تىڭايتقىشتار تۇرلەرى

مينەرالدى تىڭايتقىشتار

مينەرالدى تىڭايتقىشتاردا قورەكتىك زاتتار مينەرالدىق تۇزدار تۇرىندە بولادى. فوسفورلى جانە كالييلى تىڭايتقىشتار حيميا ونەركاسىبىندە تابيعي قازبالاردى وڭدەۋ ارقىلى الىنادى، ال ازوتتى تىڭايتقىشتاردىڭ ءوندىرىلۋى نەگىزىنەن اۋا ازوتىنىڭ سۋتەگىمەن ارەكەتتەسۋىنەن اممياكتىڭ تۇزىلۋىنە نەگىزدەلگەن. بارلىق مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى شارتتى تۇردە تىكەلەي جانە جاناما اسەر ەتۋشىلەر دەپ بولەدى. العاشقىسىندا قورەكتىك زاتتار بولادى، ال كەيىنگىسى توپىراقتىڭ قاسيەتىن وزگەرتىپ، وسىمدىكتەردىڭ قورەكتەنۋ جاعدايىن جاقسارتادى /اك، عانىش/. سونىمەن بىرگە تىكەلەي اسەر ەتەتىن تىڭايتقىشتار، مىسالى، اممياك سەليتراسى، سۋپەرفوسفات جاناما اسەر ەتەدى: توپىراقتى قىشقىلداندىرادى، ال فوسفوريت ۇنى توپىراقتى بەيتاراپتاندىرادى. اك، عانىش توپىراق رەاكسياسىن وزگەرتۋمەن قاتار وسىمدىكتى ماڭىزدى قورەكتىك ەلەمەنت — كالسييمەن قامتاماسىز ەتەدى. حيميالىق قۇرامى بويىنشا مينەرالدى تىڭايتقىشتار قاراپايىم /ءبىر عانا كورەكتىك ەلەمەنتى بار/ جانە كەشەندى /2-3 ەلەمەنتى بار/ بولادى. فيزيكالىق كۇيى بويىنشا مينەرالدىق تىڭايتقىشتار سۇيىق جانە قاتتى تۇردە شىعارىلادى، سوڭعىلارى كريستالدى، ۇنتاق جانە تۇيىرشىكتى بولادى.

ازوتتى تىڭايتقىشتار

ازوتتىق قوسىلىستارداعى تۇرلەرىنە قاراي ازوتتى تىڭايتقىشتار نيتراتتى، ءاممونييلى جانە اممياكتى، ءاممونييلى-نيتراتتى، ءاميدتى بولىپ بولىنەدى. نيتراتتى تىڭايتقىشتاردا ازوت نيتراتتى تۇردە بولادى. نەگىزگى وكىلدەرى ناتريي جانە كالسيي سەليترالارى. ناتريي سەليتراسىندا 16% ازوت بار. ۇساق كريستالدى اق ءتۇستى تۇز سۋدا جاقسى ەريدى، بويىنا ىلعال سىڭىرگىش. بۇل تىڭايتقىشتىڭ ازوتىن وسىمدىك جەڭىل سىڭىرەدى، سونداياق، توپىراق ىلعالى جوعارى بولسا وڭاي شايىلادى / اسىرەسە جەڭىل توپىراقتاردا/. كالسيي سەليتراسىندا 17،5% ازوت بار. كريستالدى، سۋدا تەز ەريتىن تۇز. فيزيولوگيالىق ءسىلتىلى بولعاندىقتان، توپىراقتىڭ قىشقىلدىعىن تومەندەتەدى. اممونيي سۋلفاتىندا 20% ازوت بار. ۇساق كريستالدى، سۋدا جاقسى ەريتىن اق نەمەسە سۇرعىلت ءتۇستى تۇز، وسىمدىكتەر جەڭىل سىڭىرەدى. قىشقىل توپىراقتارعا اك نەمەسە فوسفاريت ۇنىن قوسىپ قولدانۋعا بولادى. حلورلى اممونييدا 24-25% ازوت بولادى. ۇساق كريستالدى اق نەمەسە سارعىلت قىشقىل ۇنتاق. قولدانىلۋى شەكتەۋلى، سەبەبى حلوردىڭ يونى كارتوپقا، زىعىرعا، كوكونىستەرگە، جەمىس-كوكونىس داقىلدارىنا كەرى اسەر ەتەدى. حلور يونى ءبىرشاما جۋىلۋى ءۇشىن كۇزدە توپىراق وڭدەگەن كەزدە ەنگىزۋدى ۇسىنادى. سۇيىق اممياكتا 82% ازوت بولادى. ءتۇسسىز، جىلجىمالى، قايناۋ تەمپەراتۋراسى +34°س تەڭ سۇيىق. ونى جوعارى قىسىمعا شىدايتىن بولات بالونداردا ساقتايدى جانە تاسىمالدايدى. اممياك سۋىنىڭ ءبىرىنشى سورتىندا 20،5، ەكىنشىسىندە 18% ازوت بولادى. ءتۇسسىز نەمەسە سارعىلتتاۋ اممياك ءيىستى سۇيىق. ازوت تۇرىندە بولادى. ءبىراق اممونييلىق ازوتتان اممياكتى ازوت كوبىرەك بولادى. اممياكتى سەليترادا 34% ازوت بولادى. كريستالدى اق ءتۇستى زات — ءار ءتۇرلى داقىلدارعا قولدانۋعا جارايتىن امبەباپ تىڭايتقىش. كوپ جىلدار بويى ءبىر جەرگە قولدانسا، توپىراقتى قىشقىلداندىرادى. بۇل تىڭايتقىشتىڭ قولايلى قاسيەتى — وسىمدىككە زياندى زاتتاردىڭ جوقتىعى جانە تەز اسەر ەتەتىن نيتراتتى جانە شابان قوزعالعىش اممونييلى ازوتتىڭ بولۋى. موچيەۆينادا /نەسەپ ءنارى/ 46% ازوت بولادى. ۇساق كريستالدى اق ءتۇستى زات، سۋدا جاقسى ەريدى. موچيەۆينا نەمەسە كارباميد توپىراقتا باكتەريانىڭ اسەرىنەن اممونيفيكاسيانى تەز ءوتىپ، فيزيولوگيالىق قىشقىل — كومىرقىشقىل اممونيي تۇزىن ءبولىپ شىعارادى. سوندىقتان ەنگىزگەن العاشقى كۇندەرى توپىراقتىڭ ۋاقىتشا ازداپ سىلتىلەنۋى قىشقىلدانۋمەن اۋىسادى، ءبىراق وسىمدىكتەر ازوتتى سىڭىرەدى جانە بىرتە-بىرتە نيتريفيكاسيالانادى. وسىنىڭ سالدارىنان توپىراقتىڭ سىلتىلەنۋى قىشقىلدانۋمەن اۋىسادى، ءبىراق وسىمدىكتەر ازوتتى سىڭىرگەننەن كەيىن توپىراقتىڭ العاشقى /موچيەۆينانى قولدانعانعا دەيىنگى/ رەاكسياسى قالپىنا كەلەدى.

فوسفورلى تىڭايتقىشتار

بۇلار ءۇش توپقا بولىنەدى: فوسفورى سۋدا ەرىگىش تۇردە بولاتىن تىڭايتقىشتار /جاي جانە قوس سۋپەرفوسفات/، فوسفورى سۋدا ەرىمەيتىن جانە ءالسىز قىشقىلداردا ناشار ەريتىن تىڭايتقىشتار / پرەسيپيتات، توماسشلاك، فتورسىز جانە ت.ب./. فوسفور اتالعان تىڭايتقىشتاردا وسىمدىككە ءسىڭىمدى تۇردە بولادى. سۋپەرفوسفات جاي جانە قوس بولادى. جاي سۋپەرفوسفاتتا 14-20%، ال قوسىندا 42-49% فوسفور بار. نەگىزىنەن تۇيىرشىكتى سۋپەرفوسفات شىعارىلادى. فوسفوريت ۇنتاعى — قارا ءسۇر ءتۇستى ۇنتاق. فوسفوردىڭ مولشەرى 30-25-22-15% بولادى. فوسفوريت ۇنى نەگىزگى تىڭايتقىش رەتىندە كۇزدە جەر جىرتقان كەزدە توپىراققا ەنگىزىلەدى. ونىڭ تيىمدىلىگى كوڭمەن بىرگە ەنگىزگەندە ارتا تۇسەدى. كالييلى تىڭايتقىشتارى تۇزدا /سيلۆينيت، كاينيت/ جانە سۋدا ەريتىن جوعارى كونسەنتراتتى /حلورلى كاليي جانە 40% كاليي تۇزى/ تۇردە شىعارىلادى. ءبىر بولىگى / 15% -دەيىن/ كەشەندى تىڭايتقىش تۇرىندە شىعارىلادى حلورلى كالييدە 54-تەن 62،5% دەيىن كاليي بولادى. ۇساق كريستالدى اق نەمەسە قىزعىلت ءتۇستى ۇنتاق. بۇل نەگىزگى كالييلى تىڭايتقىش، بارلىق داقىلداردىڭ استىنا جانە كەز-كەلگەن توپىراققا ەنگىزۋگە بولادى. 40% كاليي تۇزىن حلورلى كالييدى ۇساقتالىنعان سيلۆينيتپەن نەمەسە كاينيتپەن ارالاستىرىپ الادى. قۇرامى جانە قاسيەتى بويىنشا كاينيت پەن ءسيلۆينيتتىڭ ارالىعىندا ورنالاسادى. حلورعا اسا سەزىمتال داقىلدار /كارتوپ/ ءۇشىن بۇل قولايسىز تىڭايتقىش. كۇكىرت قىشقىلدى كالييدە 46% كاليي بولادى حلورعا سەزىمتال /كارتوپ، قاراقۇمىق، تەمەكى، ءجۇزىم/ داقىلدارعا قولدانىلادى. كەشەندى تىڭايتقىشتار. قورەكتىك زاتتاردىڭ بىرنەشەۋى /2 نەمەسە 3/ بولادى. ولاردى ءۇش توپقا بولەدى: ارالاستىرىلعان نەمەسە قوسپا /تىڭايتقىشتار مەحانيكالىق جولمەن ارالاسقان/، كۇردەلى /ءبىر قوسىلىستا بىرنەشە قورەكتىك زاتتارى بار/، قۇراما /تۇيىرشىكتەردە 2-3 قورەكتىك زاتتار بار/. بۇلاردان باسقا سۇيىق جانە سۋسپەنزيالانعان قويىرتپالانعان كەشەندى تىڭايتقىش تا بولادى. كەشەندى تىڭايتقىشتاردى تاسىمالداۋ، ساقتاۋ، قولدانۋ شىعىنىن ازايتادى.

ارالاستىرىلعان /قوسپا/ تىڭايتقىشتار

ارالاستىرىلعان تىڭايتقىشتاردىڭ ماڭىزى اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىن قارقىندى تەحنولوگيامەن وسىرگەندە ارتا تۇسەدى. قوسپانى ساقتاعان كەزدە فيزيكالىق قاسيەتتەرى /كەسەكتەلىپ قالۋى، دىمقىلدانۋى/ ناشارلايتىندىقتان، ولاردى توپىراققا ەنگىزەر الدىندا دايىندايدى. كەڭ تارالعان قوسپالارعا اممياك سەليتراسىنىڭ سۋپەرفوسفاتپەن جانە حلورلى كالييمەن، موچيەۆينانىڭ سۋلفات اممونييمەن /تۇيىرشىكتى/، موچيەۆينانىڭ امموفوسپەن جانە ديامموفوسپەن ارالاستىرىلعاندارى جاتادى. قوسپالاردى توپىراقتىڭ قورەكتىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەندىگىن جانە مادەني داقىلداردىڭ قاجەت ەتۋىن ەسكەرىپ جاسايدى. كۇردەلى تىڭايتڭىشتارعا امموفوس، ديامموفوس، كاليي سەليتراسى جانە ت.ب. جاتادى. امموفوستا 10-12% ازوت، 40-60% فوسفور بولادى. جاقسى فيزيكالىق-حيميالىق جانە مەحانيكالىق قاسيەتتەرگە يە. ونى قوسپالار جاساۋعا جانە باسقا تىڭايتقىشتاردىڭ دىم تارتقىشتىعىن ازايتۋعا پايدالانادى. ديامموفوستا 18-20% ازوت، 50% ارتىق فوسفور بولادى. سۋدا ەرىگىش، جاقسى فيزيكالىق قاسيەتكە يە. كاليي سەليتراسىندا 13-18% ازوت، 46% كاليي بولادى. دىم تارتقىش جاقسى سەبەلەنەدى. مۇنى حلورعا سەزىمتال داقىلدارعا قولدانادى.

قۇراما تىڭايتقىشتار

بۇلاردان كەڭ تاراعاندارعا نيتروفوسكا، نيتروفوس، نيتروامموفوسكا جانە ت.ب. جاتادى. نيتروفوسكادا ءۇش قورەكتىك ەلەمەنت /ازوت، فوسفور، كاليي/ بار. نيتروفوستا ەكى ەلەمەنت — ازوت پەن فوسفور 20% -دان بولادى. نيتروامموسفادا 17،5% ازوت، 52%-دان فوسفور مەن كاليي بار.

ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار جانە اۋىسپالى ەگىستە تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ

كوڭ. بارلىق كورەكتىك زاتتار، ونىڭ ىشىندە ميكروەلەمەنتتەر دە بار، نەگىزگى جانە ەڭ ءتيىمدى ورگانيكالىق تىڭايتقىش. ونى جۇيەلى تۇردە ەنگىزگەندە توپىراقتىڭ فيزيكالىق-حيميالىق /ءسىڭىرۋ سىيىمدىلىرى ارتادى، قىشقىلدىلىعى تومەندەيدى، اۋىسۋ كاتيوندارىنىڭ قۇرامى جاقسارادى جانە ت.ب./ جانە بيولوگيالىق قاسيەتتەرى جاقسارادى. كوڭ سادراسىندا ورتا ەسەپپەن 0،25% ازوت، 0،5% كاليي، 0،01% فوسفور بولادى. ءىرى قارا مالدان قورادا تۇرعان كەزدە 2 ت دەيىن سادرا جينالادى. قۇس ساڭرىعى — باعالى، تەز اسەر ەتەتىن تىڭايتقىش. ماكروەلەمەنتتەرمەن بىرگە ميكروەلەمەنتتەر دە /مارگانەس، كوبالت، مىس/ بولادى. نەگىزگى تىڭايتقىش رەتىندە وتامالى داقىلدار پلانتاسياسىنا ەنگىزەدى. كومپوستار /كوردالار/. بۇل ورگانيكالىق تىڭايتقىشتاردىڭ جاساندى قوسپاسى. قوسپالاردىڭ تۇرلەرىنە قاراي شىمتەزەككوڭدى /تورفكوڭدى، تورفسادرالى/، شىمتەزەك-سادرالى جانە ت.ب. كومپوستار بولادى. تورفكوڭدى /شىمتەزەككوڭدى/ كومپوستى تاناپتىڭ ماڭايىنا دايىندايدى. كوكتەمدە، جازدا دايىنداعاندا كوڭنىڭ ءبىر بولىگىنە تورفتىڭ ءۇش بولىگى، ال قىستا دايىنداعاندا تورفتىڭ ءبىر بولىگى الىنادى. دايىنداۋدىڭ كەڭ تاراعان ءتاسىلى — قاباتتاردىڭ كەزەكپەن سالىنۋى: ءبىر قابات /20-30 سم/ كوڭ، ءبىر قابات تورف. ەرتولەنىڭ /شتابەل/ كولدەنەڭى 4-5 م، بيىكتىگى 1،5-2 م بولادى. كومپوستىڭ تاناپقا ەنگىزۋ مولشەرى تازا كوڭدەي /20-40 ت/گا/.

جاسىل تىڭايتقىش /سيدەرات/

بۇلاي دەپ، وسكەننەن كەيىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە توپىراققا جىرتىپ ارالاستىراتىن وسىمدىك-سيدەراتتاردى اتايدى. سيدەرات رەتىندە بۇرشاق تۇقىمداس وسىمدىكتەردى /كوپ ءبىرجىلدىق ءبورى بۇرشاقتار، سەرادەللا، تۇيە جوڭىشقا جانە ت.ب./ سونداي-اق، قىشا، قاراقۇمىق، كۇزدىك جانە جازدىق راپس، كۇزدىك قارا بيداي، فاسەليا قولدانىلادى. جاسىل تىڭايتقىش توپىراققا كەشەندى اسەر ەتەدى: ازوت پەن قارا شىرىكتىڭ جينالۋىنا، مينەرالدى زاتتاردىڭ جۋىلماۋىنا جانە جاۋىن-شاشىندى ءتيىمدى پايدالانۋعا، ەروزيانىڭ بولماۋىنا، توپىراقتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىنىڭ جاقسارۋىنا، تاناپتىڭ ارامشوپپەن لاستانباۋىنا، ساڭىراۋقۇلاق اۋرۋلارىنىڭ زياندىعىن كەمىتەدى. بۇل تىڭايتقىش ءوز الدىنا جەكە /سيدەراتتى وسكەن تانابىنا جىرتىپ ارالاستىرادى/، ورىپ الىپ /سيدەراتتى ءبىر تاناپتا ءوسىرىپ ەكىنشى، جاقىن جەردەگى ءسۇرى تانابىنا تاسىمالداپ ەنگىزەدى/، الشىنكوك /ورىپ العاننان كەيىنگى شىققان الشىنكوگىن سول تاناپقا جىرتىپ ەنگىزەدى/ تۇرىندە قولدانادى. نەگىزگى سيدەرات جىڭىشكە جاپىراقتى ءبورى بۇرشاقتى كۇزدىكتەردى سەبەردەن 20-25 كۇن بۇرىن / سۇرعىلت بۇرشاق كەزەڭىندە/ اۋىر توپىراقتاردا 12-15 سم، جەڭىل توپىراقتاردا 15-20 سم تەرەڭدىككە جىرتىپ ارالاستىرادى. تىڭايتقىشتاردى تاناپتارعا ەنگىزۋگە تەڭگەرمەلىك / بالانستىق/ ەسەپتەۋ ءادىسى قولدانىلادى. مۇندا وسىمدىكتەردىڭ توپىراقتان جانە تىڭايتقىشتاردان قورەكتىك زاتتاردى پايدالانۋ كوەففيسيەنتىن ديففەرەنسيالدى تۇردە قولدانادى. قورەكتىك زاتتاردى پايدالانۋ ايماقتىڭ توپىراق-كليمات جاعدايىنا، اگروتەحنيكاعا، وسىمدىكتىڭ جانە سورتتىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە تاۋەلدى. ونى 1 توننا تاۋ-ارلى ونىممەن سونشالىقتى قوسالقى ونىمگە كيلومەن /كگ/ كورسەتەدى. قورەكتىك زاتتاردى پايدالانۋ كوەففيسيەنتىن داقىلعا، سورتقا، توپىراق تيپىنە، تىڭايتقىشتىڭ ءتۇرى مەن فورماسىنا قاراي ديففەرەنسيالايدى.

تىڭايتقىشتان جوعارى تيىمدىلىكتى ەنگىزۋ مەرزىمى مەن ءتاسىلىن دۇرىس بايلانىستىرا وتىرىپ الۋعا بولادى. تىڭايتقىشتى قولدانۋدىڭ ەكى ءتاسىلى بار: توپىراق بەتىنە تەگىس شاشۋ جانە توپىراققا ەنگىزۋ. قولدانىلۋ ۋاقىتىنا قاراي تىڭايتقىشتار نەگىزگى /ەگۋگە دەيىن/، ەگۋ كەزىڭدە جانە ەگۋدەن كەيىن /ۇستەپ قورەكتەندىرۋ/ بولىپ بولىنەدى. نەگىزگى تىڭايتقىشتى كوبىنەسە ءسۇرى جەردى دايىنداعاندا، سۇدىگەر كوتەرگەندە نەمەسە كوكتەمدە قوپسىتۋ جۇرگىزگەندە قولدانادى. مۇندايدا نەگىزىنەن ورگانيكالىق جانە فوسفورلى-كالييلى تىڭايتقىشتار ەنگىزىلەدى. تىڭايتقىشتىڭ مولشەرى اۋىسپالى ەگىستەگى بارلىق داقىلداردىڭ قاجەتىن ەسەپتەپ ەنگىزەدى: كوڭ 40-50 ت/گا، فوسفورلى تىڭايتقىش 80-120 كگ/گا ءا.ە.ز. بويىنشا. اۋىسپالى ەگىستە ءسۇرى جەر بولسا، ازوتتى تىڭايتقىشتىڭ 20-30 كگ/گا ءا.ە.ز. ءسۇرى جەردەن كەيىنگى 3-4 داقىلعا قولدانىلادى.