InfoHub Logo

تىنىس بەلگىلەر – (لات. رunctus – «نۇكتە») جازۋ ءتىلىنىڭ، جازۋ مادەنيەتىنىڭ، اسىرەسە باسپا ءىسىنىڭ دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باسپا ءىسىنىڭ وركەندەپ، كەڭ تارالۋى، وقۋشى قاۋىمنىڭ كوبەيۋى جازۋ مادەنيەتىنىڭ كوتەرىلۋىن، جازۋدىڭ جالپىعا بىردەي ورتاق زاڭدارعا، ەرەجەلەرگە نەگىزدەلىپ، ءبىر جۇيەگە كەلۋىن تالاپ ەتەدى. جازىلعان پىكىردى وقۋعا وڭاي، تۇسىنۋگە جەڭىل بولۋى ءۇشىن، ءتۇرلى ىقشامدى ۇساق بولشەكتەرگە ءبولۋ، ءار بولشەكتىڭ بىر-بىرىمەن ماعىنالىق قاتىناستارىن كورسەتۋ قاجەتتىگى تۋادى. سول قاجەتتىلىكتەن كەلىپ، تىنىس بەلگىلەرى پايدا بولعان.

جازبا تىلدە ماڭىزدى ماعىناعا يە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قازىرگى جازۋىمىزعا ءسىڭىسىپ كەتكەنى سونشالىق، ءتىپتى ولار العاشقى الىپبيلەرمەن بىرگە پايدا بولعانداي كورىنەدى. ەڭ العاشقى تىنىس بەلگىلەرى ب.ز.د. V عاسىردا پايدالانىلعان دەگەن دەرەكتەر بار. فيلوسوف پلاتون ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ سوڭىن قازىرگى قوس نۇكتەمەن سايكەس كەلەتىن بەلگىمەن اياقتاپ وتىرسا، ب.ز.د. ءىV عاسىردا ۆيزانتيانىڭ گرامماتيگى جانە لەكسيكوگرافى اريستوفان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ پاراگراف (§) بەلگىسىن قولدانعان ەكەن. ول پاراگرافتى كولەمدى ماتىندەگى ماعىنالىق اۋىسۋ كەزىندە پايدالانعان. ءۇش نۇكتە جۇيەسىن دە العاش رەت اريستوفان قولدانعان. ءۇش نۇكتەنىڭ استىڭعىسى – كومما – ەڭ قىسقا بولىكتەن كەيىن قويىلعان؛ جوعارعى نۇكتە – پەريودوس – ۇلكەن ءماتىندى كىشكەنە بولىكتەرگە بولەتىن نۇكتە؛ ال ورتاڭعى نۇكتە – كولوس – ۇلكەن كولەمدەگى ءماتىندى ەكىگە ءبولىپ كورسەتەتىن بەلگى. كەيىنگى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى اريستوفاندى باسقا دا كوپتەگەن تىنىس بەلگىلەرىن قالىپتاستىرۋشى رەتىندە تانيدى. دەسە دە بۇل بەلگىلەردىڭ كوپشىلىگى كەڭىنەن تارالماعان جانە بۇگىنگە دەيىن جەتپەگەن. ەڭ العاش رەت تىنىس بەلگىلەرىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن اعىلشىن عالىمى الكۋين (734-804). ول اريستوفان ۇسىنعان بەلگىلەردى ىقشامداي وتىرىپ، ءوزى دە بىرنەشە جاڭا تىنىس بەلگىلەرىن ۇسىنادى. الكۋين ەڭ العاش رەت نۇكتە «.»، نۇكتەلى ءۇتىر «؛»، قوس نۇكتە «:» سەكىلدى بەلگىلەردى ۇسىنادى. ءبىراق ول ۇسىنعان بەلگىلەر سول كۇيىندە عىلىمي اينالىمعا تۇسپەي قالادى. XV عاسىردا تىنىس بەلگىلەرىنىڭ سينتاكسيس جۇيەسىندەگى ماڭىزىن عالىم، اعىلشىن دراماتۋرگى بەن دجونسون «اعىلشىن گرامماتيكاسى» ەڭبەگىندە جازعان.

XVءىى عاسىردا قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن ورتاق بەلگىلەردىڭ كوپشىلىگى عىلىمي اينالىمعا ەنىپ ۇلگەرەدى. شەكسپيردىڭ العاشقى ەڭبەكتەرىندە نۇكتە، ءۇتىر، نۇكتەلى ءۇتىر، قوس نۇكتە، سۇراۋ بەلگىسى، لەپ بەلگىسى سەكىلدى بەلگىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك قولدانىلعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەۋروپا عىلىمىندا تىنىس بەلگىلەردىڭ قالىپتاسىپ دامۋى ۇزاق تا قىزىقتى جولدان وتكەن.

ورىس ءتىل بىلىمىندە تىنىس بەلگىلەرى ماسەلەسىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوتەرگەن عالىم م.گرەك (حVI ع.). عالىم ءوز ەڭبەگىندە نۇكتە، نۇكتەلى ءۇتىر، ءۇتىر تۋرالى ايتا كەلىپ، «نۇكتە اياقتالعان ويعا قويىلادى، ال ءۇتىر ايتۋشىنىڭ تىنىستاپ الۋى ءۇشىن قولدانىلادى» دەپ كورسەتە كەلىپ، «نۇكتەلى ءۇتىر سۇراقتى ءبىلدىرۋى كەرەك» دەگەن پىكىر ايتادى. ودان كەيىن عالىمنىڭ بۇل ويلارىن ل.زيزانيا، ي.سرەزنيەۆسكيي سەكىلدى عالىمدار جالعاستىرىپ، دامىتادى. ال م.سموتريسسكيي تىنىس بەلگىلەردىڭ ون ءتۇرىن كورسەتەدى. ونىڭ ۇسىنعان تىنىس بەلگىلەرىندە ءبىرقاتار ولقىلىقتار بولعانىمەن، ورىس ءتىل بىلىمىندە ۇزاق ۋاقىت بويى پايدالانىلعانىن بايقاۋعا بولادى.

تۇركى الەمىندەگى تىنىس بەلگىلەرىنىڭ تاريحىنا شولۋ جاساساق، العاشقى تىنىس بەلگىلەر سوناۋ ورحون-ەنيسەي جازۋلارىندا كورىنىس بەرەدى. ەسكەرتكىشتىڭ كەيبىر جەرلەرىندە قوس نۇكتە، رومب ءتارىزدى بەلگىلەر قولدانىلعان. ول تۋرالى پروفەسسور س.مالوۆ ءوز جازبالارىندا «تۇركىلەردىڭ ەنيسەي جازۋىندا قوس نۇكتە – نۇكتە جانە تىنىس بەلگىسى ەسەبىندە جۇمسالعان» دەپ كورسەتەدى.

اراب ارپىمەن جازىلعان ەرتە كەزدەردەگى قيسسا-داستانداردا ولەڭ جولدارى اراسىنا ءارتۇرلى بەلگىلەر قويىلعان. بۇل جاعدايلار تىنىس بەلگىلەرىنىڭ باستاپقى قىزمەتى سويلەۋدى تەك ءارتۇرلى ءماندى بولشەكتەرگە ءبولۋ عانا بولعاندىعىن، ءبولۋشى بەلگىلەردىڭ ءتۇر-تۇرپات جاعىنان بۇگىنگى بەلگىلەردەن وزگەشە بولعاندىعىن بايقاتادى. قازىرگى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن تىنىس بەلگىلەردىڭ بىرنەشەۋى اكادەميك ۆ.رادلوۆتىڭ 1870 جىلى شىققان «وبرازسى نارودنوي ليتەراتۋرى تيۋركسكيح نارەچيي» دەگەن ەڭبەگىندە، ودان ءسال كەيىنىرەك پ.مەليورانسكيي مەن ۆ.كاتارينسكييدىڭ قازاق ءتىلى گرامماتيكالارىندا كەزدەسەدى. XIX عاسىردا جانە XX عاسىردىڭ باسىندا تۇركى تىلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە باسپادان شىققان كىتاپتاردا تىنىس بەلگىلەرى دۇرىس، جۇيەلى تۇردە قولدانىلماسا دا، تاڭبالاردىڭ ەلەمەنتى مەن ولاردى پايدالانۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسى كورىنە باستاعان.

«قازاق جازبالارىنىڭ ورفوگرافياسى مەن جازبا مادەنيەتى تۋرالى الەۋمەتتىك ءۇن ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى 10-15 جىلى بارىسىندا اشىعىراق شىقتى، ماقالالار جاريالاندى، قازىرگى تىنىس بەلگىلەرىنىڭ ءتۇر-تۇرپاتى مەن ورىندارى كورسەتىلدى» (ر.سىزدىقوۆا، «بايتۇرسىنوۆ جازۋى» جانە ەملە ەرەجەلەرىنىڭ تاريحى). قازاق تىلىندە شىققان العاشقى ءباسپاسوزىمىزدىڭ ءبىرى «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ (1888-1902) تۇڭعىش شىعا باستاعان جىلدارىنداعى نومىرلەرىندە دە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ ەشقايسىسى قويىلمايدى. كەيدە ۇزاق كۇردەلى وي نەمەسە ءبىر كۇردەلى پىكىر بىتكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ەكىنشى وي جاڭا جولدان باستالىپ جازىلدى. ءبىراق ول ابزاستار سويلەمدەردى بىر-بىرىنەن اجىراتۋعا سەبىن از تيگىزدى. تىنىس بەلگىلەرى قولدانىلماعاندىقتان، باس ءارىپ بولماعاندىقتان كەيبىر جازىلعان جولداردى ۇعۋ، ءتۇسىنۋ قيىندىق كەلتىردى.

كەيىن «دالا ءۋالاياتى» گازەتى ءوزى تانىتىپ تۇسىندىرگەن تىنىس بەلگىلەرىن پايدالاندى. ءبىراق نە گازەت رەداكسياسى، نە جەكە اۆتورلار بۇل تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قازاقشا تولىق (تۇگەل) اتاۋلارىن بەرە المادى. تىنىس بەلگىلەرى دەگەندى تىنىستار دەپ اتادى جانە تىنىس بەلگىلەرىن قويۋ ەمەس، تىنىستاردى جۇرگىزۋ دەدى» (ر.سىزدىقوۆا، «بايتۇرسىنوۆ جازۋى» جانە ەملە ەرەجەلەرىنىڭ تاريحى).

نۇكتە – تىنىس، ءۇتىر – جارتى تىنىس، نۇكتەلى ءۇتىر – تىنىستىڭ ءتورت بولگەنىنىڭ ءبىرى، سۇراۋ بەلگىسى – سۇرالعان جاۋاپتىڭ اياعىنا قويىلاتىن بەلگى، سونىمەن قاتار تىرناقشا، قوس نۇكتە، كوپ نۇكتە، سىزىقشالاردىڭ تەك تۇسىندىرمەلى اتاۋلارى كورسەتىلگەن. «تىنىس بەلگىلەرىنىڭ وسى كۇنگى تەرميندەرىن العاش ۇسىنعان ا.بايتۇرسىنوۆ بولاتىن» دەيدى عالىم رابيعا سىزدىقوۆا.

قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرقاتارى ورىس الىپبيىنە قارسىلىق تانىتىپ، ورىس ەملەسى مەن الىپپەسىن وزگەرتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى كوتەرەدى. سونىمەن قاتار ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان ماتىندەردەگى وزگەرىسسىز كوشىپ جاتقان تىنىس بەلگىلەرىنە دە نارازىلىق تانىتتى. بۇل ماسەلەنى كوتەرگەندەر «وزگەرىسشىلەر» اتانادى. بۇل تۋرالى تەلجان شونانوۆ ءوزىنىڭ «ورىس ەملەسى مەن الىپبەسىن وزگەرتۋ ماسەلەسى» اتتى ماقالاسىندا: «وزگەرىسشىلەر ءتورت نارسەنى تالاپ ەتىپ وتىر: 1) ورىستىڭ وسى كۇنگى ەملەسىن وڭايلاتۋدى، 2) تىنىس بەلگىلەرىن وڭايلاتۋدى، 3) باس ءارىپتى قۇرتۋدى، 4) لاتىن الىپپەسىن الۋدى، ءبىراق بىرەۋ ول وزگەرىستى تىلەسە، بىرەۋلەر بۇل وزگەرىستى تىلەيدى» دەيدى. عالىم كورسەتىلگەن ماسەلەلەرگە جەكە-جەكە توقتالىپ پىكىر بىلدىرە وتىرىپ، تىنىس بەلگىلەر ماسەلەسىنە بىلايشا وي ايتادى: «ورىس تىلىندە تىنىس بەلگىلەر كوپ بولاتىن. ونىڭ ءوزىن قايتا تاراتىپ قويۋىنا 70-80 ەرەجەسى عانا بولاتىن. ورىستىڭ جوعارعى دارەجەلى مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىققان ادامدارىنىڭ ءوزى قاي جەردە قانداي تىنىس بەلگىسىن قويۋدى بىلمەي الجاساتىن. ورىسشا وقىعان قازاقتار دا سول ورىس تىنىس بەلگىلەرىنىڭ ەرەجەلەرىن قازاق جازۋىنىڭ اراسىنا ارالاستىرىپ شاتاساتىن. ءيىندى جەرىندە جەڭىلدىك كەلتىرسە دە،ءبىراق ورىس جازۋىنداعى قارا قۇرىق تىنىس بەلگىسى جازۋ ورتاسىنداعى قاپتاعان تىكەن سياقتى اياق باستىرمايدى. وسى كۇنى سول جاۋىز قالىڭ تىنىس بەلگىلەرىنە قارسى نارازىلىق كۇشەيتىپ، سوڭعى كەزدە ءسوز كوتەرىلدى. ورىستا تىنىس بەلگىلەرى دە سيرەپ، وڭايلانار دەپ ويلايمىز. تىنىس بەلگىلەرىنىڭ جوباسىن جاساۋعا ءبىلىم باسقارماسى ايرىقشا تاعى ءبىر كامەسىيە قۇرعان». قازاق ءتىلى پۋنكتۋاسياسى جۇيەلى، عىلىمي نەگىزدە قازان سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن عانا ورىس ءتىلى پۋنكتۋاسياسى ۇلگىسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قالىپتاسا باستادى دەگەن پىكىرلەر دە كەزدەسەدى. قازاق ءتىل بىلىمىندە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قالىپتاسىپ، جۇيەلى دامۋىنا ورىس ءتىل ءبىلىمىنىڭ ىقپالى بولماي قويعان جوق.

سودان كەيىن پۋنكتۋاسيا ماسەلەسى باسپاسوزدە دۇركىن-دۇركىن كوتەرىلىپ، جازۋدا تىنىس بەلگىلەرىن دۇرىس قويا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى، تىنىس بەلگىلەر ەرەجەلەرى، ولاردى پايدالانۋ ماسەلەسى ءجيى ايتىلا باستادى. بۇل پىكىرلەردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلى پۋنكتۋاسياسىنا باسا نازار اۋدارىلىپ، ونى جازۋدىڭ كومەكشى قۇرالى رەتىندە تانۋعا تۇرتكى بولعانى ءسوزسىز.

قازاق ءتىل بىلىمىندەگى پۋنكتۋاسيا ماسەلەسىنىڭ زەرتتەلۋىن سارالاي كەلە، تىنىس بەلگىلەرىنە قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردى ءۇش سالاعا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى: تىنىس بەلگىلەرى تۋرالى جازىلعان جەكەلەگەن ماقالالار، تىنىس بەلگىلەرىنىڭ مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالىپ جازىلعان وقۋلىقتاردا باياندالۋى، تىنىس بەلگىلەرىنە ارنالعان جەكە كىتاپشالار.

حح عاسىر باسىنداعى زيالىلا¬رىمىز تىنىس بەلگىلەرىنە تۇتاس ماقالالار ارناماعانىمەن، جۇيەلى ەڭبەكتەر جازىلماعانىمەن سول كەزدە ءتول ءتىل بىلىمىمىزدە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ تەرميندىك اتاۋلارى قالىپتاسىپ، ەرەجەلەرى انىقتالدى دەپ تولىقتاي ايتا الامىز. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ كوشباسشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۇل سالادا دا زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، تەرميندىك اتاۋلاردى وتە ءدال تاۋىپ، ناقتى قالىپتاستىرىپ بەردى.

بۇل سالاعا قاتىستى زەرتتەۋلەر وسىمەن تولاستاپ قالعان جوق، كەيىنگى جىلداردا دا ءوز جالعاسىن تاۋىپ، دامي بەردى. تىنىس بەلگىلەرىنە ارناپ جازىلعان ماقالالار: ش.سارىبايەۆ «تىنىس بەلگىلەرى جايىنان»، س.جيەنبايەۆ «تىنىس بەلگىلەرى»، ح.باسىموۆ «سويلەمنىڭ تىنىس بەلگىلەرىن دۇرىس جازا بىلەيىك»، م.بالاقايەۆ «ساۋاتتى جازۋدىڭ نەگىزگى شارتى – تىنىس بەلگىلەرىن دۇرىس پايدالانۋ»، ت.ب.

تىنىس بەلگىلەرىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىن ءسوز ەتكەندە، تاعى ءبىر كوڭىل بولەتىن نارسە – وسى تاقىرىپقا ارنالىپ جازىلعان تومەندەگى جەكە كىتاپشالار: س.جيەنبايەۆتىڭ «سويلەمنىڭ تىنىس بەلگىلەرى»، ا.ىسقاقوۆ پەن ءا.حاسەنوۆتىڭ «تىنىس بەلگىلەرى»، ر.سىزدىقوۆا مەن ق.نەتالييەۆانىڭ «تىنىس بەلگىلەرى ەرەجەلەرى»، ف.مۇسابەكوۆانىڭ «جاي سويلەمنىڭ پۋنكتۋاسياسىنىڭ نەگىزدەرى»، «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ پۋنكتۋاسياسى»، ت.ب.

جازۋ جۇيەسىندە تىنىس بەلگىلەرىنىڭ بەرەتىن ماعىناسى اسا زور. ول تۋرالى م.پەتەرسون: «ودين زناك موجەت يمەت نەسكولكو ۋپوترەبلەنيي ي، ناوبوروت، ودنو ي تو جە ياۆلەنيە موجەت وبوزناچاتسيا رازليچنيامي زناكامي» دەپ وتە دۇرىس ايتقان. تىنىس بەلگىلەرىن دۇرىس قولدانۋ ءۇشىن، مۇمكىندىگى ءارقايسىسىنىڭ قىزمەتىن دارالاپ، ولارعا بەرىلەتىن ەرەجەلەردى ءبىرىڭعايلاستىرۋ كەرەك. پۋنكتۋاسيانى دۇرىس قويا ءبىلۋدىڭ ءبىر بەلگىسى – ينتوناسيا. مۇنسىز ەشبىر ماعىنا ايقىندىعى بولمايدى. پۋنكتۋاسيا جازۋ ءتىلىمىزدىڭ قۇرالى بولسا، ينتوناسيا – اۋىزەكى ءتىلىمىزدىڭ قۇرالى. بۇل ەكەۋى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. تىنىس بەلگىلەرى دۇرىس قويىلعان سويلەمدى وقۋ دا، ۇعىنۋ دا جەڭىل.

ءسويتىپ، قازىرگى قازاق ءتىلى تىنىس بەلگىلەرىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنا كوز جىبەرگەندە، ولاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن زەرتتەلىپ كەلگەنىن جانە ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىنىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى پۋنكتۋاسيانىڭ تەوريا جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەرىن عىلىمي تۇرعىدان شەشۋ اسا زور ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى.

ارايلىم شورماقوۆا

---