جاس سورپا جارىقتىق تۇندە تۇسىمە كىرەدى، — دەدى.
— سەنىڭ جانازاڭا سويايىن دەپ وتىرمىن، — دەدى ماماي. — سورپاشىلىن قاراشى مۇنىڭ.
كەنجەگۇل باسىن قايقانداتتى. ۇرشىعىمەن جەر تىرەدى. العا ۇمسىنىڭقىراپ:
— بايعۇس-اۋ، مەن ولمەيمىن، — دەدى.
— ە، شايتان بوپ كەتىپ پە ەڭ ولمەيتىن، — دەدى ماماي.
— ماعان ارۋاقتار ايان بەرگەن. مەن، اتىڭنان اينالايىن سوقبەلدىنىڭ قىزىمىن. ونى سەن شال بىلەتىن ءجونىڭ بار. اتىڭنان اينالايىن سوقبەلدى جاكەم تۇسىمدە مەنىمەن سويلەسىپ جۇرەدى، — دەدى باقسى.
— و جازعان، وندا سوقبەلدى جاكەڭ سەنى انا جايعا اكەتكەلى ءجۇر ەكەن، — دەدى ماماي.
— اكە بالاعا جاماندىق ويلامايدى. جۇرتتىڭ ءبارى سەن دەپ پە ەدىڭ... — باقسى بالپىلداعانىن كىلت قويا قويدى. تىم الىس كەتكەنىن ءوزى دە سەزە قالىپ، ۇرشىقتىڭ سابىن سانىنا قاتتى-قاتتى ىسقىلادى. ەشكىنىڭ قىلىنان ءيىرىپ وتىرعان شۋدا ءجىبى بىرت-بىرت ۇزىلە بەردى.
ءۇيدىڭ ءىشى ءۇنسىز قالدى.
***
قيىرشىق قار اسپاننان جاۋعان اق جارما سياقتى ەدى. ادامداردىڭ ءبارى تاۋىق بولىپ كەتتى دەپ ويلادى ما، اسپاننان الدەكىم الگى اق جارمانى جالىقپاي جايلاپ سەبەلەپ تۇرعان سياقتى ەدى. اۋىلداس ۇيلەر، ساي قاباعىنداعى ءتۇپ-تۇپ شي، قارايعان مال، قارقىلداعان قارعالار - ءبارى-بارى الدەبىر الىستا، پەردە سىرتىندا تۇرعانداي.
دۇنيە شىندىقتان گورى ەلەسكە، تۇسكە ۇقسايدى. مىڭ-ميلليون جىلدان كەيىن قايتا ايلانىپ كەلىپ، كورىپ تۇرعاندايسىڭ. اپىراۋ، وزگەرمەپتى - اۋ دەگەندەيسىڭ. قالاداعى قىزمەتكەردىڭ اندا-ساندا تۋعان اۋىلىنا ءبىر كەلىپ كەتەتىنى سياقتى، ادام بۇل دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن دە ءجۇز جىل، مىڭ جىلدا ءبىر كەلىپ كەتىپ تۇراتىن بولسا. بالكىم، سولاي شىعار دا. ءبىراق ادامدار ءبىر كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، ءولىپ، سودان مىڭ جىلدان سوڭ قايتا تۋعانىن بىلمەيتىن شىعار. ولاردىڭ ەسىندە ولاردىڭ بۇرىنعى ومىرىنەن ەشبىر ەلەس، ەشبىر ەستەلىك، ەشبىر بەلگى قالماي، مۇلدە قايتا تۋاتىن شىعار.
ولار ءبىر كەزدە ءومىر سۇرگەنىن، تۋعان اتا-اناسى، سۇيگەن جارى، بالا-شاعاسى بولعانىن ەش ەسىنە تۇسىرە المايتىن شىعار. كىم بىلەدى. سولاي بولعاننىڭ وزىندە ادام ءومىرى كەيدە قانداي ايانىشتى.
ماماي مەن نۇرپەرزەنت ەسىك الدىن مالدىڭ قيى مەن كاشەكتەن تازالاۋعا كىرىستى. شال سارىالا مۇزدى كۇرەكپەن قارشىلداتا ۇرىپ، قۇلاشتاپ الىسقا-الىسقا لاقتىردى.
— ءاي، بالا، — دەدى مۇرنىنان بۋى بۇرقىراپ، كۇرەكتىڭ سابىنا قوس-قولداپ سۇيەنىپ تىماعىن كوزىنە باسا كيدى.
— نە؟ — دەدى نۇرپەرزەنت ايىرمەن كاشەك تىرمالاعانىن قويا قويىپ:
— وراق ءولدى عوي، — دەدى ماماي.
— بىلمەيمىن، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— كۇرتتى عوي ءبىزدىڭ وراقتى، — دەدى ماماي ەندى تىماعىن قاسقا ماڭدايىنا كوتەرىپ.
— ەشكىم قۇرتقان جوق. وتاندى قورعاۋ اركىمگە پارىز، — دەدى نۇرپەرزەنت ءمۇعالىم اپايدىڭ ءسوزىن قايتالاپ.
— سويلىسىن سويلىنىڭ، — دەدى شال ادەيى ساقاۋلانا. تىماعىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، ەرنىن شىعارىپ، باسىن شۇلعىدى.
— نەسى بار، جاسىم جەتسە مەن دە كەتەم، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— جەلكەڭ ۇزىلگىر، جەلكەڭ ءۇزىلسىن دەپ ءجۇرسىڭ عوي. از ەدى بىرەۋىڭنىڭ كوكتەي سولعانىڭ، — دەدى شال. بۇل جولى ساقاۋلانعان جوق. كەكەتەتىندەي ەمەس، اڭگىمە قاتايىڭقىراپ قالدى.
— ەندى جەلكەنى ۇزبەيدى، سوعىس بىتكەن. جاسىم تولسا، ءوزىم-اق كەتەم، — دەدى نۇرپەرزەنت.
— ءاي، ءاي بالام، — دەدى ماماي. تىماعىن قاسقا ماڭدايىنا ىسىردى. قاسقا ماڭدايىنان بۋ قازاننان جانا تۇسىرگەن اسقاباقتاي بۇرقىرادى.
— وراق ەندى كەلمەيدى، — شال تىماعىن باسا كيدى. ءبىر ۋىس بوپ جيىرىلىپ قالدى. كۇرەكتىڭ سابىن قوس-قولداپ ۇستاپ، ەتپەتتەپ تومەن قارادى. — كەلىن كەتپەككە وي قىپ ءجۇر. ول كەتسە -بىزگە اسكەربەك جوق. وراقتىڭ وتى وشەدى. ءتۇسىندىڭ بە-ەي، مىلقاۋ! وراقتىڭ وتى مۇلدە وشەدى.
— نەعىل دەيسىڭ وشسە؟ — نۇرپەرزەنت بۇلاي دەگىسى جوق ەدى، ءبىراق الدەنەنى القىمعا تاقاپ، تاپتىشتەگەنى جىنىنا ءتيىپ كەتتى.
— بىرگە تۋماپ پا ەدىڭ، تۋماي كەتكىر! — دەدى شال. اۋزىنان شاشىراعان تۇكىرىگى مۇرتىنا مۇز بوپ قاتا باستادى. شال بەزگەك بۋعانداي سەلكىلدەدى. — جارىقتىق بابامىز باقتيار ايتار ەدى. ول كەزدە ءبىز بالا ەدىك قوي. باقتيار ايتار ەدى. باياعى ءبىر جاۋگەرشىلىكتە بىرەۋ اتىنا جالعىز بالاسىن مىنگەستىرىپ قاشا جونەلىپتى. سوندا الگى كىسىنىڭ تۋعان ءىنىسى:
— كوكە، اۋ كوكە، مەنى شىننان تاستاپ كەتكەنىڭ بە؟ — دەپ ارتىنان شىرىلداپ جۇگىرەدى.
كوكەسى اتتىڭ باسىن تارتىپ تۇرا قالىپ:
— وب-بوۋ، اكپار-ەي! باۋىرىم قالىپ بارادى ەكەن عوي. ءاي، اتاسى باسقا اتتان ءتۇس! — دەپ ءوز بالاسىن ءتۇسىرىپ تاستاپ، ءوز ءىنىسىن مىنگەستىرىپ قاشقان ەكەن دەيدى. سول ايتقانداي، وراق مەنەن دە گورى ساعان جاقىن. سەن ونىڭ باۋىرىسىڭ. قۇرساعىڭ ۇياڭ ءبىر. ءتۇسىندىڭ بە - ەي، نۇرپەرزەنت؟!
— نەعىل دەيسىڭ ەندى، — دەدى نۇرپەرزەنت جىلارمان بوپ.
— كەلىندى، اسكەربەكتى جىبەرمەيىك دەيىم!
— جىبەرمە-جىبەرمەسەڭ. كەتپە دە.
— وي-بۋ، مىناۋ يت تۇك تە ءتۇسىنىپ تۇرعان جوق قوي. قوي، بولمايدى ەكەن. سەن يتكە باسقاشا تۇسىندىرمەسە بولمايدى ەكەن.
شال كۇرەكتى بەتالدى لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، مالقورانىڭ تۇبىندە مىزعىپ وتىرعان تاۋىقتاردىڭ قاسىنا بارىپ قاڭق ەتە قالدى. تاۋىقتار شار-شار ەتىپ، شورشىپ ءتۇسىپ، تىراعايلاپ قاشا جونەلدى.
ماماي ءجۇن بەلبەۋىن تارتىپ بايلاپ، تۇلكى تىماعىن باسا كيدى. ۇيگە كىرىپ كەتىپ، دومالاڭداپ قايتا شىقتى. كاشەكتە تۇرعان ەسەكتى ەرتتەي باستادى.
نۇرپەرزەنت الدەنەگە جۇرەگى سۋىلدادى. جان-جاعىنا قاراپ ەدى، اق قيىرشىق ءالى جاۋىپ تۇر. ءۇيدىڭ بوعاتىنداعى قامىس سودان سىتىر-سىتىر سىبىرلايدى. نە ايتقىسى كەلەدى؟ ءۇي — ەسكى، بوعاتتاعى قامىس كوپتى كورگەن.
ماماي اياعىن ۇزەڭگىگە سالىپ، ەردىڭ باسىن تارتىپ مىنگەن كەزدە كوك ەسەكتىڭ قۇيمىشاعى شوگىپ بارىپ كوتەرىلدى. مۇزداقتا ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتە جازدادى. تۇزەلىپ الىپ، كىبىرتىكتەپ، ءبىر-بىر باسىپ، جالعىز اياق جولعا ءتۇستى. جابىسقاق تىكەن تۇتقان قىلشىق قۇيرىعىن ەكى تاقىمىنىڭ اراسىنا قىسىپ الىپتى.
كوك ەسەك ءوزى ءوز بولعالى يەسىن مۇنداي اۋىر جولعا الىپ شىققان ەمەس. سونى سەزگەندەي كىبىرتىگى كوپ. انداپ باسىپ، مىقشيىپ ارتقى تىرسەگى ءدىر-دىر ەتەدى.
ماماي كوك ەسەكپەن كوپ ءجۇردى، ءبىراق ونى ءمىنىپ مۇنداي قيىن جولعا اتتانعان ەمەس. سودان بولار، ەجەلگى شاباندوزدىڭ قارشىعاداي قاقشيىپ وتىرىسى جوق. تۇلكى تىماقتى ءداۋ باسى دومالاپ ومىراۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن. ءىشى تۇينەگەن ادامداي ەكى بۇكتەلىپ بارادى. مىنا اق بۋالدىر اراسىنان نۇرپەرزەنتكە ەندى اكەسى قايتىپ كەلمەسكە كەتىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى.
قيىرشىقتىڭ ارتى جاپالاق كارعا اينالدى. قاردىڭ قاناتى بارداي ەدى. كوك ەسەك مىنگەن ادامدى اق قاناتتى پەرىشتەلەر قاۋمالاپ بەيمالىم ءبىر الىسقا الىپ بارادى. اكەنىڭ اتى -اكە عوي. ءوز بالاڭ وزەككە تەپكىلەسەڭ كەتپەيدى، كىسى بالاسى كىسەندەسەڭ تۇرمايدى دەپ بۇرىنعىلار وسىندايدى كارىپ ايتقان عوي. نۇرپەرزەنت اكەسىن اياپ كەتتى.
جاكە! — دەپ ايقاي سالدى.
شال بۇرىلىپ قاراعان جوق. ءوزى دە، ەسەگى دە بۇل دۇنيەدەن وقشاۋلانىپ، اق شىلتەرىنىڭ ار جاعىنان ەلەس سياقتى كورىنەدى. بالاسىنىڭ شاقىرعانىنا بۇرىلمادى. بۇرىلعاندا بالاسى نە ايتار ەدى؟
ماماي توقتامادى. الدىندا ءبىر قارايعان جوق. اق تۇڭعيىققا سۇنگىپ بارادى. جولى -شەكسىز، ماماي — ماڭگىلىك سياقتى ەدى.
شاقپاق جاقتان جايلاپ جەل سوقتى. اسپاننان جاۋعان تورعايباس قار وراي دا بوراي ۇيتقي باستادى. جۋالىنىڭ اتاقتى اق بورانى بەلگى بەرگەن ءتارىزدى.
ەسەك ۇستىنە ءبىر قاپ تۇزدى تىك تۇرعىزىپ بايلاپ قويعانداي. الىستاعان سايىن قيمىلسىز قاپقا ۇقسايدى. نۇرپەرزەنت وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارىن ۇمىتتى. دۇنيەدە اكەسىنەن ارتىق ادام جوقتاي كورىندى. قازىرگى ءحالىن كورىپ، كوزىنە جاس ىركىلدى.
— جاكە، قايت! — دەپ ايقايلادى.
ماماي بۇرىلمادى.
ۇيدەن جۇگىرىپ اسكەربەك شىقتى. ۇزىن كىرپىگىنە لەزدە-اق اقۇلپا ءىلىندى. ول كوزىن جىپىلىقتاتىپ، الاۋلاعان جاۋقازىن بەتىن قارعا توستى. بالامىسىڭ دەگەن، قىزىق كورەدى.
— نە دەپ ايقايلاپ تۇرسىڭ، اعا؟
— جاكەمدى شاقىرىپ تۇرمىن.
— جاكەم قايدا بارادى، ا؟
— وراق كوكەڭە بارادى.
— ءيا، الدايسىڭ! — دەدى اسكەربەك. سىرماق پيما كيگەن، سارى قۇراقتى كىشكەنتاي فۋفايكاسى، اق قوزىنىڭ ەلتىرىسىنەن قۇلاقشىنى بار بالا جاكەسىنىڭ وراقتى ىزدەپ كەتكەنىنە سەنبەيدى. مۇزدىڭ ۇستىنە سىرعاناپ ءجۇر.
— الدامايمىن، — دەدى نۇرپەرزەنت. «بۇ دا بەسكە شىعىپ قالدى. مەن بۇدان ون ءبىر جاس ۇلكەنمىن».
— ءيا، جاكەم قالپەگە بارامىن، — دەدى عوي.
— قاشان ايتتى؟
— جاڭا ۇيگە كىرىپ ايتتى عوي. قالپەنى ەرتىپ كەلەمىن، ءشاي-پاي دايىنداي بەرىڭدەر، — دەدى عوي.
«قالپەنى قايتپەكشى؟ تاعى دا اپامدى وقىتا ما! وقىتا-وقىتا بولماپ پا ەدى؟».
— قالپەنىڭ كەلگەنى جاقسى ءا، اعا؟ — دەدى اسكەربەك.
— نەسى جاقسى؟
— ءيا، قالپە كەلگەندە قانت جەيمىز عوي.
قالپە كەلسە قازاق بايعۇس داستارقانعا بارىن سالادى. ونى بالا ەكەش بالا دا ءبىلىپ العان.
***
شارشى شال قالپەنىڭ ۇستىندەگى كاردى قاعىپ، كيىمىن ءوزى شەشىندىردى. بۇيرا قىزىل قوزىنىڭ ەلتىرىسىنەن وراما جاعا سالعان سارى توندى شەشكەندە قالپە تورعايداي-اق بولىپ قالدى. ساۋلەسى كۇڭگىرتتەۋ ءۇيدىڭ ىشىنە كارى كوزى ۇيرەنبەي كىبىرتىكتەپ باستى. ماماي ونى قولتىعىنان دەمەپ، قاق تورگە اكەپ وتىرعىزدى. قالپە جان-جاعىنا بۇرىلماي، جاساۋراعان قىزىل جيەك كوزىن ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا قالاپ، ءدال قۇدايدىڭ ءبىر وزىمەن سويلەسىپ وتىرعانداي، قۇران تىلىندە كۇبىرلەي جونەلدى. «وسى ۇيدەن ءشايىت كەتكەن وراق دەگەن قۇلىڭا راحىمىڭدى ءتۇسىر، يمانىن بەر، جالعان دۇنيەدە از جاسادى، شىن دۇنيەدە شەت قاقپا، اللا»، - دەگەندەي ەدى.
وسىنى ايتىپ وتىرىپ، وراقتىڭ قانداي ەكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلدى. ەسەيگەن كەزىن ەسىنە تۇسىرە المادى. سوعىستىڭ الدىنداعى بوزبالالار ءبارى دە ورىمدەي، ءبارى ءبىر اكە، ءبىر شەشەنىن، پەرزەنتىندەي بىر-بىرىنە ۇقساس پا ەدى؟ كوز الدىنا بىرەسە قايىپ كەلدى، بىرەسە اسان كەلدى، بىرەسە وسكەن كەلدى، ەندى بىردە سايلاۋ، ەندى بىردە نايىن ەلەس بەردى. ءبارى ساپىرىلىسىپ كوزىنىڭ الدىندا توپىرلاپ تۇرىپ الدى. ءبىراق سولاردىڭ ءبارى ىقتاي بەردى دە، تىرەۋدىڭ تۇبىندە، داستارقان باسىپ، اق شاينەكتى اقتارىپ كەتكەن بەت-اۋزى الاۋلاعان، اپتىققان، اق قوزىنىڭ ەلتىرىسىنەن قۇلاقشىن كيگەن بالانى كوردى.
«وي، اتتەگەن-اي!» — دەدى.
ۇيدە سامارقاۋ وتىرعاندار قۇران ءتىلىنىڭ اراسىنان الگى قارا قازاق سوزدەرىن بىردەن اڭعارا قالىپ، قالپەگە قاراستى. قالپە دە ءمۇلت كەتكەنىن سەزە قويىپ، دۇعانى دوعارۋعا ىڭعايلانىپ قول جايدى.
سودان سوڭ بارىپ، تەرەزە جاق تۇكپىردە وتىرعان ارايعا بۇرىلىپ:
— كەلىن، ءتاۋىرسىڭ بە، شىراعىم، — دەدى. اراي ءتىلى بۇرالىپ، ارەڭ-ارەڭ:
— شۇكىل، — دەدى.
دۇعا وقىلىپ بولعانشا عانا ادەپ ساقتاپ وتىرعان شارشى شال ەندى دومالاڭداپ، تۇرەگەلىپ، شارۋا قامىنا كىرىستى. مال قورادا وڭاشا بايلاۋلى تۇرعان بورداقى قارا سەركەنى اۋىز ۇيگە اكەپ، اياعىن بۋدى. باسىنىڭ استىنا ءبىر قولتىق ميا تاستاتتى.
اسكەربەك سانىن شاپاتتاپ قۋانىپ ءجۇر.
— اسىعىن ءوزىم الام، اسىعىن وزىمە بەر، — دەيدى اتاسىنا.
— ساعان بەرمەگەندە كىمگە بەرەم، قويا تۇر، — دەيدى اتاسى.
— ءيا، نۇرپەرزەنت كوكەم الىپ قويادى عوي، — دەيدى اسكەربەك.
مامايدىڭ ەسىنە سوندا نۇرپەرزەنتتىڭ ءالى اسىق وينايتىنى ءتۇستى. كەنجەگۇلدىڭ ءۇيىنىڭ كۇنشۋاق جاعىنا شىعىپ الىپ، قىستى كۇنى قىرقىسىپ، اسىق اتىسىپ جاتاتىنداردىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ نۇرپەرزەنتىن دە كورەتىنى ەسىنە ءتۇستى. «ءالى بالا ەكەن-اۋ» دەپ ءبىر قالدى. لەزدە وزىنە ءوزى ىزا بولعانداي، قارت دەنەسىندەگى قانى قايناپ شىعا كەلدى. اينالاسىندا اياق-تاباق ۇستاپ، ىشەك-قارىن ارشۋعا كەلگەن كورشى كەلىن-كەپشىكتەرىنە جىلان كوزىمەن ءبىر قاراپ قالدى.
— پىشاق ءتيىپ كەتەدى، كەيىن، كەيىن! — دەپ اسكەربەككە دە قاتقىل-قاتقىل ءۇن قاتىپ، يتەرىپ جىبەردى. سەركەنىڭ تەرىسى مەن اق شەلىنىڭ اراسىنا جۇدىرىعىن سالىپ، ىرەپ - ىرەپ قالعاندا جىپ-جىلى جىبىرشىعان دەنەگە بىلەگىنە دەيىن كىرىپ كەتتى. «نەعىلعان بالا، بالشىققا باتقىر، زىڭگىتتەي بولعانشا بالا بولا بەرە مە؟» دەپ ءوزىن-وزى قايرادى.
اراي: «قالپە مەنى تاعى ۇشكىرگەلى كەلدى مە، — دەپ ويلادى. — جارىقتىق، مەن العاش وسى ەلگە كەلىن بوپ تۇسكەندە وسىنداي ەدى، ءالى بۇرگەدەي سەكىرەدى».
اراي ءوزىنىڭ شالىنا دا ءىشى جىلىپ قالدى. «ءقايتسىن، بايعۇس. قولىنان كەلگەنىن اياپ جۇرگەن جوق. اياق جەتەر جەردەگى قوجا-مولدانىڭ ءبارىن اكەلىپ وقىتتى. قالپەنى تاعى شاقىردى، شابىلىپ ءجۇر. مەنى اياساڭ، سەنى قۇداي اياسىن»، — دەدى.
ءبىراق قالپە ونى ۇشكىرەيىن دەمەيدى. الا تاقيالى باسىن شىبىنداعان اتتاي شۇلعىپ وتىردى دا قويدى. ۇيگە بىر-بىرلەپ كورشى-قولاڭ تولا باستادى. اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى قايتا-قايتا اشىلىپ-جابىلىپ، قازان قامىنا كىرىسكەن كەلىن كوبەيدى. انە-مىنە دەگەنشە، ساماۋرىن دا بىجىلداپ كەلىپ، تىرەۋدىڭ تۇبىنەن ورىن الدى.
«وراقتىڭ جىلى اينالىپ كەلىپ قالعانى ما، — دەدى اراي. — ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولعانى عوي. وراققا قۇران وقىتايىن دەگەن ەكەن عوي».
توتيا تىرەۋدىڭ تۇبىنە وتىرىپ شاي قۇيدى. اق شاينەكتىڭ قاقپاعى ءا دەگەندە شىنى اياقتىڭ ىشىنە ساقىر-سۇقىر ەتىپ ءتۇسىپ كەتتى.
«ويپىر - وي، وسى بايعۇس شاي قۇيعان سايىن شاينەكتىڭ قاقپاعىنا ءازىر بولا المايتىن نەسى ەكەن، — دەدى اراي. — باسقا ءىسىنىڭ ءبارى اپتيەكتەي، قاقپاق سياقتى قاعىندىسى بار ما؟!»
شىشىاياققا قاقپاق ءتۇسىپ كەتكەندە قالپە سەلت ەتىپ باسىن كوگەردى.
— قىزىلىڭ قىردا، جاسىلىڭ جاردا قالماي، ەتەك-جەڭدى جيناقتاپ وتىرماق ويلارىڭ جاقسى، كەلىن شىراعىم، - دەدى قالپە. شاقپاق كوك قانتتان قىرت دەگىزىپ ءبىر تىستەپ، ارتىنان شاي ۇرتتادى. اسكەربەك قالپەنىڭ الدىنا عانا شاشىلعان قانتقا قاراپ، ارايدىڭ تىزەسىنەن اسىلا قول سوزدى. از قانت جانا قىلتيىپ شىققان ءبىر شوعىر بايشەشەكتەي داستارقاننىڭ ءبىر شەتىندە عانا ۇركەكتەپ تۇر ەدى.
— وي، جۇگەرمەك، كەيىن وتىر، — دەپ كەيىدى.
— تيمە بالاعا، جارقىنىم، — دەپ قالپە اسكەربەكتىڭ باسىنان مىسىق سيپاعانداي قولىن جەڭىمەن بۇركەپ سيپاپ قويىپ، ءبىر ءتۇيىر قانتتى قوس ساۋساعىمەن عانا دىرىلدەتىپ، شىمشۋىرمەن ۇستاعانداي ۇسىندى. — بۇل ءبىر بۇتاق قوي. ۇرىق. بار جاقسى. جوق جامان. كەشەگى وتكەن جۇمابەك اقىن:
جاياۋلىق پەن جالعىزدىق
جالعاننىڭ جامان تارلىعى، —
دەگەن.
جالعىزدىق جامان، كەلىن شىراعىم. شۇكىرلىك ەتكەن دۇرىس. نۇرپەرزەنتىڭە سەرىك بۇ جامان نەمە. — قالپە اسكەربەكتىڭ الدىنا قويدىڭ قۇمالاعىنداي تاعى ءبىر قانت تاستادى.
— باياعىدا سارسەنبى جارىقتىق، جاتقان جەرىڭ تورقا بولعىر، ساقالىن جۇلىپ، بارماعىن شايناپ: «مەن ولگەندە كىم جىلايدى؟ ارتىنان جانى اشىپ جىلاعان ادامى بولسا، شىن دۇنيەدە، تاڭ ماقشاردا قۇدايدىڭ مەيىرىمى تۇسەدى ەكەن. مەن ولگەندە كىم جىلايدى؟» — دەپ وكىرگەنىن ءوزىم كوردىم. ەسىل ەر ەركەككىندىكسىز ەدى عوي. ايتقانىنداي ءۇش قىزى ءۇش جاققا كەتتى. ەسىگى جابىلىپ، وتى سونگەن جوق پا؟
قالپە سويلەگەندە دەمى كەڭىردەگىندە الدەنەگە ءتيىپ كەتىپ جەل قاققان بوعاتتىڭ قامىسىنداي شۋىلدايدى.
قارا سەركەنى جايعاستىرىپ، قازانعا سالىسىپ، قولى - باسىن جۋىپ، شايعا ەندى ەنتىگىپ وتىرا بەرگەن ماماي قالپەنىڭ الگى اڭگىمەسىن ەستىپ:
— قۇلدىق! قۇلدىق! — دەدى.
اراي قالپەنىڭ ءوزىن ۇشكىرە كەلمەگەنىن استە-استە اڭعارا باستادى. قارا شايعا قاناعاتتانباي، قازان جاققا قاراي-قاراي كورشى-قولاڭ وتىردى.
اراي ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. ءۇي جىلى بولسا دا كورپەمەن تىزەسىن قىمتادى. شاپانىن يىعىنا تارتىڭقىرادى. جەر بەتىندەگى كۇيبىڭ تىرشىلىكتى بايقاپ وتىرۋعا كەلگەن وزگە ءبىر دۇنيەنىڭ ادامىنداي. تەك اندا-ساندا قاسى كەرىلەدى. سونىڭ ءوزى سوزبەن تەڭ. سونىڭ ءوزى وزگەلەر ارەكەتىن ءيا قوستاپ، يا داتتاپ وتىرعانمەن تەڭ.
— ءمۇساپىر عوي، بايعۇس، — دەدى اياق-قولى ءبۇتىن ادامدار.
اراي ول سوزگە تويتارىس بەرگىسى كەلگەندەي تاكاپپار. ەل ءبىر جاپىراق جاڭا ماتاعا زار بولعان كەزدە، اپپاق پولوتنايدان كيمەشەك، كۇندىگى داكەنىڭ تازاسى. كويلەگى سارى سىلان ءشايى. شارشى شالعا:
— مەنىڭ قارىزىمنان قۇتىلعانىڭ بولسىن، كوزىمنىڭ تىرىسىندە احيرەت كيىمىمدى دايىنداپ قوي، — دەپ ەدى. ماماي تاشكەنتكە قاتىناپ تۇراتىن ساۋداگەرلەرمەن بايلانىسىپ، جان بار جەردە قازا بار دەپ، كەمپىرىنىڭ تازا كيىمىن تاۋىپ بەرىپ ەدى. اراي ونى باسقا بىرەۋلەر قۇساپ، ساندىققا سالىپ تاستاماي، مۇزداي بوپ كيىنىپ الدى. پاديشاداي پاڭ. پاڭدىقتىڭ نىشانى دا جوق، اقجارقىن ادام ەدى. ەندى پاڭدانۋدى ۇيرەندى. «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس، سىرتقا ءجۇنىن قامپايتار» دەگەن وسىنداي. ەگەر سىرتتان بوتەن ادام وتىرسا «مىناۋ نەتكەن كەردەڭ كەمپىر ەدى» دەپ قالعانداي.
جاراتقان اللا قايىرىمدى. ادال پاندەسىنە جامانشىلىق ويلامايدى، - دەدى قالپە ۇيىقتاپ وتىرىپ تۇسىندە سويلەگەندەي.
«جاراتقان قايىرىمدى بولسا، پەندەلەرىن نەگە مۇنشا زارىقتىرادى؟ قايدا ونىڭ قايىرىمى؟ جاراتقانعا مىنا مەن نە جازدىم؟! بالامدى الدى. بالالارىمدى الدى. قىزداي قوسىلعان ارىسىمنان ايىردى. ونى اشتان ءولتىردى. وراقتى ءولتىردى. ونىڭ جالعىز نارەستەسىن جەتىم قالدىردى. العانىن بۇلدىرشىندەي كۇنىندە جەسىر قالدىردى. مەنى جارىمجان ەتتى. كۇنامىز قايسى؟ جەر جۇزىندە جەتىم قالعاندار مەن جەسىر قالعاندار جابىلا قول كوتەرسە اسپان استىندا بوس ورىن از قالار ەدى. نە جازىپتى سونىڭ ءبارى جاساعانعا! جاساعاننىڭ جاماندىق ويلامايتىنى قايدا؟» - دەدى اراي. ارقاسى قۇرىسقان ادامشا يىعىن ءبىر قوزعاپ وتىردى. جاس سورپانىڭ ءيىسى ءۇيدىڭ ءىشىن ارالاپ، ادامداردىڭ شىدامىن بايقاعىسى كەلگەندەي اڭقىدى.
— جاراتقان اللانىڭ قۇدىرەتىنە شەك جوق. بار قىلام دەسە بار قىلادى، جوق قىلام دەسە جوق قىلادى، — دەدى قالپە.
«جاراتقاننىڭ قۇدىرەتى كۇشتى بولسا، ادامداردى، ەلدەردى نەگە سوعىستىرىپ قويادى؟ تىيىپ تاستاماي ما؟ قۇدىرەتى كۇشتى ەكەن، كۇناكارلاردى عانا قان قاقساتپاي ما؟ جاپپاي الەم، جۇمىر جەردى نەگە قانعا بويايدى؟ جاساعان ءادىل بولسا، ءبىز سياقتى ءالسىزدى قورعاماي ما؟ مەنىڭ وراعىمدا نەسى بار. ول نەدەن كۇناكار؟ كوزىن اشقاننان ادامدار ءۇشىن تەر توككەنى مە؟ ول ءبىر پۇتتىق بالعامەن سولقىلداتىپ تەمىر يلەگەندە جاساعاننىڭ جاعاسىنا جارماسقان جوق قوي. ونىڭ ۇرعان بالعاسىنان شىققان تەمىر توستىكتىڭ شىڭىلى قۇلاعىمدا ءالى تۇر. سوقانىڭ ءتىسى، اربانىڭ دوڭگەلەگى، اتتىڭ تاعاسى ونىڭ سوققانى. قان توگەر قارۋ سوققان ەمەس. پالەن جىل جالىنىپ ءجۇرىپ ءبىر پىشاق ىستەتىپ الا المادىم. پىشاق سوققاندى جەك كورۋشى ەدى. سويتكەن وراق مىلتىق اسىندى. سوعىستى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي. وق ءتيدى. ءولدى. كىمنىڭ وعى ول؟ ونى اتقان ادامنىڭ اكە-شەشەسى بار ما؟ ەلى، مەكەنى، وتانى بار ما؟ ەلى، مەكەنى، وتانىنان جىراقتا نەعىپ جۇرگەن؟ جاساعان ونى كورمەي، ءتايت جونىڭە ءجۇر دەمەي قايدا قالعان؟» - اراي بالا الديلەگەندەي ىلگەرى-كەيىندى باياۋ تەربەلىپ كەتتى.
— اللا دەگەن ادام قور بولمايدى. ادامنىڭ ەكى يىعىندا ەكى پەرىشتە وتىر. نە ويلاعانىڭدى جازىپ وتىر. و دۇنيەدە سول ويىڭ، جامان پيعىلىڭ ءبارى ەسەپتە تۇرادى، — دەدى قالپە.
ارايعا ادەيى ارناپ ايتقان سياقتى. اراي سىر بەرگەن جوق. ءبىراق ىشىنەن: «ە، اللا، جازسام، جاڭىلسام كەشىرە گور. مەن ءبىر بەيباق ءمۇساپىرمىن»، — دەدى.
قالپە ەكى اياعىنىڭ باسىنا عانا قوناقتاپ، تىزەرلەپ، ءجۇزىن تومەن سالىپ وتىر. سەلەۋ ساقالىنىڭ ۇشىنا قاراپ سويلەيدى. سويلەگەندە سوزبەن بىرگە كەڭىردەگىنەن جەلبەزەك ىلەسە شىققىسى كەلگەندەي، الدەنە سىر-سىر ەتەدى. كوزى جاساۋراي بەرەدى. تاڭ قالاسىڭ، ەكى بەتىنىڭ ۇشىنان قىزىلشىراي ەش ۇشپايدى.
«جارىقتىق ەندى قانشا جاسار ەكەن. مەن وسى ەلگە كەلىن بوپ تۇسكەندە وسىنداي ەدى. مەنىڭ نەكەمدى ءبىر ەمەس، ەكى رەت قيدى. مەنىڭ كەلىنىمنىڭ نەكەسىن دە ەكى رەت قيا ما؟ قانشا جاساماق؟ جاساي بەرسىن جارىقتىق. ادامعا ءجۇز جاساسا از عوي. ادام قالاي از جاسايدى. جاساعان!»
اراي ءوز ويىنان ءوزى قورقىپ كەتكەندەي جانسىز قولى دا ەربەڭ ەتتى.
— بارىنە سابىر كەرەك، شۇكىرشىلىك كەرەك. باسىڭ امان بولسا - قۇرالاسىڭ. اللا-تاعالانىڭ قالاۋى سولاي، بالام، ەكى جارتى — ءبىر ءبۇتىن بولىپ باس قۇراپ، ءتۇتىن تۇتەت. وراق ءبىرىڭنىڭ اعاڭ، ءبىرىڭنىڭ ادال العان جارىڭ بولعان. ەكەۋىڭ قوسىلىپ، ونىڭ وتىن وشىرمەسەڭ — ارۋاعى ريزا. اتا-بابا ءالحام - زاماننان كەلە جاتقان عادات: ءىنى - امەڭگەر. اللانىڭ قالاۋى سولاي، -دەدى قالپە.
اتتارىن اتاماسا دا، كىمگە ايتقانى بەلگىلى بولدى. ءۇي ءۇنسىز قالدى. تەرەزەنىڭ تۇبىندەگى بوعاتتىڭ قامىسى سىرتتان سارناپ ءبىر تاۋسىلماس كۇيگە باستى. بوران ارىنداپ تۇر ەدى.
ادامداردىڭ لەبىنەن قابىرعالارعا تەڭبىل-تەڭبىل دىمقىل داق ءتۇستى. ءبارى جەر شۇقىلادى. جالعىز ساعات قانا وسىنداي تىنىشتىقتا ەركىنسىپ سارت-سارت سوقتى. وسى ۇيدە ساعاتتىڭ بار ەكەنىن ەندى بىلگەندەي ءبارى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى باس كوتەرىپ قابىرعاعا قارادى. كەيبىرەۋلەرى ونى سوعىستىڭ الدىندا بۋرنىيدىڭ بازارىنان وراق الىپ كەلگەنىن ەسكە ءتۇسىردى. ونىڭ جۇرىسىنە، دىبىسىنا نازار سالىپ كورمەگەن ماماي:
— مىنا ءيتتىڭ ميدى شاعۋىن - اي، جۇلىپ الىپ وتقا تاستاسا ءوزىن، — دەپ ءبىر ويلادى. ماماي تەگى ول ساعاتتى وراق الىپ كەلگەنىن بىلە بەرمەۋشى دە ەدى. ماماي تەگى وراقتان قالعان كوز ەدى دەپ ءبىر زاتتى دا باعالاپ، باققان كىسى ەمەس. ماماي ءۇشىن وراقتان قالعان جالعىز اسكەربەك ەدى.
اراي باسقاشا. وعان ساعاتتىڭ سارتىلى الدەبىر اۋەندەي، الدەبىر سوعىپ تۇرعان قانتامىرداي ەلەستەيتىن. وسى ساعات ءجۇرىپ تۇرعاندا سەمىپ قالعان قولى ايتەۋىر ءبىر قايتا ءتىرىلىپ، تامىرىمەن لىپىلداپ قان جۇگىرەردەي كورىنەتىن. الدەقالاي نۇرپەرزەنت ۇمىتىپ ساعاتتىڭ شىنجىر باۋى تارتىلماي توقتاپ قالسا، اراي سەلك ەتىپ شوشىپ كەتۋشى ەدى.
ءقازىر توتيانىڭ ەسىنە ساعات دىبىسى ۇزاق تۇندەردى ءتۇسىردى. كەي-كەيدە ۇيقى قاشىپ، جاستىق قۇشاقتاپ، ارى-بەرى اۋناي بەرەدى، — تاڭ اتپايدى - اۋ شىركىن سوندايدا. ال مىنا ساعات سول ۇزاق تۇندەردى ەرىنبەي ەسەپتەيدى-اۋ، ساباز.
تولەمىس بريگادير جوعالعان قولىن ويلادى. بۇل كەزدە ول كەمىستىگىن بىرتە-بىرتە ۇمىتايىن دەپ-اق ەدى. ءبىراق وسىنداي ءبىر ۇساق-تۇيەك سايتان دۇنيە ارنەنى ەسكە سالا بەرەدى ەكەن. ءبارى مىنا ساعاتتان شىعادى. تولەمىستىڭ سوعىستا توستاعانداي ءبىر ساعاتى بولۋشى ەدى. اسكەردە جۇرگەندە وزىنە تيەسىلى تەمەكىسىن جيناپ - جيناپ سوعان ايىرباستاپ العان. سول قولىن پسكوۆ تۇبىندە سنارياد جۇلعاندا الگى ساعات قوسا كەتتى. سودان بەرى تەمەكىنى ءوزى شەگەتىن بولدى. كەي-كەيدە: «ساعات امان قالدى ما ەكەن؟ قولىممەن بىرگە قالدى ما ەكەن، الدە بىرەۋ شەشىپ الدى ما ەكەن؟» دەپ تە قويادى.
مىنا ءۇنسىز حال، مىنا ساعاتتىڭ سارتىلى نۇرپەرزەنتكە ءسىرا تاۋسىلماس ءتارىزدى كورىندى. ۋاقىتتىڭ وسىنداي ءبىر وتپەي قويعان كەزى قاشان ەدى؟ قاشان ەدى؟ ە - ە، سونا ءبىر جىلى كوكتەمدە قوس ايداعاندا ەكەن عوي. وسى تولەمىس بريگادير مىنا تۇتاننان وقۋشى بالالاردى سۇراپ الىپ جەر ايداتىپ، تۇقىم سەپتىرگەن.
ەكى تارعىل وگىز ەسىندە. ەكەۋىنىڭ دە مۇيىزدەرى شاڭىراقتاي ەدى. قۇيىمشاقتارى جاۋىر بولاتىن. وعان كوك شىبىن ۇيمەلەيتىن. مويىنتۇرىق تىرەگەن شوقتىقتارى قاتپار-قاتپار قاساڭ ەدى. وسى وتىرعان تولەمىس ءبىر كۇنى ايقاي سالعانى ەسىندە. سويتسە نۇرپەرزەنت تارعىل وگىزدىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن.
— نۇرپەرزەنت، تراكتورىڭنىڭ بەنزينى اعىپ كەتتى، قاراق!
ويانا كەلسە شىننان الدەنە شورىلدايدى. تارعىلداردىڭ «بەنزينى» ەكەن. تارعىلدار تراكتوردىڭ تىرلىگىن اتقارعان سوڭ، تەمىردەن جارالماعانىنا نالىعانداي وكپەسى قابىنىپ، ءىشى سولقىلداپ، ءبىر باسۋعا زورىعىپ تۇرىپ الار ەدى. جاس بالا اسىرەسە وگىزدەرگە مويىنتۇرىق كيگىزەردە قاتتى قورلىق كورگەن. بىرەۋىنە مويىنتۇرىقتىڭ ءبىر جاعىن كيگىزىپ، ەندى ەكىنشىسىن جەگە بەرگەندە، اناۋسى شاڭىراقتاي ءمۇيىزىن شايقاپ قالىپ، سامياندى شىعارىپ-اق جىبەرەدى، مويىنتۇرىق ساقىر-سۇقىر جەرگە تۇسەدى...
نۇرپەرزەنتتىڭ ءبىر تاڭقالاتىنى: تارعىلدار مويىنتۇرىقتان موينى بوساسىمەن ءبىر جاققا قاشا جونەلمەيدى. ەرىنە باسىپ، جەرگە موينىن بىرەر سوزادى. الىسقا بارماي بىر-ەكى رەت جاپا تاستايدى، ۇزاق تۇرىپ «بەنزينىن» اعىزادى. سودان كەيىن كونتەك بولعان تىزەلەرىن بۇگىپ، جامباستاي جاتىپ، ىڭق دەپ ءبىر كۇرسىنەدى. سودان كەيىن كۇيىس قايىرا الماي، ءتۇيىلىپ قالعانداي كوزىن جۇمىپ، ۇزاق ويعا كەتكەندەي بولادى. ەسىنە نە تۇسەدى، ونى كىم بىلەدى، ءبىراق جۇمۋلى كوزدەن جىلعاسىپ جىڭىشكە عانا جاس اعادى. وعان سەمىز كوك شىبىندار مەن ءومىرى ءبۇيىرى تومپايمايتىن قارا شىركەيلەر ۇيمەلەيدى...
... ءبارى ۇمىتىلادى ەكەن. ءبىراق مىنا ساعات ەسكە قاي-قايداعىنى تۇسىرەدى. دىڭكەسى قۇرىعاندا وگىزدەر دە اككى.
بىردە نۇرپەرزەنت شىعىپ كەتكەن سامياندى مويىنتۇرىققا سالا بەرگەندە جالاڭ اياعىن وگىز باسىپ قالدى. باستى دا تىرپ ەتپەستەن تۇرىپ الدى. اياعىن جانشىپ، سۇيەگىن ۋاتىپ جىبەرەر مە ەدى، تاعى دا بولسا جەر جارىقتىق جۇمساق، بالانى اياعانداي ەدى. نۇرپەرزەنت وگىزدى ارى يتەرەدى، بەرى يتەرەدى - بىلق ەتپەيدى. جۇدىرىقپەن جاۋىر ارقاسىنا ۇرادى، كوك شىبىندار شوشىپ ۇشادى. وگىز بىلق ەتپەيدى. ءبىر مينۋت - ماڭگىلىكتەي، جانى قينالعان سوڭ، ادامداردى شاقىرىپ ايقاي سالدى. سوندا جۇگىرىپ جەتكەن ايداي ەدى. قايدا ەكەن ءقازىر سول ايداي؟ ەسىندە مە ەكەن ونىڭ دا سول قوس ايداعان كەز؟ قىستىڭ ىشىندە نۇرپەرزەنتتىڭ مۇرنىنا جاۋقازىن ءيىسى كەلدى. سول كوكتەمدە قىزعالداق كوپ ەدى. ءبىراق جەر جىرتىپ تيتىقتاعاندا، قىزعالداق تەرۋگە مۇرشا كەلمەي، ۇيگە جەتىپ، سۇرىنە جىعىلۋشى ەدى-اۋ.
تۇتان ساعاتقا قاراپ وتىرىپ نۇرپەرزەنتتىڭ جاسىن ەسەپتەدى. «ون التىدا ما، ون جەتىدە مە ەكەن؟» دەدى وزىنە-وزى.
— ماكە، وسى نۇرپەرزەنت نەشەگە شىعادى؟ — دەپ سۇرادى مامايدان.
تارس جارىلىپ كەتكەلى وتىرعان شارشى شال شاپ ەتە قالدى.
— ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟ — ءبىر شارا ەتتى الدىنا الىپ، جالاڭداعان سارى پىشاقپەن تاباق-تاباققا ءبولىپ سالىپ جاتىر. كەلىن-كەپشىك، ايەلدەر جاعىنا ىشەك-قارىن، سيراق سياقتى بىردەڭەلەردى لاقتىرىپ-لاقتىرىپ تاستاپ، قاسقالانعان سارى قۇيقالى باستى جامباس، توقپان جىلىك، جاۋىرىنمەن جابۋلاپ، قالپەنىڭ الدىنا قويدى دا، ماماي ءوزى دە سول تاباققا قوسىلدى.
قالپە جانقالتاسىنان اق شۇبەرەككە وراعان باكىسىن ىستىق سۋعا شايعىزىپ، حيرۋرگتىڭ پىشاعىنداي بيپازداپ ءسۇرتىپ، ءوزى دە ءبىر وپەراسياعا كىرىسەتىندەي، ۇزىن جەڭىن شىنتاعىنا دەيىن ءتۇرىنىپ:
— ءيا، ءبيسمىللا، — دەدى.
ءبىر قۇلاقتى كەسىپ الىپ، ارايدىڭ جانىندا ۇيىقتاپ قالعان اسكەربەكتىڭ الدىنا قويدى. ەكىنشى قۇلاقتى كەسىپ الىپ، جان-جاعىنا قارادى. بالا-شاعا كورىنبەدى. ۇيىندەگى نەمەرەسىن ويلادى ما، قۇلاقتى داستارقاننىڭ شەتىنە بۇكتەي بەرىپ ەدى، اراي ساۋ قولىن كوتەردى. قالپەگە نۇرپەرزەنتتى نۇسقادى.
— و دا بالا، سوعان بەر، — دەگەنىن جۇرت تۇسىنە قويدى.
— ءاي، بۇلتتاي اۋناقشىپ، الجىماي جونىڭە وتىر، — دەدى ماماي كوزىنەن قاھارى شاشىراپ.
— ماكە، سىزگە نە بولعان، الدىعا كەلگەندى تىستەپ، ارتقا كەلگەندى تەپكىلەپ مازاڭىز كەتتى عوي، تەگى، — دەدى تۇتان.
— سەن دە جابىل. ءبارىڭ جابىلىپ، بار بالەڭدى ماعان ۇيىپ-توك تە، ارتىلعانى بولسا، دالاعا شاشىپ جىبەر! — دەدى ماماي تاباقتان باس الماي. — نەعىپ بالاسىنا قالدىڭ تۇگە نۇرپەرزەنتتى. جۇمىسقا ايداعاندا بالا ەكەن دەمەيسىڭدەر، قابىرعاسى قاتپاپ ەدى-اۋ دەمەيسىڭدەر. ا، مەنىڭ ءتۇتىنىمنىڭ تىرشىلىگىنە تۇس-تۇستان ءتيىسىپ، جاۋشا جارماساسىڭ، بۇ نەڭ؟ اعايىندىعىڭ وسى ما، الدە ىشىندە يت ءولىپ جاتىر ما؟! جاس، بالا دەيدى عوي. جاس پا، جاس ەمەس پە — ءوزىم بىلەم، تۋعىزعان مەن. كىرىسپە، تۇگە!
ماماي ءسوزدىڭ ارا-اراسىندا تۇزدىقتالعان ەتتەن اساپ جاتىر. اراي ءدام سىزعان جوق. ءمىز باقپاي قالدى. شالىنىڭ نيەتىن ابدەن ءتۇسىندى. بۇرىننان سەزەتىن، ءبىراق مۇنشا شۇعىل كىرىسەدى دەپ ويلاماعان. شارشى شالدىڭ وعان الگىدە «ءتايت» دەپ تاستاعانى اۋرۋ جۇرەگىنە ءمىردىڭ وعىنداي ءتيدى. جالقاۋ جاتقان جۇرەگى ەندى ورەكپىپ، ارىق قابىرعاسىن قاتتى سوقتى. ءتىپتى دەنەسىنىڭ پاراليچ شالعان جاعىنا دا جان ءبىتىپ، قانى تاسىپ كەتكەندەي كورىندى.
«دۇنيەقوڭىز قورقاۋ شال، ەندى ماعان اكىرەڭدەگەندى شىعاردى شارشى توپتىڭ كوزىنشە. ءبىر زاماندا داۋىرلەدىك، ءبىر زاماندا توزدىق شاپاننىڭ ەسكىسى قۇساپ. ارادان اجار كەتتى، شىرىق بۇزىلدى. بۇ دا بولسا تاعدىر. اقىرى نە بولادى. جاس بالانى شىرىلداتىپ، وزىنەن ۇلكەن جەڭگەسىنە قوسقاندا نە مۇراتقا جەتەمىز. بالانىڭ باعىن بايلاپ جەتكەن مۇرات بىزگە وپا بولا ما؟ سونى نەگە ويلامايدى سورلى شال؟»
تۇتان تىيىلمادى:
— نەگە كىرىسپەيىن. نۇرپەرزەنت سىزگە ۇل بولسا، ماعان - ءىنى. تۋىسقان ەمەسپىز بە، — دەدى.
ماماي مايلى ساۋساعىمەن اياعىنداعى ءماسىنىڭ قونىشىن جونىپ-جونىپ ۋقالادى:
— يتپەن قۇدا بولساڭ - تويىڭ بوق ساسيدى، - دەپ ءوزىڭنىڭ جۇماباي اكەڭ مارقۇم ايتۋشى ەدى، سول ايتقانداي سەنىمەن تۋىسقان بوپ تۋا شوگەرمىز تۇگە! تۋىسقان ەكەنىڭ راس بولسا، ەلگە كۇلكى، ەسەككە تاڭ قىلماي، تىنىش وتىر، تۇتان. مەن ءوزىم وسى كەزدە قايناۋلى قازانعا ءتۇسىپ تۇرمىن! — دەپ شاڭق-شاڭق ەتتى. جىلان كوز كىرپىك قاقپاي قادالعاندا تۇتان شىداي الماي تومەن قارادى.
ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس بولدى. تاعى دا ساعات سارتىلى ەشكىمدى ەلەمەي سوقتى دا تۇردى. ۋاقىتتىڭ بىرەۋدىڭ قۋانىشىندا، بىرەۋدىڭ رەنىشىندە، ادامداردىڭ ۇرىسىندا، قىرقىسىندا شارۋاسى جوق، اسقاق ەدى.
داستارقان جيىلىپ، قولعا سۋ قۇيىلدى. قالپە تالعان اياعىن العا كوسىلدى. باسى تومەن سالبىراپ تۇسە بەردى. تويا جەگەن تاماقتان سوڭ ماۋجىراپ ۇيقىسى كەلدى. ماماي قالپەنىڭ ۇيقىسىن قاشىرعىسى كەلگەندەي قاتتى-قاتتى سويلەپ كەتتى:
— وۋ، اربەردەن كەيىن مىسىعىڭ جوعالىپ كەتسە دە ءىشىڭ اشىپ قالادى. بۇ جەردە مىسىق ەمەس، ادام جوعالايىن دەپ وتىر عوي. وراقتىڭ جالعىز بالاسىنان ايىرىلعالى وتىرمىز عوي. ماسقارا بولاتىن بولدىق قوي، تۇتان-اۋ! مەن كوزىمنىڭ تىرىسىندە ۇرىعىمدى الدەقايدا قاڭعىرتىپ، ءتىرى جەتىم، جاۋتاڭ كوز ەتىپ جىبەرە المايمىن. مەن ولگەن سوڭ وزدەرىڭ بىلەسىندەر: ەل بولماساڭ، ەبەلەك بوپ ۇشىپ كەت، تۇگە!
قالپە باسىن كوتەرىپ كوزىن اشتى.
— ءبىر تازا كەسەگە كۇمىس تەڭگە سالىپ تازا سۋ قۇيىپ اكەلىڭدەر، — دەدى. بەتىن اق داكەمەن جاۋىپ اكەل. — باسى قايتادان توسىنە دومالاڭ ەتە قالدى. كەسەنى اكەلگەن كورشى ايەل قالپەنى ءماسىلى اياعىنان تۇرتكىلەپ وياتتى.
قالپە باسىن كوتەرىپ كوزىن اشتى. قالپە كۇبىرلەپ ايات ايتتى. ونان سوڭ سىرىلداق داۋسىن كوتەرە:
— تاڭنىڭ اق قاسىندا، بۇگىن حالىق قاسىندا... مامايدان سىزعان، ارايدان تۋعان نۇرپەرزەنتتى قابىل الدىن با، قاراعىم؟ — دەپ كەسەنى توتيانىڭ قولىنا ۇستاتتى. توتيا اق ورامالىن قاسىنا دەيىن تۇسىرە تۇنەرىپ تەرىس اينالدى. ءۇن قاتپادى.
— ايت، قاراعىم، اللانىڭ ءىسى، — دەدى قالپە كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، ەسىنەي سويلەپ.
باس-باسىڭا باي قايدا باقتىعارا،
شال دا بولسا ءتيىپ ال ەكەۋارا، —
دەپ اندەتتى كەنجەكۇل.
— بالا دا بولسا دەپ ايتساڭشى، — دەدى تۇتان.
— امەڭگەرلىك — اتا جولى. قۇدايى امەڭگەرىڭ عوي، كەلىن، — دەدى ءبىر پىسىق ابىسىنى.
— تۋعان قاينىڭنىڭ بارىنا شۇكىر، — دەپ قالىسقىسى كەلمەدى تاعى ءبىر ابىسىنى.
— ءاي، قويساندارشى، بۇلارىڭ ۇيات! ماسقارا، — دەدى تۇتان.
توتيا ونىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى. كەسەدەگى سۋدى ۋ ىشكەندەي ءسىمىرىپ سالدى دا، ىدىسىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، اۋزىن جاۋلىقپەن باستى. الگى ءىشىپ جىبەرگەن سۋى كوزىنەن كول بوپ قايتا شىعىپ جاتقانداي اعىل-تەگىل جىلاپ قويا بەردى.
«قايران توتيا، — دەدى اراي. — جىلا-جىلا. سەنىڭ جانىڭدى، نەگە جىلاعانىڭدى مىنا سورپا-سۋعا تويعانداردىڭ ەشقايسىسى تۇسىنبەيدى. جىلا توتيا، ماسقارالا ءتاڭىرىنى دە، تاعدىرىڭدى دا. يت تەرىسىن باسىنا قاپتا جاساعاننىڭ. كوز جاسىڭا كومىپ تۇنشىقتىر «اللانىڭ ءىسىن!» ادامداردى جىلان جىلى ءبىر، سوعىستا ءبىر قىرعان «قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە» لاعنەت دە.
تاستان شىققان بۇلاقتاي كوز جاسىڭنان اينالايىن، توتيا! مىنا قالپە مەن انا شارشى شالدى توعىت سوعان.
قايدان ءبىلسىن ولار سەنىڭ كۇيىگىڭدى. ايەل بولىپ كوردى دەيسىڭ بە ولار. جەسىر ايەل بولىپ كوردى دەيسىڭ بە؟ جاستاي جەسىر قالعان ايەلدىڭ قاراڭعى تۇندەردە كىرپىك قاقپاي جاتاتىنىن ولار قايدان ءبىلسىن. ناۋرىزكوك كەلگەن ناۋرىز ايىندا كوشكەن بۇلتقا قاراپ، جەسىر كەلىنشەكتىڭ نە ويلايتىنىن ولار قايدان ءبىلسىن. ءسامبى تالدىڭ شىبىعى سىزداپ بۇرشىككە بۋاز بولعان كەزدە جەسىر كەلىنشەكتىڭ جۇرەگى ەل كوشكەندەي جالعىزسىرايتىنىن ولار بىلەر دەيمىسىڭ! مەن دە جاستايىمنان جەسىر بولعانمىن، توتيا. ايتىپ ەم عوي ساعان. جەسىردىڭ كۇنى لاقتىرعان تاس سياقتى. جەتىم-جەسىرى كوپ جەردىڭ ءوزى دە لاقتىرعان تاس سياقتى. وسى جەر اربەردەن سوڭ دەنەسىنەن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەرگەن باس سياقتى. سوندىقتان وندا ءتارتىپ از. سوعىسا بەرەدى ادامدارى. جىلا، توتيا! سوعىستىڭ بەتىن تىرنالاپ شيقانداي قىل! ابىرويىن ايرانداي تەك! بۇكىل جەتىم-جەسىر قالعاندار قاۋىمىنان قارعاعىن قاندى سوعىستى! مەنىڭ قول-اياعىمدى الىپ، ءتىل - جاعىمدى بايلاعان «جىن-پەرى» وسى سوعىس قوي! مەن ءۇشىن دە توك جاسىڭدى. ويتكەنى مەن جىلاي - جىلاي كوز جاسىم تاندىرداي تارتىلىپ، ىلعال قالعان جوق. مەندە ەندى ءبىر تامشى دا جاس جوق. بوزدا، توتيا! نەكە قيارىندا بوزداعان سوڭعى كەلىنشەك سەن بولا عوي. سەنەن كەيىنگىگە جەتپەي-اق قويسىن بۇل سويقان. مەنىڭ نەكەمدى ەكى رەت قيعان، سەنىڭ نەكەڭدى ەكى رەت قيعان قالپە ەندى اسكەربەكتىڭ كەلىنشەگىنىڭ نەكەسىن ەكى رەت قيماي-اق قويسىن».
اركىم-اركىم:
— قوي، قاراعىم، قۇداي جولى، ونىڭ نەسىنە جىلايسىڭ؟
— تۋعان قاينىڭنىڭ بارىنا شۇكىر ەت، جوق بولسا قايتەر ەدىڭ.
— اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ءراسىم ءشاريات جولى وسىلاي. ونىڭ نەسىنە قاپا بولاسىڭ، — دەسىپ جاتىر.
توتيا تىرەۋدى قۇشاقتاپ، بۇرالىپ قالدى. سولىعىن باسا الماي وتىر.
قالپە تاعى دا كەسە، تاعى دا كۇمىس تەڭگە، تاعى دا تازا سۋ سۇرادى. سونىڭ ءبارىن نۇرپەرزەنتكە ۇسىنا بەرگەندە القورى تاياق اق كەسەگە سارت ەتە قالدى. كەسە سىنىپ، قالپەنىڭ ساقالىنا سۋ شاشىرادى. جالعىز كۇمىس تەڭگە دوڭگەلەنىپ بارىپ-بارىپ ەسىكتىڭ كوزىندەگى ءبىر كەبىسكە ءسۇرىنىپ جىعىلدى.
ءبىر تامشى سۋ كەلى ۇستىندەگى جەتىلىك شامنىڭ شىنىسىنا دا ءتيىپ كەتتى. شىنى شىرت ەتتى دە، قاق ءبولىنىپ ءتۇستى. تىلدەي وت شالىقتاپ، اشەيىن، اشەيىن دەپ جالپىلدادى. سەمىز قارا ءتۇتىننىڭ ءيىسى بۇرق ەتە قالدى. شام سونگەن جوق، ءبىراق وتى ارى-بەرى اۋناقشىپ، قاي جاقتان لەپ كەلسە سول جاقتان ۇركەكتەي بەردى.
— استافيراللا! — دەدى قالپە تىنىسى ءبىتىپ بارا جاتقانداي قىرىلداپ.
— ا، ءارۋاق اتقان! — دەپ ماماي ىزادان ءوز ساقالىن ءوزى تاۋىقتىڭ جۇنىندەي جۇلىپ الدى.
— اي - بوي، زامان-اي، — دەدى كەنجەگۇل ارقاسى قۇرىستاپ.
— ا، بۇ ءىبىلىس جۇرگەن جەر وڭبايدى، بۇل ءمۇساپىر اراي كەلىندى ءىبىلىس كۇرمەپ قويعان. بۇعان كىنا جوق. نازار سالماي-اق قويىڭدار، — دەدى قالپە ۇزىن جەڭىمەن بەت-اۋزىن ءسۇرتىپ.
— و باسىندا مۇنداي ءىستىڭ كەرەگى جوق ەدى، — دەدى تۇتان.
— كوكىرەگىمە قارا قان تولىپ كەتتى. وزىمە-وزىم پىشاق سالىپ توكسەم بە ەكەن! جەر ساباپ، كوك جۇلىپ، قۇلاق ەستىمەس، كوز كورمەس جەرگە كەتسەم بە ەكەن، تۇگە! — دەدى ماماي.
— اپىر-اي، كوكە-اي، نە كورىندى سونشا، نە بوپ قالدى؟! — دەدى تۇتان.
— شىق ۇيىمنەن، تۇتان! شىرقىمدى بۇزىپ، بەرەكەمدى شايقاماي جوعال! — دەدى ماماي شارشى دەنەسى تارس جارىلارداي ءىسىنىپ.
— وراق ءولىپ، سەن امان كەلگەندە كورگەن جاقسىلىعىمىز وسى ما سەنەن. جاقسىڭ اتتان جىعىلسا، جامانىڭ تۇرىپ تابالار دەگەن وسى ما؟ بۇ نەڭ؟
— شىقپايمىن، كوكە! شاتپا باسىن نۇرپەرزەنتتىڭ. ول وقۋعا ءتيىس. مىنا ءبىز وقي الماي قالدىق. سوعىس وقىتپادى ءبىزدى. ەندى تىم بولماسا نۇرپەرزەنت وقۋعا ءتيىستى. وت باسى، وشاق قاسى ەتىپ بالانىڭ باعىن بايلاماڭىز، — دەدى تۇتان.
ماماي تىزەسىمەن جىلجىپ تۇتاننىڭ الدىنا بارىپ بىرتىق ساۋساعىمەن كوزىن شۇقىپ الا جازداپ تۇر.
— سورلىسىن. انا مەشەل كەمپىردى كىم باعادى سوندا؟ وراقتىڭ بالاسى قايدا قاڭعىرىپ كەتپەك سوندا؟ الدە سەن باعاسىڭ با؟ تۋىسقانسىڭ عوي، مەشەل كەمپىردى موينىڭا مىنگىزىپ ءجۇرىپ باعارسىڭ، بالكىم؟ اۋ، جاناشىرىم، ويلاندىڭ با ءبىر ءسات. سەن كەشەگى وتكەن جۇماباي اقىننىڭ جالعىز بالاسىسىڭ. سەنى اكەڭ بابانىڭ ۇرپاعى، سوناۋ زاماننان جالعاسىپ كەلە جاتقان تۇقىم دەپ زار يلەپ قۇدايدان تىلەپ الىپ، اتىڭدى اتا وشاعى وشپەسىن دەپ تۇتان قويعان. ا نەگە مەن ءوز تۇقىمىمنىڭ ءۇزىلىپ قالماۋىن تىلەمەيمىن؟ وراقتىڭ وتى ءوشىپ، نەگە ونىڭ اتى تىلسىم، وزىمەن بىرگە كەتۋى كەرەك؟
ەرتەڭ مەن ولگەندە شىن دۇنيەدە وراقپەن ديدارلاسقاندا وعان پە بەتىمدى ايتام مەن بەيباق؟!
...قازىرگى دۇنيە الەمنىڭ جەپ وتىرعان نانى و باستا ءبىر عانا داننەن ءوسىپ شىققان. سول جالعىز ءداندى توپىراققا ۇيالاتىپ، ءبىر ماساق ءوسىرىپ، ءبىر ۋىس بيداي العان ادامنىڭ ساۋابى مىڭ جىلدىق. ول ادام ەكى دۇنيەدە ولمەك ەمەس. ا سەن بالا وقىتاسىڭ، بەلسەندىسىڭ، وسىنى نەگە بىلمەيسىڭ!
— مەنىڭ ءمۇعالىم ەكەنىم راس بولسا، مۇنداي ىسكە جول بەرە المايمىن. امەڭگەرلىك زامانى وتكەن. ىقتيارسىز كامەلەتكە جەتپەگەن بالانى نەكەلەۋگە قاقىڭىز جوق، — دەدى تۇتان.
— كەشە، سوعىسقا دەيىن كومسومول بولىپ، مىنا قالپەنىڭ سالدەسىن باسىنان جۇلىپ الىپ ەڭ، ەندى بۇگىن كامۇنىس بولىپ، مەنىڭ ساقالىمنان الدىڭ عوي، تۇتان! سەنى مە، قاپ!
— ماماي، قايتەسىڭ، سول قۇدايدان بەزگەن كۇناكار پەندەمەن ايتىسىپ. قۇداي ونىسى ءۇشىن جازالاپ قويعان جان ەمەس پە. وسى كۇنگە دەيىن قاتىن-بالاسى جوق ەمەس پە. توقتات ءسوزدى، -دەدى قالپە قاتۋلانىپ. — توتيا مەن نۇرپەرزەنتتىڭ نەكەسىن قيدىم. وعان مىنا جۇرت كۋا. اۋميىن! — قالپە تىزەسىنە قولىن تىرەپ ورنىنان تۇرا بەردى.
— وتىرىك ايتاسىڭ، قالپە. مەنىڭ ايەلىم دە، بالام دا بولادى، — دەدى تۇتان ورنىنان تۇرىپ. ورنىنان تاياقسىز تۇردى. بويى تىپ-تىك ەدى. ءۇيدىڭ توبەسىنە جەتەعابىل ەكەن.
— مەن قايتايىن، ماماي، ەسەگىڭ ەرتتەۋلى مە ەدى؟ بوران باسىلدى ما ەكەن؟ مەنى ۇيگە جەتكىزىپ سال. ءيا، جاپپار يەم! — ايەلدەر قالپەنىڭ كەبىسىنە بىردەن قول سوزدى. تىرەۋدىڭ تۇبىنە كەبىستى ارعىماق اتتاي قوسارلاپ قويدى.
قالپەنىڭ سوڭىنان جۇرت بىر-بىرلەپ ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستادى.
تۇتان بوساعادا تۇرىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. اراي وعان باسىن يزەدى. ءتۇسى جىلىدى. تۇتان قايتىپ ورنىنا كەلدى. ارايدىڭ ارقاسىنان قاقتى. اراي ونىڭ قولىن ءسۇيدى.
— نۇلپەلزەنت ەكەۋىن بىل-بىلىڭە قولعان بول، — دەدى. — نۇلپەلزەنت قالاعا بالىپ وقىسىن. ينتەلناتقا قاعاز الىپ بەل.
نۇرپەرزەنت كەلىپ، اپاسى مەن تۇتاندى قۇشاقتادى. زىندان تۇبىنەن ءبىر الەۋەت كۇش الىپ شىققانداي تىنىسى كەڭەيدى.
تۇتان تىرەۋدىڭ تۇبىندە بۇك ءتۇسىپ وتىرعان توتيانىڭ يەگىنەن كوتەرىپ، ونىڭ بەتىنىڭ جاسىن ءوز الاقانىمەن ءسۇرتتى.
توتيا تۇتاننىڭ اققۇباشا بەتىنە ۇزاق ءبىر كوز تاستادى. «تۇتاننىڭ بەتىندەگى شۇبارى قايدا كەتكەن؟» — دەدى وزىنە-وزى. ونان سوڭ تومەن قاراپ ساۋساعىمەن جەر شۇقىلادى.
تۇتان تۇرىپ:
— اراي اپا، ەگەر توتيا ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ جۇرسە ۇرىسپايسىز با؟ — دەدى.
— جوق، ۇلىسپايمىن. ەندى ونى جىلاتپاڭدال، — دەدى. — ۇمىتىپ كەتپەي، نۇلپەلزەنتكە ينتەلناتتىڭ قاعازىن الىپ بەل، — دەپ تەرىس اينالدى. ىرگەدە ۇيىقتاپ جاتقان اسكەربەكتىڭ ءۇستىن ساۋ قولىمەن قىمتاپ جاپتى. قايتادان بەرى بۇرىلىپ:
— شالدى كىنالاماندال. ول بايعۇستىڭ كوڭىلى ادال، — دەدى.
وسى ءازىر عانا قيمىلداپ، ءسوز سويلەپ وتىرعان قالىپتان لەزدە وزگەرىپ، قايتادان پاڭ، كەردەڭ كەمپىرگە اينالدى. تابالدىرىققا كوز قاداپ، كەرەگە تاستاي سىرەستى دە قالدى.
تابالدىرىق تۇبىنە سودان شيرەك عاسىر بۇرىن وراقتىڭ كىندىگىن اراي ءوزى كومىپ قويىپ ەدى... سول جەرگە انانىڭ قۇرساعى مەن بالانىڭ كىندىگىنەن ارالاسىپ قان تامىپ ەدى.
***
ارايدىڭ ۇزاق كۇندەر، ايلار، جىلدار بويى بوساعادان كوز الماي، قاقشيىپ قالاتىن كەزدەرىن جاقىندارى اۋرۋ ادامنىڭ ادەتىنە جوريدى. ال ءدال سول كەزدەردە بوساعاعا قارامويناق كوگىلدىر شىمشىق كەلىپ قوناتىنىن ارايدان باسقا ەشكىم كورمەيدى...
انا ءۇمىتى ولمەيدى...
انا ءۇمىتى ولمەيدى.
***
«ءتىرى قايت، بالام!» — دەگەن تىلىنەن بۇ كۇندە مامايدان ءوزى دە ۇمىتا باستاپ ەدى. ءبىراق سول ءسوز ارايدىڭ قۇلاعىنان كەتپەيدى. تابيعات شىركىن — شەبەر–اق.
You Might Also Like
-
كوكتەمنىڭ كەلە جاتقانىن ەڭ الدىمەن كادىمگى مايدا قۇستار سەزەدى. شىمشىقتار شىقىلىقتاپ، سەكەڭدەي باستايدى. ءبىرلى-جارىم ناۋرىزكوك كورىنىپ قالادى. جاۋدىرەگەن كوزدەرى مونشاقتاي مولدىرەپ، ادامدارمەن ىقىل...
-
ورتا ازيا — گرەك جاڭعاعى مەن كادىمگى پىستەنىڭ شىعۋ ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ورتا ازيانىڭ جاڭعاقتى ورماندارىن دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار ءىنجۋ-مارجان دەپ اتاۋعا بولادى. ولار باتىس تيان-شان، پامير...
