InfoHub Logo

«...وسىنى 18 ادامعا تاراتپاساڭ الدىڭنان قيىنشىلىقتار شىعادى...» نەمەسە «...ءۇش كۇننىڭ ىشىندە 20 ادامعا جىبەر، جولىڭ اشىلادى...» دەگەنگە ۇقساس حاتتار الدىڭىزدان شىققان بولار...

تىزبەكتى حاتتار — ەلەكتروندىق نەمەسە قاراپايىم پوشتا ارقىلى (سونداي-اق ينتەرنەتتەگى جەدەل حابار الماسۋ جەلىلەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ت.ب) الۋشىنى حابارلامانىڭ كوشىرمەسىن ودان ءارى تاراتۋعا شاقىرۋ نەمەسە تالاپ ەتۋ ارقىلى بىرنەشە ادرەساتقا جىبەرىلەتىن حابارلامالاردى بىلدىرەتىن تەرمين. ول حاتتار ينتەرنەتتىڭ تانىمال بولۋىنان الدە بۇرىن پايدا بولعان. قولمەن جازىلعان حاتتار، ءازىل تۇرىندە دوستاردىڭ اراسىندا تاراتىلاتىن. ءماتىندى ەش وزگەرىسسىز كوشىرىپ الۋ كەرەك بولعان.

تىزبەكتى حاتتاردىڭ ءتۇرى كوپ. ەڭ تانىمالدارىنىڭ ءبىرى — تانىستاردىڭ بەلگىلى ءبىر سانىنا جىبەرگەننەن كەيىن ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا ءالاۋقاتقا قول جەتكىزۋگە كەپىلدىك بەرەتىن «باقىت حاتتارى». ەكىنشى نۇسقاسى — «باقىتسىزدىق حاتتارى»، قورقىنىشتى وقيعالار (تەرروريستىك شابۋىلدار، ىندەتتەر، تابيعات اپاتتارى) تۋرالى ەسكەرتەتىن حاتتار، بۇل حابارلامالاردى ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جاقىن ادامدارىڭىزعا تاراتقىڭىز كەلىپ تۇرادى.

«تىزبەكتى حاتتاردىڭ» ءماتىنى ۋاقىت وتە كەلە، ودان ءارى تاراتۋ ۋاجدەمەسى ءۇشىن ءوزىنىڭ نانىمدى تۇجىرىمدارىن كۇشەيتە وتىرىپ، وزگەرتىلۋى مۇمكىن. كەيدە الۋشى ماتىنگە ادەيى وزگەرىستەر ەنگىزەدى، نەمەسە كەزدەيسوق قاتەلىكتەر ناتيجەسىندە وزگەرىستەر ورىن الادى.

تىزبەكتى حاتتىڭ تاريحى

ەڭ العاش «قۇدايى» نەمەسە «قاسيەتتى حاتتار» دەپ اتالاتىن حابارلامالار (نەم. Himmelsbriefe) ورتا عاسىرلاردا پايدا بولدى.

1910 جىلى حريستيانيادا (نورۆەگيا) «يەرۋساليم دۇعاسى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن دۇرلىكپە بايقالدى، الۋشى توعىز كۇن بويى ءماتىندى كوشىرىپ تانىستارىنا جىبەرىپ وتىرۋى كەرەك بولعان.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى ريەۆوليۋسيالىق رەسەيدە ۇگىتتەۋ پاراقشالارى مەن استىرتىن گازەتتەر «ءوزىڭ وقى دا — باسقاعا تارات» دەگەن ۇرانمەن تارالا باستادى.

ەلەكتروندىق كوممۋنيكاسيالاردىڭ دامۋىمەن (ەلەكتروندىق پوشتا، جەدەل حابار الماسۋ جۇيەسى، الەۋمەتتىك جەلى جانە ت.ب.) وسىنداي حابارلامالاردى تاراتۋ سپام سيپاتىنا يە بولا وتىرىپ، نەعۇرلىم جىلدام ءارى جاپپاي تاراتىلاتىن بولدى. كەيبىر ەلەكتروندىق پوشتالاردىڭ قىزمەت پروۆايدەرلەرى ءوز پايدالانۋشىلارىنا وسىنداي حاتتاردى جىبەرۋگە تىيىم سالادى.

ۋاجدەمە تيپولوگياسى

ماتەماتيك جانە بۇرىنعى اسكەري تالداۋشى دانيەل ۆان ارسدەيل (Daniel W.VanArsdale)، 1973 جىلدان باستاپ «تىزبەكتى حاتتارى» فەنومەنىن زەرتتەپ، 600-دەن استام ۇلگىدەن تۇراتىن كوللەكسيانى جيناعان. وسىنداي حابارلامالارعا ءتان كەلەسى توعىز ۋاجدەمەلىك كاتەگوريالاردى: «ءدىن جولىنداعى»، «ساتتىلىك اكەلەتىن»، «قايىرىمدىلىق»، «پەتيسيا»، «بايىتاتىن»، «الماسۋ»، «الەمدىك رەكورد»، «پاروديا» جانە «ەلەكتروندىق حاتتار» دەپ، ولاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ حرونولوگيالىق تارتىبىمەن ءبولدى.

«ءدىن جولىنداعى حاتتار»

«كيەلى حاتتاردىڭ» ءماتىنىن «قۇداي» نەمەسە باسقا «قۇدايدىڭ ەلشىسى» جازعان دەلىنەدى. ادەتتە ولار حات الۋشىنى ساتسىزدىكتەن قۇتقارۋعا ۋادە بەرەدى. ەۋروپادا مۇنداي حاتتار كوپ جىلدار بويى اينالىمدا ءجۇردى، سونداي-اق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە دە قايتا باسىلىپ شىعىپ ءجۇردى. «قاسيەتتى حاتتار» «تىزبەكتى حاتتاردىڭ» جالپى انىقتاماسىنا سايكەس كەلمەيدى، ويتكەنى مۇندا ودان ءارى تاراتۋ تۋرالى تالاپتار جوق. دەگەنمەن، «جاريالاۋ» ۇندەۋلەرى مەن ولاردىڭ كۇشىنە سەنبەگەن ادامدارعا قاۋىپ-قاتەرلەر بولۋى مۇمكىن ەكەنى ەسكەرتىلدى. وسىنداي حاتتار ساتتىلىكتى ۋادە ەتەتىن حاتتاردىڭ باستاماسى بولدى.

«ساتتىلىك اكەلەتىن حاتتار»

بۇل كاتەگورياداعى حاتتار جالعان سەنىمدەر مەن ىرىمدارعا جۇگىنىپ: ەگەر حاتتى كوبەيتىپ تاراتسا يەسىنە ساتتىلىك، ال كەرى جاعدايدا باقىتسىزدىق اكەلەدى دەگەن جەلەۋمەن تارالادى. مۇنداي حاتتى كوبىنەسە «دۇعالى» دەپ اتاعان، ويتكەنى ەرتە كەزدە وسى كاتەگورياداعى حاتتار ىنجىلدەن الىنعان ماتىننەن باستالعان بولاتىن. مۇنداي حاتتار 1898 جىلى Roman Catholic Novena devotion-نىڭ دۇعالارىن تاراتۋ تۋرالى تالاپتىڭ   نەمەسە قاسيەتتى حاتتارداعى ۋادەلەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەردى سەكۋلياريزاسيالاۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى دەگەن بولجام بار. XX عاسىردا كوبەيتىپ باسۋ تەحنيكاسىنىڭ پايدا بولۋىمەن وسىنداي حاتتار الدىمەن قاعاز ءتۇپنۇسقالاردان كوشىرىلە باستاعان، سودان كەيىن ساندىق تۇرگە كوشىپ، ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى تاراتىلا باستادى.

[سەكۋلياريزاسيا — [لات. saecularis - زايىرلى] — ساياساتتىڭ دىننەن ازات ەتىلۋى، ونىڭ تابيعي-تاريحي ۇردىسكە اينالۋى. بيلىكتىڭ سەكۋلياريزاسيالانۋىنىڭ ناتيجەسىندە ساياسي ۇيىمنىڭ قۇندىلىقتارى، بەدەلى، قىزمەتتەرى ءوزىنىڭ ساكرالدى، تابيعاتتان جوعارى، تىلسىم كۇشتىك مازمۇنىن جوعالتادى.]

«قايىرىمدىلىق حاتتارى»

مۇنداي حاتتاردىڭ ماتىنىندە قايىرىمدىلىق، ساياسي نەمەسە مەموريالدىق ماقساتتار ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مەكەن-جايعا اقشا نەمەسە زاتتاردى جىبەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جازىلادى. وسى تەكتەس ەڭ العاشقى حاتتاردىڭ ىشىنەن 1888 جىلعى «كامبەرلەندز اۋدانىنىڭ اق كەدەيلەرىنىڭ» ءبىلىم الۋىنا ۇساق-تۇيەك تۇرىندە قايىرىمدىلىق جيناعان حاتىن اتاپ وتۋگە بولادى. حاتتىڭ ءماتىنى الدىڭعى نۇسقانىڭ اداپتاسياسى بولىپ تابىلاتىنىن، سونداي-اق الۋشىعا ءوزى تانيتىن ءتورت ادامعا حاتتىڭ كوشىرمەسىن جىبەرۋىن ءوتىنىپ جازعان. حات ماراپات رەتىندە ادرەساتقا: «...ءبىز ءۇشىن ولۋگە دايىن بولعانداردىڭ باتاسىن الاسىڭ» دەگەن ۋادە بەرگەن. 1889 جىلى ءبىر امەريكالىق ستۋدەنتتىڭ حاتى 10 سەنتتەن جيناپ، كوشىرمەسىن ون دانادان جىبەرۋدى سۇراعان. حاتتىڭ ءماتىنى وندا كورسەتىلگەن سانعا دەيىن كوبەيتىپ كوشىرۋدى جانە كوشىرمەنى دە سانمەن بەلگىلەۋدى، سونداي-اق كوشىرمە سانى بەلگىلى ءبىر مولشەرگە جەتكەندە تاراتۋدى توقتاتۋ تۋرالى ءوتىنىشتى قامتيدى. مۇنداي تاجىريبە 1916 جىلعا دەيىن ساقتالعان. ءبىراق، حات «ىسكە قوسىلعان» ۋاقىتتان بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن بەلگىلەنگەن ماكسيمۋمى وزگەرتىلگەن كوشىرمەلەر قالىپ قويعان. كوبىنە وسىنداي حاتتاردىڭ ماتىنىندە تىزبەكتى جالعاستىرۋدان ءبىر مارتە باس تارتۋدان بولۋى مۇمكىن سالداردى تىم اسىرەلەپ جازعان. كەيىنرەك پايدا بولعان «قايىرىمدىلىق» حاتتارىندا حاتتى تاراتۋدى توقتاتۋ جونىندەگى نۇسقاۋلار بولماعان جانە اقشا تالاپ ەتىلمەگەن. مىسالى، كرەيگ شەرگولفتىڭ حاتى (Craig Shergold) ءحال ۇستىندەگى بالاعا ساۋىعىپ كەتۋىنە نيەت ءبىلدىرىپ، تىلەك جازىلعان اشىقحاتتاردى جىبەرۋلەرىن سۇرادى. ونداعى بار ماقساتى: گيننەسس رەكوردتار كىتابىنىڭ سول كەزدەگى رەكوردتارىن باسىپ وزۋ ەدى. حات 1989 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە فاكس، ەلەكتروندىق جانە قاراپايىم پوشتالار ارقىلى «ىسكە قوسىلدى». 1990 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا قاراي 33 ميلليون اشىق حات كەلىپ ءتۇستى. بۇل پروسەستى توقتاتۋعا قانشا تالپىنىستار جاسالعانىمەن، اشىقحاتتار كەلۋىن ءالى دە توقتاتار ەمەس. قايىرىمدىلىق حاتتار «تىزبەكتى حاتتارىنىڭ» دامۋىنا سەبەپشى بولدى، جانە قىرىق جىلدان كەيىن «اقشا حاتتارىنىڭ» پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. مۇنداي حاتتار ينتەرنەتتە كەڭىنەن تارالعان، ءبىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى الاياقتىق ەكەنى بەلگىلى. سونداي-اق، قايىرىمدىلىق حاتتارىنىڭ ساناتىنا جالعىز بەلگىلى مىسال — 1905 جىلعى ميسسيونەرلەر ءۇشىن دۇعا ەتۋ تۋرالى ءوتىنىش جازىلعان حات تا كىرەدى.

«پەتيسيا»

قازىرگى زامانعى پەتيسيا حاتتارى (قولتاڭبالاردى) كوشىرۋ، تاراتۋ جانە جىبەرۋ تۋرالى وتىنىشتەردى قامتيدى. ەرتە كەزدەگى وسى ساناتتاعى حاتتار قاتاڭ تالاپتارمەن شەكتەلىپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، 1903 جىلى اقش كونگرەسىنە جاس بالالارعا تەمەكى ساتۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى تالاپپەن پەتيسياعا قوسۋ ءۇشىن اتى جانە مەكەن-جايى تۋرالى دەرەكتەردى «امەريكا مورال قوعامدىعىنا» جىبەرۋلەرىن سۇراعان. كەيىنىرەك مۇنداي حاتتاردىڭ ماتىندەرى كۇردەلەنىپ، پەتيسياعا ءماتىنى دە جازىلا باستادى. مىسالى، رەسپۋبليكالىق پارتيادان پرەزيدەنت لاۋازىمىنا كالۆين كۋليدجدىڭ (Calvin Coolidge) كانديداتۋراسىن قولداۋ تۋرالى حاتى. ساياسي ناۋقانداردا وسىنداي حاتتاردى كەڭىنەن پايدالانۋ 1912 جىلدان باستاۋ الدى. پەتيسيانىڭ باسقا مىسالدارى: چەحيانىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى پەتيسياسى (1949)، يادرولىق قارۋسىزدانۋ (1985)، اپارتەيد تۋرالى نارازىلىقتار (1988) جانە Procter & Gamble كومپانياسىنىڭ بويكوتى جايلى (1986). بىردە «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى «الەمدى جارۋعا جول بەرمەيمىز» (اعىلش. No to world Holocaust!) اتتى ۇندەۋ جاريالاپ، وقىرماندارعا ونى قيىپ الىپ، اقش پرەزيدەنتىنە اشىقحات رەتىندە پوشتا ارقىلى جىبەرۋىن سۇرادى؛ اق ءۇيدىڭ پوشتا قىزمەتى سانسىز حاتتاردىڭ استىندا قالدى. مۇنداي حاتتار ينتەرنەتتە دە كەزدەسەدى، مىسالى، National Public Radio (1996) قولداۋ تۋرالى ۇزدىكسىز پەتيسيا.

«بايىتاتىن حاتتار»

«اقشا» حاتتارى الۋشىعا بولاشاقتا پايدا تاباتىنىن العا تارتا وتىرىپ، الدىڭعى ءبىر نەمەسە بىرنەشە ادرەساتقا قارجى جىبەرۋگە ۇندەيدى. حاتتا ءاتى-جونى مەن مەكەن-جايى كورسەتىلەدى. العاش رەت مۇنداي حاتتار اقش-تا 1935 جىلى پايدا بولدى، ولاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ «تيىن جىبەر» («Send-a-Dime»)، سونداي-اق «بايلىق كلۋبى» («Prosperity Club») (Denver) دەگەن اتپەن بەلگىلى حاتتار بولدى. دانيەل ۆان ارسدەيل بۇل حاتتاردىڭ تاريحىنا ۇڭىلە وتىرىپ، حاتقا 1933 جىلعى «ساتتىلىك حاتى» ۇلگى بولدى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. «اقشا» حاتتارى 1950ء-شى جىلعا دەيىن (مۇمكىن ودان كەيىن دە) «ساتتىلىك حاتتارىنىڭ» مازمۇنى مەن تارالۋىنا اسەر ەتىپ وتىرعان. ولار بۇرىنعىسىنشا قاعاز تۇرىندە (2002) جانە كەيىنرەك ەلەكتروندى تۇردە دە (2001) ءجيى كەزدەسەدى. مۇنداي پوشتا قارجى پيراميدالارىنىڭ سحەمالارى اقش-تا (USPS) زاڭ بۇزۋشىلىق بولىپ ەسەپتەلەدى.

«الماسۋ حاتتارى»

مۇنداي حاتتار ءبىر نەمەسە بىرنەشە حات الۋشىلارعا كىشىگىرىم زاتتى (رەسەپتى بار پاراقشا نەمەسە اشىق حات) جىبەرۋ تۋرالى ءوتىنىشتى قامتيدى. ماتىندە الۋشى تىزبەكتى ۇزبەگەن جاعدايدا، ءوز زاتتارىنىڭ ورنىنا جاقىن ارادا باسقا دا كوپتەگەن زاتتاردى الاتىنى جازىلادى. العاش رەت مۇنداي حاتتار 1935 جىلى پايدا بولدى. وسى حاتتار «تيىن جولدا» دەگەن سياقتى حاتتارعا ۇلگى بولدى. بىرنەشە جىلدا مۇنداي حاتتاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى پايدا بولدى، جانە بۇل ءوز كەزەگىندە ادرەساتتاردىڭ ءتىزىمىنىڭ قىسقارۋىنا ىقپال ەتتى (1937). «ساتتىلىك حاتتارىنا» قاراعاندا،  «الماسۋ حاتتارىندا» جىبەرۋ ءۇشىن سۇرالعان كوشىرمەلەردىڭ سانى مەن مەكەن-جاي ساندارى ءاربىر كەلەسى حاتتا ەرەكشەلەنىپ وتىرادى. «الماسۋ حاتتارى» بۇرىنعىسىنشا قاعاز تۇرىندە (1996) اينالىمدا بار، وتە سيرەك جاعدايدا — ەلەكتروندى تۇردە دە كەزدەسەدى.

«الەمدىك رەكورد»

1980ء-شى جىلدارى اشىقحات تۇرىندەگى «الماسۋ حاتتارىنىڭ» ءبىرى بالالار اراسىندا جولدانا باستادى جانە تىزبەك ۇزىلمەگەن جاعدايدا بارلىق «تىزبەكتى حاتتار» اراسىندا گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنىڭ الەمدىك رەكوردتارىن ورناتادى دەگەن جالعان مالىمدەمە تارالعان (1985). جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ باستالۋىمەن حاتتاردان اشىقحاتتىڭ سۇرانىمى جوعالعان، تەك الەمدىك رەكوردتىڭ ۋادەلەرى ءۇشىن عانا (رەكوردتار كىتابىندا  تىزبەكتىڭ ءاربىر قاتىسۋشىسىن اتاپ وتەتىندىكتەن) اينالىمدا ءجۇردى. سونىمەن قاتار، پروسەسستى ۇزگەن ادامدى بىردەن تاۋىپ، وعان ورنى تولماس زيان كەلتىرەتىنى ەسكەرتىلگەن (2000). «تىزبەكتى حاتتار» تۋرالى فايلدارى بار سايتقا كىرۋ تۋرالى دەرەكتەردى تالداي وتىرىپ، دانيەل ۆان ارسدەيل بۇل حات ءالى دە ايتارلىقتاي كولەمدە اينالىمدا ءجۇر دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى (2005). ول بالالارعا باعىتتالعان حاتتاعى قوقان-لوقى ماسەلەسى وتە داۋلى بولعانىمەن، حات كەيبىر قىزىقتى سيپاتتارعا يە ەكەنىن ايتا كەتكەن: كونۆەرتتىڭ ارتقى جاعىنداعى اتاۋلاردىڭ ءتىزىمى، پوشتا ماركالارىنسىز تاراتىلۋى، سونداي-اق، كەزدەيسوق تارتىپپەن ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىرىنشى حاتتىڭ كۇنى. دانيەل ۆان ارسدەيل بۇل حاتتاعى بارلىق تابىستى ونەرتابىستار كەزدەيسوق نەمەسە ەرىكسىز پايدا بولعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن.

«پاروديا»

كوپ ۇزاماي «تيىن جولدا» حاتىنا قاتىستى شۋ كوپشىلىكتىڭ نازارىنا (April 19، 1935) شىققان سوڭ، باستاپقى ءماتىنى مەن ءتۇپنۇسقالىق حاتتىڭ تارالۋ اۋقىمىنىڭ پروگرەسسىن ءاجۋالاعان پاروديالىق حاتتار پايدا بولدى. باسپاسوزدەر كەلەسى تۇرلەردى اتاپ وتكەن: «پينت جىبەر» («Send-a-Pint») جانە تىزىمدەگى ءبىرىنشى ادامدى ولتىرۋگە شاقىرعان «ولتىرۋشىلەردىڭ كلۋبى» («Drop Dead Club») (1935). باسقا پاروديالار «ايەلدەرمەن الماسۋ» (1953) جانە «تىزىمدەگى ەڭ ءبىرىنشى مەكەنجايعا كەلىپ، گازونىنا دارەت سىندىرۋعا» شاقىراتىن «تىڭايتقىش كلۋبى» (1971) اتاۋلارىمەن بەلگىلى. مۇنداي حاتتار 1935 جىلعا دەيىن اينالىمدا بولدى دەگەن بولجام بار. پاروديالار باق-دا ءجيى جاريالانىپ وتىرعان. دەگەنمەن، مۇنداي حاتتاردىڭ تۇرلەر كوپ بولعان. ولاردىڭ ماتىندەرىندە كوشىرمەلەردى كوبەيتىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەن ءوتىنىش جوق، سوندىقتان ولار «تىزبەكتى حاتقا» بالاما بولا المايدى. دانيەل ۆان ارسدەيل پاروديالار ءبىرىنشى كەزەكتە «اقشا حاتتارىنىڭ» جالعان تۇستارىن جانە ولاردان كەلەتىن زياندى كورسەتۋ ءۇشىن پايدا بولعان دەپ سانايدى، سونداي-اق ولاردىڭ «ساتتىلىك حاتتارىنىڭ» مازمۇنىنا اسەر ەتكەنىن اتاپ وتكەن. پاروديالار ينتەرنەتتە كەڭىنەن تارالعان (St. Paul).

تىزبەكتى حاتتىڭ باسقا دا تۇرلەرى

«تىزبەكتى حات» دەگەن اتاۋمەن بەرەشەك نەمەسە ايىپپۇلدار تۋرالى، سونداي-اق وتەلمەگەن بەرەشەكتەرگە قاتىستى باسقا دا اقپاراتتار، مىسالى، نەسيە بويىنشا مەرزىمى وتكەن تولەمدەر تۋرالى قانداي دا ءبىر حابارلاما نەمەسە حاتتاردى دا اتايدى.

«ەلەكتروندى حاتتار»

بۇل ساناتقا e-mail ارقىلى باسقا ادرەساتتارعا ءجيى جىبەرىلەتىن حاتتار كىرەدى. ولاردى تاراتۋ ءۇشىن موتيۆاسيانىڭ ۇلكەن اۋقىمى بار. مۇندا الاياقتىق، ءازىل مەن دوستىق حابارلامالار جەتەرلىك. ءولىم ءقاۋپى بار «جەلىلىك كەڭەستەر» دە جوق ەمەس، مىسالى، «مەديسينالىق جۋرنالعا جالعان سىلتەمە جاساي وتىرىپ بارلىق دوستارىڭا «قان اينالىمىن جاقسارتۋ ءۇشىن جۇرەك ۇستاماسى كەزىندە بارىنشا كۇشتىرەك جوتەلۋ» اتتى ۇسىنىم- پرەزەنتاسياسىن جىبەرۋ» ۇسىنىسى.

قازىرگى زامانعى ەلەكتروندىق پوشتا جانە مەسسەندجەرلەر ارقىلى ءجيى تاراتىلاتىن «تىزبەك حاتتارىنىڭ» مىسالدارى:

№	حات	حاتتىڭ تۇسىندىرمەسى
1	مىنا كونتاكتىدەن كەلىپ تۇسكەن حابارلاردى قابىلداماڭىز، بۇل ۆيرۋس! ارمان مەن مۇرات جانە تاعى دا بىرنەشە پايدالانۋشىنىڭ ۆيندوۆسى ىستەن شىقتى! بارلىق تانىستارىڭىزعا جولداڭىز!
2	Whatsapp (نەمەسە facebook ت.ب) اقىلى بولادى! بالەنشە ۋاقىت ارالىعىندا ميلليون داۋىس جيناۋ كەرەك. ەگەر ۇلگەرمەي قالساڭىز، وندا اۆاتارىڭىزدىڭ ءتۇسى قىزعىلت بولىپ وزگەرەدى، ياعني ەندى  Whatsapp (نەمەسە facebook ت.ب) ءۇشىن اقى تولەۋىڭ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى.
3	<...> وسى  حابارلامانى دوستارىڭا تاراتساڭ گۇلىڭىزدىڭ ءتۇسى كوك بولادى [نەمەسە: ... سەنىڭ Mail.ru اگەنت بەلگىشەڭ التىن تۇسكە بويالادى]. بۇل رەسمي حابارلاما < ...>	Mail.ru اگەنتتىڭ بەلگىشەسى عالامتورمەن بايلانىس جوق كەزدە، نەمەسە mail.ru سايتىمەن بايلانىس ورناتۋ مۇمكىن بولماعان كەزدە (مىسالى، تاراتۋشىنىڭ ەسەپتىك جازباسىن سايت اكىمشىلىگى سپامدى تاراتقانى ءۇشىن بۇعاتتاعاندىقتان) ول سارى (التىن) ءتۇستى بولادى.
4	بۇل اقپارات بۇگىن تاڭەرتەڭ Microsoft پەن Norton ارقىلى كەلدى. بۇل اقپاراتتى ينتەرنەتكە قوسىلعان تانىستارىڭنىڭ بارلىعىنا جىبەرۋىڭىزدى وتىنەمىز. ءسىز «<...>» دەپ اتالاتىن ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى حابارلاما الۋىڭىز مۇمكىن. ەگەر ءسىز وسى حاتتى اشساڭىز، وندا ءسىزدىڭ ەكرانىڭىزدا «ەندى تىم كەش؛ ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ەندى كەرەمەت بولمايدى» (It is too late now؛ your life is no longer beautiful)  دەگەن حابار پايدا بولادى. سودان سوڭ ءسىز كومپيۋتەرىڭىزدەگى اقپاراتتىڭ ءبارىن جوعالتىپ الاسىز، سىزگە پوشتا جىبەرگەن ادام ءسىزدىڭ اتىڭىز بەن ەلەكتروندىق پوشتاڭىزعا جانە قۇپيا سوزگە قول جەتكىزۋى مۇمكىن. بۇل — جاڭا ۆيرۋس.
5	Whatsapp (نەمەسە facebook ت.ب) - قا ۆيرۋس جىبەرىلدى. بۇل حابارلامانى <…> كونتاكتىسىن قوسپاۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ بايلانىس تىزىمىندەگى بارلىق ادامدارعا، ءتىپتى ءقازىر وفلاين رەجيمىندەگىلەرگە تۇرعاندارعا دا تاراتىڭىز . سەبەبى بۇل — ۆيرۋس.	پايدالانۋشى اتىنان سپامدى تاراتۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. بۇل سپامەرلەر ءۇشىن پايدا اكەلەدى، ويتكەنى ولاردى بۇعاتتامايدى (ولاردىڭ ورنىنا ءسىز تاراتقان بولاسىز) جانە سپام تاراتۋدى جالعاستىرادى.
6	مۇنى بايلانىس ءتىزىمى بويىنشا تارات. شۇعىل <...> وسىنداي توپتاعى جانە رەزۋس-فاكتورىنىڭ قان دونورى قاجەت. ناۋقاس <…> بالاعا ءبىر ايعا جۋىق ءومىرى قالدى.	ادەتتە، الاياقتار سيرەك قان توبىن كورسەتەدى؛ سونىمەن قاتار، ولار مۇنداي حابارلامالاردا بايلانىس اقپاراتى رەتىندە ەلەكتروندىق پوشتا، مەكەنجايىنىڭ ورنىنا قوڭىراۋ شالۋ ءۇشىن اقىلى تەلەفون نومىرلەرىن كورسەتەدى جانە ونىڭ تولەمى ادەتتەگىگە قاراعاندا وتە جوعارى بولادى.
7	ەگەر ءسىز بۇل حاتتى تاراتپاساڭىز، اناڭىز قايتىس بولادى، ءبىر قىز بۇل حاباردى تاراتپادى، سوندىقتان، ونىڭ اناسى ءبىر جىلدان كەيىن قايتىس بولدى.	ادەتتە سپامەرلەر بالالاردى قورقىتۋ ءۇشىن وسىنداي سپامدى قولدانادى، جانە سول بالالاردىڭ اتىنان دا سپام تاراتادى. 10 مىڭ قىز حاتتى تاراتپاعان، جانە ولارعا ۋادە ەتىلگەندەي ەشتەڭە بولماعان.
8	بيىلعى قازان ايى ەرەكشە بولعالى تۇر! بۇل 5 دۇيسەنبى، 5 سەنبى جانە 5 جەكسەنبىدەن تۇراتىن، ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە جالعىز رەت كەلەتىن قۇبىلىس بولماق!  بۇل قۇبىلىس 823 جىلدا ءبىر كەلەدى. سوڭعى رەت 1191 جىلى ورىن العان، ال كەلەسىسى تەك 2837 جىلى بولادى. سەنەسىز بە، جوق پا، ءبىراق وسى حابارلامانى دوستارىڭىزعا جىبەرسەڭىز، 4 كۇننەن كەيىن (ۋادە ەتكەندەي) جاعىمدى اقشالاي توسىن سىي الاسىز! بىزگە فەن شۋي وسىلاي ۋادە ەتەدى!	زيانسىز سپام، كوركەم ءازىل: بۇل انىقتاما سەنبىدەن باستاۋ الاتىن، 31 كۇننەن تۇراتىن  بارلىق ايلارعا سايكەس كەلەدى. مۇنداي ايلار ءجيى كەزدەسەدى، مىسالى 2015 جىلدىڭ تامىزى  مەن 2017 جىلدىڭ شىلدە ايى دا وسى انىقتاماعا ساي كەلىپ تۇر.

تىزبەكتى حاتتار جانە زاڭ

1941 جىلى اقش-تىڭ پوشتا قىزمەتى «Anthony13» دەپ اتالاتىن حات ءماتىنى بار اشىق حاتتار كونۆەرتتىڭ سىرتىندا نەمەسە اشىق حاتتاردا «ءقاۋىپ توندىرەتىن سيپاتتاعى» پىكىرلەرگە تىيىم سالاتىن U.S. Code Title 18-دەگى 1718-بولىمىنە قايشى كەلەدى دەپ سانادى. بۇل حاتتىڭ ماتىنىندە «ءبىر ايەل حاتتى كۇلكىگە اينالدىرعان سەبەپتەن، 13ء-شى كۇنى ونىڭ قىزى كور بولدى» دەلىنگەن. الايدا، 1973 جىلى بۇل زاڭ «ءسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن كونستيتۋسياعى ەنگىزىلگەن ءبىرىنشى تۇزەتۋلەرىنە قايشى كەلەتىن تىم كەڭ تۇسىنىكتەمە» رەتىندە الىنىپ تاستالدى (United States، 485 F2d 1087 - گە قارسى Tolettء-دىڭ ءىسى). كونۆەرتتەرمەن جىبەرىلەتىن «ساتتىلىك حاتتارى» زاڭعا قايشى ەمەس. دەگەنمەن، قارجى پيراميدالارىنىڭ سىزبالارىن پايدالاناتىن «اقشا حاتتارى» اقش-تىڭ كەيبىر فەدەرالدىق جانە جەرگىلىكتى زاڭدارىنا قايشى كەلەدى.  

تىزبەكتى حاتتار قارىم-قاتىناس پراكتيكاسىنىڭ ءبىر بولىگى

مۇنداي حابارلامالاردى، زاماناۋي پاراديگمادا مەم رەتىندە باعالانۋى مۇمكىن. حاتتىڭ ءارى قاراي تاراتىلۋى ءۇشىن «تىزبەكتى حاتتارىڭ» ءماتىنى ەموسيالىق-مانيپۋلياسيالىق وقيعالاردى، جىلدام بايىتۋعا ۋادە بەرەتىن قارجىلىق پيراميدالاردىڭ سىزبالارىن نەمەسە  ىرىمشىلدىقتى پايدالانادى، سونداي-اق، ەگەر الۋشى مۇنداي حاتتاعى تالاپتاردى ورىنداماسا، ساتسىزدىكپەن نەمەسە ءتىپتى كۇش قولدانۋ ارقىلى جازالاۋمەن قورقىتادى.

مادەنيەتتانۋ دوكتورى (2002)، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى (1993) س. ب. بوريسوۆ «باقىت حاتتارى» رەسەي ايەلدەرىنىڭ ورتاسىندا كوممۋنيكاتيۆتىك-سيقىرلى پراكتيكالاردىڭ جالپى فەنومەنىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىنە سەنىم بىلدىرەدى. ول: «ايەلدەردىڭ كوممۋنيكاسيا جەلىلەرى قازىرگى قوعامدا دا بار جانە ولاردى قولداۋ قۇرالى رەتىندە ءبىر-بىرىن اۋىستىراتىن كوممۋنيكاتيۆتى — ماگيالىق پراكتيكالار: «قاسيەتتى حاتتار» (XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاپ)، «باقىت حاتتارى» (XX عاسىردىڭ سوڭعى ۇشتەن ءبىرى)، جانە «باقىت ساڭىراۋقۇلاقتارى» مەن «بالىشتەرى» (حح جانە XXI عاسىردىڭ شەگى) دەپ تۇجىرىمدايدى.

س. ب. بوريسوۆ «باقىت ساڭىراۋقۇلاقتارىن» مەن «بالىشتەرىنىڭ» تاراتۋ مەحانيزمى «باقىت حاتتارىنىڭ» تاراتۋ مەحانيزمىنە ۇقساس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، بالىشتەر مەن ساڭىراۋقۇلاقتاردى ۇسىناتىن كەزى بەلگىلى ءبىر مازمۇنداعى جازبالارمەن سۇيەمەلدەندى، مىسالى: «باقىت ءبالىشى» 19 ع.باستاپ تاراتىلىپ كەلەدى.  

...ايەلدەردىڭ سيقىرلى تاجىريبەلەرى شامامەن بىلاي دامىعان. حح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ 1990 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن ەلىمىزدە ساۋىقتىرۋ سۋسىنى، ءارى ەمدىك قۇرال رەتىندە «شاي ساڭىراۋقۇلاعى» تاراتىلدى. 1990-شى جىلداردىڭ ورتاسىنان «شاي ساڭىراۋقۇلاعىنىڭ» ءتىرى تىرشىلىك رەتىندەگى ميفولوگياسى قالىپتاستى. پايدا بولعان «شاي ساڭىراۋقۇلاعىمەن» قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ جاڭا فورمالارى پايدا بولا باستادى، ساڭىراۋقۇلاقپەن قارىم-قاتىناس نەگىزىندە ولاردان بولىنەتىن زاتتاردى تۇتىنا وتىرىپ، تىلەكتەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بولدى. اقىرىندا، 1994-1997 جىلدارى «باقىت ساڭىراۋقۇلاعى» پايدا بولادى — «ساڭىراۋقۇلاق سۋسىنىن» تۇتىنۋدى توقتاتىلدى، بار زەيىن ساتتىلىك پەن تىلەكتەردى جۇزەگە اسىراتىن ساڭىراۋقۇلاقپەن تىكەلەي قارىم-قاتىناسقا شوعىرلاندى. سول كەزەڭدە «باقىت ءبالىشى» — ورگانيكالىق سۋبستانسيامەن قارىم-قاتىناستىڭ جەكە-كوممۋنيكاتيۆتىك اسپەكتىسى (كولەمى ۇلكەيگەنىمەن) ايتارلىقتاي ازايعان سيقىرلى تاجىريبە پايدا بولادى.

«باقىت ءبالىشىن» بەرگەن ادام ونىڭ سيقىرلى كۇشىنە سەنەتىن ەدى.

... كوممۋنيكاتيۆتى-سيقىرلى «ءراسىمنىڭ» جالپى كورىنىسى مىناداي: تانىس ادامعا بەرىلەتىن زات («اشىتقى»، قامىر)  سول ادامنىڭ كەلىسىمىمەن تاپسىرىلادى. «اشىتقىمەن» بىرگە بولاشاق ءونىم «باقىت ءبالىشى» نەمەسە «گەرمان «ءبالىشى» دەپ اتالاتىن رەسەپت بەرىلەدى.  10 كۇن بويى ازىرلەنگەن قامىر ەكى، ءۇش نەمەسە ءتورت بولىككە بولىنەدى. ءبىر بولىگىنەن ءبالىش دايىندالادى، قالعان بولىگىن رەسەپتپەن بىرگە «جاقسى، مەيىرىمدى» ادامدارعا — 17-18 جاستان اسقان، ايەل ادامدارعا بەرىلۋى كەرەك. پىسىرىلگەن ءبالىشتى وتباسىمەن بىرگە جەسە، وتباسىندا باقىت (بەيبىتشىلىك، كەلىسىم) ورنايدى، نەمەسە ەرەكشە جاعداي جاساماي جەگەن بولسا تىلەگەن تىلەگى قابىل بولادى دەپ سەنەدى.

سىن

BreakTheChain.org جوبا جاساۋشىسى دجون راتليفف (John R. Ratliff)، «تىزبەكتى حاتتاردى» ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى تاراتۋعا قارسى بولعان. وسىنداي حاتتاردى تاراتۋ ەلەكتروندىق كوممۋنيكاسيالاردىڭ باستاپقى فۋنكسياسىنا قايشى ەكەنىنە جانە پايدالانۋشىلاردى جاڭىلىستىرۋعا الىپ كەلەتىنىنە سەنىم بىلدىرەدى. ول پايدالانۋشىلاردى وسى تەكتەس حابارلامالاردى سىني باعالاۋعا، مۇنداي حاتتاردىڭ «تىزبەگىن ۇزۋگە» جانە ولاردى ودان ءارى جىبەرمەي، مۇمكىندىگىنشە ادرەساتقا ولاردىڭ زياندىلىعى مەن قاۋىپتىلىگى تۋرالى اقپاراتتى جىبەرۋگە شاقىرادى.
 
جوبانىڭ ماقساتى تۋرالى ايتا وتىرىپ، اۆتور:

«تىزبەكتى ءۇزۋ» — حاباردىڭ انىق شىنايىلىعىنا نەمەسە جالعان ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ، ەڭ الدىمەن، ونى تاراتۋ ءۇشىن ەلەكتروندىق پوشتانى پايدالانۋدىڭ شەكتەۋلەرى مەن سالدارىن ەسكەرۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل حابارلامانى بىردەن جويۋ قاجەت دەگەندى بىلدىرمەيدى، ءبىراق بۇل ونى تاراتۋ ءۇشىن باسقا ادىستەردى تابۋ قاجەتتىلىگىن بىلدىرەدى. ەلەكتروندىق پوشتا ەش سەنىمدى ەمەس (كوشىرمەلەر ءتۇپنۇسقادان دالدىگى مەن اقيقاتتىعى بويىنشا جامان جاققا وزگەرتىلۋى مۇمكىن)، جالعان بولۋى دا ىقتيمال (ە-مەيلدىڭ سالىستىرمالى انونيمدىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، حابارلامانىڭ شىعۋ كوزى ءجيى جوعالىپ جاتادى)؛ كەڭ اۋديتورياعا اقپاراتتى تاراتۋ ءۇشىن اناعۇرلىم قولايلى جولدار دا بار.  

سونداي-اق جوبا اۆتورى سايتتا جاريالانعان شولۋلارداعى اقپاراتتى تالداۋ جانە تەرىسكە شىعارۋ مۇمكىندىگى ءۇشىن ونىڭ كوللەكسياسىنا حاتتاردىڭ مىسالدارىن جىبەرۋدى سۇرايدى. جوبا BreakTheChain.org 1999 جىلدان بەرى بار، ال ونىڭ قىزمەتى بىرنەشە رەت امەريكالىق جانە ەۋروپالىق باق-تاردا جاريالاندى.

---