گرەك جاڭعاعى مەن كادىمگى پىستە اعاشتارى
ورتا ازيا — گرەك جاڭعاعى مەن كادىمگى پىستەنىڭ شىعۋ ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ورتا ازيانىڭ جاڭعاقتى ورماندارىن دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار ءىنجۋ-مارجان دەپ اتاۋعا بولادى. ولار باتىس تيان-شان، پامير-التاي جانە كوپەتداگ جوتالارىنىڭ بەتكەيلەرىندە تارالا وتىرىپ، بەتكەيلەردى سۋدىڭ شايىپ جانە جۋىپ كەتۋىنەن قورعاپ، ىرگەلەس جاتقان اۋماقتاردىڭ ميكروكليماتىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەدى.
وڭتۇستىك قازاقستاندا — تارالۋ ايماعىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسىندا ورنالاسقان جاڭعاقجەمىستى اعاش تۇقىمداستارى سۋىققا ءتوزىمدى فورمالارىن ءبولۋ ءۇشىن باعالى گەندىك قور بولىپ قانا قويماي، وسى ايماقتا بۇل تۇرلەردى ساقتاۋ ورماننىڭ بيولوگيالىق قاۋىمداستىعىن بايىتادى. گرەك جاڭعاعى مەن كادىمگى پىستەنى پايدالانۋ ءار ۋاقىتتا الۋان ءتۇرلى كەشەندى بولعان. ءبىر جاعىنان بۇل ورتا ازيا تاۋلارىندا باستى ورمان قۇراۋشى تۇقىمداستار، باعالى سۇرەكتىڭ، جاڭعاق اعاشىنىڭ بەزىن (كاپ) الۋدىڭ كوزدەرى، ال، كادىمگى پىستەدەن جوعارى ساپالى اعاش كومىرىن جانە اعاش وتىنىن الۋعا بولادى. ەكىنشى جاعىنان، بۇل دۇنيەجۇزىلىك ايگىلى ورنى بار — جاڭعاق جەمىسىن بەرەتىن وتە باعالى جاڭعاق جەمىستى اعاش تۇقىمداستارى بولىپ تابىلادى.
گرەك جاڭعاعىنىڭ لاتىنشا اتاۋىن «حانىمدىق جاڭعاق» دەپ اۋدارۋعا بولادى. شىندىعىندا ونىڭ تاماشا جەمىسى — جاڭعاعىنىڭ ءوزىن ايتپاعاندا، بۇل قۇدىرەتتى، ءسان-سالتاناتتى، ادەمى سىمباتتى اعاش. وڭتۇستىك قىرعىزستانداعى دۇنيە جۇزىندەگى جالعىز بىرەگەي تابيعي جاڭعاقجەمىستى ورمان القابى ونىڭ ورتا ازيادان شىققاندىعىنىڭ كورنەكتى ايعاعى بولادى. ال، ورتا ازيانىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا، سونداي-اق وڭتۇستىك قازاقستاندا شوعىرلانعان تۇردە ءار جەردە توپ-توپ بولىپ وسەدى.
گرەك جاڭعاعىن — كومبينات اعاش دەۋگە بولادى. ەرتە زامانداردان ادام ونىڭ جەمىستەرىن، سۇرەگىن، ءدىڭى مەن تامىرىنىڭ قابىقتارىن، جاپىراعىن، دىڭىندەگى بەزىن (كاپ) پايدالانىپ كەلەدى. جالپى تاعامدىق جەمىس ونىمدەردىڭ اراسىندا جاڭعاقتىڭ ءدانى قۇنارلىلىعى مەن قورەكتىلىگى بويىنشا جەتەكشى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى.
سايرام-وگەم مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ اۋماعىنداعى باقشەلپەك ورمانشىلىعىنداعى سولتۇستىك بەتكەيلەر مەن وگەم وزەنىنىڭ جايىلماسىندا تابيعي تۇردە وسەتىن قازاقستانداعى جالعىز گرەك جاڭعاقتى تاۋ ورماندارىنىڭ قۇندىلىعى وتە ۇلكەن. مۇندا جاسى 90-نان 150 جىلعا دەيىن، اعاشتاردىڭ ورتاشا بيىكتىگى 14-تەن 21 مەترگە دەيىن، ال ورتاشا ديامەترلەرى 32 سم-دەن 52 سم-گە دەيىنگى جاڭعاق اعاشتارى كەزدەسەدى.
بۇل تابيعي القاپتارداعى جاڭعاق جەمىستەرىنىڭ قۇرىلىمى، قابىعىنىڭ مولشەرى، قالىڭسىعى جانە ونىڭ ءتۇسى، ءدانىنىڭ شىعىمىنىڭ پايىزى بويىنشا قاتتى وزگەرەدى. مۇندا شارۋاشىلىق جاعىنان وتە باعالى، جۇقا قابىقتى جانە ءدانىنىڭ شىعىمى 45 پايىزدان جوعارى جاڭعاقتىڭ فورمالارى كەزدەسەدى.
ۆ.ي. ميچۋرين گرەك جاڭعاعىن بولاشاقتىڭ «نانى» دەپ ادىلدىكپەن اتاعان. گرەك جاڭعاعى ءدانىنىڭ قۇرامى مەن ولاردىڭ قۇنارلىلىعىن سالىستىرمالى تالداۋ جاساعاندا ورتا ەسەپپەن 17% - اقۋىز، مايلار - 54% كومىرسۋلار 16%، قۇنارلىلىعى 1كگ-عا 8500 ككال بولسا، تيىسىنشە سيىر سۇتىندە 3،4؛ 3،7؛ 4،6؛ % جانە 670 ككال، بيداي نانىندا: 8،1؛ 0،9؛ 47 % جانە 2340 ككال بولىپ وتىر.
سونىمەن قاتار جاڭعاق دانىندە ۆ، ۆ1، س دارۋمەندەرى، امين قىشقىلدارى، تەرى يلەيتىن بوياۋ زاتتارى، پەكتيندىك جانە حوش ءيستى زاتتار، پەنتوزاندار مەن فەرمەنتتەر بار. ورتاشا مايلىلىعى 60% جانە ءدانىنىڭ شىعىمى 45% بولعاندا، 100 كگ جاڭعاقتان الىناتىن 27 كگ جاڭعاق ازىقتىق مايىنان باسقا، جوعارى ساپالى بوياۋلاردى، لاكتاردى، باسپاحانالىق سيالاردى، تۋشتاردى، سابىننىڭ جاقسى سورتتارىن دايىنداۋدا، ال حالىقتىق مەديسينادا ىشەك قۇرتىن تۇسىرەتىن ءدارى رەتىندە ديابەتتە، نەسەپ-جىنىستىق، كوز، اسقازان، اۋرۋلارىندا قولدانىلادى.
ودان وتە قۇندى — قىزعىلت ءتۇستى، حوش ءيىستى، قازتاماقتى، شەگىرگۇلدى جانە باسقا ەفير مايلارى الىنادى. ميكروسكوپتا يممەرسيالىق مايلاردى الماستىرۋشى رەتىندە پايدالانىلادى. جەمىسىنىڭ قابىعى كومىردىڭ بەلسەندى جوعارعى سورتتارىن، تەگىستەيتىن جانە ەگەۋلەيتىن تاستاردى، لينولەۋمدى، ءديناميتتى، تىڭايتقىشتاردى دايىنداۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. مايىن سىعۋدان الىناتىن جاڭعاق كۇنجاراسى حالۋا دايىنداۋعا تاماشا شيكىزات بولىپ تابىلادى ءارى قۇس پەن مالدىڭ ازىعىنا جارايدى.
جاڭعاق جەمىسىنىڭ سۇتتەي پىسە باستاعان كەزەڭىندە تەك جوعارى دارۋمەندى يتمۇرىندارعا عانا جول بەرە وتىرىپ، ليموندار، اپەلسيندەر، مانداريندەرمەن سالىستىرعاندا س دارۋمەنى 40-50 ەسە كوپ بولادى. سوندىقتان ءپىسىپ جەتىلمەگەن جەمىستەرى شاراپتاردى دارۋمەندەندىرۋ ءۇشىن، جوعارى دارۋمەندى توساپتار جانە باسقا دا دارۋمەندەردىڭ كونسەنتراتتارىن دايىنداۋعا پايدالانىلادى.
قۇرامىندا 4-5% س، ۆ1 جانە ر، ا دارۋمەندەرى، 3-4% تەرى يلەيتىن زاتتار، كاروتين، يۋگلون، گيپەرزيا، ينۋلين، ينوزيت، مينەرالدىق تۇزدار بار جاسىل جاپىراقتارىنىڭ باعالىلىعى دا از ەمەس. شىعىس ەلدەرى سوڭعى جىلدارى تاعام راسيونىندا كادىمگى پىستەنىڭ جەمىستەرىن پايدالانۋعا ماڭىزدى كوڭىل اۋدارىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، كورشى ورتا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە (يران، تۇركيا ت.ب.) كادىمگى پىستەنىڭ جەمىستەرى دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا ەكسپورتقا شىعارىلاتىن نەگىزگى ونىمدەرى بولىپ تابىلادى.
شىندىعىندا پىستە جاڭعاقتارى دەپ اتالاتىن پىستەنىڭ جەمىستەرى وتە باعالى تاعامدىق ونىمدەر بولىپ تابىلادى. وندا ورتاشا ەسەپپەن العاندا 60%-كە دەيىن تاعامدىق ماي، 20% اقۋىز، 3-8% قانت جانە كوپتەگەن مولشەردە ميكروەلەمەنتتەر بار جانە قۇنارلىلىعى جاعىنان قانتتان، كراحمالدان، مايدان ەكى ەسە اسىپ تۇسەدى.
ءزايتۇن مايىنىڭ ساپاسىنان كەم ەمەس، پىستە مايىنىڭ سۇيكىمدى ءدامى بار. ول ازىقتىق تاعام دايىنداۋدا جانە مەديسينادا دا قولدانىلادى. كادىمگى پىستە تەرى يلەيتىن زاتتاردى، تانيدتەر الۋ ءۇشىن شيكىزات كوزى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بۇل اعاش تۇقىمداسىن دا گرەك جاڭعاعى سياقتى كومبينات، كوپ سالالى ونىمدەر بەرەتىن اعاش دەپ اتايدى.
ءابۋ ءالي يبن سينا پىستەگە دارىلىك زات رەتىندە ۇلكەن ماڭىز بەرگەن.
پىستە باۋىر، اسقازان جانە سىرتقى جارالاردى ەمدەۋگە ۇسىنىلعان، اس قورىتۋدى جاقسارتادى. ۇشاق قۇرىلىسىندا مەتالمەن قاپتالعان بەتتەردىڭ سىرتىن قاپتاۋدا تاپتىرمايتىن، باعالى لاكتار ءوندىرىسى ءۇشىن پايدالانۋعا بولاتىن پىستە شايىرىنىڭ زور ماڭىزى ەرتەدەن بەلگىلى.
ارينە، كادىمگى پىستەگە، ونىڭ بيولوگياسىنىڭ، مورفولوگياسىنىڭ، فيتوسەنولوگياسىنىڭ، گەوگرافياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، سول سياقتى تابيعي پىستە ورماندارىندا ۇتىمدى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ماسەلەلەرىنە كوپتەگەن جاريالانىمدار ارنالعان. ونىڭ ىشىندە ۆ.ي. زاپرياگايەۆانىڭ، ك.پ. پوپوۆتىڭ، س.م. ابلايەۆتىڭ، گ.م. چەرنوۆانىڭ جۇمىستارى بار. كادىمگى پىستە قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن، ونىڭ تابيعي القاپتارى تەك وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ بورالداي، ماشاتتاۋ، ءداۋبابا جوتالارىندا سيرەك جانە كەزدەيسوق تۇردە كەزدەسەدى.
You Might Also Like
-
گۇل — گۇلدى وسىمدىكتەردىڭ جىنىستىق جولمەن كوبەيۋ مۇشەسى. ول ساباق نە جاناما بۇتاق ۇشىندا وسەدى. گۇل بىرنەشە بولىمنەن تۇرادى. گۇل جاپىراقشالارى گۇل شىعاتىن بۋىننان ءوسىپ، گۇلگە قورعانىش بولىپ تۇ...
